Uluslararası Müslüman-Hıri~tiyan Diyalog Sempozyumu

İSLAM VE HIRİSTİY ANLlK'TA KURTULUŞ .

3-4 Kasım 2006 İstanbul

Marmara Üniversitesi İlahiyar Fakültesi ile PJ.S.A.I ve· Gregoriana Üniversitesi (Roma) Öğretim Üyeleri ile Kapüsen Rahiplerin Katılımıyla Düzenlenmiştir

LE SALUT DE L'AUTRE

DANS LA THEOLOGIE ET LE MAGISTERE

DE 1850 AV ATlCAN II (1964-1965) • Pı:of. Dr. Ilaria MORALI

Pr~limi~

187

En rraicant le cheme qui faic I'objec de cecce deuxieme conference, je me refere concinuellement a quelques-unes des ecudes et publicacions que j'ai faices au cours

· des d ix dernie~es annes 1. J e voudrais souligner des mainrenant un derai 1 concernanc la cerminologie, .qui esr cres im portant pour comprendre l'approche que la Theologie ei le Magiscere pratiquenr dans un sujec aussi delicac Salus infıdelium; le Saluc des infıdeles c'esc l'expression cechnique P!U' laquelle, a partir du Moyen-.Age jusqu'a peu de cemps avanr le Concile Yarican II, on avaic l'habirude, dans la reflexion cheologique chrecienne de designer la quescion du Saluc de l'aucre. Il fauc pourtanr bien comprendre le sens du concepr d'infidtHire (infıdelitas), ec done aussi celui d'infıdelis, afın d' eviter des meprises. L'infidelire esr de faic, au sens lineral du mor, cı:; qui s'oppose ~ la foi; mais en rheologie sa significarion s'arciciıle differemmenr selim les epoques o u ce mor esc uc i 1 ise.

Nous devons done distinguer l'interprecation originale ec pui~ l'usage qui esc fait de ce t~rme au cours des epoques suivanres. ]e distinguerai done trois etapes dans le developpemenr de l'inrerpreracion de ce concepr.

La.premiere ecape correspond ala pensee de Sainr Thomas; ce terme designe l'in-fıdelice dans les corriporcemenrs opposes a la foi (vicia opposica fıdei), De par soi done, cecce parole tomporce une signifıcation negacive. Toutefois, ala lumiere de ce que nous avons noce au cours de la premiere conference, deja, avec Sainr Thomıl.s, la cheologie chrerienne admet qu'au fond d'un eel comporcement, de par soi negatif, il peuc y avoir divers morifs, meme justi'fıables. Saint Thomas enumere diverses cace-gories d' infıdeles -en plus des heretiques, egalement les hebreux ec les pa'iens.

Ce qui nou.s inceresse en tour premier lieu, c' esc la discinction ~ssenrielle qu'il fait enrre

188 Prof.Dr. Ilacia MORALI

Il ya encore un seconq rype d'infidelire dire «posirive», c'esr-a-dire qui esc ·le resulrat d' un refus delibere de la foi. ~is dans ce cas l'homme qui en esc enrache est coupable, parce qu'il a refuse Dieu; il s' esc oppose de façon dıHiberee a la foi en Lui; plus encore, ala foi en Jesus-Chrisc. Thomas en conclue done que le premier cas d'in- -fidelite doir en renu pour m~ins grave que le _second.

La deuxime ecape se sicue dans les cemps modernes. La rheologie de cerce epoque, du faic qu'elle s'esr trouvee confronree a la decouverre de cenraines de milliers de personnes ignoranr le Chrisc sans qu'il y ait faure de leur part, considere qu'elle. doit elargir l'aire de l'infidelice negarive. Je rappelle par exemples que des tres ordines infidelium disringues par Suarez, le deuxieme er le craisierne correspondenr respec-rivemenc a des personnes qui o'onc absolurnem rien enrendu du Chrisr, er aux per-sonnes qui one entendu guelgue chose de la foi chrerienne, mais de façon insuff-isance. Au su jet de cerre deuxieme caregorie-no us avans die gue Suarez y ·a in d us les Turcs, les 'Sarrasins ec les Indiens2.

La croisieme'ecape correspond ala periade siruee approximativemenc enrre 1850 er 1960.; elle arrive done aux portes du Concile Yarican II. Dans cette periade le terme « infidele» esr urilise tour parriculieremenr pour designer ceılx qui ne croienr pas dans le Christ, er ils som dasses dans la cacegorie des infideles negacifs. Cette notian se prete dans chague cas a it des applicatioos rres variees; par exemple dans . un milieu juridigue sonr designes par ·le cerme de infideles tous ceux qui n'onc pas ece bapcises. Ce terme engloberaic done egalernem les cacechumenes3.

Dans la mesure ou la cheologic, tour comme le langage du Magiscere de cecce periode, urilisenc le terme dans le cadre de la pensee de Sainc Thomas, le terme de

Le saluc de l'aucre dans la rheologie ec le magisrere de 1850 a Varican II (1962-1965) 189 ressenci la necessite d'incroduire dans une proposirion (proposicum) quelques sraris-riques desquelles il ı:essorrair que dans le monde v~vaienr 1 miliard deux cem mil-ion'personnes, desquelles 8 cem milion gisaient dans les renebres de l'infidelire (in renebris infidelitatis) conrre a peine duex cem milion de catholiques. C'est pourquoi les eveques souhaitaient des moyens pour faire conduire I' immense parrie de l'hu-manite de l'ombre de l'infidelire er de l'erre!J.f vers la liımiere de la verice5.

L'expression «Ombre de l'infidelite» tırilisee bien des fois, egalernem dans les encycliques missionnaires de ces decennies, trouve son origine dans l'Ecrirure; a sa base se· tro~ve une referenGe. a deux rexres d'Isa!e (cel!X qui som assis dans les renebres er dans l'ombre de la morr, sedenres in renebris er in umbra mortis, Isai"e 9,l; 42,7). Une .bonne partie des documenrs dedies au.x acrivires missionnaires de l'·Eglise dans les annees 1840 - 1919, reprennenr certe expressian d'Isai·e.

Il esr en outre dir que !'initiative de ces eveques d'ajouter a ce souhuit des don-nees chiffrees concernanc l'imporrance du phenomene des non chreriens ne represente pas un cas isole des srarisriques, des graphiques er .aes considerations du meme genre se retrouvenr egalernem soixance annees plus rard, en plein xx siecle; et cela pas simplemenr dans des publicacions missionnaires, mais.egalement dans des revues et dictionnaires de rheologie. Dans ces dernieres publicarions la question du

190 Prof.Dr. Ilaria MORALI

compte de l'enseignement de Pie IX, parce queen ce qui concerne la ·quesciol} du Salur de la personne non baptis~e, il fourn.ic de fait une orientation plus opti!'J1iste que celle que la rheologie avait sagemeor suivi au cours des siedes anrerieurs.

C'esr de la convergence er de l'interaction ulterieures de ces deux elements - le-nombre des elus et l'enscignement de Pie I):{- dans la theologie qıncernant le salus infidelium, que nair. inevit~blement un debat rheologique vif et serieux. Il s'agit de voir comment concilier ·le fait objeccif d'une accivite missionnaire qui, au bouc. de deux mille ans, n'a pas encore convaincu l'humanite au sujet du Christ ou n'est pas encore parvenue reellernem aux confins du monde, avec l'affirmatioı:ı d:une possibil-ice du Salur pour ces hommes qui ne connaissent pas le Christ, Or, comme dans tour libre debat, l'approche change d'accent selon la posicion du participant; s'il s'agit d'un· rheologien rigoriste c'esc-a-dire qui a la preoccupation de ne pas ouvrir oucre mesure les portes du ciel a un nambre excessif d'infideles, ou d' un passibiliste med-ere (la defınition provient de moi) qui pense que c'est un fait depourvu de toute logique de la misericerde divine que les rrois quarts du genre humain en siruarian d'ignorance invincible restı:!nt devant la portedu ciel., cout en n'etant pas coupable aux yeux du Seigneur. ]e ·.cepete ici une idee deja.exprimee dans la premiere con-ference: l'idee prevalente esr que Dieu donne a rous la passibilite de se sauver; mas parmi les theologiens il n'en manquent pas qui, grace a une vision rres rigorisre et exclusiviste du Sal uc, pensent que beaucoup d'hommes, parce qu'Ps .. ne son,t pas ~hretiens, ne benefıcient pas de ce don'."ce 'sorir' ceux qui sicuent ies''~ôn chr~tiens dans le groupe des« infidetes positifs». Il s'agit pourcant d'un groupe cres restreint et des-cine a dispara1cre. Or, comme dans tour debat qui se respecte, il a .connu un developpement, et ainsi nous pouvons noter trois etapes fondamentales: les deux premieres so nt liees a la formulation de theses theologiques; la treisierne . etant la sedimentation d'une doctrine. .

Ici j'ouvre une courte parenthese de clarifıcarion, _pour noter qu'il faut disringuer ce qu nous appelons theologie de ce que nous appelons doctrine. Par theologie j'en-cends ici les opinions des theologiens, leur point de vue personnel. Celui-ci n'est pas normarif pour un chretien, a moins que l'Eglise, comme cela esr arrive avec Sainr Thomas, qualifie une cheologie decerminee comme eranr l'expression autorisee qui expose sa docrrine de façon correcce. ·

Par doctrine j'enrends done l'ensemble des verites et des enseignements qui con-sti~uent la base de la foi chretienne et sans lesquels un chretien, catholique ne peut pas erre considere comme tel. La docrrine n'est done pas une opinion, mais le fonde-mem de notre vie chretienne.

Or, lorsque je parle de debat je veux me referer aux discussions enrre des theolo-giens qui, dans la eecherche d'une reponse en accord avec l'Ecriture et la Tradition, elaborenr une position personnelle. Le deba~ e une rres grande valeur, car il con-tribue souvent a preparer le terrain pour la reflexion de l'Eglise hierarchique, qui se prononcera ensuire par une docrrine. Et c'esrvraiment.ce qui s'est produit egalement .pour la questio!l du Salur de l'aucre. Tour le debat, qui s'esr deroule entre le milieu du XIX et surtour daus la premiere moirie du XX, a prepare le terrain pour le dis-cernemenr que l'Eglise hierarchique fera lors du Condle V arican II, ou nous pouvons· trouver une doctrine bien daire.

Le saluc de l'aucre .dans la cheologie ec te~magisc~re d~ 1850 a Vacican II 0962~1965) 191 n

Du Debat ~eologique· a la formulation de la doctrine conciliaire

Lorsqu'il s'agit de ce debat d'idees je distingue habiruellement trois phases, qui ne sonc pourtant pas ·des compartimencs etanches · ~ais plutôt des vases communi-cancs avec flux et reflux. Ce qui rend cet essai de division en periodes assez elastique. Je disdngue done;

1. Une phase initiale cansistane a recueillir des idees (du milieu du XX siede jusqü'aux environs de 1920); 2. Une phase de develeppement; a partir des idees accumulees formuler des conceptions novatrices (environs 1930.-1950). 3. Les resul-tats de ces deux phases (debut des annees 1960).

2.1 Les debuts (1S70-1923): rassem.blement d'id€es et prem.iere argu.mentation Le poinc central autpur duquel tournem les efforcs de cetce phase initiale esr con-

scicue par la Theologie de Sainc Thomas, la «summa auctoritas». Mais on oscille entre une reprise rigide et une relecture plus ouverce de sa pensee, selon que l'on don ne plus de poids a premiere ou a seconde des deux constantes, peu i ll ustrees d' ailleurs. ·

La theologie reprend le cheme de l'homme qui grandirair, isole, dans la foret ou dans un groupe social musulman (le puer. outtitus in silvis ou bien in careere sara-ceiı.orum) done le point de depart esr constitue, comme je 1:ai deja explique dans· ma premiere conference, par un fait historique, qui est l'enlevemeot de petits enfancs par des pirares sarrasins. La theologie des XIX et XX siedes a acc~pte de d·eux façons la these de Sainc Thomas concernanc l'intervention miraculeuse que Dieu mettrait en oeuvre pour des personnes qui ne peuvent parvenir a la connaissance de l'Evangile. Les rigorisres pensent que, du fait qu'elle esc miraculeuse, cette intervention est teliement care qu'elle ne peut que justifier le peric· nombre des sauv~s10. Pour les theologiens que je qualifierais de «possibilisces moderes» le caractere extraordinaire de l'intervention divine constitue par contre le motif principal pour considerer cette these comme non satisfa1sante. Je pense que, etant·doone le nambre immense de non chretiens qui vivent dans le monde, la these de Saint Thomas esc insuffisante. lls

· cherchent done une meilleure solution, une these qui corresponde mieux ala situa-tion historique, tout en restant en accord avec I:Ecriture et la Tradition chretienne.

Di verses hypotheses sont formulees dans lesquelles est privi 1egiee l'attention ala theologie des Temps Modernes, qui esc, nous l'avons die, plus·ouverte, parce qu'elle se trouve confrontee elle aussi ala, decouverte a·un nombre immense de non chre-tiens. Voila pourquoi les theologien_s catholiques plus ou_vercs Ont tendance a pren-dre comme poim de depart la theologie des Dominicains de Salamanque ec des Jesuites, qui ont eu le merite de eelice la pensee de Sainc Thomas a la lumiere des nouvelles situations historiques, telles que la decouverce de l'Amerique. La theolo-gie des XIX er XX siecles sait en effet que dans le Siglo de üro le theme medieval du puer, de celui qui vit dans la solitude et ne conna!t pas l'Evangile, a servi pour jusrifier l'infideliras des indiens, ·leur situacion d'ignorance invincible, la passibilite pour eux d'etre sauves.

Parmi les rigoristes il y en a certainemenı: qui ne sont p3.S du tour d'accord avec certe reception plus ouverte. L'aile que je definirai de plus conservative, s'oppose de coures ses forces a cette these. ]e pense par exemple a Et. Hugueny eta ses articles polemiques (contre Glorieux) en 1933. Il esc convaineu que le jeune infidele, une

192 . . Prof.Dr. Ilacia MORALI

fois qı:ı'il e atteinc l'age adulre, capable de discernemenc (aeras dicrerionis), par suire de sa propension au peche, se condamne lui-meme a faire parrie des infidetes negar- . ifs. · ·

Il exisre pourranc parmi les memes cheologiens conservateurs, des tendances plus. moderees. On avance par exemple l'hypochese.que le pa"ien adulte au poinr de vue de l'age esc pourranr encore dans la situation d'un enfanr. Ne parvenanr jamais !'age adulte (aeras discrecionis) requis pour accomplir un acte moral, le desrio qui l'accend sera les Limbes, un endroic ou le non chretien, tour comme les pecics enfancs morts sans hapteme, vivenr dans une beacicude nacurelle. C'est la chese deL. Billot (1919-1923); cres debaccue, mais rapidemeı:ıc ecarcee a cause de sa fragilice11.

Parmi les rheologiens plus ouvercs on avance des cheses bien plns hardies, couc a faic a la poinre de ce qu'ils lisenr dans la licceracure theologique de l'epoque mod-erne. Ainsi le jesuire Desjardin avfince, en 1872, l'hypochese selon laquelie dans les actes des verrus morates naturelles pourraienr etre incegres des gdkes surnaturelles qui peuvenr elever l'homme a un acce surnaturel12. En 1897, c'esc-a-dire vingt-cinq ans apres Desjardin, ce sera Gutberler qui, dans le huitieme volume de la Dogmacique speciale, plus connue sous le nom de «Dogmaciquc de Heinrich», va cemerde nouveau (mais dans un langage plus pacifique) derecuperer cette çhesel3. Les parcours de Desjardin ec de Gucberlec suscicerenr clameurs ec reaccions meme dix aonees plus card encore; par _exemple la reacciön de S. Harenc (191-5) ec de Lombacdi (1943), qui rejeccenr fa passibilite derecuperer cetce chese14.

Cette premiere etape esc done _ craversee par de nombreuses centatives contradic-coires. Ceci montre que la reflexion n'est pas encore parvenue a macurice. Il faut done accendre l'etape suivanre.

· 2. Le cournanr: formatian de concepcions novacrices (des annes 1930 a la fın 1950)

a. Renconrre de deux tendances vers une leccure du Saluc dans une clef sociale

Dans cette periade on peuc noter deux cendances de la rencantre desquelles provi-ennent des scimulus ppur la formulation de nouvelles conceptions.

la premiere cendance: on enregiscre une aı.ı.gmenracion massive de eecherehes academiques sur le rheme du rapporr enrre foi er grace dans la scholascique eriden-cine ec posc-cridenrine. Dans :le cadre de ces ecudes on aborde plusieurs fois la ques-tion de savoir s' il esc possible que la· foi soic presenre dans un infıdele?

Je· rappelle les arcicles du dominicain T. Urdanoz sur la necessice de la foi·.dans 1es cheologieıı:; de Salamanque15; la chese dirigee pat P. Lennerz, professeur ordi-naice du craice De Gracia a la Gregorieone, de Achucegui sur ~ 'universalite de la connaissance de Dieu chez les pa"iens cjans les premiers theologiens de la Compagnie de Jesus (1534-1648)16. En plus du livre de Lombardi, je rappelle celui de Cardia su Lugo (1941); mais il yen aurait d'autres encore a mencionner1 7. '

la seconde cendance esc de oacure speculacive.

On peuc signaler une vasce fermenracion, i::l'idees qui proviennenr d'aires ec de circonscances diverses. C esc dans ce milieu que cro!c un i'nrerec pour l'ecude des reli-gions; mais egalernem ·po ur l' ecude de la Tradicion chrecienne. Cette anendan esc alimenree egalernem par le rôle charismatique de certaines personnalices du mo~de cacholique, celles gue Jules Monchanin. Le cenrre de cerc_e fermenracion se crouve dans la ville çle Lyon des annees 1930; le milieu français esc le plus implique dans ce mouvemenc; mais il ya egalernem des signes dans le milieu allemand18.

Le salur de l'aurre dans la rheologie er le magisrere de 1850 a Varican II (1962-1965) 193 La rencanere de ces deux rendances a eu comme consequence de deplacer le cen-

cre d'inceret d'une leccure de la salus infidelium en clef individuelle (la canversion de la personne individuelle) - comme cela se faisait jusqu'a prsenc - vers une lecrure en clef sociale, ce qui comporte necessairement l'introduction dans la theologie d'un nouvel aspecr de la discussion; c'est-a-dire celui du Salı.it en rapport avec les peuples pris comme rels, er non plus simplement: comme un ensemble d'individus. C' esr ici .que se forı:ne une considerarion rheologique concernanc le rôle que les religions non chreciennes pourraienr jouer dans l'obcencion du Salur.

Le fair d'ajourer ce nouvel element de prospecrive ne supprirne evidemmenc pas, ni ne diminue celui qui souligne la diriiension individaelle; mais il se presence comme une ineegration opporcune. .

. Jusqu'a presenc comme je l'ai mantre dans la premiere conference, l'arcenrion e!:air cencree sur la canversion de la personne individuelle, L'approche sociale n'est pourtanc pas une nouveaure ubsolue, si l'on considere que Prosper d'Aquiraine, comme r.ıous l'avons vu, reflechir sur ce rheme meme dan~ son De Vocatione Genci um.

Au XX siecle done une consideracion plus sysremarique de la realite des religions et de leur plıı,ce eveotuelle sur le plan du Salut prend forme. Quel esr le sens de cette expressian

J

194 Prof.Dr. Ilaria MORALI

~aleur rheologique du rôle qu'une religion non chrerienne joue par rapporc a la. foi er au Sal ur des individus er des peuples qui .la professenr.

Deux pnfcisions SOnt pourtant necessaires pour prevenir des ~quivoques: 1. L'incerer, en rheologie, pour les religions nair de la sensibilire rheologique qui -

a muri dans l'espace d'un siecle er qui doit roujours se lire dans le cadre d'une «inquierude sincere» pour le Salur de l'aurre, er jamais potir plier la rheologie aux pressions du concexce. Lorsque done 'la cheologie parle du Salur du non chrecien elle n'a pas en cece une religion decerminee, mais le fair religieux non chreden dal)s son ensetnble. Il n'y a a\ıcun prealable specifique l'egard d'une religion ou d'une aurre; parce que au cenrre de l'attenrion se rrouve roujours er seulemenr la preoccupati9n du Salur de l'aurre en ranr qu~ eel., c'esc-a-dire a faire abstracrion de la religion a laquelle l'autre apparrienr.

2. ]'ai dir inrencionnellemeo~ que. cette cheologio souligne egalernem la necessice d'une evaluarion des religions. Pour ces rheologiens la quesrion des religions esr seulemenr un des aspecrs du Salur des infideles mais pas l'unique. Cesr-a-dire que c~rc~· evaluacion parr de la convicrion, fondee sur ]'Ecrirure, que le Chrisr esr l'u-nique mediateur encre Dieu et les hommes; que l'unique vraie religion esr celle fondee par le Chrisr. ·Cela n'implique pas· que les cheologiens meprisent les autres religions. Leur jugement esr simplemenr d'ordre theologique, c'esr-a-dire en rappcii:t a la verice concernant Dieu. Ceci n'elimine pas le fait que du poinr de vue culrurel er hisrorique il y a des grands admirareurs des aurres religions.

Avec de Lubac ec Rahner nous avons deux posirions cres differenres: - celle de H. de Lubac (enoncee dans les aonees creme) peur erre synchecisee de la

façon suivance21; il sourienc gue les religions doivenr erre considerees com mc des syscemes non surnacurels, ou bien comme des iniciati';'es qui sonr des expressions de la narure humaine, mais qui ne proviennent pas d'une intention divine. Ce scm.des expressian de la eecherche de Dieu de la parc de l'homme, ce sont des accions d' en~ bas, des acrions qui proviennenr de la narure humaine. L'homme que les prarique peut recevoir, dans chaque cas, une aide surnaturelle; il peur recevoir la grace de Dieu. Cecre rhese a deux caracreri.sriques:

1. Ell~ distingue le plan de la subfecrivire (celui du rapporr encre grace et c?ur humain) de celui de l'objeciivite (la religion nacurelle prarique du non chrecien).

ı: Elle nie que le cara~ere surnacurel, done la valeur salvifiq'ue d'une religion puisse ecre deduice du fair qu'un no chrecien puisse agir sous l'impulsion de la grace l'incerieur d'tıne religion. ·

3. La religion esr un sysreme narurel, done une prepararion, pas un chemin. Pour · le moment j'invire a rerenir 1 'expression «prepararion >> parce que nous devrons y revenit plus card; c'esr de fait un terme rres imporcanr pour comprendre V arican ll; c' esr .un e norion plurôr rechnique du langage rheologique du XX siecle ec done pas du au hasard.

- celle de Rahner (1961): cerce rhese esr cenrree sur le concept de legirimire d'une religion. Cecre argumentarion presence rrois poincs inreressants22:

1. Dans une religion non ch~erienne il y a des momenrs surnarurels de grac.e a':ux-quels l'hon:ıme esc mis en relarion de foi avec Dieu.

2. En verru de ces moments la religion non chretienne aurait done une foncrion

Le saluc de İ'autre dans la theologie et le magistere de 1850 aYarican 'n (1962-1965) l!i)S posirive, done salvifıque er surnaturelle, en vue de l'obtention du Salut durant ce laps de remps au cours duquel J::ıisroriquement une rencantre effıcace avec le Christianisme n'est pas possible. ·

· 3. Objecrivement elle esr et reste une religion illegitime; mais subjectiveinenr pas, elle reste une voie de Salut.

Chez Rahner il ya done~ saut interpreratif; le terme «voie », qi.ıi, au debut du XX siecle,. par exemple chez Schmid en 1899, etait ucilise pour indiquer la modal-ite de l'açrion divine, coi'ncide· rnaintenant avec celui de «religion», conçue comme «moyen·» '«mediation» de Saluc qui rend .Possible un acte de foi surnaturel. f>our Rahner la religion non chretienne peut remplir la fonction~de voie du Salut jusqu'au jour ou.le Christianisme appara!tra au non chretien comme credible ad point de pou-vqir erre accepte. Jusqu'3, ce mome~r la.religion non chretienne pourr~ remplir une fonction de mediation de la grace.

2. 3 Le Salut de l'autre dans les Te:xtes Conciliaires Le morif pour lequel je me suis tellernem areete sur la deba~au sein de la theolo-

gie des XIX et du XX. siecles esr evident; de fair, il serait impossible de compren-dre le Concile si on ignorait l'arriere-plan du debar rheologique des premieres cinquante anees du XX siecle. Ayant ecudie longuement tour le cheminement redac-tionnel des rext~s du Concile sur le Sal.us infıdelium, evalul!-nt tour 1~ materiel disponible des Acra, permettez ·moi a:u moins quelques rapides mises au point.

a. Les documents du pass~ Avant le Concile Yarican II, si nous exceptons !es interventions de Pie IX, il iı'y

a pas eu, de la part du Magistere, un rraitement serieux du probleme du Salut des non chreriens. Quelqu'un pourrair objecter qu'il exisre pourrant des precedents ôu l'Eglise s'exprime en des termes que nous defınirons de rigoristes er exclusivisres; de

· fait il ya au moins trois rexres du Magisrere: le concile duLareran IV (1215), ou il esr dir qu 'en-dehors de l'Eglise universelle personne ne sera sauve; la Bulle Unam Sanctam du Pape Boniface VIII (1302), qui reprend le meme concept; la Bulle Cantate Domino du Concile de Florence. (1442), qui confırme que personne ne peut se sauver s'il se rrouve en-dehors de l'unite de l'Eglise.

Bien sur je ne nie pas l'existence de

196 Prof.Dr. Ilaria MORALI

mier' lieu au.x: chreriens. La necessite de soı.{ligner l'unite et İ'unicite de l'Eglise de cette façon si severe est dictee par la p~eoccupation qu'il existe des chretiens qui, par leur attitude ou leurs heresies mettenc en danger certe unite. te fair mene precise~ menc a declarer qu endehors de l'Eglise il ne peut y avoir de Salut, Les documents -en question n'encendenc pas craiter la quesri~n du Salut du non chretien.

Un craisierne aspecc concerne l'incerprecacion de l'affirmation «hors de l'Eglise il n'y a pas de Saluc ». En soi il s'agic d'une expressian qui a pris naissance dans iın coniexce paci:iscique ec qui se refere au.x: hereciques, pas au.x: pai'ens. Il existe a ce sujer urie erude recence de B. Sesboue a laquelle je renvoie pour d'evencuels approfondisse-mencs23.

De toures façons elle esr bien comprise, meme lorsqu'elle esr appliquee au.x: non baprises. Par elle on ne veuc pas dire qu 'en-dehors des froncieres de l'Eglise vis.ible il n'y a pas de Salut, de celle façon qu'un bonne partie de l'humanite serait vouee a l'enfer. Par cantre elle signifıe simplemenc qu'il n'y a pas de Saluc qui ne doive pas ecre refere a l'Eglise; la grace qui sauve l'homme non chrerien esr la meme qui esr dispensee a l'incerieur de l'Eglise ec par l'incermediaire du miniseere de l'Eglise. Touce grace a, poı.ır ainsi dire, i.ın lien oncologique avec l'Eglise, insrirurion que le Chrisr a fondee. : . · · L'expression «hors de l'Eglise il n'y a pas de Salut.» ne signifıe done pas qu'

Le salut de l'aucre dans la rheologie er le magistere de 1850 aYarican II (1962-1965) 197

1. Les non chreriens en siruarian d'ignorance invincil;>le peuvenr erre sauves; le Concile precise la nature de cetre ignorance (l'Evangile du Chrisr et l'Eglise). C'esr l'ignorance au degre supreme, parce que c' esr l'ignorance de la Revelation. Ii reprend cione les ·p~sirions du Magisrere de Pie IX. -· 2. Il decrit l'homme non chrerien en rnecranc en relief deux dimensions de sa per-

sonne: le c?ur sineere en recherche, la conscien.ce gdice ·a la voix de ·laquelle il can-nair la volome de Dieu; l'efforr qui indique la dimension de · la volonte d'accomplir cerre volome divine dans les ?uvres.

3. Le sourien de la grace sous l'influence de laquelle ces ?uvres sonr accomplies. o

4. Le jugemenr de peeparation evangelique que l'Eglise peut donner a ce quelque choşe de bon er de vrai que l'on peut trouve en eux (par apud illos le Concile vise des personnes et non des systemes religieux comme cela resson de l'analyse gram-maticale et synraxique du rexte.)

Ces quarre poinrs principaux mettent en evidence crois aspects du developpe-menr du dogrne er de la reception qui en a ere faire par le Concile lors du debar sur le salus infidelium. ·

a. Salus infidelium ~st compris dans le cadre d'une pleine volome salvifique uni-verselle, c'esr-a-dire sans precisions de rype rigorisre.

b. en decrivanr de façon rres arcenrive les conditions er aspecrs de ce Salut, les religions n'enrrent pas en considerarion. C'est-a-dire quelles ne sonr pas appelees a la barre dans le proces du Saluc decric dans Lurneo Genrium 16. L'action de la grace se passe de fait a l'inrerieur de la personne et sa.ns atİcun intermediaire, plus sim.ple-menr elle agit dans le seeret de la conscience:. Le texre ne laisse aucune place pour faire des hyporheses sur l'exisrence de voies de Saluc ou d'inrermediaires surnarurels

. a core du Chrisrianisme. Je le repere: il s'agir d'une evaluation doccrina:le des reli-gions er non d'un jugemenr d'ordre culrurel ou hisrorique. En d'aumis rermes; en ram que cheeden l'Eglise me dir que les religions non chretiennes ne sonr pas des voies de Saluc; elles n'apporrenr pas le Salur; du poinr de vue historique er cultur'el par exemplr, je peux concinuer tranquilleriıenc considerer l'une ou l'aurre religion com me des expressions admirables du genie humain er de son desir de trouver Dieu. En consequence de quoi, pour rnoi, chrerien carholique, le Saluc dont jouit egale-ment le non chretien esr unique er le meme le Salur en Christ. Le fait que le Concile · · affirme l'existence d'une action salvifique divine, abstraction faite des Structures, rappelle indirecremenr le principe medieval que j'ai sigr:ıale dans la conferenc~ prece-denre, a savoir que Dieu ne lie pas sa puissance -aux sacremenrs. C'esr-a-diı::e qu'Il peut agir de façon salvifique danş les personnes non chretiennes, faisanc abstracrion de leurs religions d'appartenance qui ne sonc pas salvifiques.

Le numero 7 du Decrer sur les missions se place dans une seriere coherence avec cerre posirion; le rexre parle d'

198 ·Prof.Dr. Ilaria MORALI

gions le rôle de mediateurs·, pouvons-nous affıemer le contraire? J'aurais pu pa.rler·de voies ; mais je ne l'ai jamais fait çlans l_e cas des religions. Il me semble que la chese qw voit dans i' expressian «voies connues de Lui seul» (viis sibi riotis), preseme dans le rexre, la preuve pour soutenir que le Concile se serait finalernem ouvert a une ceconnaissance de la valeur salvifique des religions, est s~ns fondement. Emre autres le cexte dans lequel apparalt certe expression· craice de l'ignorance invincible et des possibilires de la foi. Dans le Decret on adopte done la meme perspeccive que dans Lurneo Genci um; une acrion divine dirigee aux personnes C esr la emre autres 1~ sens du passage que nous reprenons du Numero 22 de la Constitution pastarale Gaudium et S pes. Dans ce texre il esc affıerne que .!'Esprit Saint don ne a to us les hommes la passibilite d'erre associes au Mystere pascal; c'esr-a-dire au Salut du Christ29.

Condusion Ainsi que je l' ai dir au comm~ncemeot de ma premiere-intervemion, celui qui vit

dans une tradition religieuse, s' il la vit serieusemem et avec devouemem, la consid-ere evidemment comme la meilleure. Pourtant cela ne signifie absolurnem pas que la voie de Salut sait quelque chose d'exclusif, quoique il esr tout autam realiste de desirer que tOUS aient part a la meme joie que· moi et connaissent moq Dieu.

Ainsi que je l'ai monrre egalement dans cerre deuxieme conference, dans la Tradition chretienne comme dans le Magist_ere est affir~ee la passibilite du Sal uc de i'autre, et ceci ind~pendamment du fait que tO US ceux. qui se SO nt prononces a ce sujet soienr profondemenr convaincus que le Salut vienr du Christ et par consequenr de la necessite de Le faire connairre a tous !es hommes. .

Par ailleurs, en tane que chretien, la certitude de la. Revelation en Christ so it la voie .choisie par Dieu pour se faire cannaltre pay l'homme eta l'appeler au Sal uc n'a pas son origine dans des raisons de type naturel, d'enrhousiasmes personnels, de la simple convicrion que certe voie, parce que je la vis inrensemenr, esr ~a voie la meilleure. Ma certitude de chretien vienr du Christ, donc je crois qu'il est le Fils de Dieu, done le sauveur de tous les hommes.· C'est un fait qui ne depend pas de ma volonte mais qui vient de la Revelation accomplie par le Christ. Si j'en doutais je ne seras pas un bon chretien.

L'engagement chrerien de l'evangelisation qui a erneege egalement dans certains passages de mes deux interventions, de son core, n'est pas le fruit d'une initiative enrhousiaste des chretiens, inais la reponse un commandemem d~ Seigneur avant l'As~eosion. C'est-a-dire qu'il es~ vecu par le chretien comme l'expression ·de la volome divine du Christ .. La conscience de devoir diffuser l'Evangile et 1' efforr, par-

_fois hero"iquetpour le precher, procedent. egalernem d'une certitude de foi. Done, la egalement, si je dourais ou omettais de le souligner, je ne serais pas coherenr avec ma propre traçlicion religieuse.

Ain~i que l'hisroire nous le mantre bien, certe serie de principes qui viennent de la Revelation, n'a pas empeche la Tradicion chretienne ni l'Eglise de reconnaltre vraimenr, a la lumiere de l'Ecriture, que le Dieu de Jesus-Christ n'exdue pas du Salut ceux qui, pour des raisons Cliverses, ne sonr jamais arrives a embrasser l'Evangile. Ceci, en demiere analyse, me semble et re la demiere reponse-ec la plus decisive de la part des chreti~ns qui, au long des siecles jusqu'a nos jours, esr don-nee ala quescion du Salut de l'autre. Cerre ouverrure indubitable n'enleve pas le fait que, en tane que chrerien croyant, je continp.e a desirer ardemm~nr que, comme lecrit sainr Paul a Timothee, «tOUS les hommes parviennent a la connaissance de la veri te» ala connaissance de Jesus-Chrisr.

Le saluc de l'aucre dans la rheologie ec le magiscere de 1850 aYarican II (1962-1965) 199

On peur le dire ouverremem: aujourd'hui il ya des chreriens qui rendem a rela-riviser ce.tre cerritude., en affirmam qu'en reali.ı:e il n'y a pas un·sauveur unigue, mais

· gue 'chaque religion a le sien (P. ,Knirrer, P. Gefffre, R. Panikkar ete. ere.) lls som done opposes a la mission, ils mertemen doure ou bien o'accordeot pas devaleur !ı l'Ecriture er a la Tradirion; ils imerpre~ent a leur gre les rexres de l'Ecriture et du Magisrere. Ils pensenr que c'esr la la meilleur~ façon d'enrrer en dialogue avec les fideles des aucres religions ec que le dialogue esr precisemem le moyen pour coo-nalrre d'aurres aspeccs de Dieu. En agissam ainsi, rion seulemenr ils relar~visenr l'u-nicire de Jesus-Chrisc, manguam de respe,cr a leur propre foi, mais ·ils devalarisem egalernem les autres religions. lls affirmem de fait gue di'ague religion presenre un aspecr hisrorigue er done limire de Pieu, sans pourram reussir a dire qui Il esc vrai-mem. Ainsi ils appliguenr a n'importe guelle religion le dogme du relarivisme, offensanr par ıa non seulemem leur propre religion, mais egalernem celle des aurres: De nombreux livres publies aujourd'hui par des edireurs chreriens, rout parriculiere-menr en .langue anglaise, sonr de rendance relar1visre, er non seulemenr ·as nuisent

• 1

a no us, chreriens, parce gu' i ls ne respectent pas .not re fo i, mais ·ils nuisent aussi a nos amis non chreciens, auxguels ils n'exposem pas de façon carreere er objective la doc-rrine chrerienne, relle gu'elle esr en realite.

Il ya deja guelgue remps un ami musulman m'a dir, en jugearit de façon nega-rive ce genre d'attitude: dans un dialogue auchenrigue la condition de loin la prin-cipale n' esc pas de relaciviser er diminuer l'importance de sa propre foi dans le buc de faire plaisir a l'aur.:e, mais de presenter sineerernem ses propres convicrions. ?ar la relarivisarion, la roure du dialogue esı: cercaine;111ent plus facile, mais par cetre façon d'agir on ne rend pas service a la verice, on n'esr pas sineere ec on empeche l'aurre de connairre vraimenr ce en q~oi nous croyons ..

Un vrai dialogue comme une clarification reciprogue er profirable des docrrines respectives, suppose gue les acreurs de ce dialogue presement l'un a l'auçre, avec serenice, le concenu de leurs propres convicc1ons de foi. Le Concile Val:ican ll, en par-Iant du dialogue dans le Decrec sur les acrivires missionnaires, a mis comme titre du N. ll, I' expressian De Testimonio et dialogo, c'esr-a-düe -.le Temoignage de,la Vie er le Dialogue». Ceci, parce gue les Peres du Concile egalernem croyaient fermemenr gu'il n'y a pas de dialogue sans un remoignage, dans la serenite, de sa propre foi.

San s cette transpacence on co urt le risque de ne· jamais en erer 'dans un dialogue authencique; le rheme du Saluc de l'autre esr done une occasion plus guc!propice pour un expose sereiner fıdele ala veri re, des convicrions respeccives de la foi, meme si celles-ci peuvenr parfois etre inconciliables. - o

NOTES 1 Cf. I. MORALı, La salvezza dei non eristiani. L'influsso di Henri de Lubae· sulla damina

del Vacicano II, EMI Bologna 1999; Le religioni non erisriane seeonda Henri de Lubae, in: Lateranum 64/2-3 (1998) pp. 533-557; Jean D~nielou ed Henri de Lubae: per una corretta ese-gesi del dibaccico preconeiliare sulla quescione della ceologia delle religioni in: Eunces Doeece 5311 (2000) pp. 29-51; Sal us infıdelium: sondaggio scorico su un ce ma classieo in: La salvezza degli alcri. S_oceriologia e religioni, Acci del XIV Corso di Aggiornamenco, Roma 19-31 dieem-bre 2003. A cura di M. Gronehi, Cinisello Balsamo (Mi): San Paolo 2004, 23-50; Grazia, salvez-za e religioni seeondo la doccrina del Concilio Vacieano II. Memorandum per la Teologia delle Religioni in: Revisca Espanola de Teologfa 64/3 (2004) 343-396; 64/4 (2004) 527-578; Gracia ed infıdelicas: F. de Toledo S.J. e F. Suarez S.J., Maescri del Collegio Romano e la quesrione della salus infıdelium al tempo delle grandi missioni gesuiriche, in: Srudia Missionalia 55 (2006) 99-

200

150.

Prof.Dr. Ilaria MORALI

1

2 Cfr. F. SUAREZ, De Fide cheologica, disp. X:Vll: De infidelibus non aposracis quoad pec~ caca, secc. I, n.5, (Op. Om. XII) 425. ·

3 Cf. G.MARSOT, Infidetes (Droic Canonique) in: Catholicisme V, 1584; B.-D. DUPU'(, -Infidetes (Saluc des), ibidem, pp. 1584-1587.

4 Cf.]. BUCCERONı, C~mmemarii De auxilio suffıcienti infidelibus daco de Theologico axiomace: Facienci quod in se esc Deus non denegac gratiam, Ex Typographia Marii Arma'nnii, Romae 1890. Cf. L. CAPERAN, Le probleme du salur des infıdeles. Essai hiscorique I - Essai th~ologique II, Beauchesne Ed., Paris 1912 (cf. Le problemedu saluc des infideles ... Le Grand Seminaire, Toulouse 1934). R. LOMBARI?I, La salvezza di chi non ha fede I-II, Edizioni la Civilca Caccolica, Roma 1943 S. HARENT, Infidetes (Salur des), in D ThC VII/Il, pp. 1726-1930. A. D'ALES, Satur des infıdeles, in DAFC IV, pp. 1156-1182 L. BıLLOT, La Providence de Dieu ec le nombre infini d'hommes hors de la voie normale du saluc. Position de la quescion; Ecudes 56 (.1919) p. 129-149; vedi inolcre: 57 (1920) pp. 5 32; pp. 385 404; pp. 515 535; 58 (1921) pp. 257 279; 59 (1922) pp. 513 535; 60 (1923) pp. 385 408.Die Gliedschafc in der Kirche nach der Lehre der Enzyklika Pius XII. Myscici Corporis Christi, in IDEM, Schrifcen zur Theologie II, Benziger Verlag, Ensiedeln 1955, pp. 7-94. K. RAHNER, Der Christ und seine ungliiubigen Verwandten, in IDEM, Schrifcen zur Theologie Ili, Benziger Verlag, Einsiedeln 1956, pp. 419 439. Das Chrisremum und die nichtchrisdichen Religionen, in IDEM, Schrifcen zur Theologie V, Benziger Verlag, Einsiedeln .l962, pp. 136 158.

5 Posculata complurium Galliae Episcoporurn, - Acra er Decreta SS. Concilii Varicani. Appendix. Coll. Lac VI, co!. 845-846.

6 D'aucres pages confirmem cette cendance; ainsi la demande que le missionnaire G. Giberc ajouce au commentaire de son graphique dans le Dicc-ionnaire Apologetique de la Foi Catholique (IV, pp. 908-909), en 1928: Pres des cinq sixieme des hommes mes freres manquent encore a l'aappel du Chrisc, voila ce que rour baptise doit se direec se repecer, afin d'aviver son zele. Que puis-je, moi, pour aider l'?uvre de redempcion dans l'univers, pour contribuer a avancer la cache immense? Le meme graphique esc repris. sous le tii:re de Scacistique religieuse du globe (1.700.000.000) d'habitancs) par !'Union Missionnaire du Clerge Français dans les annees au cours desquelles esc organise un concours theologique ec une reunion sur le Salus infideHum et le rôle d~ la mission ecclesiale. (cf. L'Union Missionnaire du Clerge Français, Supplemem 2/1 (janvier 1933} p. 4). La legende qui accompagne le graphique est revelacrice d'un etat d'ame: chacı.in des carres represence un million d'ames; un cableau a medirer a genoı.ıx! Divers rextes momrent comment l'inquierude pascorale a provoque une discussion cheologique. Rappelons, parmi·beaucoup d'aurres celle du rheologien dominicain Hugueny dans la Revue Thomisre con-rre I'Öpinion nouvelle qui cherche la solution du problemedu mal dans le grand .nombre des el us dirige directef'Tlenc comre le doyen deLille P. Glorieux, critique 5premenr a cause de ses ouver-cures a une vision plus universaliste du Salur. Cf. Ec. Hugueny, Le scandale edifıanc d'une expo-sicion missionnaire, dans la Revue Thomisre, 38/76, 78-79 (1933, pp. 217-242, 533-567; P. Glorieux, Endurcissemenc fina! et graces demieres, dans Nouvelle Revue Theologique, 59110 (1932), pp. 865-892; Le prbleme du Salut des infideles, Supplement a la Revue de l'U.M.C.F. (janvier 1933), pp. 5-26. Dans la ligne meme de Hugueny, A. Michel (cf. A. Michel, Nombre des Elus, dans DThC IV/2, pp. 2350-2378). Le «Nombre» de ceux qui seraiem sauves sans bap-teme devient le motif probanc pour les plus rigorisces. de ni er la chese plus moderee, Le Magistere de son core reste hesitant, se refugiant tantôt dans des leccures cres negacives du «Nombre» cf. Beno'it XV, Letrre Aposrolique Maximum illud de fide cacholica per orbem cerrarum propagan-da in -AAS ll (1919) 442 ... innumerabiles t~men esse adhuc qui in tenebris et in umbra morcis sedeant, siquidem echnicorum habita eecenter rations, ad decies centena millia numeranrur ... Voir egalernem I., Debruyne, La çanception de pa'ien ec du salut dans les encycliques mission-

Le saluc de l'aurre dans la rheologie er le magisrere de 1850 aYarican II (1962-1965) 201

naires de ce siecle, Neue Zeirschrifr für Missionswissenschaft 27/2 (1971) pp. 81-97). 7 cf. PIUS IX, Singulari Quadam; habita in consisrorio secrero die IX. Dec. 1854, in: Coll

L~c col. 845 (cf. DH 2865). . 8 PİUS IX, Iamdudum cernimus. Allocurio habita in crmsisrorio secrero Die XVIII Marrii

Anno MDCCCLXI in]. CHANTREL, Les acres poncificaux, Librairie VePoussielgue er Fils,. Paris 1865, p. 374. .

9 PIUS PP. IX, Ep. Encycl. Quanro confidamur moerore ad episcopos Iraİiae, (10 agosrı:ı 1863), DH 2866.

10-Cf. F. SCHMID, Die ausserordenclichen Heilswege für die gefallene Menschheir, Verlag der Buchhandlung des kath-potir Pressvereins, Brixen 1899. 0

l. V edi bibliografıa alla nota n.4. 2 E.G. DESJARDıN, Lois de la providence dans la distribution des griices, in Reviıe de

Sciences Ecclesiastiques 25/145 (1872) pp. 42-57; 112-134; 244-264; 342-264. 3 Cf.]. B. HEINRICH- C.GUTBERl.ET, Dogrnatische Theologie VIII, Verlag von F.

Kirchhe~rn, Mainz 1897. 4 Per la bibliografıa relariva a quesri aurori"vedi nora n.4. 5 T. URDANOZ, La necessidad de la fe explicita para salvarse segun los reologos de la

Escuela Salrnanrina, in: Ciencia Tornisca 31159 (1940) pp .. 398-414, 529-553; 32/60 (1941) pp. 109-134,32/61 (1942) pp. 83-107. .

6 Cf. P. ACHÜTEGUI, La universalidad del conocirnienro de Dios en los paganos segun los prill}eros reologos de la Cornpafiia de Jesus (1534-1648), Pamplona 1951.

7 A. CARRİON, Docrrina que sobre la predicacion del Evangelin y su aplicacion ensefiaron los dominicos, Bibliorheca Hispana Missionum II (Barcelona 1930) 6İ-81 ; F. STEGMÜiLER, Francisco de Vitoria y la doctrina de la .gracia en la Escuela Salmanci na, Bareeltona 1934; ]. COGONI, La domina di Francesco Suarez net problerna della salvezza degli infedeli, Cagliari 1946; P. MONREAL, Docrrina del P.Suarez sobre la salvacioo de los infieles, Bilbao 1947; D. GRASSO, Il pensiero di San Francesco Saverio sulla salvezza dei pagani, in: Studia Missional_ia (1953) pp. 122-123.

8 O. KARRER, Das Religiöse in der Menschheit und das Chriscencum.: Herder, Freiburg im B. 1934.

9 Cf. CARDıNAL HENRı DE LUBAC, Carholicisrne. Les aspecrs sociaux du dogme. Edi re sous la directinn de Michel Sales avec la collaborarion de Marie-Beatrice Mesner. (?uvres com-pleres VII B Trosieme seetion B Eglise) Les Editions du Cerf, Paris 2003; per le conferenze vedi·: Catholicisrne, Bullecin de l'Associacion cathol'ique chinoise de Lyon 3110 (1932) pp. 8-15 (Cacholicisme, cap. IX: 241-260); Necessire des Missions, ciree du rôle providenriel de l'Eglise visible, pour' le saluc des ames, in:Theses fondamencales de rheologie missionnaire. Acres du Ile Cnngres national de !'Union Missionnaire du Clerge de France (4-8 seprembre), upplemenr a la Revue de I'U.M.C.F. (1933) pp. 37-53 (Cacholicisrne, cap. VII: pp. 179-205).

20 LUBAC, Carholicisme, 291. 21 Le fair que l'homme soir mu par la griice de Dieu ne signifıe pas qu'il reçoive une revela-

tion surnarurelle a transmerrre. Il esr bien possible que des fondareurs de religions non chreri-ennes soienc animees par la grace, mais cela ne signifıe pas que leur sysceme soit objecrivemenc. surnarurel. [ ... ) Le paradoxe esr qu'a rravers ces sysremes non surnarurels, er parfois meme encac-res d'erreurs, un homme, avec la griice de Dieu, puisse faire un acre surnarurel. Mai's ce n'est pas parce qu'un homme fait des acres surnarurels, sous la· morinn de la griice de Dieu, ce n'esc pas pour cerre raison qu'il a reçu des lumieres surnarurelles, pour fonder un sysrerne religieux objec-. rivemenc surnarurel. Cerre incervenrion de H . de Lubac ii l'occasion d'un ·symposiurn de la SEDOS esr rapporree dans Spirirus 39 (1969) pp. 498-499. Le rexredare des annees 1960, rnais il reflere la posicion des annees 1930 deja.

202 Prof.Dr. Ilaria MORALI

22 K. RAHNER, Das Chrim!nrum und die nichrchrisdichen Religionen, in K. RAHNE!t, Schriften zur Theologie V Einsiedeln: Benziger Verlag, 1962, 148.

23 B. SESBOÜE, Hors de l'Eglise pas de salur. Hisroire d'une formule ec problemes d'inrer-pn!racion, Paris : Deselee de Brouwer 2004.

24 DS 3866-3873. 25 Secrecariacus explicacionem dogmaticam de rel igionibus non-chriscianis dare noluic, sed

praccicas ec pascorales normas, in revetarione fundatas, ad agendum cum non-Chriscianis propo~ neodas censuic. 649: Simul autem pondus et rriomenı:um Declarationis eo crescunc, quod addi-tur Conscicurioni alicui dogmacicae, ecsi fınis propius Declaracionis non sit seriete dogmacicus, sed pocius pasroralis.Cf. MORALi, La salvezza dei non crisciani, pp. 198-206:

26 Cf. MORALı, La salvezza dei non crisciani, pp. l72-197.Di LG 16 inceressa parcicolar-mence quesro passaggio: Qui enim Evangelium Christi Eiusque Eccle.siam sine culpa ignorantes, Deum camen sincero corde quaerunt, Eiusque voluncacem per conscienriae dietarneo agnicam, operibus adimplere, sub gratiae influXtı, conancur, aecernam salucem, consequi possunc. Nec divina Providenria auxilia ad salucem necessaria denegac his qui sine culpa ad expressarn agni-cionem De i nondum pervenerunr . ec eeccam vi tam n~n sine · divina gratia assequi nicuncur. Quidquid enim boni ec veri apud illos invenicur, ab Ecclesia camquam praeparacio evangelica aescimatur; F. ·GıL HELLfN, Concilii Vacicani II Synopsis, Libreria Editrice Vacicana, Cicca del Vaticano 1995, pp. 135-137.

27 AS, IV, Ili, 665; cf. MORALI, La salvezza dei non crisciani, pp. 210-211. 28 Les Acce~ du Concile rapporcent des indications suffısances pour montrer comment la

cheme des «voies» a ere objec de debacs. Pour des details supplemenraires cf. Morali, La salvezza dei non crisciani, pp. 212-215.

29 Quod non canrum pro christifıdelibus valet, sed ec pro omnibus hominibus bonae volun-cacis in quorum corde graua invisibili modo operarur (cf. LG 16). Cum enim pro omnibus mor-ruus sic Chrisrus cumque vocacio hominis ultima revera una sic, scilicec divina, tenere debemus Spiricum Sancrum cunccis possibilitatem offere ı:c, modo Deo cognito, huic paschali myscer~o consocienrur.

1850 VE İKİNCİ V ATİKAN KONSİLİ (1962-1965)

TARİHLERi ARASINPA

203

İLAHİ~'AT DÜŞill{Ç~Si vı;1 KAJ'OLİK KiLiSE 'NİN RESMi • OGRETIT..ERJNDE

~

« BİZDEN OLMAYANiN » KURTULUŞU

Prof. :Ör. Ilaria MORALI ·

Bu ikinci sunum un konusunu ele alırken, bu konu hakkında son 1 O yıl içerisin-de yapmış olduğum çalışmalara sık sık değineceğim 1• BÖyle bir hassas konuya ilişkin, İlahiyar'ın ve Kilise Öğretileri'nin yaklaşımını anlayabilmek için, sizlere, he-men ilk etapta, cerminoloji bakımından önemli bir detayın aleını çizmek istiyorum. Salus infidelium, hıristiyan inancından olmayanların kurtuluşu anlamını taşıyan teknik bir ifadeclir. Bu ifade, ortaçağdan başlamak üzere Yarikan Kaosili'nin bir sü-re öncesine kadar, Hırisfiyan ilahiyat düşüncesinde "ötekinin kurtuluşu" problemi-ni tanımlamak için kullanılıyordu. Yanlış anlaşılmalaca yer vermemek için, "inan-mamazlık" ('Infidelicas') ve bununla beraber "inanmayan" ('infidelis') kavramlarının taşıdığı manayı iyi algılamak gerekiyor. Nitekim "inanmamazlık", kelime anlamıyla, inancın karşırı durumunda alandır. Fakat ilahiyaı:ca taşıdığı anlam, kullanıldığı

·çağa göre değişik şekillerde yorumlanıyor. ·

· Bu nedenle, taşıdığı ilk orijinal anlamı daha sonraki çağlarda verilen anlamdan ayırecmeliyiz: nicekim kavramın anlamında meydana gelen gelişmeyi 3 aşaınaya ayı-rabiliriz: ·

Birinci aşama Aziz Tomas'ın düşüncesiyle Çakışıyor: kendisi "inanmamaz"lığı inanca karşıt davranışlar (vicia oppo_sita fidei) olarak değerlendiriyor. Kelime nega-tif bir anlam taşıyarak doğuyor, fakat birinci sunumda yapılan açıklamaların ışığın- . da, denilebilir ki hıristiyan ilahiyacı, ca Aziz Tomas ile birlikte, normalde negatif olan bir davranışın temelinde, gerekçele_ndirilebilecekleri de kapsayabilen, değişik sebepler bulmanın mümkün olabileceğinden bahsediyor. Aziz Tomas "inanmayan-lar" (infideles) sınıfına inanç yönünden sapkın düşünceler taşıyanlatin dışında, ya-hudiler ve -putperestler gibi değişik kategorileri de koyuyor.

Bizleri ilgilendiren konu ise özellikleqnun negatif inanmayanlar ile pozitif inan-mayanlar arasında yapmış olduğu temel ayrım. Mutlak ve negatif inanmamazlığa düşen şahıs, inanç hakkinda hiçbir şey duymamış olan kişiyi cemsil eder. Bu şahıs, inanç eylemine karşı çıkan yani inançsız rabiri ile canımlanamaz (günümüzde bir areise değil, deriz). Bu şahıs sadece Mesih'e inanmayan, mesela başka bir ilaha iman ederek, bilinçsiz bir şekilde, O'na iman ermeye karşıt olan kişidir. Fakat negatif

204 Prof.Dr. Ilaria MORALI

inanmamazlık iradey~ bağlı olmayan bir durumdur: normalde bu durum kötüdür, ama günah sayılamaz. Aşılamaz cehalet du~umundaki hıristiya_n olmayanlar, bu inanmamazlık ·sınıfına giriyor.

Başka bir inanmamazlık çeşidi ise, inancın iradeli bir şekilde reddedilmesinin ürünü olan, "pozitif' inanmamazlıktır. Bununla kendini kirleten insan suçludur, çünkü Allah'ı reddetti, iradeli bir şekilde i-nanca ve daha da ötesi Mesih'te inanca karşı ·çıktı. Bu nedenle, Tomas, ilk inanmamazlık çeşidinin, ikincisinden daha az· ağır kabul edilmesi gerektiğini düşünüyor. ·

İkinci aşama Modernçağ'a denk geliyor. Kendilerine bağlı olmayan bir nedenden dolayı Mesih'i tanımayan yüzbinlerce insanın keşfedilmesi karşısında, bu çağın ila-hiyatı negatif inanmamazlık kavramıi-un alanını genişletmeye karar verir. Bu konu-da örneğin, Francisco Stiarez'in (t~es ordines infidelium) inanmayanlar gru~unu üçe ayırmasını hatırlayalım. Bunlardan ikinci ve üçüncü grup· sırayla, Mesih hakkında kesinlikle hiçbir şey duymamışlar·ile Onun hakkında birşeyler duymuş, ama duy-dukları yeterli derecede olmayanları kapsamaktadır. Bu ikinci kategoriler arasında Türkler, ortaçağın Kuzey Afrika'da yaşayanlar (sarceni), kızılderililer (indios) sıralanır2.

Üçüncü aşama, 1850 ile 1960 yılları arasındak i dönemi kapsıyor, yani Ilnci Va-rikan Kaosili'nin kapılaniarına kadar dayanıyor. Bu etapta inanmayan kelimesi, özellikle Mesih'te imanı olmayan kişileri tanımlamak için kullanılıyor ve bunlar negatif inanmayanların kapsamına giriyor. Bu kavram değişik yerlerde kullanılıyor: örneğin hukuki alanda, vaftiz olmayanları infedeles kelimesiyle tanımlanıyor. Bu ta-nıma katekümenler (vaftiz olmaya hazılananlar) de giriyor~ . ·

O zamanın, is~er teoloji, isterse Kilise'nin Resmi öğretileri "infedele" kelimesi-ni, Aziz Tomas'ın verdiği anlam doğrultusunda kullansınlar, zamanla yavaş yavaş bu kelime herkesin kabul ettiği ortak bir düŞünce olarak, genellikle hıristiyan olmayan, yani başka bir dini geleneğe bağlı insanları tanımlamak için kuJlanılır oldu.

1800 yıllarının sonundan, Konsil çağının kıyılarına dokunurcasına kadar sürecek olan "inaomayanlaı::ın kurtuluşu" konusu üzerine dikkatlerio hissedilebllir bir dere-cede çoğalmasını gözlemlemek mümkündür. Bunun kanıtını da, konu hakkında özellikle fransızca dili başta olmak üzere değişik dillerde yazılan eserlerin genişliği ~~~- .

Kurtuluş ('salus') kavramına gelince; önceki sunumda belirtildiği g_ibi, biz kato"-ik hıristiyanlar için kurtuluş, insanların Mesih aracılığıyla aldığı bir armağandır. 3u sözkonusu armağanla insan ilahi hayata katılmaya ve Allah'ı, O'nun ilahi ifşası-ll yapan Mesih a~acıilğıyla tanımaya hak kazanır. ·

Terminolojiye ilişkin gereken ön açıklamaları yaptıktan sonra, şimdi sunumu-nuzun merkezine girelim.

I 800 ve 900'lü yıllar arasında: süregelen iki önemli nokta

800 ve 900'lü yıllar arasında Hıristiyan olmayanların kurruluşu üzerine yapılan treışmalar neticesinde iki öneml i nokta süregelmiştir: 1. kurtulanlar arasında, Hıstiyan olmayan kişilerin sayılarına ilişkin sorun; 2. Papa Pio IX'nun Kilise'yi yö-ecim dönemindeki yani 800'lü yılların ikinci yarısında yaptığı bazı öğretiler ve bu iz konusu öğretilerin katalik ilahiyat düş.üncesini yönlendirmesi.

1850 yılı ve II. Vaciknn Konsili (1962-1965) carihl~ri arasında "Bizden Olmayanın·· Kurtuluşu 205

1: ı · Seçilmi~lerin sayısı Inci Yarikan Konsili arifesine yaklaşıldığında, fransız asıllı büyük bir episkopos

ç"aplu.luğu yapmış oldukları bir öneride ('propositum') bazı istatistik verilere yer ver-me gereğini duymuşlardır. Bu istatistik verilere göre, dünyada 1. 200.000.000 in-san mevcurru; bunlardan ram 800.000.000'u hıristiyan olmayan karanlıkta yaşayan insanlardan (in tenebris infıdelitaris), diğer 200.00Ö.OOO'u ise kataliklerden oluşuyor. Episkoposlar bu yüzden insanl ığın oldukça büyük bir bölümünü inanmamazlığın karanlığından ve yaniışından kurtarıp gerçeğin ışığına doğru götürecek araçla-rın ölmasını arzu ediyorlard ı ) . ~ ·

Misyonerliğe i lişkin genelgelerde birçok kez kullanılan 'inanmamazlığın gölge-si' ifadesinin temeli, aslında Kursal Yazılar'dadir: nitekim, Yeşeya peygamber'in iki

· ayeri bu temeli oluşni.rmaktadır (karanlıkta ve ölüm gölgesinde oruranlar *sedenres in tenebris er in umbra mortis + Yeşeya 9,1; 42,7). 1840 ile 1919 yılları arasında ya-yımlanan Kilise'nin misyonerlik faaliyetlerine ilişkin belgelerin büyük bir bölümü, nitekim Yeşeya peygamberin bu sözlerine atıfta bulunuyorlar.

Episkoposların hıristiyan olmayanların kaydadeğer bir çoğunlukta olduklarına il işkin fenarneni değerlendirirken, düşün.celerini sayısal istatistik veriler eşliğinde sunma seçimi, tek başına kalmış bir olay olarak algılanmamalı: nitekim· altmış yıl sonra da, dokuz yüzlüterin tam ortasında, bu tür istatistikler, grafikler ve benzeri araçlada yapılan değerlendirme şekillerine sadece misyonediğe ilişkin yayımlarda degil, aynı zamanda reolojik dergi ve sözlüklerinde de rastlamak mümkündür. Bu en son basedilen yayımlarda 'seçilmişlerin sayısı 'na ilişkin sorunlar, ilahiyarin bir düşünme konusu olarak alg ılandı. Bu da şu demek oluyor: pastaral (ruhsal idareye ilişkin) kaygılar, ilahiyat düşüncesini, hıristiyan olmayan insanların sayısının bu ka-dar büyük ölçüde olmasının, ilahiyar açısından ne anlam taşıdığı üzerine sorular sor-

• • (i .

maya ıttı.

1.2 IX.uncu Pio;nun öğretisel yönetim dönemi

Sekizyüzlü yılların ikinci yarısında IXuncu Pio'nun konuya ilişkin üç bildirisi harırlanmalıdır: IX'uncu Pio'un Singulari quadam (1854) adlı kısa açılış konuşması, ·IX' uncu Pio'nun 18/3/1861 tarihinde kardi~allerle kapalı kapılar ardında yapılan toplantı esnasında sunulan Iamdudum cernimus adlı konuşması, ve son olacak Qua,nto confıciamur moerore (1863) adlı papalık genelgesi.

İmmacolata (lekesiz Meryem) dogmasının açıklanması vesilesiyle tüm ~ünyadan, bir araya toplanan episkoposların önünde (bu dogma bir gün önce açıklanmıştı), Pa-pa 3 önemli noktanın altını çizmişti7 : -

ı .- her dinde ... ebedi kurtuluşun .yolu v.ardır, fikrini kökünden çıkarmak gerekti-ği;

2. Kilise kurtuluşun cek gemisi olduğu;

3. İnanç konusunda aşılamaz cehaler ·durumunda olanların suçsuzluğu.

Sadece yapıldığı o ortamı ilgilendiren ve unurulmaya yüzturmuş gibi görünen konuşmanın konularını 1861 yılında yeniden ele alan Papa, 1854 yılı.nda sunulan öğretinin tekrar altını çizmek istediğ ii ni açıkça bildirir8. 1863 yılından yayımlanan papalık genelgesinde de üçüncü kez bu konuları ele alır ve ayrıca öğretinin derinle-rine inerek, daha başka noktaları ekler,. ·

Nitekim Papa, aşılamaz cehalet durumunda olanların Allah'ın inayeri sayesinde ebedi kurtuluşa kavuşacaklarını (aerernam consequi vitam) ekler ve bu durumda

206 Prof.Dr. Ilacia MORALI

kurcultı~a giden yolun ne gibi şartlar gerektirdiğine işaret eder: doğadan gelen ya-sanın kuraliarına uymak, Allah'a itaat ~tmek, ve dürüst bir hayat sürmek.

Sekizyüzlü yılların. ikinci yarısı ve dokuzyüzlü yılların bütün Uah'iyatı, IXn.cu Pi-o'nun bu öğretisini dikkatle izleyecek. Çünkü söz konusu öğreti, teolojinin asırlar boyunca bilgece bıraktığı izlerio doğrultusunda, vaftiz olmayanların kurruluşun.a ilişkin en iyimser yönü kabul etmektedir. ·

Hıristiyan olmayanların kurtuluşu üzerine ilahiyatın bu iki noktasının -seçilmişlerin sayısı IXncu Pio'nun resmi öğretisel yönetim dönemi- bir yerde birleşmesi ve böylece birbirlerini karşılıklı etkilernesinden dolayı ilahiyat alanında güçlü bir tar-tı~manın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Misyoner faaliyetin ikibin yıl sonra Mesih'e iman yönünden daha tüm insanlığı ikna edemediği veya dünyanın dört bir yanına daha varamadığı malumdur. Bu durum ile, Mesih'i tanımayan kişilere kur-tul~ olanağını tanıma arasında nasıl bir bağlancı kurulması gerektiğinin yolları aranmakradır. Bilindiği üzere her özgür tartışmada olduğu gibi, yaklaşım tarzlarındaki vurgu ilahiyatçının savunduğu teze göre değişir. Nitekim katı bir rez savunan ilahiyatçı, gökyüzünün kapılarını aşırı bir sayıda hıristiyan olmayan kitleye açma-nın uygun olmadığı kaygısını taşır veya ılımlı ilahiyatçı (bu benim tanımımdır) ise, Rabbin gözleri önündeşuçsuz olan ve aşılamaz cehalet durumunda bulunan insan-lığın dörtte üçüne, gökyüzünün kapılarının dışında kalma fikri, ilahi merhamet mantığına ters düşeceği. yargısına sahiptir. Önceki sunuiı1da belirtmiş olduğum fik-ri tekrar ediyorum: ağır basa~ fikir, Allah'ın tüm herkese kurtul~ in:ıkanını tanıması, fakat ilahiyatçılar arasında, kurtuluş kavramı açısından, hıristiyan olmayan birçok insanın bu ilahi armağandan faydalanamayacağını" d~ünen ·katı ve dışlayan dar gör~lü bir tez taşıyanlar da vardır. Bu ihiyatçılar hıristiyan olmayanları ~· pozi-tif İnanmayanlar" grubunda görenlerdir. Fakat bu dar düşüneeli akım yok olmaya yüztutmaktadır. Saygı duyulan her tartışmada olduğu gibi, bu tartışma da bir ge-lişmeye tabidir. Böylece bu gelişmede üç temel aşamayı gösterebiliriz: ilk iki.aşama ilahiyat tezlerinin anlatılışlarına bağlı; üçüncüsü ise bir öğretide vuku bulmasıdır.

Burada kısa bir parentez açmak istiyorum: ilahiyat olarak ·tanımlananı öğreti (doktrin) olanandan ayırmak gerekir. Burada ilahiyat kelimesini kullandığımda ila-hiyatçıların d~ünceleri, kişisel gö~lerinden bahsediliyoruin. Kilis~'nin, Aziz To-mas· ile olduğu gibi, belli bir ilahiyat öğretisini doğru bir şekilde açıklayan yetkili bir ifade tarzı olarak işaret etmesi dışında, ilahiyarçıların görüşleri, hıristiyanlar ta-rafından inanılması mecburi kılın'an bi.r d~ünce değildir.

Dakerin kelimesiyle ise hıristiyanlık inancının cemelini oluşturan ve bir katalik hıristiyanın,. hıristiyan olmasını sağlayan, gerçeklerin ve 'öğretileri'p bütünündep bahsediyorum. Doktrin o halde bir d~ünce değil, hıristiyan yaşamının temelidir.

Tartışma dediğim zaman, Kitab-ı Mukaddes ve Kilise Geleneği ışığında ve bun-lara uygun bir şekilde cevap arayışları esnasında, ilahiyatçılar arasında meydana ge-len ve kişisel d~üncelerinin oluşmasına yardımcı olan tartışmalardan' sözedi yorum. Karşılıklı. fikir alışverişini sağlayan tartışma, ç9k büyük bir değere sahiptir. Çünkü birçok kez Kilise hiyerarŞisinin sonr::adan öğreti olarak açıklayacağı düşüneeye zemin hazırlayarak, katkıda bulunuyor. Öteki'nin kurtul~u problemi için de aynı süreç-ten geçildi. Sekizyüzlü yıllar~n ortalarında ve özellikle dokuzyüzlü yıllarda yapılan tüm oturumlar Kilise hiyerarşisinin, Ilnci Vatikan Konsili esnasında açık bir şekilde bulabileceğimiz öğretisinin ol~ması için gerekli ayırtetmeye zemin hazırlıyor.

1850 yılı ve ll. Varikan Konsili (1962-1965) rarihleri arasında "Bizden Olmayanın" Kurtuluşu 207

n Teolojik oturumiardan Konsil öğretisinin oluşwnuna

Bu.fikir alışverişlerinin yapıldığı oturumları ben genellikle üç aşamaya ayırıyorum. Fakat bu aşamaları birbirleriyle tamamen ayrı bölmeler olarak değerlendirmeyiz: nicekim aralarında iletişim halii?de olan birleşik kaplara benzerler. Bu nedenle mevcut durum, periyodlara ayırma denemesini oldukÇa esnek kılmaktadır.

l. Bir başlangıç aşaması: fikirlecin biraraya getirilmesi (seküzyüzlü yıllardan-1920 yıllarının sonuna kadar); 2. Bir dönüm noktasının gerçekleştiği aşama: fikir-lerio bir araya getirilmesinden yinelenrhiş kavramların. oluşumu (Otuzlu ile ellili yıllar); 3. Bu iki aşamanın neticeleri (altmışlı yı lların başında). . ·

· 2.1 İlk safhalar (1870-1923): fıkirl(:!rin biraraya coplanması e ilk argümancasyon Bu başlangıç safhasında çabalarin ecrafinda döndüğü odak noktası "en yüksek

yetkili" ('summa auccoricas') Tomas'ın Teolojisidir. Onun düşüncesini tekrardan ele alırken . katı bir şekilde sunma ile daha açık bir yorumla survna arasında gidip gel-meler bulmak mümkündür. Bu da, yukarıda bahsedilen iki önemli nokta arasından, birine veya ötekine verilen ağırlıkcan kaynaklanıyor.

İlahiyar düşüncesi, yalnız başına ormanda yetişen veya müslüman bir toplumda yaşayan bir insanı konu olarak (il puer nucritus in sylvis o in careere saracenorum) ele alıyor. Önceki sunumda da belirtildiğim gibi, bu-temanın alcında yatan tarihi olay, hıristiyan çocukların Kuzey Afrikalı· (saracen) korsanlar carafın~an kaçırılması olayıdır. Allah'ın, İncil' i tanıyamayanlar için gerçekleştirdiği · mucizevi müdehalesi-ni savunan Aziz Tomas'ın tezi, sekizyüzlü ve dokuzyüzlü yıllarda, ilahiyat düşüncesi tarafından iki şekilde kabul ediliyor: katı bir pozisyona sahip olanlar için bu mu-cizevi müdahale o denli nadir ki, kurtulanların sayısının dar olmasını gerekçelendi-remeyecek nitelikte10; oysa ılımlı olarak canımladığım ilahiyaçılar için, ilahi mü-dahalenin sahip olduğu, haliyle olağanüstü özelliği olan bu tezin, taemin edici ol-mamasında temel neden olarak görünüyor. Yani dünyada çok büyük sayıda hıristiyan olmayanın varlığı, Aziz Tomas'ın tezinde bazı uygunsuzlukların mevcut oldu-ğunu gösteriyor, diye düşünüyorlar. Bu nedenle daha iyi bir yol, tarihsel olaylara uyan nitelikte bir cez arıyor, fakat bunu yaparken her zaman Kitab-ı Mukaddes'e ve Kilise Geleneğine bağlılığa dikkat ediyorlar. · ·

Büyük sayıda hıristiyan olmayanın keşfı ile karşı karşıya kalan Modern Çağ'ın İlahiy_at düşüncesi daha açık bir gö~e sahip olduğundan, bu düşünceye. ayrıcalık tanıyacak, değişik varsayımlar oluşturuluyor. Ve bu yüzden karelik ilahiyacçılar, dü-şüncelerinin başlangıç noktalarını, Amerika'nin keşfi gibi, yeni tarihsel · olayları, Aziz Tomas'ın ilahiyat düşüncesini Jşığında yorumlayan Salamancalı Domenikenle-rin ve Cizvitlerden almaya eğilimlidi.rler. Nitekim Sekizyüzlü ve Dokuzyüzlü yılların ilahiyat düşüncesi, şunu çok iyi biliyor: Siglo de ü ro eserinde mevcut puer -ya-ni yalnız başına yaşayan ve İncil'i tanımayan- ortaçağ teması sayesinde hıristiyan ol-mayan kızılderililere, aşılamaz cehalet durumu ve kurtuluş imkan~ tanıma düşüncesi uyarlanabiliyordu.

Elbetteki kati düşünce ile haraket edenler arasından bazıları için, ilahiyarın böy-le bi.r doğrultuda ilerlemesi kabul edilemezdi. Muhafazakar olarak tanımlananilecek kısım, tüm gücüyle bu teze karşı çıkar. Örnek olarak Et. Hugueny ve 1933 yazdığı pelemik makaleleri (concro Glorieux) verebiliriz. Bu yazara göre hıristiyan olama-yan genç, ayırtetme yeteneğinin ortaya çıktığı çağ (aecas discrecionis) olan olgunluk çağına ulaşır ve böylece, günaha olan yackınlığı yüzünden, negatif inanmayanlar s ı-

208 Prof.Dr. Ilaria ~ORALI

nıfına girerek, rek başına, kendi kendini mahkum eder.

Fakat muhafazakar ilahiyarçılar grubunda ılımlı olanlar da var. Örneğin yerişkin çağda olan bir putperesr halen bir çocuk durumundadır, hipotezi.ni savunurlar. Ol-gunluk çağıcia hiçbir zaman ulaşamadıklarından, onları bekleyen yazgı ise vaftizden-önce ölen bir çocukla aynı derecede rutulan .hıristiyan olmayanların, doğal bir mut-luluk içinde yaşadığı yer olan Limbo'dur. Bu cez çok tartışılan, fakat zayıflığından dolayı çabuk terkedilen L.Billot'nun (1919-1923) tezidir' '.

Modern çağın ilahiyar edebiyarında okuduklarının vermiş olduğu ileriy.e itici güç sayesinde, açık görüştü ilahiyaçılar arasından daha cesur tezler öne sürülüyor. Ve böylece cizvit Desjardin'in 1872 y.ılında öne sürdüğü teze göre, doğal ahlak erdemi-nin ürettiği eylemler içerisine d.oğaüstü ilahi lüttıflar girerek, insanı doğaüstü ey-lemler yapma seviyesine çıkarır12• Desjardin'den 25 yıl sonra 1897'de Gutberlec; da-ha çok 'Heinrich Dogmatik 'i olarak bilinen Özel Dogmatik eserinin sekizinci cil-rinde, bu tezi tekrar (biraz dalia ılımlı bir canla) öne sürmeye çalışır". Desjardin e · Gucberlet'in izledikleri yol, yıllar sonra yankı ve tepki yaratır: Örneğin . Harem (1915) ve del Lombardi (1943) gibi ilahiyaı:çılar böyle bir ı:ezin tekrar öne sürülme-sinin mümkün olmadığın·ı iddia ederler14• ·

Bu ilk aşama birbirlerini zıt değişik denemeleçe sahne olmuştur. Bu da ilahiyar düşüncesinin daha olgunluğa erişmediğinin bir kanıtıdır. Bu nedenle gelecek safha-l arı beklemek durumundayız.

2.2. Dönüm noktası: yeni kavramlana oluşumu (otuzlu yıllar- ellili yıllah.n so-nu)

a. İki akırrıın bir noktada birleşmesi: sosyal hayat ışığında kurtuluş Bu dönemde iki akımın varolduğunu ve bu iki akımın biraraya gelerek yeni kav-

rarnlara zemin hazırladıklarını görebiliriz. Birinci akım: Treneo Konsil'i Skolastik düşüncesi ve Treneo Kaosili sonrası dü-

şüncede, iman-lütı.ıf ilişkisi üzerine akademik araştırmalirıo büyük ölçüde arttığı kaydedilmiştir: bu araştırmalar kapsamında sürekli , Hıristiyan olmayanların imana sahip o~maları mümkün mü? sorusu üzerinde dw::uluyor.

Bu konuda hacıdanması gereken eserler: T. Urdafioz'in yazmış olduğu Salaman-ca'lı ilahiyaçılara göre imanın gerekliliği konulu makaleler' 5; Gregoriana Üniversi-tesi De Graı:ia kürsüsü öğretim görevlisi P. Lennerz tarafından yÖnetilen, Achute-gui'nin İsa'nın Arkadaşları (Cizvicler) düzenine ait ilk ilahiyatçıların (1534 -1648) putperestlerde Allah'ı canımanın eyrenselliği konulu tezi'". Lombardi'nin eserinin yanında, -v.e daha birçok eserden bahsedi lebilir- Cardia su Lugo'yu .. (1941) hatıriarmak istiyorum".

İkinci akım ise düşüneeye dayalı, spekulatif bir yapıya sahiptir. Değişik yer ve durumlardan gelen, geniş bir fikirler J!layası kaydedilmiştir. Bu

alanda dinler ve aynı zamanda Hıristiyan Geleneği üzerine araştırmalara olan ilgi artmıştır. Jules Monchanin gibi, karalik dÜnyasında karismaı:ik kişiliklerin oyan-dıkları rol bu konuya ayrılan dikkati beslemişrir. Ocuzlu yılların Lion şehri bu ma-yanın merkezi konumundadır. Bu harekeclilikte en çok rolü olan Fransız çevreler ol-makla beraber, alman çevrelerde de bazı kıpırdanma belirtilerini görmek mümkün-dür'". . · .

Bu iki akımın bir yerde birleşimi, beraberinde Hıristiyan olmayanların kw::tulu- . şu (salus infidelium) ile ilgili merkezi odak noktasının kişisel açıdan sosyal açıya

1850 yılı ve II. Vacikan Konsili (1962-1965)-carihl~ri arasında "Bizden Olmayanın" Kurtulu~u 209

yönlendirilmesini getirir. Bu da, neci~e itibariyle, yeni bir tartışma konusunun· or-taya çıkmasına neden olur: .ele alınan artık, teker teker bireylerin kurtuluşu değil, bütünüyle bir toplumun kurtuluşudur. İlahiyar düşüncesi bakımından, Hıristiyan

· olmayan dinlerin, kurtuluşa erişme konusundaki rolleri bu noktadan hareketıe bir şekil alır. · ·

Bu yeni görüş açısının eklenmesi kurtuluşun kişisel boyutunu rabi-i ki ne ortadan kaldırıyor ne de zayıf kılıyor, aksine bir entegrasyon fırsatı olarak su-nuluyor.

Bu ana kadar, ilk sunumda da savunduğum gibi, dikkatler kişisel tövbeye odak-lanmışcı. Fakat bu sosyal yaklaşım tümüyle yeni bir yakfaşım değildir. Nitekim, be-lirildiği gibi, Aquitania'lı Prosper:o De Vocaüone Gencium adlı eserinde bu konu

.Üzerinde duruyordu. •

Dokuzyüzlü yıllarla beraber, dinler gerçeğine ve kurtuluş planındaki muhtemel rollerine bakış açısı daha sistematik olarak ele alınmaya başlanır. Kurtuluşu sosyal açıdan ele almak ne anlama geliyor? Bu soruya cevabı H. J?e Lubac'ın araştırmacı karİyerinin başlangıç aşaması olan 1932 ve 1933 yıllarında yapmış olduğu iki su-numda, (bu sunumlar daha sonra onun en meşhur eseri olan Cacholicisme19 adlı ese-rinin IX ve VII bölümlerinde yer alacaklar). bulmak mümkündür: bu cevap, Kilise Babaları'nın okunması, Dogma'nın Tarihi üzerine yapılan araştırmalar ve aynı za-manda felsefi kökenli (M. Blonde i) bazı sebeplerio eckiieri sonucu ortaya çıkıyor. ·

Kurtuluşu sosyal açıdan ele almak şu demektir; milleelere kendi kurtuluşianna doğru· ilerleyen "bir insan"mış gibi bakmak ve bununla beraber tüm insanlığın öl-çüsüne varana kadar :gelişmekte' olan Kilise'ye bakmak; ancropolojik-kişisellik gö-rüşü çerçevesinde bakıldığında, Allah bizleri küçük adalar gibi yaratmadı ve bu ne-denle bizleri küçük adalar ğ~bi kurtarmayacak, anlamını caşır. Bu iki görüş açısının da cemelinde şöyle derin bir düşünce var: Kurtuluş lütfu kişinin yalnızlık içinde se-vinç duyduğu bir armağan değildir2". Kurtuluş lütfunun sosyal bir yaru vardır: Ha-varilerin İşleri kitabında aktarılan Kornelyus'un ve tüm aile fertlerinin tövbesine ilişkin olay, bunun bir kanıtıdır.

Kişisel tövbeyi ve dolayısıyla kişisel kurtuluşu küçümsediği kanısı öne sürülecek bu yaklaşıma karşı, Muhafazakar taraf sert e~eŞtirilerini ortaya dökmede gecikmiyor. Toplumların !

2l0 Prof.Dr. Ilaria MORALI

1. İlahiyar düşüncesinde diniere karşı doğan ilgi, yüzyıllık bir süreç· içinde ger-çekleşen bir ilahiyat duyarlılığın olgunlaşm~~;ından kaynaklanıyor ve bu olay 'asla ta-rihsel ortamın yarattığı baskılara ilahiyacın' boyun eğmesi olarak . değil, herzaman ötekinin kurtuluşu için duyulan 'samimi bir kaygı' olarak yorumlanmalıdır. Bu ne- ·· denle, hıristiyan olmayiinın kurtuluşu ~zerine konuşurken, ilahiyarın düşüncesinde, belirli bir dinden çok, geniş anlamda, hıristiyan olmayan dinsellik mevcuttur. Bu veya şu dine karşı herhangi bir özel yargı söz konusu değildir. Çünkü ilgi odağının n:ı,erkezinde, bağlı olduğu din göz önünde tutulmaksızın, her zaman ve sadece öte-ki'nin kurculuştr vardır. . . ·

2. Bilerek, ilahiyacın, dinlerin değerlendirilmesine de ihtiyaç duyduğunu belirt-tim. Bu ilahiyacçılara göre dinler konusu, hıristiyan olmayanların kurtuluşu gibi ge-nel konu kapsamına giren birçok noktadan sadece bir tanesi. Bu değerlendirmenin kökeni Kursal Kitap'tadır: Mesih, Allah ile insanlar arasında cek aracı olduğundan, tek gerçej< din . ise Mesih'in kurduğudur. B, ilahiyacçıların diğer dinleri küçüqısemeleri anlamına gelmez. Onların bu yargıları sadece ilahiyat yani Allah'a ilişkin gerçekiere bağlı alanda üretilen yargıdır. Bu da, diğer diniere kültürel ve tarihsel açıdan büyük saygı gösterenler olmalarında onlar için herhangi bir sakınca teşkil et-mıyor.

De Lubac ve Rahn~r aras·ır~da oldukça değişil< iki gi;)rüş buluyoruz: - (ocuzlu yıll~rda orcaya. ac~lan) De Lubac'ın görüşü şu ifadelerle özetlenebilir21: Ona göre dinler doğaüstü olmayan sistemler olarak ele alınmalı; ilahi niyerten

gelmeyen, insan doğasının ifadesini içeren girişimleridir. Onlar; insan tarafından ya-pılan Allah ·arayışının bir ifadesidir; insan doğasından kaynağını alan, aşağıdan ge-ten ·harekederdir. · · ·

Bu dinleri yaşam ·tarzıyla ifade eden in~an herhalükarda doğaüstü yarçlım alabi-lir, y~ni Allah:ın lütfunu alabilir. Bu cezin· iki özelliği var:

1. Öznel (subjektif) seviyeyi (lücuf ile insan kalbi arasındaki ilişki) nesnel seviye-den (Hıristiyan olmayanlar tarafından yaşam tarzıyla ifade edilen doğal din) ayırıyor.

2. Bir hıristiyan olmayanın, bir din içerisinde, lütuftın etkisi alcında hareker et-mesi, o dinin doğa üstülüğü, dolayısıyla ~urtuluş açısından değ~ri var, neticesine ulaşmasını kabul ermiyor. .

3 .. Din doğal bir sistemdir, bu nedenle bir yoldan çok, hazılıkm. Bir anlık, daha sonra üzerinde tekrar duracağımız 'hazırlık' kelimesini hafızada tutmaya davet e&-yqrum. Nicekim bu kelime llnci Yarikan Konsil'ini anlamak açısınd~n çok önemli, dokuzyüzlü itahiyac düşüncesinde hemen hemen 'teknik' bir kavram olduğundan sa:. dece raslancı sooucu kullanılmıyor. ·

- Rahner'in görüşü (1961): tezi bir dioio meşruluğu kavramı üzerinde odaklanıyor. Bu argürı:ıaocasyoo üç ilginç. nok~a suouyor22:

1. Hıristiyan olmayan. bir dinde, doğaüsrü lütuf anları mevcut ve bunların aracıLığıyla insan Allah ile bir iman ilişkisine giriyor .

. 2. Bu anlar sayesinde, ku.rtuluşa kavuşma yönünden, 'tarihsel olarak hıristiyanlıkla erkili bir karşılaşmanın mümk~nacı olmadığı zaman zarfı içerisinde, hıristiyan . ol-mayan din positif dolayısıyla kurtuluş ile ilgili ve doğaüstü ~ir işieve _sahiptir.

3. ~esnel olarak ele alındığında, din, gayri meşrudur ve bu şekilde kalır, oysa öz-nel olarak ele alındığında kurtuluş yoludur.

1850 yılı ve JI. Vacikan Konsili (1962-1965) ca~ihleri arasında "Bizden Olmayanın" Kurculuşu 211

Rahner'de· nitelikli bir yorum değişikliği görmek mümkündür: 'yol' ('via') keli-mesi Dokuzyüzlü yıllarda, örneğin Schmid'in düşüncesinde, ilahi müdahalenin şekIir-re işaret ederken," şimdi, doğaüstü bir iman. eylemi sağlayan kurtuluş açısından

··araç', 'aracı' anlamları ile algılanan 'din' ('religione') kelimesiyle eşit sayılıyor. Rah-ner için hıristiyan olmayan din, hıristiyan olmayanıı., Hıristiyanlık kabullenilecek derecede inanılır görünecek güne kadar, kurtuluş yolu işlevini görecek. O zamana kadar hıristiyan olmayan din, lütuf aracısı işlevini görebilir.

2.3 Konsil'in metinlerinde bizden olmayanın kurtuluşu Sekiz-Dokuzyüzlü yılların ilahiyat düşüncesi çerçefesinde yapılan oturumlar

üzerinde bu kadar durmarnın sebebebi çok açıktır: nitekim Dokuzyüzlü yılların ilk elli yılında yapı.lan teolojik oturumlar arka planda olmazsa, Konsil'i anlamak müm-kün değildi. Hıristiyan•olmayanların kurtuluşu hakkında bilgiler içeren metinlerin, geçirmiş olduğu tüm süreci uzun bir çalışmarndan dolayı, yayımlanan dokümanlar arasında ele geçebilecek materyalleri elekten geçirdikten sonra, çok hızlı bir şekilde bazı belirlemelerde bulunmama izin verin.

a. Geçmişe ait belgeler Yarikan Konsütü'nden önceki süreçte, IXncu Pio'nun yapmış olduğu konuşma

ların - haricinde, Kilise!nin Resmi öğretilerinde hıristiyan olmayanların kurtuluşuna ilişkin konu ele alınmamıştır. Bazı kesimler itiraz ederek; Kilise'nin katı ve dışlayıcı olarak nitelendirilebilecek kelimelerle ifade ~ttiği daha önceki açıklamaların var-lığından bahsedebilirler: nitekim Kilise'nin Resmi Öğretileri'ne ait en az üç metin bulunmaktadır: Evrensel Kilise'nin dışında hiç kimseye kurtuluş yoktur, açıklainasını yapan IV ncü Laterano Konsili (1215); aynı kavramı eie alan Papa VIIInci Boni-facio'nun U nam Sancram (1302) adlı fermanı; Floransa Konsili (1442) esnasında çıkartılan Cancare Damina adlı fermanın açıklaması: Kilise'nin birliği içinde olmayan

· · hiç kimse kendini kurtaramaz.

Tabii ki bu metinlerio varlığını inkar etmiyorum, fakat yayımlandıkları özel se-bepler açısından değil, üzerinde durduğumuz konu açısından, onlara verilen önemin boyutunu büyük ölçüde azairacak nitelikte bazı noktaların altını çizmek istiyorum. Bu metinler, nitekim, sadece dalaylı yoldan bizim konumuzu ilgilendiriyor. Sebe-bini de hemen açıklıyorum.

İlk alcı çizilmesi gereken konu bu belgelerin otraya çıkış zamanları: bunlar bü-· . yük keşifler çağından önceki zamanla ilgilidirler. Bu da şu anlama geliyor;: önceki sunumda da belittiğim gibi, öyle bir zamanda bulunuyoruz ki, ~ırisi:iyan ve onunla birlikte tüm Kilise, İncil'in gerçekten dünyanın her tarafına yayıldığına inanıyorlar. Böylece Kilise'nin dışında kalanlar, kendi umursamazlıklarından dolayı dışarıda kaidıkları neticesi ortaya çıkıyor. Şimdi,. belirtildiği gibi, bu fikir Amerika kırasının keşfinden sonra çok derin bir krize girer ve İncil'in dünyanın dÖ~t bir yanına ulaşmadığını kanıtlar.

Küçümsenemeyecek ikinci bir konu da, yukarıda adı geçen belgelerin, hıristiyanlığın iç dünyasını ilgilendiren konuları içermesi ve hıristiyan olmayanların kur-tuluşu ile hiç bir ihşkisinin bulunmamasıdır. Dışında kurtuluş olmayan ·Kilise bir-liğinin altını çizmeyi hedefleyen cümleler, özellikle hıristiyanlara yönelikti. Kili-se'nin birligini ve tekliğil!in böyle se.rt bir şekilde altını çizme gereksinimi, ya dav-ranışlarıyla ya da sapkın düşünceleriyle bu birliğe karşı çıkanların vadiğından · kay-naklanıyor. Bu durum, nitekim, Kilise'nin dışında kurtuluş yoktur, dedirriyor. Öy-leyse bu belgeler hıristiyan olmayanların kurtuluşu konusunu ele alma niyerinde de-

212 Prof.Dr. Ilaria MORALI

ğillerdi.

Üçüncü bir konu ise 'Kilise dışında ku.rculuŞ. yoktur" sözlerinin yorumhinmasıdır. Normalde Kilise Babaları döneminde ortaya atılan b~ sözler purrpe~eslere değil sapkın düşünceyi benimseyenlere yönelikti. Bu konu hakkı nda derine inmek için-yakın bir tarihte basılan ·B. Sesboüe'nin çalışın:asına gönderme yapıyorum1>.

Herhalükarda bu sözler, vaftiz olmayanlar için kullanılsa bile, iyi anl~ılmalıdır. Bu sözler insanlığın ' büyük bir bölümü cehenneme gidiyor, neticesini doğuran, Ki-lise' nin ·görünen sınırları .dışında kurtuluş yoktur, anlamına gelmiyor. Oysa sadece Kilise ile ilişkili olmayan·hiç bir kurtuluş yoktur, anlamına geliyor: hıristiyan· olma-yan insanı kurtaran lütuf, Kilise içinde ve Kilise'nin görevi aracılığıyla verilenle ay-nıdır. Her lütuf, Mesih tarafından kurulan kilise ile oneotojik (fizik öresi) bir bağı vardır. · . ' . · ·

'Kilise dışında kurtuluş yoktur', ifadesi 'Kilise dışında lütuf yoktur' anlamına gelmiyor. Cümleyi .böyle yanlış bir ·ş~kilde yorumlayan, 1949 yılında yayımlanan Sanro Ufficio Kurulu'nun bir belgeyi onayladığı gibi, Kilise tarafından cezalandırıldı. Oysa aynı belge ~ılamaz cehaletin .içinde olan tüm insanların kurtuluş imkanına sahip olduğunu açıklıyor24

Bu gözlemlerin ışığında diyebiliriz ki, h ıristiyan qlmayanların kurtuluşu konu-sunun 'açık bir şeki lde işlenmesinin, Kilise'nin. Resmi öğretileri tarafından istenme-si için, !Inci Yarikan Konsili'nin yapılmasını ve dokümanlarının yayımianmasını beklemek gerekecek. Kilise tarihinde ilk defa, Konsil'in sayesinde, hıristiyan olma-yanların ve onların kurtuluşu komasu, Evrensel Kilise'nin Epjskoposları ve Papa ta-rafından eie alınan bir konu olacak. .

b. llnci Vatikan Konsili'nin Doktrini Konsil'in doktrinal düşüncesini, Kilise'yi konu alan İman Yasası Lurneo Genri-

um (LG) adlı belgenin 16 no'lu maddesinde bulmak mümkündür. Konsil'in diğer belgelerdeki (Gaudium et spes adlı İman Yasası'nın 22nci (]laddesi ve Misyoner Fa-aliyetler Genelgesi'nin 7nci maddesi) konu ite .ilgili maddeleri, bu madde çerçeve-sinde yorumlanmalıdır. Kilise'nin hıristiyan olmayanlara karşı davranışını konu alan Nostra Aetate adlı Bildiri, doktrinal bir belge değildir, fakat Konsil'in niyetin-de, bu metin Kilise ile hıristiyan olmayanların arasındaki ilişkiyi düzenlemede pı;at ik noktalara değinen bir metin olarak düşünülmüştür. Bu yüzdeq, Dogmatik bir yapıya sahip bir belge olar~ tabir edilemez2s. Maalesef, karolik ilahiyatçıların bir-. çoğ4 bu ayıretmeleri hatırlamıyor ve böylece .K.ilise'nin hıristiyan olmayanlara yö-nelik düşüncelerini yüzeysel olarak, salt bu Nostra Aerate bilirisi üzerine kuruyor-lar. Oysa doktrinal anlamda, 'g!:)z önü.nde tutulması gereken daha önemli belgelerin varlığını unutuyorlar. Kacolik Kilisesi 'nin hıristiyan olmayanların kurtuluşu hak-kın~aki öğretisinin ne olduğunu anlamaya yardımcı olmak .için, Konsil'in doktr.in.i- . ni ~ağıdaki noktaları ile özetlemek istiyorum ..

LG 16ncı maddesi 4 i.lkeden bahsed.iyor26:

1. Hıristiyan olmayanlar, eğer ~ılamaz cehalet (bilgisizlik) durumunda iseler,· kurtuluşa ~rişebilme imkan.lna sahiptir~er: ;Konsil bu cehaletin özelliğini açıklryor (Mesih'in Incil'i ve Kilise). Bu cehalet, Ilahi ifşa konusunda cehalet olduğundap en ;:sek derecedeki cehalettir. Böylece Konsil IXnc~ Pio'nun öğretilerini ~abul f d.i-

2. Hıristiyan olmayan insanın kişiliğine ait iki boyutu ortaya çıkarmak suretiy-le, insanı şöyle tasvir ediyor: samimi bir kalp ile arayış içinde, ilahi isteğin vicdanın

1850 yılı ve II. Vacikan Konsili (1962-1965) cadıleri arasır.da "Bizden Olmayanın" Kurtuluşu 213

sesi aracılığıyla tanınması; bu ila.hi isteğin, kişisel irade boyutu aracılığıyla eylem-le.re dökülmesi için gösterilen Çaba; .

3. Bu eylemlerin lütfun ilhamı altında yapılması;_ 4. Kilise'nin, onların nezdinde mevcut iyi ve gerçek olan şeyleri, İncil'e hazırlık

yargısı olarak atfedebilmesi. (gramer ve sözdizimi alanlarında incdendiğind~ 'apud illos' [Onların nezdinde) kelimesi ile, Konsil, din sistemlerinden çok şahıslardan -bf!.hsediyor). . Bu dörr temel ilke, Hıristiyan olmayanların kurtuluşu (salus infıdelium) hakkında yapılan orurumlar sayesinde, dogmanın gelişmesi ve"Konsil tarafından kabulüne i!işkin üç önemli noktayı su yüzüne çıkarıyor.

a. Hıristiyan olmayanların kurtuluşu (Salus infıdelium) evrensel bir kurtuluşa eriştirme iradesi çerçevesinde kabul edilmeli, yani katı görüşlerin kısıtlamalarma yer verilmemeli;

b. Çok dikkatli olunması gereken husus ise: bu kurtuluşlin şartları ve yönlerini tasvir ederken, dinler bu konu içerisine girmemesi, yani LG'un 16ncı maddesinde bahsedilen kurtuluş sürecinde, dinler işin içine sokulmuyor. Lütfun müdahalesi, ki-şinin iç dünyasında, hiçbir aracı olmaksızın, gerçekleşiyor veya daha basit bir tabir-le, vicdanın ·gizliliği içinde müdahale ediyor, diyebiliriz. Metin, Hır~stiyanlığın ya-nında, doğaüstü aracılık veya kurtuluş yollarının varlığına ilişkin varsayımıara hiç yer vermiyor. Tekrar ediyorum: Dinler hakkında, kültürel veya tarihsel düzeyi yö-nelik bir yargıdan çok, doktrinal bir değerlendirme yapıyor. Başka bir deyişle: hıristiyan olarak Kilise bana diyor ki, hıcisriyan olmayan dinler kurtuluş yolları değillerdir, kurtuluşa sebep olmazlar; tarihsel ve kültürel açıdan, örneğin, bu veya şu di-ni rahatça insani dahiliğin ve insanın Allah'ile karşılaşma arzusunun muhteşem bir ifadesi olarak değerlendirmeye devam edebilirim. Netice itibari ile be11 karolik hıristiyan için, hıristiyan olmayanın da yararlandığı kurtuluş, tek ve aynıdır: .Mesih'in Kurtuluşu.

Konsil'in, ilahi kurtuluşun yapıların dışına da taştığını açıklaması, önceki: su-numda da söylediğim gibi, ortaçağda beliren bir ilkeye atıfta bulunuyor: Allah'ın kendi gücü, Kilise'nin Kursal Gizemleri'nde kısıtlı kalmaz. O kendisi tarafından kurulan, Kursal Gizemler'in, yani aracıların da dışına çıkarak hareket edebilir. Böy-lece O, bağlı oldukları dinler kurtuluş getiren dinler olmasa pahi, hıristiyan olma-yanlarda da kurtarıcı olarak hareket edebilir. !

Misyoner Faaliyeder Genelgesi'nin 7nci maddesi de sıkı bir biçimde bı,ı görüşle hemfıkirdir: metin dinlerden değil 'dini girişimler' den-bahsediyor ve dinlerin ise kurtuluş yolları değil, İncil' e hazırlıkold'*larını belirtiyor. Hıızırlık tabiri, yani ha-zırlayıcı, Mesih'te imana hazırlayıcı işlevini görüyorlar, anlamına geliyor27 •

Resmi metinlerio yayımıanmasına eşlik eden belgeleri tanıyan, Konsil'in Dokuz-yüzlü yıllarının ilahiyatının iki önemli tezi tanıyacak, ·üzerinde açık oturum yaptığını iyi bilir28. Eğec Konsil, dinlerio aracılık rolünün olmadığı. yargısına varan dü-şün.cenin ifade edildiği, İncil' e hazırlık rabirini iki defa kullandıysa-De Lubac'tan başlamak üzere, tüm bu yüzyılın bir özelliği olan bu tabirio teknik bir ifade oluğunu belirtmiştim-, bizler tersini söyleyebilir miyiz? Diniere ilişkin, "yollar" tabirini kullanabilirdi, fakat bunu hiç bir zaman yapmadı. Bana göre, metinde mevcut 'onun tarafından bilinen yollar' (viis sibi ootis) ifadesinden yola çıkarak, Konsirin, diniere kurtuluşla ilgili değer tanıdığını savunan tez, temeli olmayan bir tezdir. Da-hası, ifadenin ortaya çıktığı metinin o bölümünde, aşılamaz ceh~letten ve. iman'ın

214 Prof.Dr. Ilaria MORALI

olanaklılığından bahsediliyor. Genelge'nin, bu nedenle, LG'un görüşun.ü benimse-diğini gösteriyor: ilahi müdahale şahıslara yönelik bir müdahaledir. Gaudium et spes adlı İman Yasası'nın 22nci maddesinde de, aynr bu anlarola karşılaşıyoruz. Bu söz konusu maddede, Kursal Ruh'un tüm ·insanlara Me.sih'in Kurtuluşu'na yani Pas:: kalya Gizemine ortak olmaya olanak sağladığından bahsediliyor2Y.

Sonuç Birinci sunumumda da söylediğim gibi, belli bir dini gelenek içerisinde §aşayan

biri, eğer ciddi bi