sivas valisi resit pasa

8/3/2019 Sivas Valisi Resit Pasa

1/88

SVAS VALS RET PAA

Birinci Dnya savainda akil almaz fedakarliklarimiza ve gz kamatiricikahramanliklarimiza ragmen 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamakzorunda kaliriz. Itilaf devletleri mtarekeye dayanarak yurdumuzu igal ederler.Tarihin erefi byk Trk Milleti yokluk, yoksulluk ve ihanetlerle babaa birakilir. Yok oluun eiginde korkun bir aresizlik yaanirken umudunu yitirmeyen birkii vardir; Mustafa Kemal Paa.

Anadolu insannn sarslmaz bamszlk tutkusunu bilen M.Kemal Paa,arkadalaryla da istiarelerde bulunduktan sonra bamszlk ve hrriyetmcadelesine balamak iin Anadoluya kmaya karar verir.

Memleketimizi bu kt gnlerinde tilaf devletlerinin bize braktehirlerimizden birisi de Sivastr. M.Kemal milli mcadelenin hareket ss olrakSivas seer. Bu srada Sivs Valisi Reit Paadr.

Reit Paa 1868 yilinda amda dogmutur. 1888 yilinda Mlkiyeyibitirdikten sonra eitli egitim hizmetlerinde grev almi, 1906 yilinda SerezSancagi mutasarrifligina atanmitir. Bu grevde iken Rumeli Beyler Beyi (Paalik)nvanini kazanir. Ittihat ve Terakki Partisinin gizli alimalarina katilir. IkinciMerutiyet ncesinde Sultan Ikinci Abdulhamite ektigi ltimatom telgrafiylayurt apinda n kazanir. Ikinci Merutiyetin ilanindan sonra valilige ykselir.Sirasiyla Edirne, Cezair-i Bahri-yi Sefid, Manastir, Ankara Kastamonu valiliklerindebulunur. Daha sonra Sadrazam Talat Paa tarafindan grevden alinir. Ancak 1916yili seimlerinde Ergani mebusluguna seilir. 28 Aralik 1918de Meclis-iMebusan2in dagilmasindan sonra aikta kalir ve ailesini geindirmekte byksikintilar yaar. Hrriyet ve Itilaf Partisinin kurdugu hkmet Reit Paayi SivasValiligine atar, Paa 11 Haziran 1919da Sivasta greve balar.

21 Haziran 1919da Mustafa Kemal tarafndan Amasya kararlar alnr,btn vali ve komutanlara duyurulur. Amasyada alnan kararlarn birindeAnadolunun en gvenli yerlerinden biri olan Sivasta milli bir kongrenintoplanmsr. Bu karar Trk Milletinin hayatnda bir dnm noktas olduu kadarVali Reit Paann da kader izgisini deitirir.

Vatann igal edilmesine kaytsz kalan stanbul Hkmeti milli uananderlik eden Mustafa Kemal Paay 23 Haziran 1919 tarihli bakanlar kurulukarar ile grevden alr ve grld yerde tutuklanmasn valilere bildirir.

Vali Reit Paa, resmen bagli oldugu hkmetle, duygulari ve vicdaniyladestekledigi kongre arasinda seim yapmak zorunda, kendi degimiyle rs veeki arasinda kalmitir. Ancak akli ve vatan sevgisis agir basar, IstanbulHkmetine Mustafa Kemal ve arkadalarinin millet iin alitiklarini ve onlarakari bir harekette bulunmanin birlik ve btnlgmz bozacagini bildirir, millikongrenin yaninda oldgunu gsterir.

stanbul hkmeti Vali Reit Paann kongrenin ve Mustafa Kemalinyannda yer almasndan dolay, milli mcadele almasn sndrmek amacylauzun ve gizli pazarlklar sonucunda Elaz Valisi Ali Galiple anlar. Ancakbandan beri Ali Galip olayndan haberdar olan Mustaf Kemal bir taraftan aldtedbirlerle Alip Galipi bozguna uratrken dier yandan Vali Reit Paa


2/88

araclyla gnderdii telgrafla stanbul Hkmetinin bu giriiminden dolayiddetle eletirir ve hkmetin yetkisizliini ilan eder.

Vatanmz dt bu kt durumdan kurtarmak iin erkeklerden gerikalmayan trk kadnlar da cemiyet kurarak ok nemli almalar yapmlardr.Bunlardan en nemlileri Sivasl hanmlarn, Reit Paann ei Melek hanmnnderliinde 5 Kasm 1919 Tarihinde Numune Kz Mektebinde toplanarak

memleketin bamzln savunmak, Anadolunun birliini salamak iin AnadoluKadnlar Mdafa-i Vatan Cemiyetini kurmalardr. 28 Kasm 1919 Tarihindetoplanarak memeleketin dt bu kt durumu ve milltimize yaplanhakszlklar nlemek iin kararlar alan vatansever Trk kadnlar vatansavunmas iin erkeleriyle birlikte ayn safta hareket edeceklerini bildirmileridr.

Sivas kongresi tamamlanarak halk egemenliine dayanan bir devletdzeninin kurulmasnn kararlr alnm, Cumhuriyetin temelleri buradaatlmtr. Bu ok nemli kongrenin Sivasta yaplabilmesinde ve baarlolabilmesinde byk devlet adam Reit Paann vali olarak bulunmasn daphesiz byk rol bulunmaktadr.

3 Eyll 1919 Tarihinden itibaren Sivasta almalarn srdren Mustafa

Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliye, milli mcadeleyi daha yakn bir yerdenynetmek zere halkn youn sevgi gsterileriyle ve gz yalar arasndaSivastan ayrlrlar. Mustfa Kemal Paa Sivastan ayrldktan sonra Vali Reit Paaya bir teekkr mesaj ekerek memnuniyetlerini belirtir.

Sivasn kara iklimi ve souk havas, salnn bozulmas sebebi ile ValiReit Paaya yaramyordu. Bu nedenle Kastamonu Valisi Cemal Bey ile 1920 deyer deitirdiler. Kastomonu Valisi iken yine salk sebebi ile 1 Eyll 1921 deemekli oldu. 14 Mart 1924te veffat etti. ok drst ve namuslu bir kii olan ReitPaann 5 ocuklu kalabalk ailesini geindirmekten devletten ald maandnda bir geliri yoktu. Bundan dolay ailesine vatan hizmet tertibinde maabalanmtr.


3/88


4/88

1

Birinci Dnya Savainda neler yaptigimizi ve bize iten, ditan neleryapildigini hatirlatmak istemem. Drt yil sren o hengme Osmanli Imparatorlugutarihinin yalniz son yapraklarini degil, en heyecanli sayfalarini da ihtiva eder. Trkunsuru bu drt yilin btn agirligini omuzlarinda taidi. kmege mahkm birdevleti zindeletirmek hulyasiyla malini, canini-hayrete deger bir israrla ve esiz

bir cmertlikle- ortaya atti. Sekiz, on cephede -yari a, yari iplak- dvt. Altiyzyildan beri ayni topraklar zerinde ve ayni bayrak altinda karde kardeyaadigi milletlerden ihanet grd, pusulara ugradi, tuzaklara dt.Mttefiklerinin bile zaman zaman ihanetlerini grd ve sonunda ideallerininhemen hepsini kaybederek, mukadderata boyun egdi.

Ben tarihin seyrini deitirecek sahnelerle dolu olan bu kanl faciann ilkperdeleri oynanrken, Kastamonuda vali idim. Bir milletin nasl eridiini,toplumsal dengenin derece derece nasl bozulduunu orada gzmle gryor,hastalanacak kadar zlyor ve ili ekonomik buhranlarna kar -imkandairesinde- korumak iin didinip duruyordum. Babli ise nihai zafer kuruntusu ilemal ve can namna ele geirebilecek hereyi feda etmek siyasetini gdyordu. Bir

bakmdan bu siyaset doruydu. nk -doru, eri- bir kere harbe girildiktensonra zafer perisini -ne pahasna olursa olsun- yakalamak ve beklentimize greona boyun edirmek gerekti. Fakat bu iyi neticeyi alklyacak ellerin de kalmasgerekirdi. Yurttasz bir yurtta nihai zaferin zevkini kim hissedecekti?..

Hatrma, o elemli gnlerde hep Pyrrhus geliyordu. Epirin bu hretlihkmdar, bilindii gibi Roma ordularn talya topraklarnda iki defa malpetmi, fakat kendi ordusunun yarsn da bu zaferler urunda kurban vermiti.kinci harbin sonunda llerle rtl sahay dolarken veziri Kinyas'a yznevirip yle demiti:

-Dostum, iki zafer daha kazanrsak, yurdumuza yalnz bamza dneceiz!Birinci Dnya Savainda, bizim vaziyetimiz bu sz hatirlatacak

biimdeydi. Iktisad buhran ise, gerekten dayanilmaz bir seviyeye ulamiti.Emzikli ocuklara eker verilemiyor, llere kefen bulunamiyordu.Halbuki, alp rpma zihniyetinden uzak ve bilgiye dayal makul bir idare

sistemi kurularak bu buhranlar azaltlabilirdi. Babli, devlet adamlkabiliyetinden mahrum kimselerle dolu olduu iin, bu mkan grmek yledursun, son gne kadar byle bir lzumu bile hissetmedi.

Bununla beraber eli ve etei temiz kalm kimseleri i bandanuzaklatrmaktan ekinmedi. Merutiyet inklbndaki msbet hizmetlerimeramen beni de isyankarlkla sulayarak iten kard.

Abdlhamit de, boyundan veya huyundan holanmadigi kimseleri azlederdi,srgne gnderirdi. Merutiyet, bir ok fenaliklar gibi, bu keyfi hareketlere de

nihayet vermek iin ilan ettirilmiti. Halbuki inkilaptan sonra, devlet gemisinindmenini ellerine alanlar, Abdulhamit rotasindan ayrilmadilar, memurlarinhaklarini ve vazifelerini tayin eden bir kanun yapmaktan ekindiler, nk ylebir kanun, siyaseten hoa gitmeyen bir memurun azline mni olacakti.

Lakin ttihat ve Terakki Cemiyeti yine bakayd. Cemiyetin hkmeti,cemiyete mensup memurlarn kolaylkla fedadan ekinmiyordu. Cemiyet ise, busuretle eza gren kardelerinin gnln almaktan geri kalmyordu. NitekimDahiliye Nazr sfatyla beni azleden rahmetli Tlat Bey (Paa) cemiyet liderisfatyla, hatrm okamay ihmal etmedi, beni Ergani sancandan mebus


5/88

kartt, yeni kurulan bankalardan birinin idaresine de za setirdi.te harbin son safhalarn bu suretle mebusan meclisi sralarnda takip

etmek frsatn elde etmi bulunuyordum. Fakat bu frsat her Trk mebusu gibibeni de derece derece oalan strapl bir uyankla sevketti. Devletin Babli veona bal gazetelerin srekli propagandalarna ramen yokolduunu gryorduk.

Bir gn bu hakikat hkmet de itiraf etti, nihai zafer tekerlemelerini brakt,

harbi ve memleketi idarede gsterdii aczin btn cezalarn bakalarnadevrederek ekildi. Drt harp yl azlarn amayan, hkmeti hi yoktansebepler icat edip, alklayan mebuslardan bir ksm imdi galeyana gelmilerdi. bandan ayrlan hkmet aleyhine siyasi, edebiyatta nmune tekil edeceknutuklar sylyorlar, ate pskryorlar, kyametler koparyorlard. O aradattihat ve Terakki Cemiyeti ve hkmeti hakknda tadklar kini masum Trkmilletine kar da beslemek isteyen insafsz mebuslar da grlyordu. Bunlar, omilleti lme mahkum grerek, olanca kuvvetleriyle iftiralar dzyorlard.Mebusan meclisi krssnden btn cihana seslerini duyurmaya alyorlard.

Bu adamlar, drt uzun harp yl iinde neredeydiler. imdi kanlarn dkmekistedikleri insanlarn fenalklarn o zamanlar niin tenkit etmemilerdi?.. Buralar

u sayfalarda aratrmak manaszdr. Yalnz siyasi ahlkszln Osmanllk camiasdenilen yar kuruntuya dayanan, yar sun teekkl arasnda ne kadarkkletiine iaret etmi olmak iin bu satrlar yazdm.

Bana gelince: Talat gibi, Enver gibi siyasi, idari ve askeri bakmdan sayszhatalar ilemi, fakat namuslarna ve milli ereflerine kir bulatrmamahsiyetlerin, yarattklar felaketin her trl elemini bakalarnn vicdanna veirfanna ykleyerek, memleketten kamalarn doru bulmuyordum. Onlar ihtilalkahramanlaryd. Eserlerinin ykldn veya yklmak zere bulunduunu grrgrmez merte lmeyi gze almalydlar. Belki ilk frsatta hatalarn milleteaffettirmek iin yurttan uzaklatlar. Ne yazk ki uursuzluklar kendilerini takipetti ve ldler.

Bu kin, Trklerden de bir zmreyi istila etmiti. Ittihat ve Terakki'nin ilerigelenleri ve diger fertlerine kari, diger trklerle sava halindeki dmanlarberaber hcum ediyorlardi. Ayan meclisinde Ahmet Riza Beyle Damat Ferit,gazete stunlarinda da Hrriyet ve Itilf liderleri Diran Kelekyan'larin,Zehrap'larin, Aliye Divan-i Harbi mahkumlarinin kanlarini dava ediyorlardi. TalatPaanin ve arkadalarinin imkan bulundugu surette yok edilmesini istiyorlardi.

ok zgndm, ok strap ekiyordum. Mondrosta imzalanan atekeste,imparatorluun bitiini tespit eden bir vesika mahiyeti gryordum. Zaten Suriye,Irak, Hicaz ve Yemen elden kmt. Kilikya adyla anlmaa balanan, Adanahavalisi igal altndayd. Asrlardan beri bir kelimeden baka bir ey olmayan,yani tarih ve corafya bakmndan msbet bir hakikat ifade etmeyen Vilayat-

arkiye kliesi bir ok azlarda siyasi bir mefhum enisi vermekteydi. BirinciDnya Sava sanki ilk alardan beri Anadolu haritasndaki isimleri ihya etmekiin alm gibi Orta Kapadokya, Pontos gibi isimlerle ortaya atlmt. Trkvatannda bu isimler manalatrlmak ve corafi bir hviyete kavuturulmakisteniyordu.

Bu vaziyette Trklerin i ve d dmanlarn tanmalar, elele vermeleri,kanad, gagas kesilerek kua benzetilmi olan vatan, yeni ve tamamyla hakszbir yamadan korumaya almalar gerekirken, hrsl, bencil adamlar kendihrslarn, kendi hnlarn yurdun menfaatine, hatta yurdun geleceine tercih


6/88

ederek siyaset havasn boyuna bulandryorlard. Memlekette sefil bir anariyaratmaa almak suretiyle dmanlarn ekmeine ya sryorlard.

Trk olmayanlarn, Trk yurdunu blmek istemelerini ne kadar gcmzegiderse gitsin, tabii grmek gerekir; fakat Hrriyet ve tilaf, Sulh ve Selamet,Tal-i slam, Muhipler cemiyeti gibi teekkllerin yabanc kuvvetlere dayanarakiktidar mevkiine kmaya ve o mevkiyi yabanc menfaatlerine alet etmeye

almalarn akl ve manta sdrmaya imkan yoktur. Yklm bir yurtta dmaneli, dman etei perek mevki sahibi olmann ve o mevkiyi yine ayn eli, aynetei perek korumaya almann ne zevki vardr. Akl banda beyler, paalarve hocalar o yola girmilerdi. Trk milletini mebusan ve ayan meclislerindeTrke kan gazetelerde itham ederek gayelerine ulamaa alyorlard.

Bu gaflet ve krkrne ihanet dalga dalga yaylyordu. Meclis koridorlarhrs ve entrika kasrgalaryla altst oluyordu. te bu vaziyette Talat Paann ikincihalefi olan Sadrazam Tevfik Paa, mebusan meclisini datt. Ben de her trlsiyasi faaliyetten uzaklatm, vicdanm ve idrakimi hasta eden vatani elemlerlebabaa kalarak bir keye ekildim. Faciay geriden seyreyledim.

Her kafadan bir ses kyor gibiydi. Hn ve ihtiras haykran azlara

kulamz kapayarak, ruhumuzu yurdun selameti, Trkln hayr iin rpnanyreklere atmz vakit o yreklerde zayf olsa bile bir takm emellerin yeraldn gryorduk. Mesela Vilyat- arkiye Mdafaa-y Hukuk- Milliye Cemiyetiadyla bir teekkl vard.

Anavatandan zorla koparlaca muhtemel grlen yerleri byle birakbetten korumak iin almak istiyordu. O kuvvette deilse, daha baka ufaktefek cemiyetlerin de, Tlihsiz vatann yzn gldrmek lksyle faaliyetegetikleri duyuluyordu.

Lkin bu teekkllerde fikir birligi, program birligi ve hareket birligi yoktu. Oekilde ki, mtareke devrinin ilk aylarinda gze arpan vatanseverlik hamleleriher telinden baka bir beste dklen garip bir saz ahengine benziyordu. Bu da

gayet tabiydi. Zira saz usta bir sanatkrin elinde degildi ve btn tellerini ayrikudrette, ayri haysiyette parmaklar idare ediyordu.Peki amma kibet ne olacakt? Medeniyete parlak hizmetlerde bulunmu,

bir deil, birka ktann siyasi ynden dengesinin salanmasnda asrlarca hakimbir rol oynam, insanla eref ve gurur veren yksek hasletlerin enkymetlilerine malik olmak haysiyetiyle tarihte n alm olan Trkler, gz veruhu duymaz bir dman zmresinin yardmyla ili dl dalkavuklarn elindesrnmeye mi mahkum kalacaklard?

Bu suali gzlerim yaara yaara her gn tekrar ediyordum. Ne yazik ki,hadiselerin lisanindan duydugum cevap yrek ferahlatacak mahiyette degildi.Onun iin realitelerden nefret ederek hayal alemine kapaniyordum. Trk yurduna

selamet iigi dkecek gnei o alemde ariyordum. Bu sirada, Sleyman Nazif'inmehur Arslan Hikayesi yayinlandi. Hdisat Gazetesi'ni, ark vilayetlerininhukukunu mdafaa cemiyetine organ yapmi olan bu pek heyecanli gazeteci, okara gnlerin hakiktini bu hikayede u suretle topluyor ve temsil ediyordu.

Msrn "Arabi Paa" vakasndan sonra ve Abdlhamit'in miskin politikasyznden, ngilizler tarafndan igali srasnda kahire kalesinde ihtiyar bir arslanvarm. Kendi kadar yal ve pasl bir zincirle, rk bir halkaya bal olaraksessiz sessiz son gnlerini yayormu. gal ordusu kumandan bir gn kaleyekar; tyleri dk, gzleri snk, boynu bkk arslan grr ve bir l arslannn


7/88

bu ciz vaziyetinden neelenerek yannda tad iri boy kpee hemen emirverir:

-Hop, hop !..Kpek de arslan gzne kestirmi olacak ki, efendisinin emrini duyar

duymaz atlr, ihtiyar hayvancazn bir yann srr ve geri ekilir. Arslan, kendisigibi gten dm birisine saldran kpee kar sadece homurdanr, yerinden

Kpek de evke gelip ikinci bir hcum daha yapar, hayvann bir yann daha srr.Arslan yine homurdanmakla yetinir. Fakat kpein nc saldrnda, tenininher yanndan szlp gitmi ve yalnz ruhunda kalm olan kuvvetini toplayarak,yerinden frlar, yine o kuvvetin yardmyla zincirini bir hamlede koparp,hayretinden paalarn rl rl slatmaya girien kpee saldrr, bir penesavurarak onu hakladktan sonra, kale duvarna srar. l istikametine doruuzun uzun haykrr ve kendini kale hendeklerine brakr!..

Hikaye yerinde ve zamannda yazlmt. htiyar deil, fakat yorgun biraslana benzeltilen Trk milleti de boyuna hcuma, tarruza maruz kalyordu. Oyiitlerden yiit, o bahadrlardan bahadr, o kahramanlardan kahraman milletin,drt yannn dmanlarla evrilmi olmasna ramen, nihayet btn kudretini

gstereceine phe yoktu. Lakin ne vakit ve ne suretle?..te bu soruya ak ve nurlu bir cevap bulmak kolay deildi. Gnler ise, arhadiselerle dolu olarak geiyordu. Rezillik bir aralk son haddi buldu. Babli,hrriyet ve itilaf frkasnn karargh haline geti. Damat Ferit o frkaya dayanrgrnerek, ilk kabinesini kurdu, mevki hrsyla btn vatan bir pula satmaklatereddt etmeyecek kimseleri etrafna toplad.

lye sille atanlardan deilim. Aff imknsz hatalarndan, ahsi ihtiras yurterefine tercih etmekte tereddt etmediinden dolay, ebedi hasta olarak tariheintikal etmi olan Hrriyet ve tilf Frkas aleyhine de sz sylemek istemem. Yalnz Osmanl camiasna dahil muhtelif milletler arasnda hak ve vazifebakmndan bir itilf zemini hazrlamak maksadyla teekkl eden bu frkann, o

milletlerden ou o hayati camiadan ayrldktan, yani Osmanl mparatorluudalp da, ortada yalnz Trklerle meskn topraklar kaldktan sonra, nasl birmaksat ve proramla, varln muhafaza ettiini suale lyk bulurum.

Sadk Beyler, Hoca Sabriler, eyh Zeynelbidinler, Rum, Ermeni, Arnavutve Arap yoldalaryla birleirken, btn bu milletlere mutlak bir hrriyet veOsmanl nam altnda da siyasi imtiyazlar vaadediyorlard. Frkann adn tekileden iki kelimeden biri, itilaf kelimesi ancak bu manay ifade edebilirdi. ttihat veTerakki, kendisine rakip olarak ortaya kan bu frkann memleketi skntyasokacandan hakl olarak endie ettii iin, ona kar daima sert, daima haindavrand. Fakat Kurtulu Savann dourduu vaziyet, hrriyet ve itilaf frkasnnhakik maksadna aa yukar uygundu. nk Suriye, Hicaz, Irak ve Yemen

Osmanllktan ayrlm bulunuyordu. Arnavutluk ise, daha evvel ayrlmt. O haldeHrriyet ve tilafn iktidar mevkiine gelmesine veya getirilmesine nasl bir siyasizaruret vard? Yoksa bu frka, u ac vaziyette de proramna sadk kalarak zTrk topraklar zerinde Pontos, Kapadokya ve Kilikya gibi teekkllerin vcutbulmasna m alacakt?

Merutiyet devrindeki firkaciligin iyzn bilenler, Damat FeritKabinesinin kurdugu Hrriyet ve Itilf Kabinesinden baka trl bir ibeklemiyordu. Yahut o sirada bu firkaya programlarindaki aiklik bakimindanbaka bir hizmet yakitiramiyordu. Izmirin igali ve igal ordusunun ieriye dogru


8/88

girme hazirliklarina girimesi de bu hadiseden Hrriyet ve Itilfilarin sorumluolmadigi malm bulunmasina ragmen, firka hakkinda beslenen menfi kanaatlerintamamlanmasina sebep olmutu.

Sezilen ve ortaya kmasndan korkulan kbet gerekleiyor muydu?..zmirden sonra, Trabzon ve onun ardndan, yine Erzurum byle emrivkilerleydellere mi decekti?.. Her vatanseverin kafasnda, muhakkak ki, bu sual vard

ve Trk vatann yamalamay dnenlerden gayri herkes, yarnn ne olacandnp matem tutuyordu.te bu srada ve zmir facias yznden btn gnllerde strap kaynat

bir esnada u haber kulaklarda nlad :-Mustafa Kemal Paa tekilt kuracakmi!..Bu mehur askeri yakindan, fakat vesikasi bol ve her satiri aydin bir tarih

sayfasi gibi taniyordum. Merutiyet Inkilbindan nce onun birok methiyetlerinidinlemi, 31 Mart isyanini takip eden Hareket Ordusu hamleleri sirasinda aynimethiyetlerin yeni batan agizlara dtgn grm, Trablusgarb ve BalkanHarpleri cereyan ederken, ondan hayranliklarla bahsedildigini iitmi ve nihayetAnafartalar kahramani sifatiyla btn dnyada hret buldugunu grenmitim.

Istanbul, Byk Harp gnlerinde dman eline dmemesini Mustafa KemalPaa'ya borluydu. Fakat bu zat, en byk devletlerin elele vererek, blmekistedikleri ve hatta Izmir yolu ile blmeye baladiklari kimsesiz memleketi, negibi tekilatla ve ne suretle kurtarabilecekti?..

Samimi olarak sylyorum, bu suale cevap aramadm. nk dimamdabambaka bir ilhamn prldyordu ve iimde Anadoluya gitmek ihtiyac yzgstermi bulunuyordu. Bu ihtiya, o mbarek memlekette vatann istikbaline aitvazifeler grmek dncesinden domu deildi. Byle bir iddia, bugn glngrnr. Fakat stanbuldan uzaklamakta hayr gryordum ve bunu dnrkenbile vicdanma bir haz yayldn seziyordum.

Acaba bu dncede, bu sezite ben yalniz miydim?.. Muhakkak ki hayir.

Zira o devirde Istanbul da bulunup ta Anadoluya hasret ekmeyen tek bir Trknbulunmadigina emindim. Ne are ki oraya gitmek, sadece nho yzlerden,seslerden uzak kalmak demekti. Yoksa Anadoluda oturmakla vatan kurtarilmiolmazdi ve mukadder grnen felketler vatansever olanlari orada da bulabilirdi.

Buna ramen bir yolunu bulup stanbuldan uzaklamay gaye edinmitim.Gece ve gndz bu mevzu zerinde kafa yoruyordum. Nihayet ttihat veTerakki'nin ileri gelenlerinden biri bana fikir klavuzluu yapt. Arzuma ulamamnyolunu gsterdi. Bu zat yle diyordu:

- Devlet idaresini imdi elerinde tutanlar kendilerine yr olacak sekiz onehliyetli insan dahi bulamayacak bir mevkidedirler. Btn valileri, mutasarriflari,nahiye mdrlerini bir irpida degitirmek isterler. Ordu kumanda heyeti zerinde

de derece derece ayni degiiklikleri yapmayi dnrler. Lkin ellerinde adamyoktur. Onun iin emeklilere bavuracaklardi. Halbuki yaini baina almidinlenmeye hak kazanmi ve dinlenmek zevkini de tatmi olan emeklilerarasindan askeri, mlki, mali, adli btn bir devlet kadrosunu dolduracakelemanlar bulmak imknsizdir. Onun iin sadrazam da, yoldalari da hayretiindeler, belki de ihtilafa dmlerdir. Onlara, mnasip suretlerle kendinizdenbahsettirebilirseniz mutlaka gayenize ulair, bir vilayete vali tayin olursunuz.

Harbin en skntl gnlerinde Kastamonu valiliinden istifa ettirilmi, birmddet akta brakldmdan dolay byle bir teebbs kolaylatracan da,


9/88

ittihat dostum ilave ediyordu. Fakat cemiyetin namzedi olarak mebus seilmibir adama hrriyet ve itilaf frkasnn itimat gstereceini ben bir trlumamyordum. O sebeple dostumun tlerinde umumi bir kymet grmedim,stanbuldan uzaklamak ihtiyacn iimde besleye besleye bir tesadfn ltfunubeklemee koyuldum.

ttihat dostum, fikrinde srar etmeyi seven kimselerdendi. Kendi

deerlendirmelerinde benim isabet grmediimi anlaynca szden ie geti. Birzamanlar ttihat ve Terakki kulplerinde alklar khyal yapan, yani frkannher hareketini alklayanlarn banda bulunan ve imdi zamannda hatrlanm birakrabalk yardmyla Hrriyet ve tilaf genel merkezinde hatr saylanZeynelbidin Efendinin abdestlerden sonra eline havlu tutan bir zat ele ald veonun azyla beni, hizmetlerden istifade olunur, tecrbeli bir irade adam olarakfrka liderlerine tantt.

Artk beni arayan arayana. Sadrzam mstesna olmak zere btnbakanlar, genel merkezdeki liderler selm stne selm, sayg stne saygyollayarak kendileriyle almam rica ediyorlard. ttihat dostum, meer yerdenge kadar haklym. Ryalarnda buday ambar grmek suretiyle, bo

midelerini tatmin edip dururken anszn devlet idaresini ellerine alan bu devletlilergerekten gaflet nmuneleriymi. Fakat bize den bu gafletten istifade etmek,merammz yrtmek idi.

te Sivas vilyeti valiliine bu suretle tayin olundum. 11 Haziran 335tarihinde de Sivas a ulaarak ie baladm!..

Bir idare miri iin her eyden nce gerekli olan asayitir. Idarenin temelinide zaten asayi tekil eder. nk bir idare blgesinde skn ve emniyet olmazsaalimak imkni da yok demektir. Byle bir vaziyette idare makinasi det felceugrar.

Mondros mtarekesi bu asayie dikkat zaruretini daha da artirmiti. nkbari szlemesinin bir maddesinde: asayi dolayisiyla lzum grlrse Trk

topraklarinin herhangi bir parasinin igal olunabilecegi aika yaziliydi. u haldebenim, Sivas vilyeti asayii ile candan megul olmam yalniz idari degil, vatani debir vazife oluyordu. O tarihde sancaklar bgn oldugu gibi vilyet adiylaaniliyordu. Ve her vilayete bagli birka sancak bulunuyordu. Amasya, Tokat vearkikarahisar livalari da Sivas vilayetine bagliydi. Bu suretle vilayetin bir milyonayakin nfusu vardi.

Ben mutasarrflara ve kaymakamlara birer telgraf ekerek, vilayetjandarma kumandanna da bir tezkere yazarak asayi vaziyetini sordum. Aldmcevap akla durgunluk verecek mahiyette olup vilayetin ekya karargahnaevrilmi olduu gsteriyordu.

Milli mcadelenin balamak zere bulundugu sirada Anadolunun nasil bir

vaziyette bulundugunun anlailabilmesi iin, o cevaplarin bir zetini yaziyorum:Amasya kazas: Daray nahiyesinde erkez brahimin be, Fndklda RumAtanan yirmi, Karaaa kynde Kostinin yirmi, Abac Lefter'in yirmi kiiliketeleri,

Ldik kazas: Yzde yirmisi slam, st taraf Rum olmak zere yze yaknete,

Erbaa kazas: Hacbey karyeli Lefter'in, Kozlucaalan kyl stilin, Krkharmankyl Anastan, Karamuklu Karlok kyl Pavlosun krk kiilik etesi,

Merzifon kazas: Grc Ahmetin alt kiilik etesi,


10/88

Gmhaciky kazasi: Maden mintikasinda Hampo ve Kk Hampo ileKadikyl Angilosun idare ettikleri kirk kiilik Rum etesi,

Havza kazas: Havzal Adriyann on be mevcutlu etesi,Kpr kazas: Arsadoklu lya ve Minann on sekiz akrn, iki pinarl baka bir

anastan idare ettikleri en az yirmi, en ok krk mevcutlu eteler vardr.Sivas sancanda Yenifer kazas: erkes Kara Mustafann be kiilik etesi,

Hafik kazas: Otuz kiilik bir Ermeni etesi,Darende kazas: Ufak mikyasta ark hrszlar,Tenos kazas: Boazlyan dalarndan inerek ky basan ve yine o dalara

dnen elli kiilik Ermeni etesi,Divrii kazas: Siyasi ete yoksa da Kasm olu smail, Sleyman olu zzet,

Hamulu Ali , Zurnac Hseyin etelerinin yol kesenlik yaptklar tesbit edilmiti.Grlyor ki Vilayet hudutlar iinde en azndan be yz haydut vard.

Bunlarn ou siyasi maksatla ekiyalk yapyorlard ve hepsi Rus, Osmanl,Avusturya, Alman, ngiliz tfeklerini tayorlard. Mutasarrflar ve kaymakamlarbana verdikleri cevaplarda bu haydutlarn Rum olanlarn jandarma kuvvetleritarafndan sktrlmalar halinde civar Rum kyleri halknn hemen birer silah

yakalayarak etelere yardma koutuklarn ve bu suretle stn kuvvetlerkarsnda kalan kuvvetlerin geri ekilmek mecburiyetine dtkleriniyazyorlard. Telgraf banda mutasarrflarm, Kaymakamlarm ayr ayr bir keredaha dinledikten, jandarma kumandanlarnn da mtalaalarn aldktan sonradahiliye nazarna u telgraf yazdm:

Vilayet snrlar ierisinde bugnn en nemli meselesi olarak, asayii veinzibat kuvvetlerinin dzenini salamay en nemli memuriyet grevi olarakkabul ediyordum. Asayii en ziyade bozuk olan mahal Amasya sancadr. Bulivann mstakil Canik Sancayla snr olmasndan dolay birok siyasi Rumeteleri mevcut olduu gibi bunlara karlk, silahl asker kaaklarndan oluanmslman eteler de vardr. nsanlarn ldrlmesi gasp, yama, adam karma,

hapishane firarlar, Amasya Sanca iin her an grlen olaylardr. Asayi vegvenlik glerinin dzeninin salanmas ve baz hadiselerin ortadan kaldrlmashususunda, idare tarafndan imdiye kadar kusurlarn bulunduu inkarolunmamakta, fakat bunlara askeri aralarn yetersiz oluunun sebebiyet verdiikanaatine vardm.

Be on gnden beri ortaya ikan soygunlar, faillerinin kovalanip tutulmasiiin yapilan tebligata karilik jandarma kadrosunun noksani, mevcut ahislarin bugibi ilerdeki kabiliyetsizlikleri ve iki aydan beri, maa alamamaktan ileri gelenevksizlikleri ileri srlerek cevap verilmesi bunun en aik delilidir.

Vilayet jandarma alay kadrosu itibaryla 1452 piyade ve 480 atl askerdenibaret olup bugnk mevcudu ise 936 piyade ve 350 atl askerden oluur.

Bunlarn ou da hibir ie yaramayan bakaya ve firari askerler ile ksmengnlllerden ibarettir. Hapishane ve posta muhafzl, emir erlii, yaz ileri gibimuhtelif hizmetlere ayrlan miktar azaltldnda, mevcut 523 piyadeye ve 205atl askere ulayor ki arzettiim kabiliyette bulunan bu askerler ile bir milyonayakn nufusu bulunan, livaya yirmiiki kazaya, altm nahiyeye blnm birvilayet asayiinin ne dereceye kadar temin olunacaktr. Fakat bir taraftan aln,bir taraftan trl trl emellerle maksatlarla kargaadan istifade etmek isteyenmuhtelif sebeplerin rndan karak olaanstlk kazanm olan yerlerde bukadro ile i yapmak mmkn deildir. Nisbeten suskun ve asayi bulunduu


11/88

zannedilen Kastamonu ve Konya gibi civar vilayetlerden alnacak kymetli askerile kadro ihtiya derecesinde geniletilir, veyahut bu ekil ie yarar subay, askertemin etmek iin maalarnn zamlaryla beraber her ay verilmesi temin edilir vekadronun geniletilmesi mmkn olmad taktirde, imdiki eksiinintamamlanmas iin maa ve subay meselesi temin edilmekle beraber, takipilerinde kabiliyet kazanm gl subaylar kumutasnda tam mevcutlu iki blk

asker daimi surette jandarmaya hazr kuvvet olarak tayin, nakil yaplr ise, asayimeselesinin baarabileceini ve aksi taktirde bu arala hibir ey yaplma imkanolmadn anladm. Arzettiim asker meselesi iin kolorduya veyahut balillerdeki fkralara mracaat hususu akla gelirse de askerin terhisinden dolaybunlarn da mevcudu sfra indii gibi imdiye kadar kendilerinden asayihususunda hibir fayda temin edilemedii de bugnk halle meydandabulunduundan buralardan fazla bir ey beklemek fikrimce abes olur. Bununlaberaber isteimi gerektii gibi anlatmak harp musibet ve skntlarndan zatenpek ziyade zlen ve zarar gren bu civar halknn mal, can ve namuslarnnkorunmas aresinin bir an nce salanmas maksadyla, gerekli kiilere kesinemir verilmesini hususi surette arz ve istirham eylerim...

Sivas ValisiREIT

Bu telgrafma Babli'den hibir cevap gelmedi. Ben bir milyon yurttan mal,can, namusu tehlikededir diyorum. ileri Bakan susuyor, neden?.. te Osmanlidaresinin, Babali zihniyetinin srr buradadr. O idare ve o zihniyet Ks dinlemiolmak meselesinden kaynaklanan ilham ve kuvvet alrd, akam beklemektenbaka bir ey dnmezdi. "Yangn var, biraz su diye barrsnz nemseyenolmazd. Osmanl tarihini sayfa sayfa kaplayan isyanlarn, karklklarn bir hiden kp her ey haline gelmesi de hep bu yzdendir. Otlar tutuurken kaytszkalnarak ate saa sardktan sonra tela gsterilmesindendir.

Fakat vazife ve mesuliyet hisleri ve dnceleri taiyan bir valinin busessizlige kari sessiz kalmasina imkan yoktur. O sebeple sesimi derece dereceykselterek dahiliye nezaretine ikinci, nc ve drdnc bir telgrafla dertyanmaktan ekinmedim, Devlet mefhumuyla asayisizlik mefhumu yanyanagelemez. Eger devletimiz ve onun bir hkmeti varsa vilayetlerin asayii mutlakadzelmelidir. Yoksa halki aldatmaktan vazgeip hakikati ilan etmelidir. T kiekiyaliga kari kendi kuvvetiyle mdafaa imkanlarini arayabilsin dedim. Eseflesylyorum, cevap alamadim.

Dahiliye Nazrln o srada Ali Kemal Bey idare ediyordu. Merutiyettensonra her dilde yer alan Hamyet kelimesini bu zatn daha evvel sk skkullandn, yani hamiyetten fazlaca dem vurduunu biliyordum. Byle bir

bakann milli onurumuza dokunmas pek tabii bulunan memleketin asayiskntsyla ilgilenmemesi, memleketin bir valisine cevap vermemesi acabanedendi?..

Sebebi, birka gn sonra anlaildi ki Mustafa Kemal Paa diye bir ahiskendileri iin sikinti tekil ediyormu. Bilindigi gibi, Mustafa Kemal nc ordumfettii yapilarak Damat Ferit ile avenesi tarafindan Istanbuldanuzaklatirilmiti. Ancak O'nun ahsinda bir ok mit besleyen vatanseverlerindestegiyle Anadoluya can atiyordu.

sabetin Mustafa Kemal Paay sevenlerin kanaatlerinde olduunu


12/88

hadiseler teyid etmekteydi. nk Mustafa Kemal Samsuna ayak basar basmazbtn Anadoluyu devlet mukadderatn kara bulutlar altna srkleyen olaylartahlil etmek suretiyle aydnlatmaya balam, Mdafa-y Hukuk ve Redd-i lhakCemiyeti ad altnda bir teekkln her tarafa budak salmasn salam ve halknruhuna umum bir hamle kabiliyetini alamaya koyulmutu. Benim ileriBakanna sesimi duyurmak, vilayet asayii hakknda Babali'yi aydnlatmak iin

didindiim, rpndm gnlerde meer o bakan ve arkadalar Mustafa Kemalinkendileri iin bir tehlike tekil ettiini sezmiler ve ondan kurtulmak areleriniaramaya balamlar.

rya post dncesi, mevki endiesi, ikbal sedirinden dmek korkusugirince o devletlilerin Sivas vilayetini degil, btn yurdu unutuverdiklerianlailiyordu. Ben bu durumu Mustafa Kemal Paanin Amasyadan Sivasayolladigi tamim sayesinde anladim.

Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine:Vatann blnme tehlikesini aka gsteren safhann kanl icraat milli

vicdan bir kurtulu ruhu etrafnda ve Mdafa-y Hukuk- Milliye ve Redd-i lhaktekilat ad altnda, toplamaya balamtr. Yalnz mitingler ve saire gibitezahrat byk gayeleri hibir vakitte kurtaramaz ve ancak millettin barndanbizzat doan mterek kudrete dayanrsa kurtarc olur. Fakat phe gtrmeyenbir hakikattir ki bu ac safhay bu kadar ldrc surette aklayan, en tesirlisebep maalesef hkmetimizdeki muhalif cereyanlar ve Anadolunun saf vemukaddes milli duygularn zararl bir ekilde yanlzla uratan siyasi ve gayriresmi propagandalardr. Kuva-y Milliye bugn iin byle yanl yollara sevkledatmann cezasn vatanmz aleyhinde ve pek ok kez grmekteyiz. Bununlaberaber stanbulun bu muhalif cereyanlarn Anadoluya, arzu ve milli duygularhakim deil, tabi olmak vatani zorunluluktur. Paytaht itilaf devletleri tarafndan

tahliye edilinceye kadar bu zaruretin mutlak olduu kanaatindeyim ki, bu hal tabiiki kendilerince de kabul edilir. steklerimi belirttiim mektubumda tasvir olunandurum bugn seri ve umumi bir milli kongrenin dzenlenmesini gerektirmektedir.Bu davet her tarafa bildirmitir. Devletin blnmesi mevzubahis olduu bir sradadman propagandalaryla ortaya kan Krdistann bamszl gibi cereyanlardahi haberleme taraftarlarn celp ve hilfet, saltanat etrafndaki mterekgayemize davet olunmu, tamamyla anlamayla sonulanarak Allah'a krlehimize dnm ve kongreye davet edilmitir.

Bu milli ve hayati mesele iin kendileri gibi vatansever ve gzel sz sahibimtefekkirlere den fedakrlik ok byktr. Bu gaye milli kurtulua ulaincayakadar cizleri, Anadolu ve milletin sinesinden ayrilmayacagima ve bu noktada

sonuna kadar, milletin bir ferdi gibi aliacagima sz verdim. Hibir kuvvet bumilli karara mani olamayacaktir. Acizane bu kararim btn Anadoluda ibaindasorumlu ve degerli btn arkadalarimin gr ve mterek kanaatlerinedayandirmakla mmkn oldugunu da ilave ederek, kalbi ve hususi hrmetlerimisunarim, efendim hazretleri.

22:Haziran 1335nc Ordu Mfettii Fahri Yaveri

Hazreti Tugeneral


13/88

Mustafa Kemal

Mustafa Kemal Paanin Melff-i Ariza dedigi Tlimatname de udur:Adet 194 Amasyadan. 22/6/3351-Devletin btnl, milletin istiklali tehlikededir. Hkmetimiz itilaf

devletlerinin tesir ve murakabesi altnda mahsur bulunduundan tad

sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi gszgsteriyor. Milletin istiklalini yine milletin azmi ve karar kurtaracaktr. Milletin halve srlarn harekete geirmek, hukuki mcadelesini dnyaya duyurmak iin hertrl tesir ve kontrolden kurtulmu bir milli hayatn ortaya kmas gereklidir.Bunun iin her taraftan ortaya kan teklif ve milli arzu zerine Anadolunungvenilir yeri olan Sivasta milli bir kongrenin hemen toplanmaskararlatrlmtr.

Bunun iin btn Osmanl vilayetlerinin her livasndan, frka ihtilf dikkatealnmakszn gl ve milletin itimadn kazanm kiinin, mmkn olan hzla,yetimek zere hemen yola karlmas gerekmektedir. Her ihtimale kar bununbir milli sr halinde tutularak grltye yer verilmemesi ve gerek grlen yerlerde

kyafet deitirilerek seyahatin yerine getirilmesi gerekir.2-Dou vilayetlerimizi temsilen on temmuzda Erzurum'da, yerinegetirilmesi kararlatrlan kongre iin zikredilen vilyetlerin Mdafa-y Hukuk-Milliye ve Redd-i lhak cemiyetlerinden oluan yeler zaten yola karlmlard. Ovakte kadar dier vilyetlerimizin yeleri de Sivasa ulaabileceklerindenErzurum Kongresi'nin zas da uygun grlecei zamanda bu toplantya katlmakzere Sivasa hareket edecektir.

3- bu maddelere gre delegenin Mdafa-y Hukuk- Milliye Cemiyetleri,belediye yneticileri ve seilen kiilerin isimlerinin ve hareket zamanlarnntelgrafla bildirilmesini rica ederim.

nc Ordu Mfettii Fahri YaveriHazreti TugeneralMustafa Kemal

Mustafa Kemal Paanin bu yazilarini ne suretle telkki ettigimi, Mdafa-yiHukuk-i Milliye ve Redd-i Ilhak Cemiyetlerinin Sivas ubesi hakkindaki kanaatimive bu mnasebetle Sivasin dahili siyaset bakimindan vaziyetini yazmadan nceMustafa Kemal Paa'ya kari Babilinin atigi harbin ilk vesikasini kaydetmekisterim. ifre telgraf olarak btn Anadolu vilayetlerine ve Sivas'a gnderilen buemirnamenin sureti udur:

stanbul 23/6/335No:84.

Mustafa Kemal Paa byk bir asker ve gerekten vatansever olmaklaberaber zamanin siyasetini o derece bilmedigi iin btn hamiyet ve gayretineragmen, yeni memuriyetinde asla muvaffak olamadi. Ingiliz yksektemsilciliginin talep ve israriyla azledildi ve azlinden sonra yaptiklari veyazdiklariyla da bu kusurlarini daha ziyade aiga ikardi. Redd-i Ilhak Cemiyetleri


14/88

gibi Karesi ve Aydin havalisinde mslman halki sebepsiz yere kirdirmaktan vebu vesileyle halki haraca baglamaktan baka bir i grmeyen emirsiz, saygisiz vekanun dii tekil edilen bazi heyetler iin tedenberi ektigi telgraflarla da siyasihatasini artirdi. Mustafa Kemal Paa'nin Istanbula celbi Harbiye Nezaretine aitbir vazifedir. Lkin iileri bakaninin size kesin emri artik o zatin azledilmioldugunu bilmek, kendisiyle hibir resmi ie girimemek, hkmet ilerine ait

olan hibir talebini karilamamaktir. Bu Tlimat dairesinde hareket etmekle negibi mesuliyetlerin ortadan kalkacagini takdir buyuracaginizdan bu mhim vevahim dakikalarda memur, ahali, her Osmanliya den en byk vazife sulhkonferansinca mukadderatimiza dair karar verilirken ve be senedir yaptigimizyanlilarin hesaplari grlrken artik aklimizi baimiza toplayacagimizigstermek, akillica ve tedbirli bir ekilde davranmak firka, mezhep, irk ihtilaflarinigzetmeksizin her ferdin hayatini, malini, irzini korumakla, medeniyet alemindebu memleketi bir daha lekelememek degil midir?

Dahiliye NazrAli Kemal

Sivasn vaziyetine ve Mustafa Kemal Paann yazlarna sz nakletmedennce Dahiliye Nazrnn u telgrafndaki bir nokta zerinde durmak isterim: AliKemal Bey, her ferdin hayatn, maln, rzn korumak medeniyet alemine karborcumuzdur, demek istiyor. Halbuki bu i, Avrupa ve Amerikann takdirini,aferinini kazanmak iin deil, adaleti seven byk bir milletin hkmet adamlarolduumuz iin bizi candan alakalandrr. Nitekim ben de medeniyet aleminidnmeden, ancak bir Trk memuru sfatyla o mevzuyu hararetle ele aldm.Uzun ve yank telgraflar ekerek Ali Kemal Beyden yardm istedim. Ona, byle biryardm yaplmazsa bir milyona yakn nfusu olan u mhim vilayette syiinteminine, masum halkn cann, maln ve rzn korumaya imkan olmadn

anlattm. Fakat o olumsuz bir cevap dahi vermedi. Btn uyarlarma kaytszkald.Halbuki bu telgrafnamade: Her ferdin hayatn, maln, rzn korumakla

mkellef olduumuzdan bahsediyor. Arzettiim kaytszlkla bu alkay aklamakmmkn mdr?.. Bir vilayet valisinden asayisizlie dair devaml ikayetler alan,harekete gemeyen bir bakann, herhangi bir sebeple halkn hayatndan, rzndanbahsetmesi gln deil midir?..

Bununla beraber bu telgrafnama nc ordu mfettiligi blgesindekivalileri, hatta btn Anadolu idare amirlerini mkl bir mevkiye sokuyordu. Heleben rs ile eki arasinda kalmi oluyordum. nk Mustafa Kemal Paa, benimvilayetimin merkezinde ve benim gzmn nnde bir ihtill meclisi toplamak,

kongre nami altinda bir kiyam dernegi kurmak istiyordu ve bunu her tarafa ilanetmekten ekinmiyordu. Kanuna gre benim bagli bulundugum yksek birmakam, yani dahiliye nazirligi ise Mustafa Kemal Paa ile temas etmekten benimen ediyordu.

Her iki tamim, hemen hemen ayn gnde elime gelmiti. Biri brnntamamyla zdd bir zihniyetten oluan bu yazlardan hangisine itaat etmek vebalanmak lazmd?.. Bir hkmet adam sfatyla bu soruya verilecek cevapbasittir. nk memur, kanun dairesinde, ancak amirini dinler, onun gsterdiiistikamette hareket eder.


15/88

Fakat, kanun esas bakmndan, milli arzularn ve ihtiyalarn ifadesidemektir. Acaba elimde bulunan iki tamimden hangisi milletin gnlk ihtiyacnadaha uygundur? Biz Anadolu valileri, Dahiliye Nazr Ali Kemal Beyin emri zerineMustafa Kemal Paa ile mnasebeti kesersek ve onun memleketi kurtarmakmaksadyla yapmak istedii ilere engel olursak millete kazan m temin etmioluruz, zarar m?..

stanbuldan yeni ayrlm, Anadolunun siyasi eteler elinde inim iniminlediini ve Bablinin bu vaziyete gz yumduunu grm olan bir vali iin bunoktalar uzun uzun dnmek lazmd. Hadiseleri tahlilde samimi olmaysevdiimden bu srada mevkimi dahi hesaba katmaktan geri kalmadm itirafederim. Ben, tesadfe yorumlanmasn daha doru bulduum bir gaflet eseriolarak Hrriyet ve tilaf Frkas tarafndan Sivasa vali gnderilmi bir adamm.Mal ve mlk namna hibir eyim yoktu. Maamla geiniyordum. DahiliyeNazrnn emirlerine, kanunsuz harekat ederek, itaat etmediim taktirdeazledileceim muhakkakt. Byle bir akibete urarsam Mustafa Kemal Paadannasl bir muamele ve yardm grebilirdim?.. O Mustafa Kemal Paa ki Erzurumdabir kongre toplanmasn evvelce temin etmekle yetinmeyerek Sivasta da bir

ihtilal meclisi almasn istiyor, bunun iin bize emirler veriyor.Lakinazlolunduundan habersiz bulunuyor.Sylediim gibi her bakmdan vaziyet nazikti. ok dnmek gerekti ve

byle bir uzun mlahaza silsilesi yrtmek iin de Mustafa Kemal Paanntelkinlerine kar Sivas muhitinde uyanan alakay, Mudafa-y Hukuk- Milliye veRedd-i lhak Cemiyetlerinin, halka taallk etmesi itibariyle, kymetini, stanbulhkmetinin dayand Hrriyet ve tilaf Firkasnn Anadolu'daki itibarn ve 1908ihtilalinde olduu gibi bu seferde millete rehberlik edecei anlalan ordununvilayetimde hissettirdii kuvveti lmek icap ediyordu.

Milli mcadelenin ne gibi artlar altinda baladigini kavramak isteyenlerinde bu hakikatleri bilmesi gerekir. O sebeple Sivasa adim attigim andan itibaren

geen onbir oniki gn iindeki muahedelerimi aika kaydetmek isterim:stanbuldan ayrlrken hrriyet ve tilaf frkas liderlerinden birka beniuurlamaya gelmiler ve ilerinden birini frkann dncelerine tercmanyaparak, onun azyla u szleri sylemilerdi:

Siz bizim babamzsnz, Sivas vilayetini bu kanaatle elinize verdik. Oradaoullarnz (Hrriyet ve tilaflar) irat ediniz, nizam ve intizam altna sokunuz.

Bir kpr bainda bulunuyordum. br yakaya selametle gemek iin hayhay demek lazimdi. Fakat Sivasa gelince bu tavsiye hatirimdan ikmiti.Kanunun ve vicdanin bana ykledigi vazifelerle megul oluyordum. Ve olmakistiyorum. Bir ziyaret, beni bir an iin Istanbulda yapilan o tavsiyeyle ilgilendirdi.Ayni zamanda Hrriyet ve Itilaf'in Sivas ayari ve Sivasdaki itibari zerinde

incelemeler yapmama imkan sagladi.Ziyaretime gelen zat vilayetin eski evrak mdr Ellezi olu (lyas zade)Halil Beydi. Kendisini bana Hrriyet ve tilaf Frkasnn Sivas ubesi reisi! olaraktakdim etmiti.

Bana, stanbuldan ayrlrken yklenen babalk aklma geldi, bu hatrlaylagzm ilk oul olarak karma kan kimseye dikildi. Lakin gzmle beraberburnumda faaliyeteydi. Ho olmayan bir eyler duyuyordu. Evet, yleydi. ZiraFerit Paa kabinesinin, yabanc devletlerden sonra, dayand yegane dahilikuvvetin Sivas temsilcisi sarhotu ve szlerine keskin bir koku da karyordu.


16/88

Tahamml gerekti. Nefsimi zorladm, gleryz gsterdim. Sa tarafma geiphayli laubali tavrla oturarak, daha dorusu igal ettii koltua yar uzanan HalilBeyle konumaya koyuldum. O, ho beten sonra sz ttihak ve TerakkiCemiyetine getirerek, bu cemiyet mensuplarnn iddetle takip edilmeleri,ezilmeleri ve imha olunmalar lzumundan bahsetti. Ksaca sordum:

- Neden ?..

Hrriyet ve tilaflarn kanaatlerini belirterek u cevab verdi:- Hrriyet ilan ettik dediler. Eski hayat da berbat edip btn hrriyetimizielimizden aldlar. Sopayla yama yaptlar. Kendi meclislerine bile danmadanharp atlar, milyonlarca vatan evladn vatan hudutlar dnda ldrttler.Badat derken onlar Galiya'da Avusturya topraklarn mdafaa ettiler. Biryandan da hrszla meydan verdiler. Maazalar resmen soydular, eski devirlerinkuatmalarna ta karttlar. (Rquisitionu byle tefsir ediyordu) Alaycelttiler, yceyi alalttlar. Aya ba, ba ayak yaptlar. Necip Arap milletiniincittiler, bizden souttular, dama oynar gibi, souk kanllk iinde srgnleryapp on binlerce insan ktadan ktaya srdler. Nihayet mlkn drtte nelden kardlar. Sonunda milyonlar toplayp katlar. Pirincin tan ayklamak

iini bizim frkann omzuna braktlar.Sakin sakin u soruyu kendisine tevcih ettim:-Memlekette kanunun hakim olmas lazm gryor musunuz?- Tabii!..- O taktirde devlet idaresinde hata veya su ileyenler yce divandan

balayarak mevkilerine, vazifelerine gre derece derece mahkemelere tevdiolunur. Varilacak neticeye gre cezalari verilir.

Sarho politikaci, bir kahkaha savurdu:- Hay aklnla yaa muhterem paa, dedi, ittihatlar kanun tandlar m ki

bizde onlara kanun dairesinde muamele yapalm!..Ve Hasan Fehmilerin, Ahmet Samimlerin, Zekilerin bilmem kimlerin,

komiteci zihniyetiyle davranlarak katnolunduklarn hatrlattktan sonra ciddi birtavr ald:- Siz, Fosfor Mustafa Paaya Erzurum mftsnn verdigi cevabi bilir

misiniz? Dedi.- Hayr.- Ltfen dinleyiniz. yle ise!..Ayan ayann stne att, koltua biraz daha uzand ve anlatt:-Fosfor Mustafa Paa Itihatilar gibi ulu orta i grrd. Sagini solunu

dnmezdi. Erzurum valisi iken de derebey gibi davrandi. unu hapsetti, bunusrd. Istedigine dayak attirdi, btn vilayeti titretti. Ite bu adam bir gnErzurum mftsyle konuuyordu. Szn akiina uydu mftye sordu:

-Kabirde sual cevap varm. Mnkir, Nekir adl iki melek gelip llerebireyler sorarlarm. Doru mu?Mft efendi hi dnmeden cevap vermi:- Dorudur. Hem de bu sual, cevap pek ardr Paa Hazretleri, ama sizin

iin byle bir gei noktas yoktur. Munkirle, Nekir efendimizi kabirde rahatszetmeyeceklerdir.

- Neden?-nk llerin mezarda sorguya ekilmeleri, imanlarnn ve

imanszlklarnn anlalmas, imanl olanlarn cennete, imanszlarn da cehenneme


17/88

yollanmalar iindir. Zat linizin makam, cehennem olduundan sorgu melekleritarafndan imtihana ekilmenize hacet kalmayacaktr.

Halit Bey, kendisine pek zarif grnen bu hikayeyi anlattktan sonra bir kahkahapatlatt, pastrma ve sucuk kokularyla kark alkol kokusunu burnuma dke dkehkmn tekrarlad:

- ttihatlar da mahkemeye vermek gereksizdir. Onlar sorgusuz sualsiz ipeekilmelidir.Hem idrakm hem burnumu pislikten kurtarmak iin konumay ksa

kesmek istiyordum. Onun iin bu garip adamla mnakaa kaps amakistemedim ve sz deitirerek sordum:

-Frkanzn Sivas vaziyeti nasldr? Kulbnzde ka kii kaytl? Halkn sizekar dncesi ne ekildedir? Seviliyor musunuz, alaka gryor musunuz?

Halit Bey, yle bir dnd ve sonra karikatrize edilmi bir on drdncLouis biimine girdi ve gln bir alimla u acayip szleri syledi:

-Hrriyet ve tilaf Frkas da, halk da, Sivas ta, u grdnz fakir insandanibarettir. Ben dnrm, sylerim. Frka mhrn, halk da kalbn basar!

Ve koynundan bir kese, kesenin iinde at nalna yakn byklkte bir mhrkarp bana gsterdi:- Mhr kimdeyse, Sleyman odur dedi. nallah bu Sleyman sizden

honut olur, siz de Sleymandan memnun kalrsnz. imdilik Allaha smarladk!Fakat odadan kmak zereyken geri dnd. Ellerini masann bir

kenarna dayad, azn da kulama yaklatrd:- Mustafa Kemal Paanin, Ittihatiligi hortlamak iin didinip durdugunu elbette

biliyorsunuz dedi. Enverler, Taltlar kaarken onu yerlerine vekil biraktilar,emrine de birka yzbin altin verdiler. Anadolu'ya geip Ittihatiligi diriltmesiniemrettiler. Fakat eski amlar bardak oldu imdi. Kimse dolma yutmuyor.Adamlarin maskesi dt, yzlerinin karasi ikti. Onun iin aldiran yok. Herkesin

kulagi Hrriyet ve Itilfta. Itilaf devletleri de bizimle dost. Mustafa Kemal bounayoruluyor. Lakin ne olsa ordu kumandanligi etmi bir asker. Zarar vermese dahimide bulandirir. Merkezi Hkmete yazdim. Azlini istedim. Bugn yarin onun dacanina ot tikarlar. Sizden ricam ondan telgraf falan alirsaniz bana bildirmenizdir.Ikinci bir ricam da onun agzini kullanan Rasim Bey'e yz vermemenizdir.

Sordum:- Rasim Bey kim?- Eski Sivas mebusu. liine kadar ttihat. Daha dorusu yeni batan mebus

olabilmek iin ttihatla sadakat gsteriyor. Mustafa Kemal'in, emriyle Mdafa-y Hukuk Cemiyeti, diye bir tekilat vcuda getirmek istedi. Tek bir adamkandramad. Kazdrd mhr koynunda gezdirip duruyor.

Dayanamadm, ta gediine koydum:-Mhr kimde ise Sleyman odur, demitiniz. Demek ki Rasim Bey de birSleyman.

-Aramzda fark var. Ben parmam kaldrsam btn Sivas ayaa kalkar.Rasim Bey, davul zurna aldrsa kulak asan, dinleyen olmaz.

Rasim Bey, fesholunan mecliste arkadaimdi. Temiz bir insan, lekesiz birvatanda olarak taninmiti. Btn arkadalarinin muhabbetini kazanmiti. OnunSivasta bulunmasi, Mustafa Kemal Paa ile temas tesis etmi olmasi, houmagitti. nk yalan dolan bilmez bir genti. Kendisiyle samimi surette hasbihal


18/88

edilirdi.Fakat serde valilik vard. Rasim Bey'i, bir vesile olmadan ziyaret

edemezdim. Etraf phelendirmeden onu aramazdm da. Halbuki iimde buzat hemen grmek iin, det bir itiyak ve bir ihtiya uyanmt. Gnldengnle yol olduundan m, yeni valinin nasl bir proram tadn renmeyigerekli grdnden mi bilmem, Rasim Bey gecikmedi, benim bu itiyakm

tatmin etti, yani ziyaretime geldi.Kendisine ilk sualim u oldu:-Mustafa Kemal Paa ne yapiyor, ne yapmak istiyor?-Vatan paralamaktan, devleti batmaktan, milleti esir olmaktan kurtarmak

istiyor.-Neye gveniyor?-Trkn byklne, cesaretine, fedakrlna!Rasim Bey, yirmi iki gnden beri Anadoluda bulunan Mustafa Kemal

Paa'nin valilere, mstakil mustasarriflara birok emirler ve direktifler verdiginisyleyerek, benim bu blmdeki dosyayi incelememi ihtar etmiti. Kendisiyle birkere grebilmi oldugum vali vekili hkim Hasbi Efendi, ya zaman

bulamadigindan, ya unuttugundan, bu dosyayi bana vermemiti. Rasim Bey'inihtari zerine hkim efendiyi agirttim, dosyayi istedim ve aldim.fadelerimin karklndan dolay okuyanlarda vakalarn tarihi zerinde bir

tereddt hsl olacaktr. Bu sebeple izah edeyim ki, Hrriyet ve tilf FrkasnnSivas ubesi lideri Halit Bey'in beni grmesi Sivasa girdiim gnn akamnadorudur. Rasim Bey'in ziyareti ertesi sabahtr. Ayn gn Mustafa Kemal Paa,Havza'dan Amasya'ya gelmiti (12 Haziran 335). Yani Halit ve Rasim Bey'lerle ilktemaslarm gerekleirken, ne Ali Kemalin bilinen telgrafn, ne de MustafaKemalin Sivas'ta bir kongre akdini emreden mektubunu alm deildim.

Sadede geleyim: Benim valilie tayinimden nce, Mustafa Kemal Paa'danvilyete gelmi ve gelii gzel bir zarf iine konulmu olan telgraf nameleri

gzden geirdim. Bu dosya o kadar ikin deildi ve ilk olarak u vesikay ihtivaediyordu:

Sivas Vali Vekili Hasbi Efendi Hazretlerine

zmirin ve maalesef bunu takip eden Manisa ve Aydnn igali, gelecektekitehlikeyi daha aktan hissettirmiti. Tamam mlkiyemizin muhafazas iin, milliahlann daha canl olarak, aklanmas ve idamesi gerekir. Hayat ve milliistiklli zarara uratan, igal ve ilhak gibi hadiseler, btn milleti yaralamaktadr.znt zaptolunamuyor. Hazmedilmesi ve tahamml ok zor olan bu durumunderhal ortadan kaldrlmasn btn medeni milletlerle, byk devletlerin adalet

ve tesirinden sabrszlkla bekleme zemininde, nmzdeki hafta zarfnda vemuhtelif vilyetlere gre Pazartesi balayp aramba gn, byk ve heyecanlmitingler yaparak milli tezahratta bulunulmas ve bunun her yere yaylmas,btn muazzam devletlerin temsilcileriyle Babali'ye etkili telgraflar ekilmesi veyabanc bulunan yerlerde yabanclara da tesir edilmesiyle birlikte, milligsterilerde bulunurken edep ve sknetin fevkalde korunmas ve Hristiyanhalka kar bir taarruz, nmayi ve dmanlk gibi tavrlara bavurulmamasgereklidir. Zatlilerinin bu fikirler etrafnda hassas ve messir bulunmalarcihetiyle, iin iyi ynetimden ve baardan kaynaklandn bilmeleri gerekir.


19/88

Neticesinin bildirilmesini rica ederim.

28 Mays: 335-Havza'dannc Ordu Mfettii Fahri Yaveri

Hazreti TugeneralMustafa Kemal

Askerlerin siyasetle uramas yasak olduuna gre, Mustafa Kemal Paa'nnvalilere, mstakil mutasarrflara yle telgraflar yazmas dikkate ayan olabilirdi.Lkin btn Anadolunun bu Tlimatlara uyarak muazzam mitingler tertip etmesive bu mitingler sonunda Avrupa medeni merkezlerine, stanbula heyecanltelgraflar yazlmas daha ziyade dikkate laykt. nk bu hareket, Trk milletininhakszlktan bkm ve hakszla kar isyana istekli olduunu gsteriyordu. uhalde Mustafa Kemal Paa, resmi bir yasa dinlememi olmakla beraber, milletinyank hislerine tercman oluyor ve millet tarafndan da dinleniyor demekti.

Fakat Paa, yalniz milli duygulara tercman olmakla kalmiyordu. Gerektencesur ve pervasiz davraniyordu. Onun, Istanbuldaki Harbiye Nezaretine yazip dabir suretini valilere, mstakil mutasarriflara teblig ettigi cevab bir telgraf vardi ki,

benim Sivasa geliimden evvel vali vekilligi yapmi olan hakimden aldigimdosyanin en kiymetli vesikasiydi, okurken beni heyecan iinde birakmiti.

Bu vesikann suretini yazmaktan zevk almak isterim. Lkin Mustafa KemalPaa kulland lisandaki nemin kavranabilmesi iin, evvel konunun nezaketinianlamak lazmdr. Harbiye Nazr evket Paa, ngiliz olaanst komiserliindensadrazam Damat Ferit Paa'ya verilen ve onun tarafndan da Harbiye Nezaretinetebli olunan bir notay Mustafa Kemal Paa'ya aynen bildiriyor. Nota, Sivastasayiin bozuk olduunu ve yurtlarna dnen Ermenilerle mslmanlar arasndabir katliam ihtimalinden bahsediyor, askeri komutannn bu ihtimale kar ahsenmesuliyet kabul etmesini istiyor. Mustafa Kemal Paa sadrazam, Harbiye Nazrntela dren bir notaya, baknz nasl bir lisanla, cevap veriyor?

Harbiye Nezareti CelilesineC. 2:Haziran 335 ifre:

Sivas ve civarnda bulunan Ermenileri ve bilhare gelen mltecileri rahatszedecek hi bir hdise olmamtr. Ne Sivas da ne de civarnda endie edilecek hibir durum yoktur. Herkes sakince ii ve gcyle meguldr. Bunu kati surette arzve temin ederim. Bununla beraber, ngiliz notasndaki istihbarat kaynann neolduu tarafmzca bilinmelidir. zmirin ve Manisann zc igal haberi zerine,mslman halk tarafndan yaplan ve hristiyan unsurlar hakknda hibir kt fikrikapsamayan toplantlardan belki de bazlarnn korkmamalar gerektii bir

gerektir. tilaf devletleri milletimizin hukuk ve istiklline riayet ettii mddeteve milletin, vatann tamamyla masumiyetinden emin olduka, mslmanolmayan unsurlarn korkuya kaplmalarna hi bir sebep yoktur. Bu blmdedevlete kar her trl mesuliyeti taahht ve buna tamimiyle emniyetbuyurulmasn istirham ederim. Fakat istikll ve milli varl imha ve hayatngeleceini tehlikeye sokan igal, suikast gibi zmir havalisinde grlmekte olanolaylara kar, ne milletin heyecan, vicdani znts, olaylarn ortaya kmasnave nede buna dayanan milli ahlan ortadan kaldrmak iin nefsimde ve hikimsede kudret ve takat gremeyeceim gibi, bu yzden ortaya kacak olaylarn


20/88

karsnda mesuliyet kabul edebilecek ne kumandan ve ne mlkiye memuru vene de hkmet tasavvur ederim.

Mustafa Kemal

te cesaretin en by byle olur ve bir milleti ayaklandrmak isteyen birinklp, kendilerinde kuvvet ve kudret hissedenlere kar byle az kullanr.Lkin Mustafa Kemal Paa, ngiliz notasna ve sadrazama byle karlk verirkenneye, kime ve nerelere dayanyordu.? O srada tahsilat % 30a dmt. Malsandklar bombotu, memurlara maa verilemiyordu. Genel terhismnasebetiyle, kolordu mevcutlar %10 nispetindeydi. Yeni vergi alnmyor veyaalnamyordu. Alnsa dahi paraszlkla giydirilmeleri, yedirip iirilmeleri imkanszd.Her dada, her derede birka ete, karargh kurmutu, kyly ve ehirliyi korkuiinde yaatyordu. Siyasi vaziyet ise berbatt. Dnyann en byk ve en kudretlidevletleri aleyhimizdeydi, bunlardan bir ksm yurdun en mhim noktalarnellerinde bulunduruyorlard. Bir yandan da yorulmam, ypranmam bir orduyuvatann brne sokmulard. O vastayla da manevi kuvvetimiz zerinde baskyapyorlard.

u vaziyette Mustafa Kemal Paa'nin dayanagi ne olabilirdi?.. Bunu,ziyaretini iade ettigim sirada, eski millet vekili Rasim Bey'e sordum. Hidnmeden u cevabi verdi:

-Millete!Tamamyla aydnlanmak istediim iin, srar gsterdim milletin yorgun ve

bezgin olduunu hatrlattm. Rasim Bey hala hayretle hatrladm bir imanheyecanyla fikrini izah etti:

-Mustafa Kemal Paa ok byk bir ahsiyettir. Onun her glgyenecegine inanmak gerektir. Millete gelince, o, mnasiz bir harpten usanmitir.Fakat boynuna zincir takilmak istedigini anlarsa, arslan kesilir, ate kesilir,yildirim kesilir. Ite Mustafa Kemal Paa o aslana, o atee, o yildirima gveniyor.

Aklmn bu heyecana imrendiini itiraf ederim. Fakat bir milyon insanmaln, canna, namusunu muhafaza ile mkellef olan bir irade amirinin, birvalinin anariye rza gstermesi kolay deildi. Onun iin admlarm ihtiyatlaatmay tasarladm.

Ayn zamanda Rasim Bey'den, Mdafa-y Hukuk ve Reddi-i lhak Cemiyetlerihakknda malmat almak istedim. yle bir sualde bulundum:

-Hrriyet ve tilaf kulbnn reisi hemehriniz Halit Bey, o kulbnnefsinde temsil edildiini syledi. Sizin Cemiyet te o ekilde, sade bir mhrdenibaret midir?

Rasim Bey, asil bir tavrla beni hakikaten aydnlatt:-O kadar kalabalk deiliz. Fakat bata mft olmak zere, ulema takm

hemen hemen bizimle beraberdir. Okur yazarlarn, bil hassa mnevver genlerinhepsi etrafmzda toplanyor.

Milli vaziyetin arl, yurdun bllmek istendii hakikati, daha aksuretle anlalrsa, btn halk, hatta Hrriyet ve tilaflarn siyasi ihtiras veyaahsi menfaat takip etmeyen takm da bize katlacaktr. nk dava, vatandavasdr, istiklal davasdr.

te Sivasa gelir gelmez, edindiim bilgi bundan ibarettir. Birka gn sonra,Mustafa Kemal Paa'nn srdalarndan biri olarak bana tantlan ve onun emriyle


21/88

Sivasa gelip el altndan milli tekilat dncesine uygun propagandalaryaplamakla megul olan Miralay brahim Tli Bey'le grtm. O da Rasim Beygibi Mustafa Kemal Paa'nn dehasndan ve istiklali gasp olunmak istenen milletiancak yle bir rehberin kurtarabileceinden bahsetti.

Fakat bunlar, bu szler beni tam bir idare adam zihniyetiyle hareketkararndan dndremiyordu. Ayn zamanda stanbulun ar bir gafletle, hain bir

miskinlikle vatann haklarn mdafada msamaha gstereceine de ihtimalvermiyordum. Galip devletlerin bizi Suriye, Irak, Hicaz, Yemen, Adalar, Msrzerindeki hkmranlk haklarndan tabiatyla vazgeirdikten sonra, haritadankaldrmak isteyeceklerini de zannetmiyordum. Yalnz zmir'in igali ve bu igalinierilere yaylmas zihnimi kartryordu. Lakin bunun geici bir igal olduunainanmak istiyordum.

Bu sebeple mutedil bir idare usul takip etmeye balamitim. Istanbul'dangelen emirleri Infaza alimakla beraber, Mustafa Kemal Paa'nin istekleriniyapanlara da saygili davraniyordum. Hatta Erzurum Kongresi'ne murahhas tayinolunan vakiflar baktibi Ziya ve Muallim Fazlullah Efendilerin seilmesine, yolmasraflarinin temini iin para toplanmasina da ses ikarmadim.

Fakat kimlerin, devlet aleyhine ilenmi bir su olarak telkki edilmesimuhtemel bir harekete, Erzurum Kongresi'nde Sivasi temsile cesaret ettiklerinide aratirmaktan geri kalmadim: Ziya Efendi, gece ve gndz ien bir adamdi.Mert geinmeyi sever ve mert grnmeye aliirdi. Bir iki sofrasinda ErzurumKongresi'nden bahsolunmu ve oraya gitmenin babayigitlik sayilacagi sylenmi.O da Ben giderim deyivermi. Fazlullah Efendi hrete aik mebusluga damerakliydi. Erzurum Kongresi'nin bir takim yeniliklere, degiikliklere balangitekil edebilecegini sezmi.

Hrriyet ve tilf Reisi Halit Bey Erzuruma gidecek adamlar bu ekilde tarifetti. Rasim Bey'le Mft Rauf Efendi ise, bu iki zatn namuslu, drst vevatansever kimseler olduunu sylyordu. Lkin ben, her muhtemel tehlikeyi

mhimsemeyerek Erzuruma gitmeyi, orada ihtilale zemin hazrlayacak birvaziyet ortaya karmay gze alan bu iki Sivasly bu yolda harekete zorlayanhakiki sebebi sezmekte glk ekmedim. Bunlar, bir ok Sivasllar, birokAnadolulular gibi, yurtlarnn elden kacan duyup heyecanlanmlard. Buheyecan basks altnda her tehlikeyi gze almak istiyorlard.

Babli de bu Anadolu yavrularn isyana sevk ederek hatalar ststeilemekten geri kalmyordu. O cmleden olarak harp yllar iinde askeri birzaruretle tatbik olunan srgn muamelesini ele alm, halktan bu muameleyekarm olanlarn yakalanmalarn, hapsedilmelerini emretmek suretiyle btnAnadoluyu znt iinde brakmt.

Srgn, askeri zaruretlerin neticesi olmakla beraber usul idaresinde

kanuna dayandrmlard. O halde srgn yapanlarn deil, kanunu tanzimedenlerin mesul edilmeleri lazmd. Bu lzumda harp yllarndaki mebuslarn,ynn ve kabinelerin yce divana sevk edilmeleriyle temin olunabilirdi.Bablinin bir takm Anadolu halkn, kastl ihbarlara ve yabanc tazyiklerekaplarak, srgn yznden incitmek istemesi elbette hakszlkt. Halkn buhakszlktan irenmesi de pek tabiiydi.

Kald ki, dou vilayetleri halk, kendilerinin hibir suretle mesul olmadklarbu srgn dolaysyla ok ar felaketlere hedef olmular ve Rus ordularnnErzincandan, Erzurumdan, Vandan gleri srasnda askeri nizama bal, son


22/88

sistem silahlara sahip alay alay komitaclarn hcumuna urayp binlerce kurbanfeda etmek zorunda kalmlard. Bu faciann matemi henz yreklerde yanarkenve o binlerce mazlm Trkn dul eleri, yetim ocuklar henz gzyalar dkpdururken, Bablinin bir takm Trkleri srgnden mesul tutmaya kalkmasedepsizlikti.

Mustafa Kemal Paa, ite bu edepsizlikten heyecana kapilmi ve

Istanbuldaki vekiller tarafindan yabancilara toptan feda edilmek istendiginekanaat getirmeye balami olan bir halka hitap ediyordu. Onlari Erzurum ve Sivaskongrelerine agiriyordu.Bu daveti yaparken Babialiyi halk nazarinda tamamiylakltecek bir lisan ile en korkun hakikatleri ortaya atiyordu.

Hakim Hasbi Efendiden aldm dosya iinden elim geen 3 Haziran 1335tarihli bir ifre Mustafa Kemal Paa'nn halk ile nasl konutuunu ve halka nelerretip, neler telkin ettiini apak gstermek bakmndan kayda layktr:

ifre: Aceledir -Havza'dan

Sivas Vali Vekili Hasbi Efendi Hazretlerine

Fransa siyasi temsilcisi Msy D Fransn, sadrazamn huzuruna gelerek OsmanlHukukunu konferans huzurunda mdafaa iin Parise gidebileceklerini teblieyledii Dahiliye Nezaretinin resmi tebliinden ve ajans neriyatndananlalmtr. zmir vakas zerine milletimizin gsterdii milli duyarllk ve busuretle istikllin korunmas hususunda tezahr eden kesin azmin neticesi olan bumazhariyet hereye deer. Fakat buna ramen igalciler zmir vilayetindeigalden men edilmi deildir. Her halde milletin hukukunu anlayan ve onuinetmemek iin yek vcut olarak fedakrane harekete hazr olduu itilfdevletlerine kar izhar ve isbata devam edildike bilinen devletlerin milletimizehrmetkr ve hukukuna riayetkr olacana phe yoktur. Sadrazam Paahazretlerinin konferans huzurunda Osmanl Hukukunu mdafaa iin ok gayret

edecekleri tabiidir. Ancak millete katiyen mdafaas arzu edilen ve gerekli olanhukuk, bilhassa iki noktada topland. Birincisi: Umumiyetle devlet ve milletindaimi istiklali, ikincisi de vatann asli blgeleri ounluun aznlklara fededilmemesidir. Bu hususta Parise gidecek heyetin itihadyla milli vicdann kesintalebi arasnda anlama arttr. Aksi takdirde millet, gayet mkil vaziyette vetelafisi imkansz emrivakiler karsnda kalabilir. Bu endieyi douran sebeplerunlardr: Sadrazam Paa Hazretleri iitilen beyanatnda bir Ermeni muhtariyetiesasn kabul etmi olduunu bildirdi. Bunun hududunu zikretmedi. Bundan douvilyetleri ahalisi mteessir ve keyfiyeti aklamaya mecbur oldu. Kesinlemiolan saltanat rasnda da hemen hemen umumi heyeti milli istiklalinmuhafazasn ve milletin kaderinin bir milli raya dntrlmesini talep eyledii

halde yalnz hkmetin dayand tilaf ve Hrriyet Frkas namna Reis SadkBey'in yazl ifadesinde ngilterenin himayesi teklif olundu. Bir Ermenistanmuhtariyeti vastasn ve devletin bir ecnebi himayesini kabul hususunda milliarzuyla hazr olan hkmetin grnde anlama olmad grlyor. SadrazamPaa Hazretleriyle beraberinde hareket edecek olan heyetin, milletin hukukunukorumada takip edecei esaslar ve program millete malm olmadka arzolunannoktalarda endieli olmaktan kurtarlamaz. Bu suretle vilayet ve merkeze balyerlerdeki Mdafa-y Hukuk- Milliye ve Redd-i lhak Cemiyetlerinin temsilcileri vehenz tekilat tamamlanamayan yerlerde de belediye heyetleri sadrazam paa


23/88

hazretlerine ve dorudan doruya zti hneye telgraf namelerle mracaatederek milli istiklalin korunmas ve milli hukukun korunmas millete asl artolduunu beyan ve buna nazaran gidecek heyetin mdafaa esaslarn milleteresmen ve alenen duyurulmas talep olunmaldr. Milletin bu hareket tarzyla,gidecek heyetin mdafaasna alaca esaslarn hakikaten milletin arzu vetalebi olduu itilf devletlerince malm olacak ve tabi olarak daha ziyade

ehemniyetle nazar dikkate alnarak heyetin vazifesini kolaylatracaktr. Hukukave gereklere uygun olan bu deerlendirmelerin icap edenlere tebliinivatanperver ahsnzda hassaten rica ederim.

Mustafa Kemal

Byle konuan bir agiza kari her temiz yregin ailmasi tabii degil midir?te Sivasa geldiimin ertesi gn bu bilgileri elde etmi bulunuyordum.

Mustafa Kemal Paa'nn Sivasta bir kongre alacan bildiren mektubuylaDahiliye Nazr Ali Kemal Bey'in Mustafa Kemal Paa'yla yazmay dahi menedentelgrafnamesini aldm gn de kanaatim, henz ortaya km deildi. MustafaKemal Paa'y hem hakl hem de kuvvetli gryordum. Lakin o hakkn ve okuvvetin mspet netice verecek, galip itilaf devletlerini karalarndan dndrecek,Saray ve Babliyi miskinlikten kurtaracak kadar etkili olacan tahminedemiyordum.

Ne yapmalydm, yurda faydal olacak adm nasl kararlatrmalydm?..Ben, ne Dahiliye Nazrna ne, Mustafa Kemal Paa'ya cevap yazmayarak,idrkimle vicdanm arasnda muhakemeler, mnakaalar yrtrken Sivasa AliGalip Bey isminde bir zat geldi... Ayann tozuyla hkmet konanda benigrmek nezaketini ve alakgnllln gsteren bu yolcu, Elz vilayet valisiolup stanbuldan yeni geliyordu. Yannda birka da memur bulunduruyordu.

Ali Galip Bey mlkiyeli deildi, askerdi. Erkn- Harp Miralaylndanemekliydi. Kendini bana takdim eder etmez, ismini hatrladm. nk BalkanHarbine yakn gnlerde yaplan, Mebus seiminde bu zat, ttihat ve Terakkikuvvetine stn gelerek, ve o kuvvetin vcuda getirdii bir ok engelleri yenerek,Kayseri'den kendini setirmek imkann bulmutu. mr pek ksa sren omecliste, geri Hrriyet ve tilafa mensup olduunu aka itiraf etmeyip,mstakil bir mebus vaziyeti taknmaya yeltendi. Lakin Hrriyet ve tilaf bir ruhtadn hissettirmekten geri kalmad.

Umm Harp yllarnda onun nerede bulunduunu ve neler yaptnbilmiyorum. Ad san iitilmez olmutu. O sebeple, Sivasa komu bir vilayetinvalisi sfatyla yz yze gelince, bir hayret dakikas geirmemek elimden gelmedi.Ayn zamanda Babalinin byle siyaset ve entrika dkn kimselere eluzatmasn mnal buldum.

O, az kalabalk bir adamd. ok konuuyor, lakin bir ey sylemiyordu.Szlerinin yzde altm vnmekten, yzde otuzu ttihat ve Terakki aleyhinekfrden ibaretti. st tarafndan ise, mspet bir man ve maksat karmakimknszd.

Ben biraz hayretler ierisinde, biraz da zdrapl bu samalar dinlerken, otavrn deitirdi:

-Aman paam, ben Istanbuldayken Mustafa Kemal Paa'nin azligndemdeydi. Hatta yce divana sevki de dnlyordu. Resmi bir iaret var


24/88

mi?Dahiliye Nazrnn telgrafn kendisine gsterdim. Dikkatle okudu, garip bir

bakla beni tepeden trnaa kadar szd, sonra sordu:-Ne yapmak fikrindesiniz?Gsz dudaklarmdan bir kelime dt:-Hi!

Ve bu cevabn bir ok pheler uyandracan, komu vilayet valisininjurnalcla sevk edeceini dnerek hemen ilave ettim:-Bakanlk bize sadece, o zatn azledildiini ve kendisiyle temastan uzak

durmamz bildiriyor. Hatta stanbula getirilmesinden Harbiye Nezaretine aitolduunu da dzeltiyordu. O halde ne bizce, ne sizce yaplacak bir muameleolmasa gerek.

Ali Galip Bey, kopmu bir zemberek hiziyla yerinden firladi, sol elinin baparmagini yeleginin koltuk kesimine geirdi:

-Muhterem paa hazretleri, her vazife st makamdan teblig edilmez dedi.ok kere hadiselerin gidiinden vazifeler vcude gelir. Mustafa Kemal Paameselesi de, o cinstendir. nk bu zat, her idare memurunu kendi ahsiyla

alakalandiracak ve devlet menfaati aisindan hal ve szn pheli gsterecektakimdandir. Nitekim Dahiliye Nezareti de onun bu vaziyetini tespit edip, sizebildirmitir. Zatiliniz nasil olur da, bu durumun icabini yerine getirmeyemsamaha edersiniz?

Onun telaina, heyecanina, haykiriina itirak etmeyerek sukn iindesordum:

- Bu durumun icab ne olabilir?-Devlet aleyhine ayaklanmay tasarlad sabit olan Mustafa Kemal Paa'y

hemen yakalatmak, gvenlik altnda stanbula yollamak. Durum bunugerektiriyor.

-Ne hakla?

Adam gazaba gelir gibi oldu, hiddetlendi. Lakin yata ve yolda kendindenbyk bir adama kari sert dil kullanamayacagini, zeminin ve zamanin da bylebir taarruza msait olmadigini hatirlami olacak ki gazabini abuk yendi, sesininmlayimletirdi:

-Galiba, latife buyuruyorsunuz dedi. nk bir vali, hele sizin gibi bir okvilayetler idare etmi tecrbeli bir vali, ahsi ikayetler gibi, siyasi ikayetlerin dehemen giderilmesi lazim oldugunu biz mevkide aciz mezlerden duymaya vegrenmeye muhta degildir.

-Fikrinize hibir suretle itirak etmiyorum. Fakat mnakaamizi mantiki birsurette bitirmi olmak iin, itirak eder grnerek anlamak istiyorum: MustafaKemal Paa'yi siz benim yerimde olsaniz tutuklamaya teebbs eder misiniz?

-Tereddtsz!-Hangi kuvvetle?-Polis, jandarma ve icabnda asker kuvvetleriyle!Bu zatn Anadoluda , harp sonundan beri, hkm sren zihniyetin ve yurt

endiesiyle gnllerde yer alan heyecann azametinden habersiz olduunugryordum. Mustafa Kemal Paa'nn otuz, otuz be gn iinde halk tabakalarnkendi ahsiyetiyle nasl alakalandrldn ise, komu vilayet valisi muhakkak ki,sezmi deildi. Bundan dolay, zavall adam aydnlatmak ve byle fevkaladezamanlarda ok dikkatli davranmak lazm geldiini sylemek istedim. 1908


25/88

inklab hazrlanrken padiahn kuvvetle itimat ettii emsi Paa'nn naslortadan kaldrlverildiini ve padiah adeta ilah sayan Arnavutlarn o ilahaleyhine ne suretle dndrldklerini hatrlatarak Ali Garip Bey'e ykseklerdenatmamasn, milletin dncelerine, duygularna, dileklerine alaka gstermesiniihtara hazrlandm.

Fakat azm amadan odaya Hrriyet ve tilaf

Frkas Reisi Halit Bey'le Belediye Reisi Zihni Efendi, girdi. Ben iki vali arasndacereyan edecek bir mnakaay bu efendilerin duymasn naho bulunduumdanbahsi kapam grndm, gelenleri Ali Garip Bey'e tantmaya kalktm. O,gevrek gevrek gld.

-Beyefendiyle, otelde tanmtm dedi. Buraya terifleri de nimet oldu.Kendisini mnakaamza hakem yapalm.

Ve cevab beklemedi, onlara ne konutuumuzu uzun uzun anlatmayagiriti. Ne yalan syleyeyim, kzmaya balamtm. Ali Galip Bey'i terslemekzereydim. Lakin Hrriyet ve tilafa candan bal bir vali ile, o fkray koca birvilayet merkezinde temsile yeltenen bir zatn ok aprak bir vaziyette ne gibicevherler yumurtlayabileceklerini, renksiz bir biare olduuna kanaat tadm

Belediye Reisi'nin de cevherlere kar nasl bir tavr taknacan merakettiimden, Elaz Valisi'nin sz ayaa drmesine ses karmadm, nefsinizorlayarak konumay dinlemee koyuldum.

Halit Bey'in ileri Bakanlndan gelen telgraftan haberi yoktu. AliGalip'ten mjdeyi alr almaz bbrlendi.

-Ben yazmtm, eer kuvvetli telkinlerimle stanbuldakilericesaretlendirmeseydim Mustafa Kemal Paa mutlak ensemizde boza piirirdidedi.

Ve yzn bana evirerek yle bir ihtarda bulundu:-Davulu biz aldk amma parsay siz toplayacaksnz. nk eski ordu

mfettiini yakalatmak erefi size nasip oluyor.

Ali Galip Bey'e sylediklerimi bu hretli ayyaa da tekrar ettim, MustafaKemal Paa'nin tutuklanmasi iin hibir makamdan emir almadigimi ve byle bireyin benim yanimda szkonusu olamayacagini anlattim. Kizil kiyamet ite buzaman koptu, Halit Bey kplere bindi, benim vatana ihanetle itham edilecegimikstah bir lisanla sylemege yeltendi, benden ok yukari seviyede bir insanmigibi davranarak azarlamaya kalkiti. Ali Galip Beyde hal ve tavriyla onu teyidediyor gibiydi. Bunun zerine kendi erefimi muhafaza etmek icap etti:

-Efendi, daha bir kelime sylerseniz sizi kap dar ederim dedim.Ali Galip Bey'e de gerekli olan ihtar yaptm.-Beyefendi, manasz konuuyorsunuz dedim. Sizde bana yol gstermek,

vazife vermek hakk ve kuvveti yoktur. Mustafa Kemal Paa'y hapsetmek size

lazm ve bilhassa kolay grnyorsa onun kendi vilayetiniz hudutlar iindedolaaca gnleri bekleyiniz.Halit Bey, vali sillesinin ne demek olduunu denemi kimselerdendi. Garip

bir yz ekiliiyle susuyordu. Fakat Ali Galip, yzne den tkr rahmetsayanlardanm ki, gcenecek, ve defolup gidecek yerde benimle mnakaayagirimek istedi. Vatan vazifelerin ifasnda msamaha gsterenlerin uyanklasevk edilmesi lzm geleceini syleyerek bir takm hezeyanlara balad.

Szn kabaca kestim:-Birbirimize rehberlik etmek hakkna malik deiliz. Onun iin susalm


26/88

dedim.Elime bir de kt aldm ve kendilerini kovacam anlattm. Ali Galip Bey

ancak bu muameleden sonra odam terke rza gsterebildi. Halit Bey de kendisinitakip ediyordu. Galiba Allaha smarladk demediler. Yahut ben duyamadm. Yalnz Zihni Efendinin eliyle tuzlama iareti yaparak onlar arkalarndanktlediini grdm. Bu zat, yine iaret usuliyle benim tutumumu, alklyor ve

elimin plmee lyk olduunu anlatmaya alyordu.Ona da yz vermedim. Kalarimi atarak maskaraliktan holanmadigimihissettirdim. Fakat kabima sigmayacak bir haldeydim. Zulmetler iindeyzyormuum gibi muztariptim. Bir zerre nur ariyordum ve candan bir dostlahasbihal etmek, dertlemek ihtiyaciyla iin iin kivraniyordum.

Bu vaziyette ne kadar kaldm bilmiyorum. Her halde bir iki saat dalgndalgn oturmuum ve tesadf bu ya, kimse tarafndan da uyandrlmamm.Ancak ikindiden sonra benliimi saran znt hali kayboldu, gzm ve gnlmald. Haric eya ile hissiyatm arasnda alka balad. te bu srada eraftanEmir Paa ile isimlerini imdi hatrlayamadm drt kii ziyaretime geldi.

Emir Paa, Sivasin eski hanedanindan Mehmet Ali Efendiye, einden dolayi

yakinligi olan bir erkestir. Enite dedigi Mehmet Ali Efendinin ocuguolmadigindan hayli bir yekn tutan mali, mlk eine, ondan da Emir Paa'yakalmiti. Fakat Emir Paa bu umulmaz mirasin iinde yaamayi az bularak galipolma yoluna sapmak istediginden yirmi be yil evvel valilerden Halil Bey'intokadini yemi, Diyaribakir'a srleyazmi. Benden nce grev yapan Reit AkifPaa ise kendisini hazineye borcundan dolayi hapsettirdigi gibi etliye, stlyekarimaya tvbe edecek derecede de baski altinda bulundurmu.

Bu zatn paal da Abdlhamit devrinde Askerlik leri Bakan SadettinPaa'ya yollad bir cariyenin saraya kabul edilmesinden ve bir ehzade dourupgzdeler arasna girmesinden dolayym!

Merutiyetten sonra Emir Paa'nin yine her ie parmak sokmaya baladigini

bana sylemilerdi. Hatt Hrriyet ve Itilfin ilk kuruluunda Sivas ubesini aanpolitikacinin da O oldugunu duymutum. Hdiselerini kaydettigim gnlerde bufikraya alakdar grnmek yle dursun, Halit Bey'in iddetle aleyhindebulunmak yoluyla, belki firkanin aleyhinde bir vaziyet almaya meylediyordu.Lkin Halit Bey'le geceleri birleip kadeh arkadaligi ve entrika zeminlerihazirlamakta yoldalik ettikleri de rivayet olunuyordu.

te Abdlhamitten bu yana makam ve itibar denilen ve sahibine paalkunvan getirmekle beraber gs srmal bir niforma temin edemeyen rtbeyialm ve 1908 inklbndan sonra Sivasta hayli harman savurmu olan bu zatkck maiyetiyle odaya girer girmez tella sordu:

-Mustafa Kemal Paa azil mi edildi?

-Bilmiyorum!Bu cevab dnmeden vermitim. Lakin cevap dudaklarmdan dtktensonra piman olmadm. Beni vasfsz ve salhyetsiz sorumlulara bu ekil karlkverdiime memnun oldum. Ne yazk ki, bu memnunyet ok srmedi ve EmirPaa'nn u szleriyle zihnim altst oldu:

-Siz bilmiyorsunuz amma halk biliyor. Hatt sizin gibi henz bu iiduymayanlar varsa duysunlar, diye duvarlara ilanlar yapitiriliyor!

Meer Halit Bey benden hn karmak ve stanbula yaranmak iin olacak,yanmdan ayrlr ayrlmaz Mustafa Kemal Paa'nn azlolunduuna, yakalanp


27/88

stanbula gnderilmesinin bir an meselesi bulunduuna dair iki ilan yazp ehrinkalabalk yerlerine astrm.

Emir Paa'dan bu haberi alinca polise emir verdim, ilanlari arattirdim. Negarip bir ey ki buldurtamadim. Onlarin bir iki yere yapitirildigi kesindi, lakinduvarlara asilmalariyla beraber kendi eserlerinin yine kendi elleriyle yokedilmeleri bir olmu.

Acaba neden? Bu ie grevlendirdigim kimseler muammanin cevabinibulamiyorlardi. Ben de hakikati kefedemiyordum. nk ilanlari yapitiranlarinbiraz sonra bu mnasebetsiz hareketten piman olarak kendi eserlerini yine kendielleriyle yok etmeleri mmkn oldugu gibi, Ibrahim Tli veya Rasim Bey'letemasta bulunup da Mustafa Kemal Paa'ya yardimi kabul edenlerin de okstahlik vesikasini ortadan kaldirmi olmalari muhtemeldi.

Emir Paa, bereket versin duydugunu syledikten ve memleketin asayiiniher zamandan ziyade dikkat olunmasini ltfen ihtar ettikten sonra gitmiti. Benidncelerimle ba baa birakmiti. Vakitte zaten geti. Hkmetten iktim.Kabak yazisina dogru bir gezinti yaptim ve zihnimi kargaaliktan kurtarmaksizinevime dndm.

Btn dncem ilan iinden dolayi Halit Bey'e kanuni bir darbe indirmekesasina dayaniyordu. Lakin onu sikitirmak, polisce sorguya ektirmek,mahkemeye vermek, Istanbuldaki Hrriyet ve itilaf kodamanlarini aleyhimeayaklandirmak demek olacakti. nk onlar, o ugursuz politikacilar ahsi sularida firka hesabina kaydedecek kadar siyasi terbiyeden mahrum kimselerdi. Onuniin Halit'e ilimedim.

Fakat bu nho hadiseler arasinda Ali Kemal Bey'in telgrafini bize bagliyerlere teblig etmeyi unuttum. Bu ekil tebligi unutmam, Mustafa Kemal Paa'ninazli haberini Tokat, Amasya, ebinkarahisar mutasarriflariyla yirmi ksrkaymakamin benden duymalarina mani oldu. Hrriyet ve itilafilarin ilanlarinabyle bir mukabeleden vicdanimin rahatsiz oldugunu sylemekten kendimi imdi

de alamiyorum.


28/88

2

MUSTAFA KEMAL PAA ILE YZYZE

Halit Bey'le Emir Paa'nin ve arkadalarinin beni ziyaretleri, ilan yapitirmakepazeligi 24 Haziran 335te meydana gelmiti: 25 Haziran sabahi miralayIbrahim Tli Bey daireye geldi. Ayni mevzular zerinde benimle uzun bir konumave istiare yapti. Sivasin kendiliginden ortaya ikan politikacilari, o Halit'ler veEmir'ler gibi konumaktan tabiatiyla ok uzak bulunan bu ok degerli zatin hemhekim, hem hkim oldugunu grerek derin bir ferahlik duyuyordum. Muhteremmiralay bana nce yle bir dnce konusu verdi:

-Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey bir zamanlar edebiyatta yaptn imdisiyasette yapmay arzu edinmi galiba. Malmya O, Abdlhamit devrinde birmddet kdam Gazetesi'nin Paris muhabirliini yapmt. Gnderdiimektuplarda bazen bir resim salonunun alma merasiminde, yahut Elizedeverilen bir ziyafette hazr bulunduunu bildirir ve o merasimle o ziyafet hakkndauzun uzun tasvirler yapard. Servet-i Fnun Edebiyat statlarmdan HseyinCahit Bey bir gn onun zincirleme giden yalanlarn aa vurdu, btn o merasimve ziyafet haberlerinin Fransz gazetelerinden arma olduunu ispat etti. Banayle geliyor ki Mustafa Kemal Paa'nn azlini de o uyduruyor, bir emrivkiye yolamak istiyor.

Ben byle bir hareketin imknsz olduunu syleyince hkim hekimdncelerini izah etti:

-Kolorduya byle bir emir yok. Halbuki sizden nce kolordu komutanlarnnbu mhim haberi almalar lazmd.

Vaziyet gzme bsbtn kark grnmeye balad. Devlet adam olarakdomam, devlet adam terbiyesiyle bymemi ve bilakis maceralar peindekomu olan bir adamdan, kdam'n mehur Paris muhabirinden byle bir hareketbeklemek benim iddiama ramen hi de yanl olmazd. Onun iin brahim TliBey'e hak verdim. Ankara ve Erzurum kolordularndan iin hakikatiniaratrmasn rica ettim.

Bu ahis, Mustafa Kemal Paa'nin Sivas temsilcisi durumundaydi. Mdafa-yiHukuk ilerini ve tekilatini beraberinde bulunan topu binbai Kemal Beyvasitasiyla idare ediyor ve ettiriyordu. Rasim Bey de kendisiyle ve Kemal Bey'lesiki siki temasta bulunuyordu. Fakat bunlarin harici ve dahili siyasetten, milletinve memleketin mukadderatindan bahsedileriyle br takimin, Halit Bey'in vebenzerlerinin ayni mevzuda konumalari arsinda daglar kadar fark vardi. Ibrahim Tli Bey ve arkadalari en kk ahsi bir menfaat endiesine kapilmadangelecegi tahlil ediyorlar ve milletin zor bir imtihan geirmekte oldugu neticesinevararak, bu imtihanin muvaffakiyetle bitmesi iin her fedakarligi yapmakgerektigini sylyorlardi. Berikiler, dmanlarin merhametine siginmayidnyorlar ve bu ii Zeynelbidin, Mustafa Sabri ve Vasfi hocalarla DamatFerit'in mkemmel suretle baaracagina inaniyorlardi.

Ben de brahim Tli Bey'le arkadalar gibi dnyordum. Lakin vali idim,isyana ve ihtilale aktan taraftar olamazdm. Hatt Dahiliye Nazr Ali KemalBey'in emirlerine ulu orta kar koyamazdm. Nitekim brahim Tli Bey'e dekanaatlerimi aklama deil, hissettirmedim dahi. Ad geen telgraf sancaklarave kazalara gnderdiimi bile sylemedim. Yalnz ilan meselesini, Ali Galib'in


29/88

hezeyanlarn, zntme malup olarak anlattm. Zaten o da bu iki vkannshhatini renmek iin gelmiti. Szlerimden memnun oldu ve ayrld. MeerAmasyada bulunan Mustafa Kemal Paa'ya duyduklarn yazmaya gidiyormu.Bunu nasl anladm sras gelince anlatacam. imdi hdiselerin seyrinibozmak istemem.

nc Ordu Shhiye Mfettii Miralay brahim Tli Bey'in beni ziyaret ettii

gnn ertesinde, ge vakit Ali Kemal Bey'in Dahiliye Nazrlndan ekildiinihaber aldm, arp kaldm. Adamcaz, Mustafa Kemal Paa'nn azlini bizeyazdktan sonra acaba bu emrin yanlln anlayarak m istifa etti? Yoksa bylebir iin ortaya kndan dolay kt sonular kacan grerek mi grevinibrakt?..

Benim iin ne hazin haldir ki, bu mhim mevzuun mnakaasini benimleyapanlar yine Ali Galip ve Halit Beyler oldu. nk onlar Ali Kemal'in yikilmaz birkuvvet olduguna kanaat besliyorlardi. Mustafa Kemal Paa'nin azlini onun teminettiginde de phe olmadigindan adama muhabbetleri bilhassa ogalmiti. Osebeple istifasini inanilmaz bir hadise gibi telkki etmiler ve koa koa yanimagelmilerdi.

airmilar, ancak yigitlige leke srmemek iin yine yksekten atiyorlardi.Akil ve hayale sigmaz ekilde konuuyorlardi. Bu politika dknlerinin o sirada kiszlerine bakilirsa Mustafa Kemal Paa'yi tutuklamak ve Istanbula yollamakevvelce vacip ise imdi farz halini almiti. nk byle bir muameleyle AliKemal'in, istifasindan dogabilecek zntler giderilmese bile azaltilmi olacakti.

Odamda ba gsteren bu tatsiz mnakaadan son derece sikiliyordum.Lakin adamlarla alay etmekten de geri kalmiyordum. Bir aralik nc ordumfettiinin yakalanmasi keyfiyeti zerinde dnmeye baladi. Ali Kemalunutulmu ve yalniz bu meselenin mnakaasina giriilmiti. Ben bu firsatikairmadim, evvelki karilamamizda yaptigim gibi yine ciddi bir tavir aldim, AliGalip Bey'e sordum:

-Ne hakla ?O yerinden frlarken ilave ettim:-Ve hangi kuvvetle!Yine her kafadan bir ses kyordu. En st perdeden Elaz Valisi'nin sesi

dolayordu. Hiddetinden yerinde oturamaz olan Hrriyet ve tilaf vali, bir takmgln jestler alarak bana tavsiyelerde, ihtarlarda, tehditlerde ve bazen dekendini toplayp ricalarda bulunuyordu. Altndaki sandalyenin bile utanarak veharekete geerek bu ii yapabileceini anlatyordu.

Onun ksa bir skutundan istifade ettim. yle bir ak sualde bulundum:-Geen gn buyurmutunuz ki, vilayetim hudutlari dahilinde, msamaha

etmem, bu ii yaparim. Hastalandigimi ileri srerek sizi yerime vekil biraksam, o

hayalinizi burada da tahakkuk ettirmeye aliir misiniz?Adamcaz btn kuvvetiyle bard:-Dediimi vallahi yaparm, billahi yaparm!Halit Bey, byk bir siyasi muvaffakiyetin erefini kairmaktan

korkuyormu gibi yerinden siradi.-Harput Valisi, bir yana dursun dedi. Bu ii ben dahi yaparim. Yalniz siz

bana kk bir mektupla yetki veriniz. st tarafini dnmeyiniz.inde bulunduumuz vaziyetin btn Osmanl tarihinde ei ve rnei

bulunmadn bilmeme ramen, tebihte hata olmaz sznden cesaret alarak


30/88

ve ii bo kafalara inandrc darbeler indirmek isteyerek u cevab verdim:-Alemdar Mustafa Paa'yi, byk iler dndg anlailmiken Sadrzam

elebi Mustafa Paa, hatta drdnc Sultan Mustafa niin tutuklattirmadilar da,mevkilerini kaybettiler? Grnte yenierilige dmanlik beslemek, hakikatteyseIstanbulun siyasi ve itimai rezaletleriyle mcadeleyi tasavvur eden AbazaMehmet Paa'yi yine burada, Sivas ehrinde Kalavun Yusuf Paa, niin

tutuklayamadi? Tarihi karitirirsak yakin sayilacak mazi iinde halkinmuhabbetine ve muzaheretine gvenerek herhangi bir sebeple ileri atilanlarinkolay kolay maglup edilemediklerini grrz. Onun iin makul olalim, sknetlekonualim. Bagri yanik vatana yeni bir yara da biz amayalim.

Vay efendim vay. Sen misin tarihten bahseden, sen misin skunet tavsiyeeyleyen. Artk ne ittihatlm kald, ne isyan karmak isteyenlere yardaklm. Yzme kar bu thmetleri tekrar ede ede, tazeleye tazeleye sylyorlard.Muhtelif kelime kalplar kullanarak, gnne hazr ol, demek istiyorlard.

Ben bir yandan gzel grnerek onlar kzdryor, bir yandan da kendileriniyanmdan uzaklatrma yollarn aryordum. te bu srada Sivas Merkez telgrafmdr, morarm bir biimde odaya girdi. Titredii anlalan elleriyle adeta

smsk tuttuu u telgraf bana uzatt:Sivas Valisi Reit Paa Hazretlerine

imdi Tokat'tan Sivasa ynelerek hareket ettigimi ve zati devletleri iletanima imkaninin tahakkuk etmek zere bulunmasindan dolayi samimi suretteduygulandigimi arzederim.

nc Ordu MfettiiMustafa Kemal

Bu umulmayacak haberi alr almaz ilk dndm ey, brahim Tali BeyinDahiliye Nazr hakknda syledii szlerdi. Hakim hekim, gazete muhabirliindeyalan sylemeye alan Ali Kemal Beyin byk bir siyasi dolap evirmekhlyasyle nezaret sandalyesinde de yalanclktan ekinmeyeceini ve olmayanolmu gibi gstermeye kalkacan sylemiti.

23 Haziranda grevden alnd bize bildirilen Mustafa Kemal Paann 27Haziranda (nc ordu mfettii) unvann kullanmakta devam etmesi vemfettilik mntkalar dahilinde seyahate kmas o hkmn doruluunu ispatediyordu.

kinci dndm ey de, Harput valisi ile Hrriyet ve tilafn Sivastemsilcisi tarafndan tevkif edilmesi istenilen zatn Sivasa gelmek suretiylenefsine kar gsterdii itimat idi. Ben bilhassa bu dnceden aldm zevk iletelgraf bir daha ve bir daha okuduktan sonra Ali Galip Beye uzattm:

-Buyurun, dedim, okuyun. Sonra da kalkn, tertibat aln, nc ordumfettiini yakalayn.

Ali Galip Beyin telgrafa kapanan gzlerinin nasl bir deiiklikle aldn,renginin nasl sarardn, dudaklarnn nasl titrediini tarif edemem. Teklifsizce,fakat telala telgraf , gzden geiren Halit Beyin de vaziyeti onunkinin ayn olupgerekten glnt. Ben uzun bir zamandan beri canm skan bu iki ayakpolitikacsndan hn karmak iin kalarm attm:

-Beyefendi, dedim, bir ey sylemiyorsunuz. ,drt saat sonra, Mustafa


31/88

Kemal Paa Sivasta bulunacak. Burada niin oturuyorsunuz, dndkleriniziyapsaniza!

Ali Galip Bey, mahcup ve muzdarip, telgrafa bir daha gz att, sonra silkinirgibi oldu, hayretle ve dikkatle satrlar muayeneye giriti, saatine bakt.

-Geliyor deil, geliyor deil, dedi, gelmi. Sivasa hemen hemen girmi.nk telgrafn ekili saati zerinden alt saat gemi!

Ben, bu kaydn farknda deildim. Telgraf alarak tetkik ettim. Elazvalisinin kefinde isabet gsterdiini anladm ve cevap verdim:-Ben Paayi karilamaya gidecegim. Isterseniz siz Halit Beyin temin

edecegi kuvvetle kendisini tevkif ediniz.Ali Galip Bey, bir gafletten uyanyormu gibi, ban kaldrd:-Onunla Harputta karilasaydik, dedigimi mutlak yapardim. Lkin burada

mesuliyet size aittir!..Ciddi sylemitim, Mustafa Kemal Paayi karilamaya ikacaktim. Lkin

onun Sivasa gelecegini -Erzurumda bir kongre aacagini bildigimiz haldetahmin-etmedigimizden, yahut hadisler bizi airttigindan hibir hazirligimizyoktu. Telgraftaki saat kaydina gre, una buna haber yollamaya da vakit msait

degildi. Bu sebeple, yalniz Ibrahim Tali Beyi davet ettim, telgrafi gsterdim.Haberi var oldugunu hissettiren bir tavirla sadece sordu:-Karilamaya ikacak misiniz?-Tabii. Yalnz vilyet erknn Paann geliinden haberdar edebilmek ve

onlar karlamaya karmak iin biraz vakit kazanmak lazm. Sizden ok ricaederim. Nmune iftliine terif buyurunuz. Mustafa Kemal Paa henz orayagelmemise, kendisini bekleyiniz. Bizler gelinceye kadar da iftlikte istirahatetmelerini temin ediniz. yle derlice topluca karlamaya kmazsak ayp olur.

brahim Tali Beye Harput valisiyle, Hrriyet ve itilaf ube reisiyle yaptmzmnakaalar da -yrekte elemleri paylam olmak iin- anlatmaktan gerikalamadm. Muhterem albay dnceli, fakat tebessml bir tavrla szlerimi

dinledi. Elenceli bir sohbet!.. deyip bahsi kesti ve veda edip ayrld.Ben de Mustafa Kemal Paanin Sivasa girmek zere bulundugunu,mnasip kiileri toplayarak, karilamaya ikmasini Rasim Beye bildirdim. Biryandan Tokat mutasarrifi ve Yenihan kaymakami ile makine bainda konuarakPaanin o merkezlerden ne vakit ayrildigini grenmek zere, telgraf mdrnharekete geirmitim. Aldigim cevaplardan aziz yolcununhenz Yenihanla Sivas arasndabulunup Nmune iftliine varmadn anladm, ok sevindim ve hesapl davranp,tam zamannda yani ad geenin istirahat noktas olarak kabul ettiimiz Nmuneiftliine yaklatna hkmettiim anda otomobilime bindim, yola ktm.

imde -garip bir sezi olabilir, fakat- hem helecan, hem heyecan vard.Helecan dediim yrek arpnts btn Anadoluyu kendi etrafnda toplamak

istidadn, kabiliyetini ve kudretini hissettiren Mustafa Kemal Paay anna layksurette karlayamamak endiesinden douyordu. Heyecan dediim durum ise,bana bir baka lem gibi grnen o mhim zat ile yzlemek zerebulunuumdan ileri geliyordu.

Nmune iftlii, Sivasa pek yakndr. Otomobille oraya on, on be dakikadagidilebilir. Fakat bu ksa mesafe o gn bana pek uzun geldi. Her dakika, bir saatuzunluu hissettiriyordu ve bu korkulu duygu, enikonu bir znt kaynaoluyordu.

Nihayet iftlik grnd, bende de bir ocuk sevinci yz gsterdi. Bu satrlar


32/88

lmmden ve belki Mustafa Kemal Paann da ebediyete intikalinden sonra,yaynlanaca iin szlerimin ikiyzlle yorumlanmayacan umuyorum: Uzunve samimi bir hasret devresinin sonuna, hasreti ekilen sevgilinin huzurunavarlm gibi, ruhi ve pek tatl bir sarsnt geiriyordum. Fakat iftliin nneulatm zaman Paay, yanndakilerle birlikte otomobillere binmeye hazr birvaziyette buldum. Halbuki geridekilere hazrlanmak, araba, at bulup karlamaya

kmak frsat verebilmek iin Paann en az bir saat iftlikte kalmas lazmd.Bu sebeple hemen otomobilden indim, insan klna girmi dehadan

sivas valisi resit pasa

Documents