sistem analizi ve tasarm

DERS NOTLARIDers Kodu : 001 (END314) Ders Ad : Sistem Analizi ve Tasarm Ksa Ders zeti Bu ders, genel sistem yaklam kavramlarn ve iletmelerin sistem yaklam ile incelenmesini gsterdikten sonra, bilgisayara dayal bilgi sistemlerini anlatr. Bilgisayara dayal bilgi sistemlerinin tasarlanmas iin gerekli aralar dersin kapsamnda bulunmaktadr. Dersin Hedefleri Bu ders sonunda renciler, iletmeleri sistem yaklam ile incelemeyi ve bu yaklamla problemlere zm getirmeyi reneceklerdir. Ayrca renciler, bir ynetim bilgi sisteminin nasl tasarlanacan da grecekler ve yapacaklar bir proje yardmyla bu tasarmla ilgili becerileri de kazanacaklardr. Kullanlan Kaynak Kitaplar Sistem Analizi (Do. Dr. Haluk Erkut Ky Yaynlar 1989) letme Ynetiminde Sistem Yaklam (Prof. Dr. H. ner Esen Alfa Basm Yayn Datm 1998) Ynetim Bilgi Sistemleri (Do. Dr. Hadi Gken EP Yaynclk 2002) 1

Sistem Analizi Ders Notlar - indekiler

NDEKLER1. SSTEM KAVRAMI ................................................................................................................................... 1 1.1. 1.2. 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.3. 1.4. 1.5. 1.5.1 1.5.2 1.5.3 1.5.4 1.5.5 1.5.6 1.6. 2. SSTEM DNCESNN ORTAYA IKII................................................................................................ 1 SSTEM TANIMI VE BLEENLER .......................................................................................................... 3 eler.............................................................................................................................................. 4 likiler ............................................................................................................................................ 4 Amalar........................................................................................................................................... 5 GENEL BR SSTEMN EMATK GSTERM .......................................................................................... 5 SSTEM HYERARS ............................................................................................................................ 6 SSTEM SINIFLANDIRMASI .................................................................................................................... 6 Ak ve kapal sistemler................................................................................................................... 7 Canl ve cansz sistemler ................................................................................................................. 7 Doal ve insan yaps sistemler....................................................................................................... 7 Statik ve dinamik sistemler.............................................................................................................. 7 Soyut ve somut sistemler ................................................................................................................. 7 Basit ve karmak sistemler ............................................................................................................. 7 ENDSTR MHENDSL VE SSTEM YAKLAIMI ................................................................................ 8

SSTEM MODELLER .............................................................................................................................. 9 2.1. SZL (KAVRAMSAL) MODELLER ........................................................................................................ 9 2.2. EMATK MODELLER ............................................................................................................................ 9 2.2.1 Grafikler.......................................................................................................................................... 9 2.2.2 Gannt emas ................................................................................................................................ 10 2.2.3 A Diyagram ................................................................................................................................ 10 2.2.4 Karar Aac................................................................................................................................... 11 2.2.5 Organizasyon emas .................................................................................................................... 12 2.2.6 Sre Ak emas ......................................................................................................................... 12

3.

SSTEM ANALZ.................................................................................................................................... 15 3.1. SSTEM ANALZ AAMALARI ............................................................................................................. 15 3.2. SSTEM ANALZNN TEMEL FAALYETLER (GANNT EMASI) ............................................................ 16 3.3. YEN SSTEME GE YAKLAIMLARI ................................................................................................. 16 3.3.1 Dorudan Gei ............................................................................................................................ 17 3.3.2 Paralel Gei................................................................................................................................. 17 3.3.3 Safhal (adm adm) Gei............................................................................................................. 17 3.3.4 Pilot Gei..................................................................................................................................... 17

4.

BLG SSTEMLERNE GR (YBS)................................................................................................... 18 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.7.1 VER VE BLG..................................................................................................................................... 18 BLGNN KARAKTERSTKLER ........................................................................................................... 18 YNETM VE KARAR VERME SEVYELER........................................................................................... 19 YNETMDE BLG KULLANIMI ........................................................................................................... 20 KARAR TPLER................................................................................................................................... 20 KARAR VERME PROSES ..................................................................................................................... 21 BLG SSTEMLER ............................................................................................................................... 22 Bilgi sistemlerinin faydalar.......................................................................................................... 23 KAYIT/VER LEME SSTEMLER (VS).............................................................................................. 24 YNETM BLG SSTEMLER (YBS).................................................................................................... 25 YBS ve VSin farkllklar ............................................................................................................. 26 YBS ve i fonksiyonlar.................................................................................................................. 27 YBS ve Veritaban Ynetim Sistemi (VTYS)................................................................................... 27 KARAR DESTEK SSTEMLER (KDS) ................................................................................................... 28 OFS OTOMASYON SSTEMLER ........................................................................................................... 28 YAPAY ZEKA VE UZMAN SSTEMLER ................................................................................................. 28 Bilgiye dayal ve uzman sistemler ................................................................................................. 29 Doal Diller .................................................................................................................................. 29

5.

BLGSAYARA DAYALI BLG SSTEMLER .................................................................................. 24 5.1. 5.2. 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.3. 5.4. 5.5. 5.5.1 5.5.2

Hazrlayan: M. Fatih Yegl

i


5.5.3 nsann duyumsal yeteneklerinin taklidi........................................................................................ 29 5.5.4 Robotik .......................................................................................................................................... 29 5.6. ST YNETM DESTEK SSTEMLER .................................................................................................... 29 6. BLG SSTEMLERNN GELTRLMESNDE KULLANILAN ARALAR............................. 31 6.1. 6.2. 6.2.1 6.2.2 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 7. AKI EMALARI .................................................................................................................................. 31 VER AKI DYAGRAMLARI (VAD) .................................................................................................... 31 VAD izim Kurallar..................................................................................................................... 33 Mantksal-Fiziksel VAD ................................................................................................................ 36 YAPISAL EMALAR ............................................................................................................................. 37 YAPISAL DL ....................................................................................................................................... 37 KARAR TABLOLARI ............................................................................................................................ 40 KARAR AALARI .............................................................................................................................. 41 HIPO .................................................................................................................................................. 42

VERTABANI TASARIMI VE YNETM.......................................................................................... 44 7.1. VER YNETM .................................................................................................................................. 44 7.1.1 Veri Hiyerarisi............................................................................................................................. 44 7.1.2 Birimler (Entity), zellikler (Attributes) ve Anahtarlar ................................................................ 44 7.1.3 Veri ynetimi yaklamlar ............................................................................................................ 457.1.3.1 7.1.3.2 Geleneksel yaklam............................................................................................................................ 45 Veritaban (VT) yaklam................................................................................................................... 46

7.2. VERTABANI MODELLER.................................................................................................................... 47 7.2.1 Hiyerarik (Aa) Yaplar............................................................................................................. 47 7.2.2 A Yaplar ..................................................................................................................................... 47 7.2.3 likisel Yaplar ............................................................................................................................. 48 7.3. VTYS BLEENLER............................................................................................................................ 49 7.3.1 Veri Szl (VS) Kullanma ......................................................................................................... 507.3.1.1 7.3.1.2 7.3.1.3 7.3.1.4 7.3.1.5 Veri ak szlk girii......................................................................................................................... 50 Veri Deposu Szlk Girii................................................................................................................... 51 Proses Szlk Girii ............................................................................................................................ 51 Veri Yaps Szlk Girii .................................................................................................................... 51 Veri Eleman Szlk Girii ................................................................................................................. 52

7.4. LKSEL VERTABANI TASARIMI ....................................................................................................... 54 7.4.1 Birim liki Diyagramlar.............................................................................................................. 54 7.4.2 Normalizasyon iin Yedi Adm Metodu ......................................................................................... 57 EK1 ETL VAD RNEKLER................................................................................................................ 58 EK2 ETL YAPISAL EMA RNEKLER .......................................................................................... 65 EK3 NORMALZASYON N YED ADIM METODU ........................................................................... 70

4


ii


EKL LSTESekil 1.1 Bilimsel Evrim ........................................................................................................................ 3 ekil 1.2 Bir sistemin en temel hali....................................................................................................... 5 ekil 1.3 Geri beslemeli sistem (dinamik sistem) ................................................................................. 5 ekil 1.4 Detayl Sistem Gsterimi ....................................................................................................... 6 ekil 1.5 letme Asndan Sistem Hiyerarisi .................................................................................... 6 ekil 2.1 Bir ubuk Grafik rnei ........................................................................................................ 9 ekil 2.2 Baaba Noktas Grafii...................................................................................................... 10 ekil 2.3 Gannt emas rnei.......................................................................................................... 10 ekil 2.4 Bir A Diyagram rnei...................................................................................................... 11 ekil 2.5 Bir Karar Aac rnei ........................................................................................................ 11 ekil 2.6 Bir Organizasyon emas rnei ........................................................................................ 12 ekil 2.7 Bir Sre Ak emas rnei (Telefonla Sat) ................................................................. 13 ekil 2.8 dev 1 Cevap...................................................................................................................... 14 ekil 3.1 Sistem Analizi Aamalar..................................................................................................... 15 ekil 3.2 Sistem Analizi Faaliyetleri.................................................................................................... 16 ekil 3.3 Gei Yaklamlar............................................................................................................... 16 ekil 4.1 Karar Verme (Ynetim) Seviyeleri ....................................................................................... 19 ekil 4.2 Ynetim Seviyelerinin Bilgi htiyalar.................................................................................. 20 ekil 4.3 Ynetim Seviyelerinde Karar Tipleri .................................................................................... 21 ekil 4.4 Karar Verme Prosesi ........................................................................................................... 21 ekil 4.5 Yneticinin Karar Verme Prosesi......................................................................................... 22 ekil 4.6 Bilgi Sistemi eleri ve likileri........................................................................................... 22 ekil 5.1 Bir VS Uygulamasnn Yaps ............................................................................................. 24 ekil 5.2 VS, YBS ilikisi ................................................................................................................... 26 ekil 5.3 YBS ve Fonksiyonlar ...................................................................................................... 27 ekil 5.4 YBS ile VTYS arasndaki iliki ............................................................................................. 27 ekil 5.5 DSnin dier sistemlerle ilikisi.......................................................................................... 30 ekil 6.1 VAD Sembolleri ................................................................................................................... 31 ekil 6.2 Sistem Ak ve Program Ak emas rnekleri ................................................................. 32 ekil 6.3 Genel Bir VAD ..................................................................................................................... 33 ekil 6.4 VADda Seviyelendirme....................................................................................................... 34 ekil 6.5 - izimindeki Yanllklar ve Doru izim Yollar ................................................................... 36 ekil 6.6 Dntrme ve leme Merkezli Sistemler .......................................................................... 37 ekil 6.7 Karar aac rnei ............................................................................................................... 42 ekil 6.8 Bordro Sistemi iin HIPO Hiyerari Diyagram .................................................................... 43 ekil 6.9 HIPO zet Diyagram.......................................................................................................... 43 ekil 7.1 Veri Hiyerarisi..................................................................................................................... 44 ekil 7.2 Geleneksel Veri Ynetimi Yaklam ................................................................................... 45 ekil 7.3 Veritaban Yaklam ........................................................................................................... 47 ekil 7.4 VTYSnin Bileenleri ............................................................................................................ 49 ekil 7.5 Veri Ak Szlk Girii rnekleri.......................................................................................... 50 ekil 7.6 Veri Deposu Szlk Girii.................................................................................................... 51 ekil 7.7 Proses Szlk Girii ............................................................................................................ 51 ekil 7.8 Veri Yaps Szlk Girii ...................................................................................................... 52 ekil 7.9 Veri Eleman Szlk Girii ................................................................................................... 53 ekil 7.10 Veri Eleman Szlk Girii ve Kod Tablosu....................................................................... 54 ekil 7.11 Birimler ve likiler.............................................................................................................. 55 ekil 7.12 BDin Farkl Gsterimleri................................................................................................... 56 ekil 7.13 rnek BD .......................................................................................................................... 56 ekil 7.14 st ve Alt Tipler ................................................................................................................. 57


iii


TABLO LSTESTablo 1.1 Baz sistem rnekleri ............................................................................................................ 4 Tablo 2.1 Sre Ak emas Sembolleri (NCC) ............................................................................... 12 Tablo 6.1 ndirim Hesaplama Prosesi in Karar Tablosu .................................................................. 40 Tablo 6.2 ndirgenmi Karar Tablosu ................................................................................................. 41 Tablo 6.3 artlarn ikiden fazla olaslk tad durum iin rnek (Karar Tablosu)............................ 41 Tablo 7.1 renci Dosyas (Veri Birimi) ............................................................................................. 45 Tablo 7.2 Veri Tekrarll ve Dosyalar Aras Balant Kopukluu ..................................................... 46 Tablo 7.3 Geleneksel Kayt Yerleimli bir renci Kayt Dosyas ..................................................... 48 Tablo 7.4 likisel Veri Taban ............................................................................................................ 48 Tablo 7.5 Bir Sorgulama Sonu Raporu............................................................................................. 49


iv

Sistem Analizi Ders Notlar Blm 1

DERS NOTLARI1. SSTEM KAVRAMI eitli sistem tanmlar: Birden ok ey veya paralarn kombinasyonu veya bir araya getirilmesi sonucunda oluan karmak veya blnmez btndr. Birbirleri ile etkileimli elemanlarn oluturduu topluluktur. Nesneler ve bu nesneler ile zelliklerinin arasndaki ilikilerin meydana getirdii topluluktur. Aralarnda ilikiler olan paralarn oluturduu topluluktur. Plana uygun bir amac gerekletirmek zere tasarlanm eitli bileenlerin oluturduu btndr. Bir iletmede bir faaliyeti gerekletirmek amacyla btnletirilmi bir plan oluturmak zere birbirleri ile ilikili eitli srelerin oluturduu bir ebekedir. Birbirleri ile ilikili bileenlerin oluturduu karmak btndr.

Bu tanmlar oaltmak mmkndr. Fakat sonuta bu ve benzeri tanmlarn ortak noktalarndan faydalanlarak u ekilde genel bir sistem tanm yapmak uygun olacaktr: Sistem; bir veya daha fazla amaca yada sonuca ulamak zere bir arada bulunan ve aralarnda ilikiler olan fiziksel ya da kavramsal birden ok bileenin (enin) oluturduu btndr. 1.1. Sistem Dncesinin Ortaya k Sistem dncesindeki temel gelimeler ve olaylarn sistem gr ile incelenmesi isteklerinin ortaya k 1940l yllara rastlamaktadr. Bilim tarihine bakld zaman en bata tm bilimlerin felsefe iinde akland grlmektedir. Zaman iinde, arayan ve soran insan aklnn snrlar belli inceleme alanlarna ynelip bu alanlara uygun aratrma yntemleri gelitirerek bilgi retme gcn elde etmesi sonucunda bilim felsefeden bamszlamtr. Ardndan bilim yarar retme ynnde ilerleyerek teknoloji denen kavram meydana kard. Teknolojideki hzl gelimeler ve uzmanlama otomasyon kavramn ortaya kard. Uzmanlama ve otomasyon, bir yandan verimlilik asndan iyileme taleplerini karlarken bir yandan da sorunlarn, sistemlerin ve ilevlerin giderek daha kk paralara ayrlmasna sebep oldu. Bu ayrlma ise birbirinden olduka farkl sistemlerin ortak yanlarn, ortak ilevlerini, temel ilke ve niteliklerini anlamay gletirdi. Bununla birlikte, sorunlarn birbirlerinden soyutlanmalar ve sanki birbirlerinden ilgilisiz ve bamszm gibi bir anlayn ve yaklam alkanlnn domas sonucunu getirdi. Bu anlay ve yaklam alkanlna kar tepki olarak, sistemler arasndaki ortak ilkeleri, sorunlar ve kavramlar bilmek ve koordine etmek, insan makine sistemlerindeki byme ve karmaklamann getirdii sorunlar amak amacyla yeni bir yaklam ortaya kt. Bu yaklam sistem yaklamdr. Sistem dncesinin, dier bir deyile sistem yaklamnn ortaya kmasna neden olan etmenler aadaki gibi toparlanabilir:


1 / 78


1. Bilimin bir btn oluu: Bilim normalde bir btndr. Bilimi ayr disiplinler iinde incelemek onu daha iyi anlayabilmek iin yaplmsa da zaman iinde btnlk bozulmutur. Bilimi ayr disiplinler iinde ele alp incelemek disiplinlerin evredeki olaylar anlayabilmek asndan kstl gr as yznden yetersiz kalmas sonucunu dourmutur. Sistem dncesi bu btnl disiplinler aras bir yaklamla amay amalar. 2. Bilimde savurganlk: Yrtlen bilimsel abalar kaynak savurganlna yol amaya balamtr. Farkl disiplinleri bir arada ilgilendiren konular her disiplin iinde ayr ayr ele alnp incelenmekte ve bu yzden gayretler gereksiz yere datlmaktadr. ou kez ayn sonulara ulalmakta bu da kaynak savurganln dourmaktadr (jeofizik, fizikokimya, sosyo-ekonomi gibi). Sistem dncesi ile bu savurganln almas amalanmtr. 3. Bilimsel yntemin yetersizlii: Analiz ve senteze dayanan bilimsel yntem, bilimin o gn itibariyle ulat noktada bilimsel problemlerin zm iin yetersiz kalmtr. Sistem dncesi, iinde bilimsel yntemi de ieren yeni bir yaklam nermitir. 4. Tkenmeyen sorunlar: Yirminci yzyln ikinci yarsna gelindiinde insanolunun sahip olduu bilgiler evredeki olaylar ok kk ayrntlarna kadar zmeye yetecek seviyede olmasna ramen sorular ve sorunlar bitmemektedir. Sistem dncesi ile sorunlarn daha etkin ve hzl zlmesi amalanmtr. Yukarda saylan sebepler sonucu gelitirilen sistem yaklamnn temel ilkesi vardr: 1. Btnsel Yaklam: ncelenen sistem bir btn olarak grlmelidir. Sistemin ierdii sorunlar birbirlerinden soyutlanamaz. Sistemin ierdii bir e ancak sistemin dier eleriyle birlikte dnldnde ilevsel bir anlam ifade eder. Sistem, birbirleriyle etkileimli elerden olumu, evresiyle etkileimli bir btnlktr. 2. Disiplinler Aras Yaklam: Btnsel yaklamn tamamlaycsdr, yle ki; incelenen sistemi bir btn olarak grmenin n koulu ve ayn zamanda gerekli sonucu, o sisteme farkl gr alaryla yaklaabilmektir. Bu n koulu disiplinler aras yaklam salar. Eer sorunlar zerine tek bir bilim dalnn gr as ile gidilirse n yargl ve gerek d sonulara varlmas muhtemeldir. Disiplinleri insanlar ortaya karmtr ve disiplinler doadaki sorulara farkl gr alar ile zmler retmeyi hedefler. Disiplinler aras yaklam sayesinde grup almas denen yntem gndeme gelmitir. Deiik bilim dallarnda eitim grm bilim adamlar bir araya gelerek karar ve zm retmeye ynelmilerdir. 3. Bilimsel Yaklam: Sistem yaklamnda sorunlar bir btn olarak grmenin ve sorunlara deiik gr alaryla yaklamann somut yntemidir. Sistemler zerinde alrken sorunlarn zm iin bilimsel yntem tercih edilir. Bu yntem temel bilimler ve toplumsal bilimler asndan farkllk gstermektedir. Sistem analizinde sistemin ilevine gre bu yntemlerden birisi kullanlabilir. Temel bilimler iin uygulanan bilimsel yntem aamalar unlardr: 1. Olayn gzlenmesi, problemin tanmlanmas 2. Hipotezin gelitirilmesi.Hazrlayan: M. Fatih Yegl 2 / 78


3. Veri ve bilgilerin toplanmas 4. Deneyler yoluyla hipotezin test edilmesi 5. Hipotez hakknda sonulara varlmas 6. Genelleme yardmyla olayn kontrol altna alnmas

FELSEFE Rnesans Temel Bilimlerin Ortaya k 1400 1600 Analitik Yaklam Mekanik Yaklam BLM Endstri Devrimi 1750 TEKNOLOJ Uygulamal bilimlerin ortaya k Temel bilimlerde uzmanlama 1850 1880 UZMANLAMA VERMLLK NTELK nsan bilimlerinin ortaya k 1910 OTOMASYON Uygulamal bilimlerde uzmanlama Bilimsel teknolojik devrim 1940 SSTEM YAKLAIMI Pragmatist Yaklam Yararc Yaklam Deneysel Yaklam

ekil 1.1 Bilimsel Evrim 1.2. Sistem Tanm ve Bileenleri Sistem, gnmzde ok sk kullanlan szcklerden birisidir. Hemen her trl metinde bu szckle karlamak olasdr. evremizde olup biten her trl faaliyet bir sistem olarak dnlebilir. Byle geni anlamlar ieren bir szc tek bir tanmn iine sdrmak gtr. Gene de sistem olarak adlandrlan tm kavramlarn ierdii ortak noktalar bulunmaktadr. Bu noktalar e, zellik, faaliyet ve durumdur. Bunlar ksaca aklarsak: e : Sistem iindeki herhangi bir nesne zellik : Sistem iindeki elerin nitelikleri Faaliyet : Sistemde deiimi salayan sreler (prosesler)


3 / 78


Durum : Belli bir zaman noktasna sistemin e, nitelik ve faaliyetlerinin tanm. Tablo 1.1de bu kavramlarla ilgili rnekler verilmitir. Sistem malat eler Makine gc Mamul Tatlar Yol Levhalar Mesajlar Cihazlar zellikler Hassas Nitelikli Bozuk Hzl Uzun Beyaz Ksa Yeni Faaliyetler malat

Ulam

Tama

letiim

Haber gnderme

Tablo 1.1 Baz sistem rnekleri Bu noktada sistem tanmna geri dnersek: Sistem; bir veya daha fazla amaca yada sonuca ulamak zere bir arada bulunan ve aralarnda ilikiler olan fiziksel ya da kavramsal birden ok bileenin (enin) oluturduu btndr. Bu tanma gre: Sistem elerden olumutur. eler arasnda ilikiler vardr. Sistem belli bir amaca ynelmitir.

Bu noktay daha detayl inceleyelim. 1.2.1 eler Sistemi meydana getiren fiziksel ya da kavramsal tm bileenler sistemin eleridir. Sistem ierisindeki faaliyetler de bir e olarak dnlebilir. rnein otomobili meydana getiren piston, direksiyon, vites vb. paralar elerdir. Bir iletmedeki ynetim, denetleme gibi faaliyetlerde edir. Alt Sistem: Sistemin iindeki onun yneldii amaca katk salayan dier sistemler alt sistemlerdir. Alt sistemler de sistemin eleridir. 1.2.2 likiler Sistem ierisindeki elerin birileri arasndaki her trl ak iliki olarak adlandrlr. Sistem eleri arasndaki ilikiler deiik trden olabilirler. Bunlar: Mekansal liki Fiziksel elerin, bir mekan iinde belli bir iliki iinde bulunduklar sistemler buna iyi bir rnektir. rnein bir imalat sistemindeki tezgahlar arasndaki uzaklk ilikisi bir mekansal ilikidir. Zamansal liki Sistem iinde olaylarn srasn ayrt etmeye yarar. rnein bir arabann hz ile kat ettii uzunluk arasnda bir zaman ilikisi vardr. Ya da bir imalat sisteminde bir


4 / 78


mamuln izleyecei ilem sralar arasnda bir zaman ilikisi olabilir. Mamul X tezgahnda ilenmeden Y tezgahnda ilenemiyor olabilir. Neden Sonu likisi Neden sonu ilikisi sistem eleri arasnda da bulunan nemli bir doa ilkesidir. rnein bir ekonomik sistemde bir rnn fiyat belirlenirken herhangi bir nedenle o rne olan talep artarsa bu nedenin sonucu olarak o rnn fiyat artacaktr. Enerjinin Korunumu likisi Maddenin bir biimden dierine geerken enerji ve madde korunur. Bu iliki bir doa yasas olarak sistemler iin de geerlidir. Mantksal liki zellikle soyut sistemlerde grlen bir iliki trdr ve bilgisayar programlarnda ska rastlanr. 1.2.3 Amalar Her sistemin yneldii bir ya da daha fazla ama vardr. rnein bir otomobil sistemi tama yapma amacna hizmet eder, retim hatt imalat gerekletirir ya da bir eitim sistemi insanlar eitmeyi amalar. nsan yaps sistemler iin amalar tespit etmek ok zor deildir. Zaten bu sistemler bir amaca ulamak iin insanlar tarafndan retilmitir. Fakat, insan yaps olmayan sistemler iin amalar tespit etmek her zaman kolay olmayabilir. nsann sindirim sisteminin amacnn besinleri sindirip insana enerji salamak olduunu sylemek kolaydr, ancak gne sistemi gibi daha geni sistemler iin bu amac tespit edebilmek teolojik tartmalara neden olmaktadr. 1.3. Genel bir Sistemin ematik Gsterimi

GRDLER (input)

Sre, Dntrc (Process) ekil 1.2 Bir sistemin en temel haliSistem Kontrol (System Control)Ayarlama (Adjusting) Geri Besleme (Feedback)

IKTILAR (output)

GRDLER (input)

Sre, Dntrc (Process) ekil 1.3 Geri beslemeli sistem (dinamik sistem)

IKTILAR (output)


5 / 78

Sistem Analizi Ders Notlar Blm 1 Sistem Snr (System Border) EVRE

Sistem Kontrol (System Control)Ayarlama (Adjusting) Geri Besleme (Feedback)

KAYNAKLAR (Resources)

Sre, DntrcGirdiler (Input)

(Process)SSTEMEVRE (Environment)

ktlar (Output)

HEDEF (Target)

ekil 1.4 Detayl Sistem Gsterimi 1.4. Sistem Hiyerarisi Varolan tm sistemleri barndran ve piramit eklinde gsterilebilecek bir sistemler hiyerarisinden sz etmek mmkndr. Bu hiyerari aadaki ekilde incelenebilir. Burada ama bir iletme sisteminin tm sistemler iindeki yerinin gsterilebilmesidir.EVREN Gne Sistemi

Yerkre (Dnya)

nsan Merkezli Sistem

Ekonomik Sistem

letme (Messese Sistemi)

retim Sistemi (letme Alt Sistemi) nsan

ekil 1.5 letme Asndan Sistem Hiyerarisi 1.5. Sistem Snflandrmas Sistemleri farkl ekillerde snflandrmak mmkndr: (1) ak ve kapal sistemler, (2) canl ve cansz sistemler, (3) doal ve insan yaps sistemler, (4) statik ve dinamik sistemler, (5) soyut ve somut sistemler, (6) basit ve karmak sistemler. Bu snflandrmalar aada aklanmtr.


6 / 78


1.5.1 Ak ve kapal sistemler Kapal sistemler, evreyle etkileimi olmayan sistemlerdir. Aslnda evresiyle hi bir ekilde girdi-kt alveriinde bulunmayan bir sistem rnei bulmak hemen hemen imkansz olduundan dolay bu tr sistemler genelde teorik ve varsayma dayal sistemlerdir. Ak sistemlerde evre ile sistem arasnda bilgi, malzeme ve enerji deiimi vardr. Baz kimyasal reaksiyonlar (nkleer reaksiyonlar gibi) kapal sistem olarak dnlebilir. 1.5.2 Canl ve cansz sistemler Doum, lm ve oalma gibi biyolojik zelliklere sahip sistemlere canl sistemler denir. Biyolojik bir yaam belirtisi gstermeyen sistemler ise cansz sistemlerdir. Bir insan ya da hayvan canl sistemler iin rnek olutururken, bir uak ya da bir messese cansz sistemlere rnektir. 1.5.3 Doal ve insan yaps sistemler Adndan da anlalabilecei gibi insanlar tarafndan belli amalar dorultusunda meydana getirilen sistemler insan yaps sistemlerdir (artificial systems). Bunun tersi doal yollarla olumu olan sistemler doal sistemlerdir. Bir iletme ya da iletmeyi de iine alan ekonomik sistem insan yaps bir sistemdir. Gne sistemi ya da dnyamzdaki tabi hayat ise doal bir sistemdir. 1.5.4 Statik ve dinamik sistemler evredekileri deimelere karn durumunu koruyan sistemler statik sistem olarak adlandrlrken, evredeki deiikliklere gre zaman iinde deiiklie urayan sistemlere dinamik sistemler denir. Dinamik sistemler bir geri besleme mekanizmas sayesinde kendisini evredeki deiken parametrelere uydurur. Statik sistemlerse uzun mddet durumlarn korurlar. rnein bir iletme, evredeki arz ve talep gibi deiken parametrelerin zaman iindeki durumuna gre kendisini srekli deitirmek ve ayarlamak durumunda olduu iin dinamik bir sistemdir. Gne sistemimiz ise bizim zaman leimiz iinde dnldnde hemen hemen hibir deiiklie uramadan seyrini srdrmektedir. Gne sistemi bu adan statik sistemlere rnek olarak verilebilir. 1.5.5 Soyut ve somut sistemler Eer bir sistem somut elerden meydana geliyorsa o sistem bir somut sistemdir. Tm elemanlar kavramlardan oluan sistemler ise soyut sistemlerdir. Buna gre somut bir sistem kavramlardan ve fiziksel nesnelerden oluuyor olabilir. Akla ilk etapta gelen sistemlerin hemen hepsi somut sistemlerdir; iletme sistemi gibi. Soyut sistemlere rnek olarak ise basit bir bilgisayar program verilebilir. Soyut sistemler iin bir dier rnek de felsefe sistemi olabilir. 1.5.6 Basit ve karmak sistemler Sistemde ok az e ve iliki varsa basit sistemdir. rnein bir rek piirme ilemi basit bir sistemdir. Karmak sistemler ise ok fazla e ve iliki barndran sistemlerdir. Makine imalat yapan bir iletme karmak bir sistem saylabilir.


7 / 78


1.6. Endstri Mhendislii ve Sistem Yaklam Mhendislik, bir takm faydal eyler yaratmak veya ina etmek amacyla onlarn tasarm ile ilgilidir. Gnmzde mhendislik sadece insanln faydas iin bir takm eyleri tasarlamakla kalmayp ayn zamanda onlarn, maliyetlerini de dikkate alarak daha etkin bir ekilde faaliyette bulunmasn salamaya alr. Yaratclk, etkinlii artrmaya ynelik tasarm ve kaynaklarn ekonomik kullanm, mhendisliin temel ilkeleridir. Mhendislik meslei, tasarm problemlerinin ele alnmasnda sistematik, bilimsel ve matematiksel yaklamlar kullanr. nsanlar tarafndan meydana getirilen sistemlerin elamanlar insanlar, aralar, makineler, hammaddeler ve dier fiziksel nesnelerdir. imdi bu bilgiler nda Endstri Mhendisliinin tanmna bir bakalm: Endstri mhendislii; insan, hammadde ve dier tehizatn tasarm, gelitirilmesi ve dzenlenmesi ile ilgilidir. Bu mhendislik dal, insan, hammadde ve tehizattan oluan sistemlerden elde edilebilecek sonular belirlemek, kestirmek ve deerlendirmek iin zel bir ihtisas alan olan mhendislik yaklamnn analiz ve tasarm ilke ve yntemlerini kullanr. Bu tanmdan da anlalabilecei gibi endstri mhendislii insan-makine ve dier bileenlerin oluturduu sistemleri bilimsel yaklamla ele almaktadr. Bu nedenle sistem teorisi ile yakn ilikisi vardr. Endstri mhendisleri grev yaptklar kurumlar bir sistem olarak kabul eder ve sistem yaklamnn gerektirdii ekilde o kurumlarn ileyiine katkda bulunmaya alrlar.


8 / 78


2. SSTEM MODELLER Sistemlerin ileyiini ve durumlarn izah etmek ve gstermek amacyla eitli modellerden faydalanlr. Bu modeller aadaki ekilde snflandrlabilir: 2.1. Szl (Kavramsal) Modeller Sistem modelleri iinde en eski ve en genel olan szl, dier bir ifadeyle de kavramsal modellerdir. Bu modeller, sistemi szcklerle aklamaya alrlar. Bu modellerin avantajlar, dk maliyetli olmalar, kolay kurulabilir olmalar ve karmak olmayan sistemlerde kolay anlalabilir olmalardr. Ancak szcklerin kullanld durumlarda, farkl insanlar szcklere birbirlerinden farkl anlam ykleyebildiklerinden yanl anlalmalarla karlalabilir. 2.2. ematik Modeller nsanlarn bilgileri gzle grerek alglama kabiliyetleri olduka yksektir. Bu nedenle doru tekniklerle oluturulmu ekillerle anlatlan bilgileri daha kolay ve abuk kavrayabilirler. Sistem modellemede de ematik modellerin kullanm yanl anlamalar nlemek asndan nemlidir. Sistem modelleme de kullanlabilecek baz ematik model teknikleri unlar olabilir: 2.2.1 Grafikler Sistemin belirli parametreler asndan zamann bir anndaki ya da zaman ierisindeki durumunu gstermek iin grafikler kullanlabilir. rnein, bir firmada yl iinde yaplan satlar aylk ubuk grafik yardmyla gsterilebilir (ekil 2.1).(1000 Adet) 100 80 60 40 20 0 1. yrk 2. yrk 3. yrk 4. yrk Dou Bat

A Firmas 2002 X rn Satlar

ekil 2.1 Bir ubuk Grafik rnei letme sistemi tarafndan retilen bir rnn maliyet incelemesi de bir grafik yardmyla sunuluyor olabilir. Byle bir grafik yardmyla rnn sabit ve deiken maliyetlerinin yan sra, baa ba noktas gsterimi ile fiyat analizi de yaplabilir.


9 / 78


Maliyet

Baaba Noktas GrafiiToplam Gelir Toplam Maliyetler Sabit Maliyetler

Baaba Noktas

Birim

ekil 2.2 Baaba Noktas Grafii 2.2.2 Gannt emas Proje ynetimi tekniinin nemli tekniklerinden biri saylan ve bir proje kapsamnda yaplmas gereken ileri gsteren Gannt emas da sistem iindeki ileyii gstermek iin kullanlabilir. Bu sistem ierisinde yaplacak olan ilemleri bir zaman plannda gstermek iin kullanlan bir aratr. Bir rnek Gannt emas aada verilmitir.

ekil 2.3 Gannt emas rnei

2.2.3 A Diyagram Sistemdeki baz faaliyetlerin zmlenmesi ve optimal sonulara ulalabilmesi iin a diyagramlarndan faydalanabilir. rnein bir iecek fabrikas datm sisteminde kamyonlarn hangi rotay izleyeceini tespit etmek iin bir a diyagramndan faydalanabilir. Aadaki ekilde rnek bir a diyagram verilmitir.


10 / 78


4 2 9 7 1 3 6 5 8

ekil 2.4 Bir A Diyagram rnei 2.2.4 Karar Aac letmelerde sistemle ilgili kararlar verilirken, alnan kararlarn sistemi gtrecei sonular kestirmek iin karar aalar kullanlabilir. Deterministik ya da stokastik karar aalarn kullanmak mmkndr. Stokastik karar aalarnda oluacak sonular asndan olaslklar da hesaplanabilir. rnek bir karar aac aada verilmitir. Bu rnekte mevcut eskimi bir yazlm sistemi iin alternatifler deerlendirilmekte ve alnacak karara gre oluabilecek maliyetler olaslkl olarak hesaplanmaya allmaktadr.

ekil 2.5 Bir Karar Aac rnei


11 / 78


2.2.5 Organizasyon emas Bir iletme sistemindeki hiyerariyi gstermek iin kullanlrlar ve iletme sisteminde nasl bir rgtlenme olduunun iyi bir gstergesidirler. Aada bununla ilgili basit bir rnek sunulmutur:GENEL MDR

retim Mdr

Finans Mdr

Personel Mdr

A Atlyesi efi

B Atlyesi efi

C Atlyesi efi

ekil 2.6 Bir Organizasyon emas rnei 2.2.6 Sre Ak emas Sistemde bulunan genel srecin (proses) yada alt srelerin nasl ilediini izah etmek iin kullanlan ematik bir gsterimdir. Sre ak emas iin kullanlan ekiller ve aklamalar ile rnek bir sre ak emas aada verilmitir. NCC (National Computing Centre ngiltere) tarafndan gelitirilen bu simgeler bilgisayar programlarnn ak diyagramlar iin de kullanlr. ekil Sistem Ak Balang / Biti lem Karar Aklamas Bilg. Program Ak Balang / Biti lem Karar Girdi / kt Bilgi depolama nceden tanmlanm ilem Sayfa i Balayc Sayfalar Aras Balayc

Dokman Belge Bilgi Depolama (Dosyalama) Kullanlmaz Sayfa i Balayc Sayfalar Aras Balayc

Tablo 2.1 Sre Ak emas Sembolleri (NCC)


12 / 78


ekil 2.7 Bir Sre Ak emas rnei (Telefonla Sat)


13 / 78


dev 1: Aada tanmlanan sistemin sre ak diyagramn salk bakanl grevlisinin yapaca iler asndan gsterecek ekilde bir A4 kat zerine bilgisayar ile izin ve bir sonraki derste teslim edin. Bir doktorun (hekim), zel muayenehane (ofis) aabilmesi iin salk bakanlndan izin almas gerekmektedir. Bunun iin bakanlk grevlisi, bavuru formunu ve gerekli dier belgeleri bavuru sahibinden alp kontrol etmekte ve belgeler eksikse tamamlanmas iin bavuru sahibine iade etmektedir. Eer belgeler tamam ise geici izin belgesini doldurarak bavuru sahibine teslim etmekte ardndan da ald belgeleri dosyalamaktadr. Daha sonra da bir st birime asl belgeyi hazrlamalar iin talepte bulunmakta ve belge dosyasn bu st birime gndermektedir.Bavuru Sahibini Karla

Evraklar ve bavuru formunu al

Evraklar Tamam m? Evet Geici izin belgesini hazrla/ver

Hayr

Eksikleri bildir tamamlanmasn iste

Belgeleri ve bavuru formunu dosyala

Asl belge iin st birimden talepte bulun

Dosyay st birime gnder

Sonraki bavuruya ge

ekil 2.8 dev 1 Cevap


14 / 78


3. SSTEM ANALZ Bu blmde sistem analizi aamalar ile yeni sistemlerin gei yntemleri anlatlacaktr. 3.1. Sistem Analizi Aamalar1 Bala Girdi ve ktnn incelenmesi / i ve d evrenin incelenmesi / Sistemi oluturan bileenlerin incelenmesi / verilerin, bilgilerin toplanmas, ilenmesi, yorumlanmas. Tek bir problemin belirlenmesi ve zme balanmas

Sistemin ncelenmesi

Problemin Belirlenmesi

Hedefin Belirlenmesi

i) Hedef; ak ve llebilir olmal ii) Anlalabilir olmal iii) Gereki ve ulalabilir olmal

Hedef Uygun mu?

Hayr

Hedef problemin zm ve sistemin kendisi iin uygun mudur?

EvetAlternatiflerin Aratrlmas Problemin zm iin birden fazla neri gelitirilerek modeller kurulacaktr.

Alternatiflerin Deerlendirilmesi

Hangi alternatifin hangi alardan daha iyi olduunun deerlendirilmesi.

Alternatifin Seilmesi

Alternatif Uygun mu?

Hayr

N e d e n ?

Seilen alternatif uygulanrsa nelerle karlalacann belirlenerek alternatifin uygun olup olmadna karar verme.

EvetDzenleme Uygulama iin yaplacak ilerin sralanmas, proje ynetimi iin gerekli faaliyetlerin belirlenmesi, dier faaliyetlerle ilikilendirilmesi. Uygulamann balamas ve aksayan ynleri bulmak iin uygulamann izlenmesi.

Uygulama ve zleme

Deerlendirme

Gidiatn hedefe uygunluk asndan deerlendirilmesi.

Hayr

Hedefe Ulald m?

Evet

1

ekil 3.1 Sistem Analizi Aamalar


15 / 78


3.2. Sistem Analizinin Temel Faaliyetleri (Gannt emas)

Mevcut sistem hakknda bilgi toplama, analiz ve rapor hazrlama Gei Yeni sistem iin bir nerinin hazrlanmas Yeni nerinin sisteme uygulanmasProje Balangc Zaman

ekil 3.2 Sistem Analizi Faaliyetleri ekil 3.2de sistem analizi faaliyetleri bir Gannt emas zerinde gsterilmitir. Buna gre yeni tasarmla eski tasarm arasnda bir gei yaanmaktadr. 3.3. Yeni Sisteme Gei Yaklamlar Drt adet gei yaklam vardr. Bu gei yaklamlar ekil 3.3te gsterilmi ve bu eklin ardndan her bir gei tipine ilikin aklama verilmitir.Eski Sistem Yeni Sistem Dorudan Gei

Eski Sistem Yeni Sistem Paralel Gei

Yeni Sistem Eski Sistem

Safhal Gei

Eski Sistem Pilot SistemDorudan Gei Safhal Gei Paralel Gei

Pilot Gei

ekil 3.3 Gei Yaklamlar


16 / 78


3.3.1 Dorudan Gei Belirlenen bir gnde, eski sistemden yeni sisteme dorudan geii ifade etmektedir. Kurulan yeni sistem yeni bir sistemin yerine gemiyorsa yada eski sistem artk grevini ifa edemiyor durumdaysa bu yaklam tercih edilebilir. Geriye dn ok zor ve maliyetli olduu iin genelde kk firmalar tarafndan tercih edilir. Riski fazladr. 3.3.2 Paralel Gei Yeni sistemin tam olarak alt anlalana kadar eski sistemle yeni sistemin ayn anda paralel olarak iletilmesidir. Eer yeni sistem, eskiden almakta olan ve istenildii kadar olmasa da verim salayan bir sistemin yerine tasarlanmsa, bu durumda iki sistemin bir mddet birlikte almasnda fayda vardr. Eski sistem ile yeni sistemi kyaslama ans verir. Yeni sistemin istenildii gibi almamas durumunda eski sisteme dne msaade ettii iin riski yksek deildir. Buna karlk ayn i iin iki ayr sistem ayn anda kullanld iin maliyeti yksektir. Yeni sistemin yeterli olduuna kanaat getirildiinde eski sistemin uygulamasna son verilir. 3.3.3 Safhal (adm adm) Gei Yeni sistemin, para para uygulamaya konulmasdr. rnein, bir sat bilgi sisteminde, ilk nce satlarn muhasebelenmesi modl, daha sonra stok ynetimi modl vb. Uygulamaya konabilir. Buna gre alt sistemlerden biri yeni sisteme geerken dier alt sistemler yaplan plana gre bir mddet daha ilemeye devam etmektedir. Byk lekli sistemler iin tercih edilen bir yntemdir. Dezavantaj gei zamannn uzun vadeye yaylmasdr. 3.3.4 Pilot Gei Pilot, komple alma sisteminin bir alt kmesinde yrtlen bir deneme sistemidir. Yeni sisteme gei bu ekilde bir pilot uygulama ile gerekletirilebilir. rnein yeni bir messese bir retim sistemini 8 fabrikada uygulayacaksa nce bu fabrikalardan birini pilot olarak seip sistemi o fabrikada deneyebilir. Pilot yrtlrken genelde eski sistem muhafaza edilmekte fakat aktif olmamaktadr. Pilot sistem baarya ularsa dier fabrikalara da ayn sistem kurulur.


17 / 78


4. BLG SSTEMLERNE GR (YBS) 4.1. Veri ve Bilgi Bilgi kelimesi, Trkede birbirinden farkl iki kavrama karlk gelmektedir. Birincisi, nesneler veya kavramlar hakknda genel olarak sahip olunan gr ve ikincisi nesnelerin ya da kavramlarn eitli niteliklerini tanmlayan ilenmi veri. Birinci trdeki bilgi, sistemlerin ve evrelerinin ileyiini dzenleyen kurallarn bilgisidir. rnein, bir dorusal karar modelinin simpleks algoritmas yardmyla nasl zleceini bilmek ya da nasl araba kullanldn bilmek gibi. Bu tr bilgi yntem bilgisidir. kinci tr bilgi ise durum bilgisidir. Bu trden bilgiler, sistemin ya da evresinin durumunun, durumu tanmlayan deikenlerin deerleri aracl ile bilinmesini salarlar. rnein, maliyetlerin sabit ve deiken olmak zere iki snf altnda toplandn bilmek, bir kuruluta deiken maliyetin ne kadar drlmesiyle ne kadar kr art salanacan bilmeye yetmez. Byle bir sonuca ulaabilmek iin kurulutaki mevcut sabit ve deiken maliyetlerin ne kadar olduunu bilmek gerekir. Bu bilgiler, maliyet sisteminin durumunu gsteren durum deiken deerleridir. Veri kavram, genelde durum bilgisi kavram ile kartrlmaktadr. Oysa ikisi arasnda ciddi fark vardr. Veri, gereklik zerinde yaplan gzlemlerin sonucu ve bu anlamda bilginin retildii hammaddedir. Baka bir deyile veri, kullanclar iin herhangi bir anlam ifade etmeyen olgular ve ekillerdir. Bilgi ise, karar vermede faydal olacak ekilde verinin dntrlmesi ve analiz edilmesiyle anlaml hale getirilmesidir. rnein sabah ie ya da okula giderken iki veri toplarz. Birincisi o anki mevcut zaman bir dieri ise ite ya da okulda kata olmanz gerektii. Zihnimizden bu iki zamann farkn alrsak ne kadar vaktimiz kald bilgisine eriiriz. Yani bu iki veriyi ileyerek bilgiye dntrm oluruz. Bu bilgiye dayanarak da acele etmeliyim, bugn kahvalt etmeyeceim gibi kararlar verebiliriz. 4.2. Bilginin Karakteristikleri Bilginin, yneticilerin karar vermesine yardmc olmas, verilen kararlarn belirsizliini azaltabilmesi, yani yararl ve deerli olabilmesi iin aadaki zelliklere sahip olmas istenir: (i) Bilginin Doruluu ve Dorulanabilirlii: Bilginin doruluk kalitesi, onun hatadan bamsz olma (hatasz olma) derecesine baldr ve bilgi aksi ortaya konmadka doru kabul edilir. ou kez %95 doru bilgiye ulamak ekonomik olmayabilir. rnein bir rne ait pazar aratrmasnda mterilerin ancak bir blmyle anket yapabilir ve bu rnei kullanarak belli bir gvenlik seviyesinde (%95 gibi) gvenlik seviyesinde tm mterilerin grn ortaya koyabilirsiniz. Bilginin Taml: Bilgi tamamen doru ve dorulanabilir olmasna karn tam olmayabilir. Bir karar vericiye salanan bilgi miktar ile o bilginin taml arasnda bir iliki yoktur. rnein fayda/maliyet analizine ilikin bir analiz yaparken fayda bilgisi tamken, maliyet bilgilerinde eksiklikler varsa bu eksiklik yanl bir yatrm karar alnmasna yol aabilir. Bu adan salanan bilgi tam olmal konuyla ilgili bilinmesi gereken tm ynleri kapsamaldr. Bilginin Zamanll: Bilgi kendisine ihtiya duyulduunda hazr olmaldr. Bilgi doru ve tam olmasna ramen zamannda elde edilememise,18 / 78

(ii)

(iii)



ynetici iin ok ey ifade etmeyecektir. O bilginin ihtiya duyduu karar prosesi gemi ve karar oktan verilmi olduundan o bilgi anlamn yitirmi olacaktr. rnein bir mterinin bir rn iin talepte bulunduunu ve bir gn iinde rn kimden alacaklarna karar vereceklerini ve hemen alm yapacaklarn sylediini varsayalm. Eer biz o gn iinde, elimizdeki mevcut stoklarn saysn elde edemezsek mteriye gn iinde istedii cevab verememi oluruz. Bu bilginin ertesi gn elimizde olmas ise pek bir ey ifade etmeyecektir. (iv) Bilginin lgililii: Bilginin ilgililik kalitesi, belirli bir kararda, bilginin girdi olarak ilgili olmasna baldr. Yani bilgi, karar vericinin karar verecei konu ya da konularla ilgili olmaldr. Eer bir restorandaki rezervasyon sistemiyle ilgili bir karar vermeye alyorsak restorandaki bo yer says ilgili bir bilgidir, ancak o akamki mende hangi yemeklerin olduu bilgisi bu karar asndan yeterince ilgili bir bilgi deildir. Bilginin ekonomiklii: Gerek durum tam olarak bilinmese de, bilgi salamann belirli bir maliyeti vardr. Karar vericiler srekli olarak, bilginin retilme maliyet ile salad fayda arasnda bir denge oluturmak zorundadrlar.

(v)

4.3. Ynetim ve Karar Verme Seviyeleri Karar verme seviyeleri 3 ekilde snflandrlabilir. Baka bir ifadeyle, 3 ynetim seviyesi bulunmaktadr. (i) Stratejik Karar Verme: st seviye yneticilerin verdii kararlardr. Gelecee yneliktir ve bu kararlarn belirsizlik seviyesi olduka yksektir. Stratejik karar verme, organizasyonun amalarnn belirlenmesi ve bu amalara ulamak iin uzun dnem planlarn yaplmasn ierir. rnein, yeni retim tesisi ina edilmesi, hangi rnlerin retilecei ile ilgili kararlar gibi. Taktik Karar Verme: Orta seviye yneticilerin verdii kararlardr. Stratejik seviyede verilen kararlarn yerine getirilmesinde, kaynaklarn etkin ve verimli olarak elde edilmesi ve kullanlmasna yneliktir. Organizasyonel amalar yerine getirmek iin kaynaklarn tahsis edilmesini ierir. rnek olarak, tesis yerleimi, bte tahsisi ve retim planlama gibi kararlar verilebilir. Operasyonel Karar Verme: Alt seviye yneticilerin verdii kararlardr. Taktik seviyedeki kararlarn yrtlmesi iin gerekli grevlerin etkin ve verimi bir ekilde yaplmasn ierir. rnein ilerin alanlara tahsisi, sipari zamanlarnn belirlenmesi gibi.

(ii)

(iii)

Stratejik Taktik OperasyonelVeri (Kayt) leme / Operatr

ekil 4.1 Karar Verme (Ynetim) SeviyeleriHazrlayan: M. Fatih Yegl 19 / 78


Karar verme seviyelerinin ki buna ynetim seviyeleri de denir, ematik gsterimi ekli 4.1de grlmektedir. ekilde de grlecei gibi tm seviyelerin altnda veri ileme / operatr ad verilen bir seviye bulunmaktadr. Bu seviye, deiik seviyelerce verilecek olan kararlar iin ihtiya duyulan bilgi retimini gerekletirir. 4.4. Ynetimde Bilgi Kullanm Her ynetim seviyesinde ihtiya duyulan bilgiler birbirinden farkldr. ekil 4.2de bu farkllklar, bilgi kayna, bilgi ekli ve ynetim faaliyetleri asndan incelenmitir.* Bilgi Kayna Asndan Stratejik Seviye D Bilgi (evresel) Bilgi Taktik Seviye Operasyonel Seviye

* Bilgi ekli Asndan Stratejik Seviye zet Bilgi Detayl Bilgi Taktik Seviye Operasyonel Seviye

* Ynetim Faaliyetleri Asndan Stratejik Seviye Planlama Denetim Taktik Seviye Operasyonel Seviye

ekil 4.2 Ynetim Seviyelerinin Bilgi htiyalar 4.5. Karar Tipleri Kararlar, yapsal (programlanm) ve yapsal olmayan (programlanmam) kararlar olarak iki ksma ayrlrlar. i) Yapsal Kararlar: Programlanm kararlar olarak da bilinen bu tip kararlar problemlerin ok iyi tanmland kararlardr. Bu tr kararlarda karar verici sbjektif bir esneklie sahip deildir. Zira gerek kararlar, mevcut politika ve prosedrlerle belirlenmitir. Aslnda bu tip kararlarn ou insan arac yapmadan bilgisayar tarafndan verilebilmektedir. rnein malzemenin stok seviyesiyle ilgili kararlar genellikle yapsal kararlardr. Bir malzemenin stok miktarnn emniyet stok seviyesinin altna dtnde yeniden sipari edilmesi kararn bir bilgisayar verebilir. ii) Yapsal Olmayan Kararlar: Programlanmam kararlar olarak da bilinen bu tip kararlar problemlerin ok iyi tanmlanmad kararlardr. Bu tr kararlar bilgiHazrlayan: M. Fatih Yegl 20 / 78


tabanl kararlar olarak da alnrlar, zira karar verici rasyonel bir karar vermek iin bilgiye ihtiya duyar. Bu bilgi ihtiyac, karar verme prosesinde yneticinin yarg ve sezgisini kullanma ihtiyacn ortaya karr. Baka bir ifadeyle yapsal olmayan kararlar, doru cevab bilmenin mutlak bir yolunun olmad ve ortada birok doru karar olabildii durumlarda sz konusu olan kararlardr. Hibir kriter ya da kural, iyi bir zm garanti etmez. Piyasaya yeni bir rnn srlp srlmeyeceine dair karar, yeni bir pazarlama kampanyasna giriilmesi, irketi imajnn deitirilmesi gibi kararlar bu tip kararlardr. ekil 4.3te farkl ynetim seviyelerinde kullanlan karar tipleri gsterilmitir.Yapsal olmayan kararlar

Stratejik Taktik OperasyonelYapsal Kararlar

ekil 4.3 Ynetim Seviyelerinde Karar Tipleri 4.6. Karar Verme Prosesi Aada verilen iki ekilde (ekil 4.4 ve 4.5) genel olarak karar verme prosesi ve bir yneticinin karar verme prosesi gsterilmitir.Seenek 1 SEENEK ARATIRMASI Seenek 2 Sonu 1 Sonu 1 SEM

Seenek n

Sonu n

IKTILAR PROBLEMN BELRLENMES Kstlar ve dier zellikler

KARAR MODELLER

Ksa ve Uzun Vadeli Amalar

Gereksinimlerin Yerine Getirilmesi

BLG BRKM GEREKSNMLER

Sonularn Deerlendirilmesi renme

ekil 4.4 Karar Verme Prosesi


21 / 78


Resmi Raporlar

alma alan dndaki kaynaklardan toplanan bilgiler

Zeka eitim tecrbe kiilik

Ynetimin eitli yollardan elde ettii bilgiler

KARAR VERME PROSES

KARAR

Gzlem sonucu toplanan bilgiler

Dinleme sonucu elde edilen bilgiler

ekil 4.5 Yneticinin Karar Verme Prosesi 4.7. Bilgi Sistemleri Bilgi sistemi, karar vericiler iin verileri ileyerek bilgi salayan ounlukla bilgisayara dayal sistemlerdir. Bilgi sistemleri yapay sistemlerdir ve karar verme prosesine yardmc olmak amacyla tasarlanmlardr. Bilgi sistemleri teorik olarak manuel olabilse de artk gnmzde bilgi sistemleri bilgisayara dayaldr. ekil 4.6da bilgisayara bal bir bilgi sisteminin eleri ve birbirleriyle ilikileri gsterilmitir.

Donanm

Yazlm

Personel

kt BLG

VERProsedrler Dosyalar (VT)*

* VT: Veri Taban

ekil 4.6 Bilgi Sistemi eleri ve likileri


22 / 78


4.7.1 Bilgi sistemlerinin faydalar yi tasarlanm etkin bir bilgi sistemin kazandraca baz faydalar unlar olabilir: i) ii) iii) iv) v) vi) Daha iyi hizmet Daha iyi gvenlik Rekabet avantaj Daha az hata Byk lde doruluk Yksek kalitede ktlar (rnler)

vii) Salkl haberleme viii) Etkinliin artmas ix) x) xi) Verimliliin artmas Daha etkin ynetim Daha fazla frsatlar

xii) gc ihtiyacnn azaltlmas xiii) Maliyetlerin azaltlmas xiv) Daha etkin finansal kararlar verebilme xv) Ar faaliyetlerin daha etkin kontrol xvi) Daha etkin ynetimsel karar verme


23 / 78


5. BLGSAYARA DAYALI BLG SSTEMLER Bilgi sistemleri denildiinde genelde alglanan bilgisayara dayal bilgi sistemleridir. Bu dersin konusu olarak da bundan sonra bilgisayara dayal bilgi sistemleri anlatlacaktr. Bilgisayara bal bilgi sistemleri unlardr: i) Kayt/Veri leme Sistemleri (VS) (Transaction/Data Processing Systems) ii) Ynetim Bilgi Sistemleri (YBS) (Management Information Systems) iii) Karar Destek Sistemleri (KDS) (Decision Support Systems) iv) Ofis Otomasyon/Bilgi Sistemleri (OOS) (Office Automated/Information Systems) v) st Ynetim Destek Sistemleri (DS) (Executive Support Systems) vi) Yapay Zeka ve Uzman Sistemler (YZ ve US) (Artificial Intelligence and Expert Systems) Devam eden ksmda yukarda sralanan bilgi sistemleri hakknda detayl bilgi sunulmutur: 5.1. Kayt/Veri leme Sistemleri (VS) Bir VS, iin yaplmas iin gerekli gnlk rutin muameleleri (transaction) ileyen ve kaydeden bilgisayara dayal sistemdir. VS, organizasyonun operasyonel seviyesine hizmet verir. Bu seviyede, grevler, kaynaklar ve amalar nceden tanmlanm kriterlere gre, dk seviye bir ynetici tarafndan verilebilir. rnein bir banka iin bir mteriye ara kredisi verme karar, tm kriterler belirlenmi olaca iin dk seviye bir ynetici tarafndan verilebilir. VS, gnlk operasyonlarla ilgilenir. Yaplan ilemler, ilem yk ve hacmi ok yksek olan tekrarl ilemlerdir ve bu ilemlerin nitelikleri ok nadir olarak deiir. VS, verinin saklanmas ve arlmasna yneliktir ve bu zelliiyle asl konumuz olan YBSnin destekleyicisi durumundadr. Bir VSin genel ileyii ekil 5.1de gsterilmitir.Girilen Kaydi lem

Olay Bildirir

VS Veri

OlayCevap Cevap

VS Program

VS Veri

Rapor(lar)

ekil 5.1 Bir VS Uygulamasnn Yaps


24 / 78


VS program iki tip kt retir: i) Operatr terminaline gnderilen mesaj (soft copy) ii) Baslm dokmanlar (hard copy) rnein bilet rezervasyon sistemi iin hazrlanan bir program, terminal zerinde belirli bir kiiye hangi koltuklarn satldn gsterebilir (soft copy) yada bilet basabilir (hard copy). VS aadaki temel zelliklere sahiptir: i) Kaydi ilemlerin elde edilip, kaytlarn muhafaza edilmesine yneliktir. ii) Dosya kkenlidir. iii) kts genellikle periyodiktir. iv) ncelikle operasyonel seviye ynetim iin bilgi retir. v) Yneticinin zel bilgi istekleri iin, snrl esneklie sahiptir. vi) Bu sistemler tipik olarak fonksiyona dayaldr. Uygulamalar birbirinden bamsz olarak gelitirilir. VSnde veri iki ekilde ilenir: 1. Dorudan (Hemen) leme: Muameleler (kaydi ilemler), olutuklar anda girilir ve kaydedilir. Veritaban zerindeki gncellemeler hemen yaplr. Bu durumda operatr sistemden her an gncel sorgulamalar yaplabilir. Rezervasyon ilemleri, banka ilemleri gibi. (real-time processing) 2. Parti leme: bu tip ilemede muameleler gruplanr ya da kmelenir ve ard ardna girileri yaplr. Parti ilemede yaplan sorgulamalarda veritaban gncel olmadndan (ilemeler gnlk, haftalk, aylk yaplyor olabilir) yan bilgiler alnabilir. rnein, posta ileme ve telefonla sipari gibi uygulamalarda bu tr ileme kullanlabilir. (batch processing) 5.2. Ynetim Bilgi Sistemleri (YBS) YBS, bir rgtn ynetiminde kullanlan bilgilerin ilenmesini ve iletilmesini salayan bir sistemdir. YBS, zaman iersinde VSin yetersiz kald noktalar kapatmak amacyla gelitirilmi daha kapsaml sistemlerdir. YBSnin genel zellikleri unlardr: YBS, Veri/Kayt ileme fonksiyonlarn destekler (kayt saklama vb). YBS, btnleik bir veritaban kullanr ve fonksiyonel alanlarn eitliliini destekler. YBS, operasyonel, taktik, ve stratejik seviye yneticilerin bilgiye kolay ve zamannda eriimini salar. zellikle youn olarak taktik seviye yneticiler iin hizmet salar. YBS, ksmen esnektir ve organizasyonun bilgi ihtiyalarndaki deimeye adapte edilebilir. YBS, sadece yetkili ahslarn eriimine imkan veren sistem gvenlii salar. YBS, gnlk operasyonlarla ilgilenmez. YBS, genellikle yapsal kararlarn desteklenmesine yneliktir.25 / 78

-



-

YBS, yneticilere deiik raporlar sunar. YBS, ncelikle evresel ya da d olaylarla deil byk lde firma ii olaylara odaklanr.

5.2.1 YBS ve VSin farkllklar VS, YBS iin nemli bir firma ii veri kaynadr. Zaten, YBS genel anlamda birka VS zerine kurulmu, rgtn ya da birka alt sistemin ynetsel bilgi ihtiyacn karlamaya ynelik sistemlerden oluurlar. VS ve YBS arasndaki farklar unlardr: Yneticinin bilgi ihtiyacnn karlanmasnda YBSnin btnleik veritaban, VSin dz dosya ortamna gre daha byk esneklik salar. VS, tek bir fonksiyonel alan desteklemeye ynelmitir, YBS ise fonksiyonel alanlar arasndaki bilgi akn btnletirir. Bir YBS, taktik seviyeye youn olmakla beraber ynetimin tm seviyelerine bilgi ihtiyalar iin hizmet sunarken, VS sadece operasyonel seviyeye destek salar. VS kaydi ileme yapar. VS, bu ekilde YBS iin bir veritaban oluturur. VSin ktlar YBS iin girdidir. YBS, VS verilerini ynetimin karar vermesi iin bilgi retiminde kullanr. VSSipari leme Sistemi Sipari Dosyas Malzeme Kaynak Pl. Sistemi retim Ana Dosyas YBS Dosyalar Sat Verisi

-

YBS

Birim rn Maliyet Verisi

YBSrn Deiim Verisi

Raporlar

Defter-i Kebir Sistemi Muhasebe Dosyas

Harcama Verisi

ekil 5.2 VS, YBS ilikisi rnek: Bir bilet rezervasyon sisteminde VS, siparileri alma ve bilet basmada, YBS ise bilet satan her bir acentenin performansn lmede ve rapor etmede kullanlabilir.


26 / 78


5.2.2 YBS ve i fonksiyonlar

YBS Pazarlama Bilgi Sistemi Alacak Hesaplar Veri Dzenleme Finansman Bilgi Sistemi Bor Hesaplar Ana Dosya Gncelleme Muhasebe Bilgi Sistemi Bordro Bordro fii retici retim Bilgi Sistemi Ana Defter Personel Bilgi Sistemi Maliyet Muhasebesi gc dalm

1 2 3

Rapor retici

1: Fonksiyonel Bilgi Sistemleri 2: Muhasebe Uygulama Sistemleri 3: Bordro Programlar

ekil 5.3 YBS ve Fonksiyonlar ekil 5.3te de grlebilecei gibi YBS fonksiyonel bilgi sistemlerinin birleiminden meydana gelmitir. Fonksiyonel bilgi sistemleri uygulama sistemlerinden onlar da programlardan meydana gelmitir. Veritaban Ynetim Sistemleri (VTYS), bu fonksiyonlarn ayn veriyi paylama yeteneini artrr. 5.2.3 YBS ve Veritaban Ynetim Sistemi (VTYS) Veri, bir YBSnin ana kaynadr ve bu kaynan ynetimi olduka nemlidir. Bir VTYS, veritaban denen birletirilmi ve koordine edilmi dosyalarn kmesi ile uygulama programlar arasnda arayz olarak hizmet veren bir programdr. Bu iliki ekil 5.4te gsterilmitir.Pazarlama Uygulamalar Finansman Uygulamalar Muhasebe Uygulamalar YBS retim Uygulamalar Mhendislik Uygulamalar Personel Uygulamalar VTYS

VER TABANI

ekil 5.4 YBS ile VTYS arasndaki iliki


27 / 78


5.3. Karar Destek Sistemleri (KDS) En genel anlamyla KDS, ynetici konumundaki karar vericilerin karar vermelerinde yardmc olan sistemlerdir. Dier bir deyile, verilmesi gereken kararla ilgili veriyi daha iyi anlayarak, daha etkin karar seeneklerini oluturma, alternatifleri belirleme ve deerlendirme ilevlerinde destek salayan ve doru karar verme olasln artran sistemlerdir. KDS u ekilde tanmlanabilir: Bir Karar Destek Sistemi, kullancya yar-yapsal ve yapsal olmayan karar verme ilemlerinde destek salamak amacyla, karar modellerine ve verilere kolay eriim salayan etkileimli bir sistemdir. Karar Destek Sistemlerine rnek olarak portfy ynetim sistemleri ve finansal planlama sistemi gibi sistemler verilebilir. 5.4. Ofis Otomasyon Sistemleri Ofis otomasyonu (OO), verileri ileyenlerin, iletiim, koordinasyon faaliyetlerini dzenleyerek ofisteki verimliliklerini artrmay amalayan bilgi teknolojileri uygulamasdr. OO uygulamalarndan bazlar aada verilmitir: Kelime ilemci, yazl belgeleri oluturan, grntleyen, biimleyen ve yazcya gnderen yazlmlardr ve ilk OO uygulamasdr. Elektronik posta ve sesli posta (voice mail), telefonla haberlemeye alternatif olarak gelitirilmi OO uygulamalardr. Faks ve bilgisayarlar kullanlarak uzun mesafeli belge kopyalamalar yapmak, bir OO uygulamasdr. Elektronik takvimler, firmadaki kolaylatran OO uygulamalardr. alanlarn zamanlarn ayarlamalarn

Son yllarda kullanm yaygnlaan grntl ve grntsz telekonferans sistemleri de bir OO uygulamasdr ve ayn fiziksel mekanda bir araya gelmeden de toplantlar yapabilme imkan vermektedir.

5.5. Yapay Zeka Ve Uzman Sistemler nsan davranlarn taklit etme yeteneine sahip makineler yapma istei Yapay Zeka kavramnn ortaya kmasna neden olmutur. Burada esas ilgi, anlama, sonu karma, renme, bilgi toplama, kendi kendini iyiletirmek iin gayret sarf etme zelliine sahip sistemler yapmak zerinedir. Yapay Zeka (YZ), bilgisayar biliminin akll, yani dili kullanabilme, renme, akl yrtme, problem zme gibi niteliklere sahip bilgisayar sistemleri tasarlamakla uraan koludur. Belli bal YZ alanlar unlardr: i) Bilgiye dayal ve uzman sistemler ii) Doal diller iii) nsann duyumsal yeteneklerinin taklidi iv) Robotik


28 / 78


Bu alanlar ksaca inceleyelim: 5.5.1 Bilgiye dayal ve uzman sistemler Bir Bilgi Tabanl Sistem, bir hastann rahatszlnn tehis edilmesi gibi zm uzmanlk gerektiren herhangi bir problemin zmnde IF-THEN kurallarn uygulayan bir bilgisayar tabanl sistemdir. Bilgi tabanl sistemler, YBS ve KDSde olduu gibi gerek bilgileri baz alrlar. Ancak bu sistemler, sezgi, yarg, vb. sezgisel bilgilerle doldurulan bilgi tabanna da ihtiya duyarlar. 5.5.2 Doal Diller Son kullancnn doal dili ile verdii yrtme talimatlarnn bilgisayar sistemince kabul edilmesi ve ondan anlam karlmasn salayan yazlmlardr. rnein kullanc, bilgisayara Nisan aynda Quba blgesinde yaplan toplam sat miktar ne kadardr? sorusunu yneltip sonucu bir tablo eklinde bilgisayardan alabilir. 5.5.3 nsann duyumsal yeteneklerinin taklidi nsann duyumsal yeteneklerine (grme, iitme, konuma, hissetme vb) sahip bilgisayarlar, ayn insanlar gibi evre ile iletiim kurma becerisine sahip olabilmektedir. rnein; Arabadan kemerini bala ya da el frenini indir gibi sesli ikazlarn gelmesi. (konuma). Baz bilgisayar programlarnda mikrofona sylediiniz komutlarn yerine getirilmesi (iitme, konumay alglama). Dijital kameralar yardmyla bilgisayarlarn nesneleri (objeleri) tanyabilmesi (grme).

5.5.4 Robotik Robotikte esas ama, insann fiziksel hareketlerinin taklit edilmesidir. YZ alanndaki en byk baarlar robotlardr. Otomotiv endstrisi gibi eitli endstrilerde pek ok ilemde (boyama, vida skma, tama, kusurlu para tanma vb) robotlardan insan gc yerine faydalanlmaktadr. 5.6. st Ynetim Destek Sistemleri st dzey yneticiler, karar vermek iin st Ynetim Destek Sistemlerini (DS) kullanrlar. DS, yeni vergi yasalar veya rakip firmalar gibi d olaylar hakkndaki verileri birletirmeyi ve bunlar YBS ve KDSden elde edilmi zet bilgilerle birlikte faydal hale getirerek st dzey yneticilere sunmay amalar. DSnin dier bilgi sistemleriyle ilikisi ekil 5.5te gsterilmitir.


29 / 78


DS

D (evresel) Bilgiler

YBS

KDS

VS

ekil 5.5 DSnin dier sistemlerle ilikisi


30 / 78


6. BLG SSTEMLERNN GELTRLMESNDE KULLANILAN ARALAR Bilgi sistemlerinin analiz ve tasarmnda kullanlan aralardan en nemlileri bu blmde tantlacaktr. 6.1. Ak emalar Daha nceki blmlerde (Blm 2.2.6) ak emalar hakknda bilgi verilmi ve kullanlan semboller gsterilmiti. Ak emalar genelde iki tiptir: Sistem ak emas (sre ak emas) Program ak emas

Bu ak emalarndan birincisi daha nce ad geen blmde anlatlmt. Ek1de her iki tip ak emas iin de birer rnek verilmitir. Kullanlan sembollerin anlamlar iin Blm 2.2.6ya baknz. Sistem ak ve program ak emalarna ilikin olarak bir bordro sistemini gsteren rnekler ekil 6.2de verilmitir. 6.2. Veri Ak Diyagramlar (VAD) Veri Ak Diyagramlar, sadece 4 adet sembol kullanarak sistemdeki veri akn grafiksel olarak izah etmeye yarayan ok kullanl bir aratr. Bilgi sistemi tasarmclar tarafndan sklkla kullanlan bir aratr ve sistem ne kadar karmak olursa olsun bu diyagramlar sistemi tarif etmek iin yeterlidir. Literatrde VADlar iin kullanlan iki standart sembol kmesi bulunmaktadr. Her iki kmede de drder adet sembol bulunmakta ve semboller farkl olsa da ayn anlamlar ifade etmektedir. Bu derste kullanlacak olan semboller ekil 6.1de gsterilmitir.Veri Deposu (Data Store) Dsal Birim (External Entity)

Proses Veri Ak (Data Flow)

ekil 6.1 VAD Sembolleri Bu sembollerin anlamlarn ve kullanl ekillerini ksaca aklayalm: i) Veri Ak: Bir veri ak, bir sistemde bir yerden baka bir yere hareket eden veriyi temsil eder. Yani veri ak hareket halindeki veridir. Veri ak bir ok ile gsterilir ve bu ok zerinde de o akn ierii yazlr. Bu ierik, tek bir veri olabilecei gibi (Kayt No gibi) kompozit bir veri de olabilir (sat raporlar gibi). ii) Proses: Prosesler, yaplan bir fonksiyonu ya da aktiviteyi tanmlar. Proseslere genelde bir isim ve numara verilir. Bu numaralar proses srasn gsteren numaralar deildir. Proses ismi olarak da emir cmleleri kullanmak uygun olacaktr (Brt maa hesapla gibi).


31 / 78


ekil 6.2 Sistem Ak ve Program Ak emas rnekleri


32 / 78


iii) Dsal Birimler: Bu birimler, veri/bilgi kayna ya da verinin/bilginin gidecei yerdir. Sisteme veri salayan ya da sistemden veri alan birisi bu tanma rnektir. Birimin ad semboln iine tekil olarak yazlr ve semboln sol st kesinde de bu birimi tanmlayan bir harf bulunabilir. Veri ak izgilerinin kesimesini nlemek iin ayn birim ayn diyagramda birden ok defa kullanlabilir. Ayn birim ayn diyagramda birden ok defa kullanlyorsa semboln sa alt kesine bir diagonal izilir. iv) Veri Deposu: Analiz esnasnda, verilerin depolanmasna ihtiya duyulan yerler olur. Bu yerler veri deposu olarak isimlendirilir. Veri deposu, bir raf, dosya kabini ya da bilgisayar dosyas olabilir. Her bir veri deposu D ile tanmlanr ve referans olmas amacyla Dnin yanna bir rakam verilir. Her bir veri deposu iin ayrca bir de isim verilir. Dsal birimde olduu gibi ayn veri deposu ayn diyagramda birden ok kullanlrsa semboln sol tarafna dikey bir izgi ekilir. Genel bir veri ak diyagram ekil 6.2de verilmitir.1 2 VA2 Proses 2 VA3

Veri Kayna

VA1

Proses 1

Veri Hedefi

VA4 D1 VA: Veri Ak Veri Deposu 1 D2

VA5 Veri Deposu 2

ekil 6.3 Genel Bir VAD ou organizasyonlarn ya da sistemlerin almas olduka karmaktr ve onlar ayn dzlemde tek bir veri ak diyagram ile ifade etmek olduka zordur. Bu nedenle, diyagramn alt seviyeler blnmesi gerekir. VADn en yksek seviyeli hali, Kaba liki (Context) diyagram olarak adlandrlr. Kaba liki Diyagram (KD) izilirken sadece tek bir proses sembol kullanlr. Daha sonra yaplacak seviyelendirmeye uygun ekilde de numaralandrma yaplr. rnein KD iindeki proses iin 0 numaras verilir daha sonraki seviyeler iin 1.0, 2.0 gibi numaralandrmaya devam edilebilir. En st seviye diyagram yani KD, 0-seviye diyagramdr. VADda seviyelendirmenin nasl yapld, ekil 6.4te incelenebilir. 6.2.1 VAD izim Kurallar Bir VAD izilirken uyulmas gereken kurallar aada listelenmi ve bu kurallarn bazlarna ilikin ekilsel gsterim ekil 6.5te sunulmutur. PROSES A. Hibir proses sadece ktlara sahip olamaz. Girdi olmadan dnm yaplamaz. Eer byle bir birim var ise kaynak birim olmaldr. B. Hibir proses sadece girdilere sahip olamaz. Byle bir birim varsa bu hedef birim olmak zorundadr. C. Bir proses fiil szck bekli isme sahip olmaldr.Hazrlayan: M. Fatih Yegl 33 / 78


ekil 6.4 VADda Seviyelendirme


34 / 78


VER DEPOSU D. Veri, bir veri deposundan dierine dorudan tanamaz. Veri bir prosesle tanmaldr. E. Veri, dorudan bir dsal kaynaktan bir veri deposuna tanamaz. Dsal birimden veriyi alan ve veri deposuna yerletiren bir prosesle tanmaldr. F. Veri, bir veri deposundan dorudan bir dsal birime tanamaz. Veri bir prosesle tanmaldr. G. Bir veri deposu isim szck bekli bir isme sahip olmaldr. DISAL BRM H. Veri dorudan bir dsal birimden dierine tanamaz. Veriler sistemle ilgiliyse, bir prosesle tanmak zorundadr. Deilse zaten VAD iinde gsterilmez. I. Bir dsal birim isim szck bekli bir isme sahip olmaldr. VER AKII J. bir veri ak, semboller arasnda tek bir ak ynne sahip olmaldr. Bir proses ve veri deposu arasnda, veri deposundan okuma ve proseste gncellemenin gsterilmesi iin her iki ynl ak olabilir, ancak bunlarn iki ayr ok eklinde gsterilmesi gerekir. K. atall bir veri aknn anlam, ayn verinin ortak bir lokasyondan iki ya da daha fazla farkl prosese, veri deposuna yada dsal birime gitmesi demektir. L. Veri aklarnn birlemesinin anlam, ayn verinin herhangi iki ya da daha fazla farkl prosesten, veri deposundan ya da dsal birimden, ortak lokasyona gelmesidir. M. Bir veri ak, dorudan ayn prosese geri dnemez. Veri akn alp, baka veri aklarn reten ve balad prosese orijinal veri akn getiren en az bir prosesin olmas gerekir. N. Bir veri aknn veri deposuna gitmesinin anlam, gncellemedir. O. Bir veri deposundan veri aknn kmasnn anlam, getirme ya da kullanmadr. P. Bir veri ak, isim szck bekli bir etikete sahip olmaldr. Birden fazla veri ak isim szck bei, tek bir ok zerinde grlebilir. Bunlarn dnda; prosesin girdileri, prosesin ktlarndan farkl olmaldr. VAD zerindeki birimler tek isme sahip olmaldr. rnein ayn isimli iki proses sahip olmann anlam yoktur. VAD izilirken karkln nlenmesi iin veri deposu ve dsal birimler tekrar edebilir. Eer iki ok ayn veri ak ismine sahipse, bu aklarn tamamen ayn olmalar gerekir. Bir ak ismi her zaman ayn eyi ifade etmelidir.


35 / 78


ekil 6.5 - izimindeki Yanllklar ve Doru izim Yollar 6.2.2 Mantksal-Fiziksel VAD Bir bilgi sistemi iin VADn izilme amac, sistem boyunca veri aklarnn modellenmesidir. VAD izilirken ilk etapta sistemi anlamamza yardmc olan fiziksel objelerle karlalr. Eer izilen VAD iinde fiziksel objeler var ise bu Fiziksel VAD olarak adlandrlr. Mantksal VAD ise fiziksel objelerin olabildiince aykland diyagramlardr. Fiziksel VAD, mantksal VADn izilmesinde bir ara olarak kullanlabilir. Bu adan ilk bata fiziksel VAD izmek faydal bir yaklam olarak kabul edilebilir. eitli VAD rnekleri Ek1de verilmitir: eitli VAD rnekleri: Ek1 eitli VAD rnekleri / YBS Kitab (Sayfa 85,95) (Bakkal rnei rencilerle birlikte yaplabilir, veresiye ve stok dosyalar, mteri ve bakkal entity leri)


36 / 78


6.3. Yapsal emalar Yapsal emalar (Y), hiyerarik bir yap ierisinde program modllerinin ve bu modllerin dierleriyle ilikisinin grafiksel gsterimidir. Bir yapsal emann en stnde (root), tek bir ynetici modl bulunur. Bir sonraki seviyede ise, modl arlmalarn koordine eden dier modller bulunmaktadr. En alt seviyedeki modller, herhangi bir baka modl armazlar, sadece belirli grevleri yaparlar. VAD sistemin NE yaptn gsteren bir analiz aracdr, Y ise sistemin bilgisayar programclarnca NASIL yrtleceini gsteren bir tasarm aracdr. Yapsal emalarda iki teknik kullanlr: [1] Dntrme (Transform) Analizi ve [2] leme (Transaction) Analizi. Bilgi sistemleri genelde ya dntrme merkezli ya da ileme merkezlidir. Yapsal emalar izilirken nce sistemin dntrme ya da ileme merkezi tespit edilmelidir. leme merkezli sistemde, veri sistemin merkez modlne (ileme merkezi) gelir, deerlendirilir ve oradan uygun lokasyonlara datlr. Dntrme merkezli sistem yeni deerler reten bir merkezi dntrme modlne sahip olmakla beraber, bu sistemlerin girdileri fazla ktlar azdr. Bu iki tip sistem ekil 6.3de gsterilmitir.kt Prosesler

Girdi Prosesler

ekil 6.6 Dntrme ve leme Merkezli Sistemler eitli Yapsal ema (Y) rnekleri: Ek2 eitli Yapsal ema rnekleri / YBS Kitab (Sayfa 98,105) 6.4. Yapsal Dil ou durumlarda, bilgi sistemi tasarm iin kullanlan ak emalar, karar tablolar ve HIPO gibi aralardan gerek programlara gemek olduka zor olabilir. YD, VADda bulunan proseslerdeki dnm ilemlerinin nasl yaplacan tarif etmek iin kullanlr. YD, bir nevi normal konuma dilini kullanarak bilgisayar programlar yazmaya benzer. YD, Sahte Kod (SK) (Pseudocode) olarak da bilinir. Bu iki kavram arasnda temelde bir fark olmamakla beraber YDnin konuma diline, SKnn ise programlama diline daha yakn olduu dnlebilir. Aada bir YD rnei verilmitir: rnek: Firmada Ayda brt 250 dolardan fazla kazananlarn listesi PRINT Rapor Bal READ Her bir Personel Verisi Brt demeyi Hesapla Brt deme 250 Dolardan Fazla m? a. Evet ise, PRINT Numara, Oran, Brt deme b. Hayr ise, Hibir ey Yazma 5- Tm personel iin 2-4 admlar tekrarlaHazrlayan: M. Fatih Yegl 37 / 78

1234-


Yapsal dil normal olarak READ, WRITE, SORT, MOVE, MERGE, SUBTRACT, MULTIPLY, DIVIDE, DO, FINE gibi ngilizce fiilleri kullanr. Ayrca deikenler iin MUSTERI_ADI, MUSTERI_ADRESI gibi etiketler kullanlr. Sfat ve zarf kullanlmaz ve kullanlan isimler veri szlnden (ileride anlatlacak) alnrlar. Bilgisayar programlarndaki tipik 3 prosesin gsterilmesinde YD kullanlabilir. Bunlar: [1] Sra (sequence), [2] artl ifadeler (conditional statements), [3] tekrar (repetition). Sra, programlamada zel bir yap gerektirmeyen sral ilemleri ifade eder; lem 1... lem 2... lem 3... gibi. artl ifadeler ise herhangi bir mantksal ya da matematiksel ifadenin farkl durumlarnda ne yaplmas gerektiini gsterir. rnein; IF art A doruysa lem Ay yap ELSE lem Byi yap END IF IF Stoktaki_Miktar, Min_Stok_Miktar ndan kkse THEN Yeni sipari ret ELSE Bir ey yapma END IF artl ifadelerin bir dier ekli de programn izleyebilecei birok farkl yol olduu zamanlarda kullanlr. Bunun iin CASE ifadesi kullanlr, yle ki; SELECT CASE CASE 1 (art 1) art 1 iin yaplacak ilemler CASE 2 (art 2) art 2 iin yaplacak ilemler . . CASE n (art n) art n iin yaplacak ilemler END CASE Bir rnek verecek olursak; READ Stoktaki_Miktar SELECT CASE Stoktaki_Miktar CASE 1 (Stoktaki_Miktar, Min_Sipari_Miktar ndan byk ise) Hibirey yapma


38 / 78


CASE 2 (Stoktaki_Miktar, Min_Sipari_Miktar na eit ise) lgili kiiye e-posta gnder, durumu bildir CASE 3 (Stoktaki_Miktar, Min_Sipari_Miktari ndan kk ise) Yeni Sipari ret CASE 4 (Stok Yoksa) Acil olarak yeniden sipari yntemi almas balat END CASE Tekrarl ilemlerde ise DO-UNTIL ya da DO-WHILE benzeri ifadelerle dngler oluturulur. rnein; DO READ Stok Kaytlar IF Stoktaki_Miktar, Min_Sipari_Miktari ndan kk ise THEN Yeni sipari ret ELSE Hibir ey yapma END IF UNTIL EOF (Dosyada Kayt Kalmayana Kadar) Aada bir VAD ierisinde bulunan bir proses iin hazrlanm bir YD rnei verilmitir:Yllk_Maa

4.5allan_Hizmet_Yl

Prim Hesapla

Prim

IF allan_Hizmet_Yl 25 ya da daha bykse THEN Yllk_Maa la 0.05 i arparak Prim i Hesapla ELSE (allan_Hizmet_Yl 25 den azdr) Yllk Maa la 0.025 i arparak Prim i Hesapla END IF


39 / 78


6.5. Karar Tablolar Eer proses mantnda birok artl durum sz konusuysa ve her bir durum farkl ilemlerin yaplmasn gerektiriyorsa, o zaman karmak mantn anlalmas, YD ile olduka zordur. Yaplan aratrmalar, ok sayda i ie yuvalanm IF ifadelerinin yorumlanmasnda, insanlar bunlar birbirine kartrdklarn gstermitir. Proseslerin byle karmak olduu durumlarda Karar Tablolar durumu YDden daha iyi ifade edebilir. Karar tablosu, sistemin mantn adm adm yerine tablo biiminde gsteren bir aratr. Ak emalarnn alternatifi olabilecei gibi birlikte de kullanlabilirler. Karar tablolar 4 ana blmden oluur: 1) Tablonun sol st blmne mmkn olan tm artlar yazlr. 2) Sol alt blmde, artlarn kombinasyonlar sonucu yaplan tm mmkn faaliyetler listelenir. 3) Kurallar, sa st blmde oluturulur. artn durumuna bal olarak artn karlndaki olaslklar ifade eden gsterimler kullanlr. rnein; Evet, Hayr temsil iin E ve H harfleri kullanlr. 4) Sa alt blmde ise, verilen bir kural iin geerli olan faaliyetlerin gsterilmesini salayan ve onay anlamnda olan X iaretleri yerletirilir. Karar tablosundaki geerli teorik kural says 2 n dir. Burada n art saysdr. Her artn karlnda sadece 2 olaslk olduu durumlarda geerli olan bu formle gre eer 3 artmz varsa toplam kural saymz 2 3 = 8 olur. Tablo 6.1de bir karar tablosu rnei verilmitir. Bu teorik olarak tm kurallar ieren bir karar tablosudur. Tablo 6.2de ise ayn sisteme ait sadece pratikte mmkn olan kurallar ieren bir karar tablosu verilmitir. Bu indirgenmi karar tablosudur.ndirim Hesapla ARTLAR Satn alma

sistem analizi ve tasarm

Documents