SISTEMATIZACIJA I OZNAAVANJE ELIKA Proizvodnja elika poinje u visokoj pei procesima redukcije (oslobaanja od kisika) eljezne rude (hematit -Fe2O3, limonit-FeO(OH), magnetit- Fe3O4, pirit-FeS2, siderit-FeCO3). Kao redukciona sredstva koriste se koks i nafta (zemno ulje) kao nosioci ugljika. Redukcija pripremljenih rudaa odvija se u visokoj pei pomou ugljika iz koksa npr. direktno: Fe3O4 + 4C 3Fe + 4CO i indirektno preko CO: FeO +CO Koks u visokoj pei slui i kao sredstvo za redukciju, ali i kao nosilac toplinske energije procesa. Reducirano (rastaljeno) eljezo bilo je u dodiru s koksom, vapnencom, kremenom, zrakom i vatrostalnim zidom pei pa iz tog razloga sadri odreene koliine ugljika, dio prateih elemenara (Mn, Si), i neistoe (P i S). Proizvod visoke pei je sivo ili bijelo sirovo eljezo (tzv. gvoe), s relativno visokim udjelom ugljika (2 do 4 %), fosfora i sumpora te ostalih primjesa (6 do 10 %). Upravo zbog povienog masenog udjela ugljika i fosfora, sirovo eljezo je krhko i neupotrebljivo za tehnike primjene. Ovisno o brzini hlaenja pri skruivanju taline iz visoke pei i o masenom udjelu silicija i mangana nastaje bijelo ili sivo sirovo eljezo. Siva boja prijeloma sivog eljeza dolazi od finih ljuskica grafita u strukturi. Uglik se izluuje u obliku grafita u uslovim sporijeg skruivanja i povienog masenog udjela grafitizatora (Si). Bijelo sirovo eljezo na prijelomu ima svijetliju boju, jer je ugljik preteno u cementitu Fe3C zahvaljujui brem skruivanju i viem masenom udjelu cementatora (Mn). Bijelo sirovo eljezo je osnovna sirovina za proizvodnju elika i bijelog tvrdog liva, a sivo za dobivanje sivih livova. Od ukupne proizvodnje sirovog eljeza oko 90 % se prerauje u elik, a ostalih 10 % u livove. Bijelo sirovo eljezo se dalje prerauje oksidacijom preiavanjem u eline ingote ili kontinuirano ljevenje i konano valjanjem, kovanjem ili vuenjem oblikuje u finalne poluproizvode: ipke, cijevi, limove, trake, nosae itd. Sirovo eljezo je tehniki neupotrebljivo zbog izrazite krhkosti koja je posljedica visokog masenog udjela ugljika i fosfora. U procesu pretaljivanja i izgaranjem smanjuju se maseni udjeli ugljika, fosfora i sumpora, a djelimino silicija i mangana, na onu razinu koja odgovara sastavu elika. Upuhivanjem zraka ili kisika u pei dolazi do izgaranja ugljika u CO i CO 2, a ostali se elementi veu u vrste okside koji se veinom skupljaju u ljaci i s njom odstranjuju. Elementi manjeg afiniteta prema kisiku od eljeza npr. Sn, Mo, Co, Ni i Cu na taj se nain nemogu odstraniti. Ovaj se postupak naziva preiavanje ili rafinacija i provodi se u konverterima (pei1

krukastog oblika) ili u drugimpeima razliitog oblika i izvora energije za pretaljivanje. Danas se kvalitetni i plemeniti elici visoke vrstoe podvrgavaju sekundarnoj obradi u vakumu, propuhivanju inertnim plinovima ime se postie homogeniziranje taline, odstranjivanje vodika, ekstremno razugljienje ( 0,02 % C), odsumporavanje ( 0,005 % S), modifikacija sulfida, visok stepen dezoksidacije i vrlo dobro iskoritnje legiranih elemenata. Proizvod preiavanja je taljevina, odnosno nakon uljevanja u kokile skrueni ingot sastava koji odgovara sastavu elika. Dezoksidacija Otklanjanje kisika tokom proizvodnje elika naziva se dezoksidacija. Tokom proizvodnje elik dolazi u dodir s kisikom i azotom i pri viim temperaturama moe otopiti znatne koliine plinova. Vie od 0,03 % kisika ini elik osjetljivim na starenje, a vie od 0,07 % kisika osjetljivim na tzv. crveni lom, jer sumpor ne vee kisik u plinske mjehurie SO2 nego u tvrde ukljuke FeS. Prilikom valjanja elika izmeu 800 i 1000 oC nastupa lom po granicama zrna zbog loe oblikovljivosti FeS. Kisik se u talini vee sa eljezom u oksid FeO koji preteno odlazi na povrinu taline, ili s aluminijem u Al2O3. Ugljik se spaja s kisikom u plinoviti CO koji izlazi iz taline. to je vii maseni udio ugljika, to je vea koliina CO, odnosno manji maseni udio preostalog kisika. Dakle, niskougljenini elici (< 0,1 % C) sadre nakon preiavanja, nedopustivo visoke masene udjele kisika. Postupak dezoksidacije zasniva se na djelovanju elemenata koji imaju vei afinitet prema kisiku od eljeza. Prema padajuem afinitetu to su: Al, Zr, B, Ti, Si, C, V, Mn Aluminij i silicij veu kisik u okside, a Ti, B i Al veu osim kisika i azot u nitride, a Ti i B grade takoe karbide i karbonitride. Skruivanje elika Prema nainu pretaljivanja i stepenu dezoksidacije razlikuju se: a) nesmireni b) polusmireni i smireni c) posebno smireni elici. Nesmireni elici skruuju nemirno jer jako razvijanje plinova dovodi do kuhanja rastaljenog metala. Plinski mjehurii se zatvaraju tokom dalje obrade kovanjem, valjanjem ili presovanje, ali samo ako nisu oksidirali. Ako su oksidirali ostaju sitne pukotine koje izazivaju koncentraciju naprezanja. Smireni elici dobivaju se tako da se u procesu dezoksidacije dodaje manja koliina silicija, mangana i drugih elemenata koji veu kisik i stvaraju okside koji se izdvajaju u trosku.2

Kod posebno smirenih elika se osim mangana, silicija dodaje i silikokalcij (CaSi) kao i Al koji vee preostali kisik u Al2O3 i azot u AlN. Rezultat je elik s vrlo niskim masenim udjelom neistoa, velike ilavosti i male osjetljivosti na krhki lom. Takoer, sitne estice AlN omoguuju postizanje sitnog zrna. Djelovanje primjesa u elicima Za kvalitet elika nisu odluuju, u veini sluajeva, zahtjevani legirajui elementi, nego neeljeni tzv. pratioci i neistoe. To su: Si, Mn, N, P, S, te nemetalni ukljuci sulfidnog, oksidnog ili silikatnog tipa. Mangan je pratei element iji je maseni udio od 0,2 do 0,8 % . Potjee iz rude ili iz dezoksidansa feromangana. Silicij je pratei element iji je maseni udio kod nelegiranih elika od 0,2 do 0,5 % , Potjee iz rude ili iz dezoksidansa ferosilicija. Sumpor predstavlja nepoeljnu primjesu. Najvei doputeni maseni udio sumpora je 0,05 %. Sumpor sa eljezom gradi nepoeljni FeS koji se u mikrostrukturi elika pojavljuje po granicama zrna. Obzirom da je talite FeS 985 oC, pri vruoj preradi koja se provodi iznad 1000 oC, dolazi do rastaljivanja ovog sulfida to dovodi do tzv. crvenog loma i osjetnog smanjenja ilavosti. tetan uticaj FeS smanjuje se dodavanjem mangana koji gradi MnS (koji ima vie talite od tople prerade elika) i koji se dobro plastino oblikuje na toplo i hladno. Fosfor je nepoeljna primjesa i njegov maseni udio trba biti ispod 0,06 %. Fosfor sa eljezom ini supstitucijski kristal i zbog vrlo male brzine difuzije fosfora izraena je razlika sastav u ingotu. Azot je uglavnom nepoeljna primjesa, a maseni udio je od 0,01 do 0,03 %. Ve 0,01% azota povisuje granicu razvlaenja i vrstou, ali jako smanjuje deformabilnost i naroito udarni rad loma. Vodik je jedan od elemenata s najmanjim promjerom atoma pa je stoga brzina difuzije u eljezu vrlo visoka. Sa eljezom ini intersticije. Prisutnost vodika se u mikrostrukturi teko dokazuje. Vodik uzrokuje pad ilavosti a tvrdoa ne raste, jer iz atomarnog stanja prelazi u molekularni u obliku sitnih mjehuria. Ta pojava naziva se vodikova krhkost. Kisik nije pri normalnoj temperaturi topiv u eljezu. Slino djelovanju azota i vodika, prisutnost kisika povisuje krhkost elika. U mikrostrukturi niskougljeninih elika gdje je maseni udio kisika izuzetno visok, esto se nalazi eljezni oksid FeO (wustit), koji slino kao FeS, uzrokuje crveni lom.3

Djelovanje legiranih elemenata Niti jedna druga skupina materijala ne moe legiranjem u tako irokom opsegu mijenjati svojstva kao elik. Legirani elici sadre osim eljeza i ugljika , jedan ili vie legiranih elemenata. elik se legira odreenim koliinama nekog elementa da bi se dobilo traeno svojstvo ili njihova kombinacija. Neminovno se legiranjem neka svojstva i pogoravaju. Prema evropskim normama elik je legiran ako sadri jedan ili vie elemenata iji maseni udio prelazi vrijednosti navedene u tabeli 1. Tabela 1. Granini maseni udjeli elemenata koji odjeljuju nelegirane od legiranih elika (EN 10020)Legirani element aluminij bor hrom kobalt bakar rijetki el. (npr. cer,erbij) mangan molibden nikl niobij olovo selen, telur silicij titan volfram, vanadij cirkonij ostali (izuzevi C,p,S,N iO) Granini maseni udio, % 0,10 0,0008 0,30 0,10 0,40 0,05 1,60 0,08 0,30 0,05 0,40 0,10 0,50 0,05 0,10 0,05 0,05

Legirani elici su svi oni elici kod kojih odluujui uticaj na svojstva imaju legirajui elementi. elici se prema masenom udjelu legiranih elemenata uobiajno dijele na: - niskolegirane, maseni udio legiriranih elemenata do 5 % i - visokolegirane, maseni udio barem jednog legiranog elemenata vie do 5 % . Uticaj pojedinih elemenata na svojstva su sledea:

4

Mangan, djeluje dezoksidirajue, a za sebe vee i sumpor. Povisuje granicu razvlaenja, povoljno djeluje na ilavost, znatno poboljava prokaljivost. elici legirani sa Mn skloni su pregrijavanju i krhkosti nakon poputanja. Silicij, slino kao i Mn dobar je dezoksidator. Povisuje vrstou i otpornost na troenje, naroito jako djeluje na povienje granice elastinosti. Hrom, gradi tvrde karbide i time povisuje otpornost na pritisak i otpornost na abrazijsko troenje. Vie od 12 % Cr u vrstoj otopini elika dobiva se dobra korozijska postojanost. Nikal, povisuje ilavost i pri niskim temperaturama, smanjuje toplinsku vodljivost, koristi se kao legirajui element kod elika posebnih osobina nehrajui i hemijski postojani, vatrootporni, nemagnetini. Zbog visoke cijene legira se uvjeka sa nekim drugim elementom. Volfram, jak karbidotvorac, a karbidi su mu vrlo tvrdi i toplinski postojani. poveava granicu razvlaenja, a u manjoj mjeri i ilavost. Molibden, utie na povienje granice razvlaenja, kao i granice puzanja. Kod Cr-Ni i Mn elika dodaje se da bi smanjijo opasnost od pojave krhkosti nakon poputanja. kao jak karbidotvorac doprinosi poboljavanju reznih karakteristika brzoreznih elika. Vanadij, jak karbidotvorac i na taj nain povisuje tvrdou i otpornost na troenje pri normalnim i povienim temperaturama. Kobalt, se rastvara u reetki eljeza i proiruje austenitno podruje, povisuje tvrdou pri povienim temperaturama i zato su alatni elici za topli rad i naroito brzorezni elici legirani s kobaltom. Titan, ima jak afinitet prema kisiku, ugljiku, azotu i sumporu, smanjuje opasnost od predgrijavanja. Aluminij, primjenjuje se kao element za dezoksidaciju, smanjuje opasnost od pojave starenja, ne doprinosi poboljanju mehanikih osobina elika.

Podjela elika u grupe5

Razvratavanje elika po srodnim grupama mogue je izvesti na vie naina. To su: nain proizvodnje, hemijski sastav, kvalitet, mikrostruktura, namjena itd. Prema nainu proizvodnje elici se dijele na: - Bessemerov elik - Thomasov elik - Simens-Martinov elik - Elektro elik - elik iz kisikovih konvertora - elik proizveden sekundarnom metalurkom obradom, kontrolisanom metalurgijom. Prema nainu dezoksidacije: - nemirene - poluumirene i umirene - specijalno umireni elici Prema hemijskom sastavu elici se dijele na: - nelegirane - legirane (niskolegirani, visokolegirani) Prema kvalitetu: - osnovne ili komercijalne (masovne) - kvalitetne - plemenite Prema namjeni: - konstrukcione - alatne - posebnim osobinama (antikorozioni, vatrootporni, brzorezni, itd.) Prema nainu prerade: - toplo valjani - hladno valjani - kovani - vueni - liveni Prema obliku proizvoda: - ipke - ice - cijevi - profili - limovi itd. Razlog koji utie na eljezo da se jedanput ponaa kao elik, a drugi puta kao gvoe jeste sadraj ugljika u eljezu, koji se u procesu proizvodnje u veoj ili manjoj mjeri legira sa eljezom. Naravno i drugi6

elementi svakako utiu na osobine eljeza, ali ne u tolikoj mjeri, ili bar ne u tom smislu. eljezo iji sadraj ugljika ne prelazi 2 % moe se deformisati i definira se kao elik. Sa veim postotkom ugljika prestaje mogunost deformacije, pa se takvo tehniko eljezo sa preko 2 % sadraja ugljika naziva gvoem. elici se razlikuju i po nainu dobivanja. Tako elik dobijen u tekuem stanju zove topljeni elik, a ako je dobijen u tjestastom stanju, tj. ako pri dobivanju nije prekoraena taka topljenja elika, zove se vareni elik. Sve elike moemo podijeliti u tri glavne grupe i to prema njihovoj osnovnoj namjeni: - konstrukcione elike - alatne elike - elike sa posebnim osobinama Prema svojoj sposobnosti za deformisanje u toplom i hladnom stanju, prema sposobnosti termike obrade, prema svojoj istoi u pogledu fosfora, sumpora i nemetalnih ukljuaka, elici se dijele na: - obine ili trgovake elike - kvalitetne elike - plemenite elike

Na slici 1. dat je shematski prikaz E Z O podjele eljeza i njegovih legura. E L J opte

HEMIJSKO ISTO ELJEZO (Fe)

TEHNIKO ELJEZO (sadri C)

s manje od 2 % C ELIK

s vie od 2 % C GVOE

Vareni elik dobiven na temp. ispod temp. topljenja elika

Topljeni elik dobiven na temp. iznad temp. topljenja elika

Bijelo liveno gvoe

Sivo liveno gvoe

KONSTRUKCIONI ELIK

7

ALATNI ELIK

obini

kvalitetni

plemeniti

plemeniti

- ugljenini

- ugljenini - niskolegirani

- ugljenini - niskolegirani - visokolegirani

- ugljenini - niskolegirani - visokolegirani

Slika 1. Opta podjele eljeza i njegovih legura Konstrukcionim elicima se nazivaju oni elici koji se primjenjuju za izradu dijelova maina, nosee konstrukcije i graevina. Konstrukcioni elici mogu biti kako ugljenini tako i legirani elici. Sadraj ugljika u ovoj grupi elika obino ne prelazi 0,5 - 0,6 %. Konstrukcioni elik treba da ima povienu vrstou, plastinost i ilavost, zajedno sa dobrim tehnolokim svojstvima. Treba da se lahko prerauje pritiskom (valjanjem, kovanjem, presovanjem, itd.) i rezanjem, da se dobro zavaruje, malu sklonost ka deformacijama i obrazovanju prskotina pri kaljenju. Obini ugljenini konstrukcioni elici. U ovu grupu spadaju elici koji sadre do 0,6 % C i pri ijoj proizvodnji se obino ne stavljaju veliki zahtjevi u pogledu postupaka topljenja i livenja. Kvalitetni ugljenini konstrukcioni elici. Ovi elici imaju stroije uslove prilikom dobivanja u odnosu na obine ugljenine konstrukcione elike. Postavlja se vei zahtjev u pogledu sastava (manji je sadraj S, F, pojedinano do 0,045 %), koliine nemetalnih ukljuaka, makro i mikro strukture. Plemeniti ugljenini konstrukcioni elici. Od ovih elika se zahtjevaju specijalna svojstva pa se njihova proizvodnja mora odvijati pod

8

strogim reimom. Sadraj sumpora i fosfora pojedinano je ispod 0,035 %, a kod nekih vrsta se ograniava i niim vrijednostima, npr. 0,020 %. Alatni elici Alatnim elicima nazivaju se ugljenini i legirani elici koji sadre iznad 0,7 % C, imaju visoku tvrdou, vrstou i otpornost prema habanju i primjenjuju se za izradu razliitih alata. Podjela alatnih elika nije jednoobrazna, niti se zasniva na nekoj egzaktnoj metodologiji. Ona je vie-manje iskustvena i ima za cilj da to vie olaka izbor odgovarajueg materijala u odreenim sluajevima. Osnovna podjela svih alatnih elika moe se izvriti dvojako: - prema hemijskom sastavu - prema namjeni Prema hemijskom sastavu dijele se na: - ugljenine - legirane Ugljenini elici se mogu koristiti samo za rezanje malom brzinom, jer se njihova visoka tvrdoa jako sniava pri zagrijavanju iznad 190-200 oC. Legirani alatni elici, doputaju kaljenje u ulju i toplim kupkama, to smanjuje deformisanje i vitoperenje alata. Najei legirani elementi u ovim elicima su: Cr, Mn, V, Mo, Ni, Co, itd. S obzirom na hemijski sastav, razlikuju se glavne grupe elika kao npr. Cr-alatni elici, Cr-Mo-V- alatni elici W-alatni elici itd. Podjela alatnih elika prema namjeni Jedna od osnovnih podjela alatnih elika prema namjeni bila bi sledea: - alatni elici za rad u hladnom stanju - alatni elici za rad u toplom stanju - brzorezni alatni elici Alatni elici za rad u hladnom stanju upotrebljavaju se za izradu alata kojima se obrauju u hladnom stanju razliiti materijali, kao npr.: elik, obojeni metali, drvo, plastine mase, papir, itd. Alatni elici za rad u toplom stanju se upotrebljavaju za izradu alata za obradu razliitih materijala na visokim temperaturama (kovanjem, presovanjem, livenjem). Brzorezni elici se koriste za razne alate zbog toga to zadravaju dovoljno visoku tvrdou pri rezanju metala velikom brzinom koja prouzrokuje visoke temperature (540 -600 oC) na reznom sjeivu alata.9

Livena gvoa Livena gvoa su grupa eljeznih legura sa irokim opsegom osobina, i kao to njihov naziv oznaava, namjenjena su za livenje u zahtjevni oblik umjesto da se obrauju deformisanjem u vrstom stanju. Za razliku od elika, koji obino sadre manje od oko 1% C, livena gvoa obino sadre 2 do 4% C i 1 do 3% silicija. Drugi elementi mogu takoe biti prisutni radi regulacije ili promjene odreenih osobina. Mogu se legirati radi postizanja bolje otpornosti prema habanju, abraziji i koroziji. Ove legure imaju irok opseg vrstoe i tvrdoe i u veini sluajeva lahko se mainski obrauju. Livena gvoa imaju relativno malu otpornost prema udaru i plastinosti, te ovo ograniava njihovu upotrebu. Vrste livenog gvoa etiri razliite vrste livenog gvoa mogu se meusobno razlikovati na osnovu raspodjele ugljika u njhovoj mikrostrukturi: - bijelo liveno gvoe - sivi liv - temperovani liv - nodularni liv Tabela 2. Opsezi hemijskih sastava za tipina nelegirana livena gvoaElement Ugljik Silicij Mangan Sumpor Fosfor Sivi liv, % 2,5-4,0 1,0-3,0 0,25-1,0 0,025-0,25 0,05-1,0 Bijelo liveno gvoe, % 1,8-3,6 0,5-1,9 0,25-0,80 0,06-0,20 0,06-0,18 Temperovani liv, % 2,0-2,60 1,10-1,60 0,20-1,00 0,04-0,18 0,18 max Nodularni liv, % 3,0-4,0 1,8-2,8 0,10-1,00 0,03 max 0,10 max

Bijelo liveno gvoe se proizvodi onda kad pretena koliina ugljika u rastopljenom livenom gvou obrazuje cementit umjesto grafita pri ovravanju. Sivi liv se dobija kad sadraj ugljenika u leguri prekorai koliinu koja se moe rastvoriti u austenitu te se istaloi u obliku lamela. Kada se komad ovrslog sivog liva prelom, povrina preloma izgleda siva zbog prisutnog grafita.

10

Nodularni liv kombinuje prednosti dobijanja sivog liva sa tehnikim prednostima elika. Izuzetna tehnika svojstva nodularnog liva nastaju usled kugliastih grudica (nodula) grafita u njegovoj unutranjosti. Temperovani liv se prvo odlije kao bijela livena gvoa koja sadre veloke koliine cementita i ne sadre grafit. Radi proizvodnje strukture temperovanog liva, hladni odlivci od bijelog livenog gvoa se zagrijavaju u pei za temperovanje radi razlaganja cementita bijelog livenog gvoa u grafit i eljezo. Oznaavanje elika Razvoj industrije izazvao je potrebu sistematizacije u klasifikaciji kvaliteta sirovina i gotovih proizvoda. Sve industrijski razvijenije zemlje imaju svoje vlastite standarde tzv. nacionalne standarde ili norme. Ujedinjenjem evropskih zemalja, primat je preuzeo Evropski standard ili EN (euronorme). Meutim u upotrebi su i nacionalni standardi pa se proizvodi esto naruuju iskljuivo po tim standardima. Radi toga e se dati i krai pregled oznaavanja elika po JUS standardu prema kojem se u literaturi, tehnikoj dokumentaciji i operativi u naoj zemlji koriste oznake za elike i elini liv. Pored toga esto su u upotrebi nacionalni standardi: DIN standard (Njemaka), GOST standard (Rusija), ASTM standard (SAD), BS standard (velika Britanija). EN standard je preuzet i kao bosansko-hercegovaki BAS - standard. Oznavanje elika po JUS-u Oznaka vrste nekog elika sastoji se iz:a) slovnog simbola ili L kojim se oznaava materijal, tj. elik ili

elini liv. b) osnovne oznake koje se sastoje od etiri, odnosno pet brojanih simbola, kojima se oznaava vrsta elika. c) dopunske oznake koja se sastoji od jednog ili vie brojanih ili slovnih simbola i njihovih kombinacija, kojima se po potrebi oznaava stanje elika, odnosno namjena. d) ostale dopunske oznake, sastoji se iz jednog, dva ili vie brojanih ili slovnih simbola i njihovih kombinacija, kojima se po potrebi oznaavaju, druge karakteristike elika.

ili L

xxxx(x

.x(x..) x(x...)

11

Slovni simbol Osnovna oznaka Dopunska oznaka Ostale dopunske oznake

Struktura osnovne oznake elika zavisi od toga dali elik pripada:-

elicima sa utvrenim mehanikim osobinama i djelimino utvrenim ili neutvrenim hemijskim sastvom, ili elicima sa utvrenim hemijskim sastavom i utvrenim mehanikim osobinama.

elici sa utvrenim mehanikim osobinama. Simbol na prvom mjestu je 0 i oznaava pripadnost elika ovoj grupi. Simbol na drugom mjestu oznaava grupu minimalne zatezne vrstoe prema utvrenoj tabeli. Simbol na treem, etvrtom i petom mjestu oznaava pripadnost odreenoj podgrupi, opet, prema utvrenoj tabeli. Na primjer, oznaka 0370 znai da se radi o eliku () sa utvrenim mehanikim osobinama (0), sa nazivnom zateznom vrstoom od 360 do 380 MPa (3-prema tabeli u standardu) i da elik ima ogranien sadraj S i P (70). elici sa utvrenim hemijskim sastavom i utvrenim mehanikim osobinama. Ovdje spadaju ugljenini elici sa utvrenim hemijskim sastavom i legirani elici. Simbol na prvom mjestu oznaava najuticajniji legirajui element u eliku prema slijedeoj tabeli: C 1 Si 2 Mn 3 Cr 4 Ni 5 W 6 Mo 7 V 8 Ostali 9

Simbol na drugom mjestu kod ugljeninih elika (oznaka 1 na prvom mjestu) oznaava desetorostruku vrijednost maksimalnog sadraja ugljika zaokruenu na desetine. Kod legiranih elika simbol na drugom mjestu oznaava drugi po redu najutucajniji element. Simbol na treem, etvrtom i petom mjestu znai redni broj elika prema utvrenom redosledu. Na primjer, oznaka elika 4732 znai da se radi o eliku kod koga je prvi uticajni element hrom (4), drugi molibden (7) i da elik ima redni broj 32 (slui za poboljavanje). Oznaavanje elika prema EN standardu, odnosno BAS EN standardu (bosansko-hercegovakom)12

Bosna i Hercegovina je prihvatila u potpunosti standarde EN. Sistemi oznaavanja elika obuhvataju dva standarda i jedan izvjetaj i to: Standard BAS EN 10027- 1/92 (oznake elika-glavni simboli) Standard BAS NN 10027- 2/92 (brojane oznake) Izvjetaj BAS CR 10260/98 (dodatni simboli) Sve vrste elika formirane su u odnosu na oznaavanje u dvije osnovne grupe i to: - Grupa 1, elici oznaeni prema njihovoj namjeni i mehanikim ili fizikim osobinama - Grupa 2, elici oznaeni prema njihovom hemijskom sastavu i dalje podjeljeni u 4 podgrupe U grupi 1 oznake elika sastoje se od glavnih i dodatnih simbola. Dodatni simboli stavljaju se u oznaku u sluaju da glavni simboli ne daju potpunu informaciju o karakteru i osobinama pojedinane vrste elika. Glavni simboli, su u vidu slova, u oznaci elika nalaze se na prvom mjestu, a zatim slijedi brojana cifra. Slova predstavljaju skupine elika za odreenu namjenu i to: S - Konstrukcioni elik B - elici za armiranje betona Y - elici za prenapregnuti beton E - elici za mainogradnju L - elici za cjevovode P - elici za posude pod pritiskom H - Visokovrsti ravni elini proizvodi za hladno oblikovanje D - Ostali ravni elini proizvodi za hladno oblikovanje R - elici za ine ili u obliku ina T - elici za limove i trake za pakovanje M - elici za limove i trake u elektrotehnici (praeni dodatnim oznakama) Ukoliko je elik naznaen u obliku elinog odlivka njegovoj oznaci mora predhoditi slovo G. Brojevi koji slijede nakon ovih slova daju informaciju o propisanom minimalnom naponu teenja u MPa za tu vrstu elika. Na primjer oznaka S355, ukazuje na konstrukcioni elik (S) sa naponom teenja ne manjom od 355 MPa, ili elik P275 je elik za posude pod pritiskom sa naponom teenja ne manjom od 275 MPa. U pojedinim sluajevima kod nekih elika, npr. Kod visokovrstih ravnih proizvoda od elika za hladno oblikovanje vanije je propisivanje zatezne13

vrstoe nego napona teenja, pa u ovom sluaju nakon slovne oznake H stavlja se slovo T, znai oznaka HT, a broj broj koji slijedi predstavlja minimalnu zateznu vrstou u MPa. Dodatni simboli, za gore navedene elike (grupa 1) dodatni simboli dopunjavaju glavne oznake u sluaju da su propisane druge osobine ili stanja isporuke kao i specifini zahtjevi sadrani u odgovarajuim evropskim standardima. Na primjer, kod konstrukcionih elika dodatna oznaka J ukazuje da elik treba imati minimalnu energiju udara, tj. Udarnu radnju loma od 27 J, a oznake R, 0 i 2 iza slova J definiu temperaturu na kojoj se vri ispitivanje udara radnje loma predmetnog elika. Konkretnije slovo R (room) znai da se ispitivanje vri na sobnoj teperaturi, 0 na 0 oC, 2 na -20 oC, 3 na -30 oC itd. Meutim, kada su zahtjevne vrijednosti udarne radnje loma vee od 27 J , tada se umjesto slova J stavlja slovo K= min. 40 ili L=60 J. Dodatne oznake za udarnu radnju loma date su u tabeli 3. Tabela 3. Dodatne oznake za minimalnu udarnu radnju loma na trmperaturi ispitivanja.Udarna radnja loma Temperatura Primjer obiljeavanja ispitivanja, oC konstrukcionih elika min. min. min. po EN 10027-1 27 J 40 J 60 J JR KR LR +20 S 235 JR J0 K0 L0 0 S 275 J0 J2 K2 L2 - 20 S 355 K2 J3 K3 L3 - 30 J4 K4 L4 - 40 J5 K5 L5 - 50 J6 K6 L6 - 60

Takoer ako se za neki elik jo propisuje posebno stanje isporuke ili posebna namjena, iza dodatnih navedenih oznaka stavljaju se i dodatna slova kao npr.: N - Normalizaciono aren ili valjan Q Poboljan (kaljenje + poputanje) M Termomehaniki tretiran npr. Valjanjem G Nain dezoksidacije (G1-neumiren, G2-umiren= C Sa sposobnou za hladnu preradu D Za potapanje u rastaljenu kupku E Za emajliranje H za uplje profile L Za niske temperature S Za brodogradnju T Za cijevi W Koroziono otporan na vanjsku temperaturu14

Konkretnije, oznaka elika S 235J2G2N znai, da je ovo konstrukcioni elik (simbol S), da ima napon teenja 235 MPa i minimalnu udarnu radnju loma 27 J pri ispitivanju na -20 oC (simbol J2), te da treba biti umiren (simbol G2) i normalizaciono aren (simbol N).

elici oznaeni prema hemijskom sastavu (grupa 2) Podgrupa 1. Nelegirani elici sa prosjenim sadrajem mangana < 1% Oznaka mora obuhvatati uzastopno slijedee simbole: a) slovo C b) broj koji predstavlja 100 puta uvean prosjeni procenat sadraja ugljika. Podgrupa 2. Nelegirani elici sa prosjenim sadrajem mangana 1%, kod kojih je sadraj maseni svakog legirajueg elementa < 5 %. Oznaka mora obuhvatati uzastopno slijedee simbole: a) broj koji predstavlja 100 puta uvean prosjeni procenat sadraja ugljika. b) hemijski simboli koji oznaavaju legirajue elemente. Redosled simbola mora biti u opadajuem nizu vrijednosti njihovog sadraja. c) brojevi koji pokazuju vrijednosti sadraja legirajuih elemenata. Svaki broj predstavlja prosjeni procenat sadraja elementa pomnoenog faktorom datim u tabeli 4. i zaokruen na najblii cijeli broj. Brojevi koji se odnose na razliite elemente moraju biti odvojeni crticama. Tabela 4. Faktori za legirajue elemente elika za podgrupu 2. Element Cr,Co,Mn,Ni,Si,W Al,Be,Cu,Mo,Nb,Pb,Ta,Ti,V,Zr Ce, N, P, S B Faktor 4 10 100 1000

15

Podgrupa 3. Legirani elici (osim brzoreznih) kod kojih je maseni sadraj najmanje jednog legirajueg elementa 5%. Oznaka mora obuhvatati uzastopno slijedee simbole: a) slovo X b) broj koji predstavlja 100 puta uvean prosjeni procenat sadraja ugljika. c) hemijski simboli koji oznaavaju legirajue elemente. Redosled simbola mora biti u opadajuem nizu vrijednosti njihovog sadraja. d) brojevi koji pokazuju vrijednosti sadraja legirajuih elemenata. Svaki broj predstavlja prosjeni procenat sadraja elementa pomnoenog faktorom datim u tabeli 4. i zaokruen na najblii cijeli broj. Brojevi koji se odnose na razliite elemente moraju biti odvojeni crticama. Podgrupa 4. Brzorezni elici Oznaka mora obuhvatati uzastopno slijedee simbole: a) slovo HS b) brojevi koji pokazuju vrijednosti procentualnog sadraja legirajuih elemenata navedene u slijedeem redoslijedu: - volfram (W) - molibden (Mo) - Vanadij (V) - Kobalt (Co)

16