SADRŽAJ

1. Uvod...................................................................................................................22. Geografski položaj.............................................................................................33. Istočnoalpska oblast do naseljavanja Slavena..................................................34. Naseljavanje Slavena u istočnoalpsku oblast.................................................................4

4.1. Vrijeme naseljavanja i teritorijalna rasprostranjenost.......................................44.2. Društveni odnosi nakon doseljavanja Slavena....................................................5

5. Slavenska plemena ujedinjena u Samovom savezu.......................................................66. Karantanija.....................................................................................................................6

6.1. Pojava feudalnog poretka u Karantaniji.............................................................7 Literatura.............................................................................................................................9

1

1. Uvod

U pripremi za ovaj referat, koja se sastojala u čitanju literature, našao sam se u nedoumici. Problem su mi predstavljali vremenski okviri unutar kojih bi trebao obraditi temu. Dilema je bila sljedeća: držati se strogo u skladu sa naslovom teme i obraditi slovenačke zemlje u ranom srednjem vijeku (dakle period od posljednjeg kvartala V vijeka do kraja X vijeka) ili proširiti temu do XII vijeka. U prvom slučaju bi dao minuciozniji prikaz zbivanja na istočnoalpskom području u vrijeme velike seobe naroda, detaljnije bi dočarao situaciju na tom području do dolaska Slavena, ali bi događajnu historiju ostavio nedorečenu. U drugom slučaju, kad bi obradio i period od X do XII vijeka tj. doseljavanja Mađara i Velike Karantanije do dinastičkih borbi na slovenačkom tlu i konačnog ujedinjenja pokrajina pod Habsburgovcima, dao bih zaokruženu ali razvodnjenu cjelinu događaja. Na kraju sam se odlučio za prvu opciju iz dva razloga: prvo, zbog toga što smo izučavajući stari vijek, ograničeni vremenom i usmjereni na važnija, općija (jebemti komparativ) zbivanja, malo pažnje posvetili rimskoj provinciji Norik, pa bi ovo bila savršena prilika da to nadoknadimo. Druga stvar je što bi u slučaju konkretnijeg rada jednoga dana mogao daljnjim istraživanjem obraditi i period od X do XII vijeka koji bi bio svojevrsni nastavak ovoga rada. No to je pitanje vremena i sudbine. Problemima vezanim uz ovaj referat tu nije bio kraj. Jasno mi je da je svrha referata da se prikažu tuđa naučna dostignuća i da se u principu referat može temeljiti samo na jednoj knjizi, ali nedostatak literature na bosanskom, hrvatskom ili srpskom jeziku upravo je razočaravajući. Tako se osim Istorije naroda Jugoslavije, zastarjele i prepune ideoloških zamki nisam imao na što drugo osloniti. Odbacujući sve ideološke pretenzije, ili kao neomarksista da eufemistički kažem poglede, čopkajući komadiće informacija iz raznih priručnika i u najvećoj mjeri oslanjajući se na vlastitu konceptualizaciju, uspio sam uz dosta truda sastaviti ovaj referat koji ću vam sada izložiti.

2

2. Geografski položaj

Da bi bolje razumjeli najzapadnije područje koje su Slaveni naselili dat ćemo kratki opis geografskog položaja države u kojoj oni danas žive. Slovenija se nalazi na krajnjem rubu sjeverozapadnog Balkanskog poluotoka između Italije, Austrije, malim dijelom Mađarske, Hrvatske i sjevernog dijela Jadranskog mora. Zauzima cijelu istočnoalpsku oblast, sjeverozapadni dio kraške Dinarske oblasti, manji, periferni dio Panonske nizine i jadranski primorski pojas u širini od 35km od talijanske granice do ušća rijeke Dragonje.

3. Istočnoalpska oblast do naseljavanja Slavena

Kameno doba u istočnoalpskoj oblasti završava otprilike 1900. god. pr.n.e. nakon čega se raširila upotreba metala a već u bronzano doba kroz Sloveniju idu trgovački putevi iz Italije prema sjeveru i istoku. Ilirska plemena (Norici, Latobici, Karni) koja su u halštatsko doba (1000. – 400. god. pr.n.e.) naseljavala ovo područje su se stopila sa keltskim koja prodiru u IV vijeku i sa njima obrazuju prvu veću državnu tvorevinu – Noričku Kraljevinu. Rimska osvajanja nisu zaobišla ni ovu oblast. Rimljani u etapama prodiru na periferne granice zapadnog Balkana gdje romaniziraju stanovništvo i stvaraju uporišta koja su štitila istočne granice carstva a jedno od najpoznatijih je Akvileja, osnovana 181. god. pr.n.e.1 No potčinjavanje ilirsko-keltskih plemena nije bilo jednostavno i potrajalo je sve do 9. god. n.e. kada su Rimljani osvojene teritorije organizovali u provincije koje su uključene u veću upravnu jedinicu Ilirik.2

Nakon krize Carstva i propasti njegovog zapadnog dijela 476. god. teritorij istočnih Alpa, pogodan za prodiranje u Galiju i Apeninski poluotok, bio je izložen usputnim haranjima barbarskih vojskovođa. Tako je put vizigotskog vođe Alarika, koji je 410. god. osvojio Rim, vodio upravo preko južnog Norika no puno su strašniji bili pohodi hunskog vojskovođe Atile koji je iz podunavskih dijelova Panonije, gdje se pretpostavlja da je imao i prijestolnicu,3

najprije 451. god. kroz sjeverni Norik prodro u Galiju gdje je na Katalunskim poljima doživio poraz, a potom 452. god. preko južnog Norika tj. Ljubljanske kotline upao u sjevernu Italiju usput pustošeći rimske provincijske gradove, između ostalih i Akvileju.4 U ovakvom rasulu zapadnog dijela Carstva, kada ono gubi provincije Afriku, Hispaniju i Galiju, pretpostavlja se da i dijelovi Panonije, sjeverno od Drave, to kratko vrijeme vjerovatno žive samostalnim životom.5 Kada je Odoakar 476. god. svrgnuo cara Romula Augustula i definitivno dokrajčio Zapadno Rimsko Carstvo i zavladao u Rimu kao kralj Germana, dio istočnoalpske oblasti, koja je također dopala pod njegovu vlast, preciznije Noricum Ripense ili Obalski Norik uz gornji tok Dunava, prepustio je barbarima6 dok južni dio provincije ulazi u sklop njegove države.

1 Grupa autora, Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd 1953. Str. 33.2 U principu, Norik je bio uvjetno rečeno vazalna kraljevina i tek ju je car Klaudije (45. – 54.) pretvorio u provinciju. Vidjeti: Istorija naroda Jugoslavije I, str. 37. 3 Dragan Brujić, Vodič kroz svet Vizantije, Beograd 2005. str. 11.4 INJ I, str. 53.5 Ibid. str. 53 – 54.6 Ibid. str. 54.

3

Kada je Odoakar poražen na Soči 489. god. od ostrogotskog kralja Teodorika, istočnoalpsko područje postaje sastavni dio Kraljevine Ostrogota kao jedna od upravnih jedinica – Norik, čije je središte bilo u Teurniji na gornjem toku Drave. Iako je razdoblje ostrogotskog kraljevanja trajalo razmjerno kratko, provincija je krenula u blagi ekonomski oporavak. Rimsko stanovništvo se postepeno vraćalo natrag i obnavljani su porušeni gradovi a do posebne revitalizacije dolazi rudarstvo. No ovo blagostanje nije potrajalo. 546. god. Panonija, a samim tim i sjeverozapadni Norik, prepušten je Langobardima. U Gotsko-vizantijskom ratu (535. – 555.), u kojem je car Justinijan potpuno uništio Gote i uspio restaurirati Rimsko Carstvo, područje Norika podpada pod vlast Bizanta i Langobarda dok je sjeverni dio već neko vrijeme bio pod vlašću Franaka.7 Romanizirano provincijalno stanovništvo, ali i ono autohtono, rimska kultura, rimske institucije i način života uspjet će se tako očuvati sve do dolaska Slavena.8 Do tog drugog vala seobe i osvajanja barbarskih naroda čiji će glavni akteri biti Avari i Slaveni, preko Norika su prešli još i Langobardi na svom putu iz Panonije ka Italiji 568. godine.9

4. Naseljavanje Slavena u istočnoalpsku oblast

Čitav VI vijek Slaveni su iz svoje pradomovine zajedno sa Avarima upadali na bizantijske prostore sjevernog Balkana prelazeći Dunav. U početku su to bili izrazito pljačkaški pohodi nakon kojih bi se ovi narodi vraćali u svoja obitavališta. No početkom VII vijeka Slaveni, za razliku od Avara, pokazuju težnju da se trajno nasele na osvojenoj bizantijskoj teritoriji.10

Balkanski poluotok sa sjeverne strane je izrazito pristupačan no „u koliko su invazije sa Severa više prodirale u unutrašnjost, u toliko su se one više gubile i ponekad se razdrobljavale. Severna granica je dakle bila vrlo primamljiva za narode koji su dolazili sa severa; ali u koliko su oni više prodirali na jug, u toliko se više dešavalo da većina od njih nije odatle mogla da izađe. Samo narodi koji su bili mnogobrojni i jaki uspeli su da sačuvaju svoje etničke osobine i da se tu razvijaju.“11

4.1. Vrijeme naseljavanja i teritorijalna rasprostranjenost

Na osnovu vijesti koje donosi Konstantin Porfirogenet mnogi historičari smatraju da su postojale dvije velike seobe Slavena na Balkanski Poluotok: jedna ranija seoba velikih slavenskih masa u zajednici sa Avarima i kasnija seoba ratničkih slavenskih plemena.12 U vrijeme bizantskih ratova sa Avarima i Slavenima na istočnom i južnom Balkanu slavenska plemena počinju naseljavati područje istočnih Alpa. Oko 550. god. naseljavaju podunavske oblasti današnje Donje Austrije koje su do tada bile pod vlašću Franaka čija se snaga nalazi u privremenom opadanju. U središnjem dijelu istočnih Alpa naseljavaju se oko 568. god. a već između 593. – 595. god. bore se na gornjem toku Drave, u današnjoj zapadnoj Koruškoj, protiv Bavaraca. Do 580. god. zaposjeli su Slaveni Panoniju, dolinu Mure, Celjsku i Ljubljansku kotlinu i istočnu Korušku; oko 585. god. Ziljsku dolinu; oko 590. god. gornju Dravsku dolinu i dolinu Soče a oko 600. god. prodiru u gornju italijansku nizinu.13

7 Grupa autora, Vojna enciklopedija, tom 8, Beograd 1974. str. 691.8 INJ I, str. 55.9 Ibid. str. 63.10 Ibid. str. 84.11 Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Beograd 1922. str. 11 – 12.12 INJ I, str. 89. Istočnoalpska oblast naseljena je u prvoj seobi.13 INJ I, str. 80 – 81.

4

Od Jadranskog mora do Alpa granica između Slavena i Langobarda ide pravcem koji dijeli Dinarske Planine i Julijske Alpe na istoku do Furlanske Nizine na zapadu. Duž te granice Langobardi su izgradili limes pomoću kojega su zatvorili prelaz iz brdskih predjela u plodnu ravnicu.14 Sjeverno odatle slavenska granica prostirala se do račvanja Drave u sjeverne talijanske rijeke, naslanjala se na Visoke i Niske Ture po kojima se prema istoku produžavala do Dahštajna a zatim skretala prema sjeveru preko Dunava sve do Bečke Šume. Od izvora Drave do Dunava Slaveni su graničili sa Bavarcima, germanskim plemenom koje se u otprilike isto to vrijeme naselilo u Alpima i koje će tokom vremena predstavljati najopasnijeg slavenskog neprijatelja u istočnoalpskoj oblasti.15

Zbog primitivnog načina obrađivanja zemljišta alpski Slaveni su više voljeli da se naseljavaju u brdovitim krajevima gdje je plitka zemlja odgovarala njihovom stupnju tehnološkog razvitka.16 Pretpostavlja se da je u to vrijeme na toj teritoriji moglo da živi najviše 150 – 200 hiljada stanovnika.17

4.2. Društveni odnosi nakon doseljavanja Slavena

Savez koji su Slaveni imali sa Avarima nesumnjivo je bio od velike pomoći pri osvajanju zapadnih područja. Od svog dolaska na istočne Alpe pa do treće decenije VII vijeka alpski Slaveni su živjeli pod avarskom vlašću. Ali slavenske naseobine sve češće postaju metom avarskih pljačkaških pohoda i takve okolnosti nalažu Slavenima da se udruže u nov plemenski savez zapadnih Slavena. Alpski Slaveni i Langobardi su u početku zajednički napadali na bizantijske posjede u Italiji i Istri ali kada su se Langobardi izmirili sa Bizantom rasplamsale su se borbe i na slavensko-langobardskoj granici koje su vrhunac dosegle 611. god. tokom velike avarske provale u Furlansku i Istru. Bavarci, koji su sa zapada prodirali u gornje Podravlje, bili su najljući zapadnoslavenski neprijatelj ali su ih Slaveni zajedno sa Avarima potukli 595. god. u gornjoj Dravskoj dolini i tako za duži period suzbili njihov pritisak.18 Franci, čija će moć početkom IX vijeka opet početi rasti, znatno će utjecati na modifikovanje društva zapadnih Slavena jer će im kao moćna država u usponu nametnuti mnoge kulturne tokove, između ostalog i novu vjeru.19 Što se tiče starosjedilačkog, romaniziranog stanovništva, pretpostavlja se da Slaveni nisu bili baš blagonakloni prema njima, jer su ostaci njihovog obitavanja znatno gušći van etnografskih granica Slavena.20

5. Slavenska plemena ujedinjena u Samovom savezu14 Navedeno djelo, str. 81.15 Ibid.16 U to doba Slaveni su obrađivali zemlju na tzv. paljevinski način: zemlja koja je namjenjena za njivu treba da se iskrči, a zemljište se iskorištava najviše za vrijeme od pet godina (1 – 3 godine kao njiva a dvije godine kao pašnjak); zemljište se zatim ponovo prepusti šumi na oko 15 ili više godina a poslije opet počinje da se iskorištava. Kod prvog paljevinskog sistema zemljište se obrađuje motikama a ralo se ne upotrebljava jer korjenje drveća ostaje u zemlji. INJ I, str. 70.17 INJ I, str. 82.18 Ibid. str. 86.19 Ibid. str. 113 – 116.20 Ibid. str. 91.

5

Zbog već spomenutih učestalih Avarskih pljačkaških napada na Slavene slavenska plemena su oko 623. god. obrazovala nov savez radi odbrane kojem su se pridružili i Slovenci u Istočnim Alpama, Karantaniji i uz gornji tok Save oko 626. god. i to je terminus post quem non. Prostorno gledajući, savez je obuhvatao teritorij od područja na kojem su živjeli Polapski Srbi do Slovenaca a jezgru su mu predstavljala češka i moravska plemena. Savez je nazvan Samov plemenski savez po Samou, čovjeku nepoznatog porijekla, za kojega se pretpostavlja da je bio franački trgovac i da je stajao na čelu saveza slavenskih plemena 35 godina tj. od 623. do 658. godine.21

Osim Avara neprijatelji ovoga saveza bili su i germanska plemena na čelu sa Francima. Tako oko 625. god. Langobardi napadaju Karantaniju i otimaju joj jedan njen dio koji su Karantanci uspjeli povratiti tek oko 730. god. i možda je baš to bio povod za slovenačko priključenje Samovu savezu. Bilo kako bilo, moć saveza je jačala i oko 628. god. Karantanci konačno utvrđuju svoju granicu sa Bavarcima na izvoru Drave.22

Savez slovenačkih plemena pod Samom predstavlja prvi poznati samostalni istup Slavena u obrani svojih zemalja i prvi pokušaj vođenja razvitka nezavisan od drugih, jačih naroda koji su ga okruživali. Ali većina zemalja koje su ulazile u sastav saveza još uvijek nisu bile zrele za pravu državnu organizaciju. Nalazile su se u najboljem slučaju u tom „prijelaznom stadiju“ iz rodovske i plemenske u državnu organizaciju u tzv. vojnoj demokratiji, i to je bio jedan od glavnih razloga zbog kojeg se savez, nakon Samove smrti oko 658. god. raspao. Kao veća teritorijalna jedinica uspjela se očuvati samo Karantanija.23

6. Karantanija

Karantinsko središte bio je Krnski Grad na Gosposvetskom Polju u Slovenačkoj Koruškoj a njeno jezgro predstavljala je planinskim lancem zaštićena kotlina uz gornju Dravu i Muru. Za vrijeme Samovog plemenskog saveza Karantanijom je upravljao knez Valuk a nakon raspada saveza Karantanija nastavlja djelovati kao samostalna kneževina do oko 745. godine. Krajem VII i u prvoj polovini VIII vijeka Karantanci vode niz ratova sa Furlanima i Bavarcima ali sredinom VIII vijeka njihov se odnos prema zapadnim susjedima mjenja. Naime, u to vrijeme ponovo raste avarska moć i pritisak na Karantaniju i stoga Karantanci sklapaju vojno-politički savez sa Bavarcima. Ovi su pak bili pod vlašću Franaka protiv kojih su digli ustanak oko 737. god. u kojem su im pomagali i Karantenci. Ali Franci su u bitci kod Leha 743. god. savladali Bavarce i ponovo ih podvrgli svojoj vlasti. U to doba Karantanijom je upravljao knez Borut koji je uspješno odbio napad Avara 744./745. god. ali ih dotadašnji saveznici Bavarci podvrgnu pod franačku vlast.24 Iako je Karantanija očuvala unutrašnju samoupravu ona više nije bila samostalna država.25 Svoje knezove su i dalje birali sami ali je njihov izbor morao potvrditi franački kralj.26

Ali u to vrijeme počinje da se javlja jedan indirektan put za mješanje u unutrašnju politiku jedne zemlje a to je kršćanstvo koje je trebalo da sve zemlje poveže u jednu jaku cjelinu.

21 Fuad Slipčević, Istorija naroda Federativne Narodne Republike Jugoslavije I, Stari i srednji vijek, Sarajevo 1961. str. 131 – 133. 22 INJ I, str. 131.23 Fuad Slipčević, navedeno djelo, str. 133.24 INJ I, str. 132 – 139.25 Skrećem pažnju na razliku između vazalnih država i feudalnih pokrajina.26 O obredu i ceremonijalu ustoličenja kneževa u Karantaniji vidi: INJ I, 135 – 138.

6

Salcburški misionari našli su jak oslonac u karantinskim velikašima; prije svega u knezovima Gorazdu (749. – 752.) i Hotimiru (752. – 769.)27 ali su naišli i na otpor slobodnog seljaštva koji su osim crkvenim nametima bili ugroženi i napredovanjem feudalnog elementa (koji su, uzgred, povezani, što ću objasniti kasnije) kao i vojnim obavezama prema Franačkom Kraljevstvu što je rezultiralo ustancima od kojih je najžešći bio onaj između 769. – 772. god. koji je uz pomoć Bavaraca ugušio novi knez Valtunk.28

U međuvremenu na franačko prijestolje dolazi Karlo Veliki (768. – 814.) koji uveliko proširuje granice svoga kraljevstva: 774. god. osvaja langobardsku Italiju, 783. god. Istru a u ratovima protiv Avara, koji su potrajali sve do 803. god. uspio je da zauvijek uništi njihovu državu.29 Mijenjanjem granica iste je trebalo i osigurati. Oko 796. god. novoosvojene teritorije Karlo upravno podređuje dvjema pokrajinama: Furlanskoj marki i Istočnoj marki u koju ulazi i (tada još uvijek vazalna) Karantanija.30

6.1. Pojava feudalnog poretka u Karantaniji

Prije nego krenem sa pisanjem ovog paragrafa želio bih dati kratak osvrt na pojedina uzročno-posljedična tumačenja u marksističkoj historiografiji vezana za ovu temu. Uzrok priključenja Karantanaca ustanku Ljudevita Posavskog 819. god. protumačen je ovako: „Razvitkom feudalnog elementa, koji u strukturi slovenačkog društva najkasnije (?!) u to vreme preovlađuje nad ostalim elementima (ma da se klasa feudalaca još nije sasvim razvila i nema još pravnih karakteristika franačkog plemstva) (?! Kakve proturječnosti!!!), jačaju težnje za oslobođenjem tuđinskog jarma.“31

Promatrano sada, sa određenog vremenskog odstojanja, shvatljiva je težnja ka marksističkoj tezi razvoja društva i pokušaj nametanja (deduktivne) ideje kako su Slaveni samostalno p(r)ošli (zašto je Dubravko Lovrenović ipak dobar povjesničar :p) kroz taj razvoj. Iako u susjedstvu „razvijenije“ države, koja je mogla utjecati na ekonomske i društvene promjene, smatram da Slaveni u tom periodu ipak nisu bili spremni za tako velik korak kao što je (razvijeni ?) feudalizam prije razvijenog feudalizma. Sa druge strane, nameće se pitanje zbog čega su onda stupili u ovaj ustanak? Odgovor je vjerojatno puno arabeskniji (opet čudan komparativ) nego što je unitarističko sociološko stajalište, no na žalost trenutno nisam spreman da ponudim odgovor na njega.

Kao što je već spomenuto, oko 819. god. Slovenci u Donjoj Panoniji, sjeverno od Drave, priključuju se velikom ustanku kojega je protiv Franaka poveo Ljudevit Posavski. Ustanak nije uspio i kao posljedicu toga Karantanija gubi svoju nezavisnost koju će tek nakratko djelomično povratiti tek za nekih 160 godina za vrijeme vladavine kneza Kocelja. No priključenje Slovenaca ustanku bio je samo dobar povod za franačko podvrgavanje slovenačkih zemalja pod svoju vlast. Istočne marke, koje su predstavljale bedem odbrane istočnih granica Franačke su u nekoliko navrata potpuno zakazale pod naletima Bugara.

27 Gorazd i Hotimir, sin i nećak posljednjeg nezavisnog karantinskog kneza Boruta koji su oko 745. god. kao taoci odvedeni u Franačku gdje su se pokrstili. INJ I, str. 139.28 INJ I, str. 140.29 Oko 811. god. franačka vojska mora uzeti Avare pod svoju zaštitu od Slavena, oko 822. god. Avari se posljednji put spominju kao poluvazalno pleme, oko 828. god. postaju kraljevski kmetovi i do kraja IX vijeka potpuno nestaju među slavenskim i njemačkim kolonistima. INJ I, str. 143.30 INJ I, str. 141 – 142.31 Ibid. str. 144.

7

„Bezbednost granice mogla se očuvati samo na taj način što bi se izmenio sastav nepouzdane domaće vladajuće klase i povećalo stanovništvo u pograničnim pokrajinama. Kralj deli znatne delove dosad neiskorišćene ili prisvojene zemlje franačkim crkvenim i svetovnim velikašima, a druge oni sami prisvajaju, i kralj im naknadno daje za to svoje odobrenje. Tako je u slovenačkim krajevima nastao nov društveni sloj nemačke feudalne gospode.“32

Nadalje, stvaranjem feuda jasno se mogu ocrtati površinske mjere zemljišta koje zamjenjuju nestalni sistem njiva i paljevinsku obradu.33 A još i naseljavanjem pokornog kršćanskog stanovništva Crkva je bez problema mogla ubirati svoj porez. Upravo to se i dogodilo 828. god. kada je Ludovik Njemački protjerao Bugare sa osvojene teritorije i ponovo uredio odbranu državnih granica. Germanska kolonizacija potiskuje slavenski etnos u kmetstvo a njihov teritorij uvlači u krug evropskih kulturnih domena.34

32 INJ I, str. 145.33 Uvodi se sistem trogodišnjeg plodoreda (ozimo žito, jaro žito, ugar) sa stalnim njivama34 INJ I, str 144 – 145.

8

LITERATURA

1. Brujić Dragan, Vodič kroz svet Vizantije, Beograd 2005.2. Cvijić Jovan, Balkansko Poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Beograd 1922.3. Grupa autora, Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd 1953.4. Slipčević Fuad, Istorija naroda Federativne Narodne Republike Jugoslavije I, Stari i srednji

vijek, Sarajevo 1961.

PRIRUČNICI

1. Grupa autora, Vojna enciklopedija, tom 8, Beograd 1974.2. Klaić Bratoljub, Veliki rječnik stranih riječi, Zagreb 1972.

9