Sadraj:1. Uvod trendovi ulaganja u obnovljive izvore energije .............................. 22. Pozicija u Bosni i Hercegovini .................................................................... 33. Tehnoloke specifikacije projekta .............................................................. 54. Ekonomske specifikacije projekta .............................................................. 75. Ekonomska analiza opravdanosti ulaganja ................................................. 9 5.1. SWOT analiza ..................................................................................... 9 5.2. Stopa povrata na uloena sredstva .................................................... 11 5.3. Period eksploatacije projekta ............................................................ 11 5.4. Neto sadanja vrijednost projekta ..................................................... 13 5.5. Analiza izvora financiranja ................................................................ 14 5.6. Neto novani tok ............................................................................... 156. Zakljuak ................................................................................................. 17

1. Uvod - trendovi ulaganja u obnovljive izvore energijePitanje energije jedno je od kljunih problema suvremenog ovjeanstva. Budui da su zalihe fosilnih goriva i neobnovljivih izvora energije ograniene i da se predvia da e se u skorijoj budunosti iscrpiti njihove zalihe, time pitanje ulaganja u obnovljive izvore energije postaje aktuelnije. Solarna energija kao oblik obnovljivih izvora energije je neogranien resurs koji stoji na raspolaganju. Svi planovi i strategije razvijenih zemalja predviaju postupno poveanje udjela energije dobijene iz obnovljivih izvora, tako da se u svijetu stalno poveavaju investicije u ovaj sektor. Ovakva ulaganja prepoznata su od razvojnih fondova i financijskih istitucija, te imaju povoljnije izvore financiranja. Takoer investicije u solarnu energiju obeavaju relativno visoku stopu povrata i dug period iskoritavanja projekta.

2. Pozicija u Bosni i HercegoviniProizvodnja elektrine energije u Bosni i Hercegovini jo uvijek je na niskom nivou tehnoloke razvijenosti kada je rije o obnovljivim izvorima energije. Veina elektrine energije koja se kod nas proizvede je iz hidrocentrala i termocentrala. Obnovljivi izvori energije kao to su energija vjetra i solarna energija su malo ili nikako iskoriteni. Razvojne strategije predviaju ulaganja u ovaj sektor, to je i definirano Uredbom o koritenju obnovljivih izvora energije koju je donijela Vlada Federacije Bosne i Hercegovine. Ovom uredbom precizirani su uvjeti za dobijanje suglasnosti za iskoritavanje obnovljivih izvora energije, a propisane su i zajamene cijene po kojima se Elektrodistribucija BiH obavezala otkupljivati proizvedene koliine elektrine energije. Upravo ovakva situacija otvara prostor za investicije u ovaj sektor, budui da je prodajna cijena zagarantirana, a distributer se obavezuje na preuzimanje svih proizvedenih koliina. Razliiti izvori za proizvodnju elektrine energije imaju razliite otkupne cijene, i to:

Iz ovih podataka se vidi da solarna energija ima najvee zagarantirane otkupne cijene po kWh proizvedene elektrine energije, odnosno najvie tarifne koeficijente kojima se mnoi referentna cijena. U dugoronim planovima je da udio elektrine energije proizvedene iz obnovljivih izvora energije bude do 40% ukupne proizvedene energije, pa se moe smatrati da je trite na koje bi se plasirao proizvod osigurano, kao i otkupna cijena. Kada je rije o dobijanju dozvola za rad i saglasnosti, nadleno je Ministarstvo energije, rudarstva i industrije. Prirodne predispozicije lokalnog podruja za instaliranje kapaciteta za proizvodnju solarne energije su relativno povoljne, budui da je broj sunanih sati oko 1400 sati godinje, to omoguava dobru efektivnost solarnih sistema.

3. Tehnoloke specifikacije projekta

Solarna elektrana Biha planira se izgraditi na zemljinoj parceli povrine 1000 m2 u Bihau gdje je broj sunanih sati za mikro lokaciju 1390 sati godinje, to omoguuje efektivno iskoritavanje fotonaponskih panela. Povrina solarnih panela je 570 m2, a kapacitet elektrane je 145 kWn. U skladu sa tehnikim kapacitetima opreme procijenjena vrijednost rada je 1160 sati godinje, to omoguuje proizvodnju oko 136.000 kW godinje u prvih 5 godina. Kasnije efektivnost solarnih panela opada sa periodom njihovog iskoritenja na 108.000kWh godinje. U zadnjih 5 godina je procijenjena proizvodnja 80.000kWh. Kompletan sistem je automatiziran te je radna snaga potrebna samo da nadzire rad elektrane. Detaljni tehniki parametri navedeni su u slijedeoj tabeli:

Osnovni tehniko-energetski parametriRed.br

SOLARNA ELEKTRANA (SE) 145kWJedinicaTehniki parametri

1Naziv elektraneSolarna elektrana Biha

2Vlasnik elektraneSolar energy d.o.o Biha

3Lokacija elektraneZemljina parcela u Bihau

4Sjeverna geografska irina za Biha

5Istona geografska duina za Biha

6Vrsta obnovljenog izvora energije koja se koristiSunana energija

7Ukupna godinja ozraenost za lokaciju SE(kWh/m2)1390

8Nain izvedbeIzgradnja na zemljinoj parceli

9Broj objekata ugradnje fotonaponskih modulakom1

10Predvieni poetak rada2012

11Ukupna povrina zemljita na kojem se ugrauju FN/modm21000

12Ukupan broj fotonaponskih panela SEkom343

13Ukupna povrina fotonaponskih panela SEm2570

14Ukupna instalisana snaga SE DC(kWp)79

15Ukupna instalisana snaga SE AC(kW)77

16Broj i jedinina snaga pretvaraa(kW)4x17+1x10

17Mogua godinja proizvodnja elektrine energije SE(MWh)91,60

18Vrijeme godinjeg rada SE (projektovano)sati1.160

19Smanjenje emisije CO2 (izraunato po RETScreenEM)kg66.400

20Ukupni nominalni stepen iskoritenja SE%13,9

21Energija dobivena od 1kWp SE (projektovano)kWh/god

22Sistem nadzora upravljanjaSMA SUNNY

23Nain upravljanja (automatski/runo)automatski

24Blok transformator-nominalna snaga (TS10(20)/0,4`P1`)(kWA)1.000

TEHNIKO-ENERGETSKE KARAKTERISTIKE OPREME FOTONAPONSKIH (FN) PANELI

25Proizvoa FN panelaSoltechnics

26Tip FN panela

27Duina/irina/debljina FN panelamm1000x1650x50

28Broj FN elija u seriji FN panelakom

29Masa FN panelakg22

30Jedinina snaga FN panela(Wp)230

31Nominalna struja (Imppl) FN panela(A)7,67

32Nominalni napon (Vmpp) FN panela(V)30

33IZMJENJIVAProizvoa izmjenjivaaTip izmjenjivaaFRONIUSSMA STP 17000TL

34Maksimalna DC snaga izmjenjivaa (cos-1)(kW)17,41/10,20

35Maksimalni DC napon izmjenjivaa(V)1000/1000

36Nazivna AC snaga izmjenjivaa(kW)17,00/10,00

37Nazivna AC napon izmjenjivaa (3/N/PE)(V)400/230

38Maksimalna izlazna struja izmjenjivaa(A)24,60/16,00

39Maksimalni stepen korisnog djelovanja izmjenjivaa%98,20/98,10

4. Ekonomske specifikacije projekta

Da bi se projekat realizirao i pustio u pogon potrebna su sredstva u iznosu od 500 000 KM, a detaljna specifikacija investicijskih trokova po vrstama i ueu u ukupnoj investiciji data su u sljedeoj tabeli:

KOMPONENTAUKUPNO KMKM PO JED. (KM/kWh)UEE U INVESTICIJI U %

FN Moduli229 500, 000, 14145, 9 %

Inverteri44 000, 000, 0318, 8 %

Konstrukcija50 500, 000, 03210, 1 %

Ureenje terena, graevinski radovi i montaa25 500, 000, 0155, 1 %

Elektro oprema ( kablovi, ormari, zatita i uzemljenje)25 500, 000, 0155, 1 %

Prikljuak na mreu45 000, 000, 0279, 0 %

Dokumentacija i priprema56 500, 000, 03511, 3 %

Nepredvieni trokovi24 000, 000, 0144, 8 %

Ukupni investicijski trokovi500 000, 000, 306100 %

U sljedeem dijagramu prikazani su investicijski trokovi u postotcima, tanije; predvieno je da e ulaganje u FN module biti oko 46% od ukupno predvienog investicionog kapitala ili 229 500 KM to predstavlja i najvei dio izdvajanja. Na inventere ili pretvarae energije odlazi 8.8 % kapitala. Za ureenje terena, graevinske radove i temelje, montau odlazi 25 500 ili 5.1 % kapitala. Elektronska oprema u obliku zatita, uzemljenja DC i AC kablova pretpostavlja ulaganje od 25 500 ili 5.1 % dok prikljuak za mreu predvia 9% ili 45 000KM. Na dokumentaciju i pripreme odlazi 11.3 % predvienog kapitala to u KM iznosi 56 500 KM. U obzir su uzeti i nepredvieni trokovi za koje se pretpostavlja ulaganje od 4.8 % to u novcu iznosi 24 000 KM.

U nastavku su tabelarno prikazani operativni trokovi gdje se predvia da e na zamjenu invertera biti uloeno 60% od nabavne vrijednosti pomenutog. Za troak odravanja predvia se oko 0.5% od investicije, to takoer vrijedi i za trokove osiguranja. Trokovi radne snage predviaju se u obimu od 24 000 KM godinje, to predstavlja 4, 8 % od investicije.

Povremeni trokovi

Zamjena invertera% od cijene invertera60 %

KM18000

god.10

Trokovi plata

Trokovi plata% od investicije4,8 %

KM godinje24 000

god.15

Odravanje i osiguranje

Troak Odravanja% od investicije0.50%

Godinji rast trokova odravanja%/ god.2.50%

Troka osiguranja% od investicije0.50%

Godinji rast trokova osiguranja%/ god.0.00%

5. Ekonomska analiza opravdanosti ulaganja

Ekonomska analiza opravdanosti ulaganja podrazumijeva sve procjene potrebnih sredstava za ulazak u investiciju, kao i svih buduih koristi i trokova koje investicija nosi. Takoer se ocjenjuje i analizira trino okruenje i konkurentnost projekta, te sve mogue promjene ovih okolnosti.

5.1. SWOT analiza

U narednoj tabeli je uraena SWOT analiza solarnog potencijala u FBiH i mogunosti za dobivanje solarne energije. Identificirajui snage, slabosti, prilike i prijetnje moe se zakljuiti da FBiH uz brojne slabosti privrednog okruenja, uz velika politika i administrativna ogranienja ipak posjeduje velike mognosti za razvoj solarne energije zahvaljujui svom prirodnom poloaju i broju sunanih sati u toku godine. Veliki poticaj za proizvodnju solarne energije svakako je i sigurno trite kao i zagarantovana otkupna cijena.

SNAGESLABOSTI

stabilna valuta, razvijen bankarski sektor, dobar geo poloaj USK, BiH predstavlja jednu od povoljnih lokacija u Evropi za proizvodnju solarne energije, prosjena godinje zraenje u USK iznosi 1250-1300 kWh/m2, potencijal suneve energije premauje energetsku potronju u BiH, jeftina radna snaga;

nedovoljno vlastito istraivanje u ovom polju, loa ekonomska politika u ovom polju, nedovoljan osjeaj kompanija i lokalnih zajednica za vrijednost OIE, nedovoljna znanja ljudi koji donose odluke, loa saradnja USK i FBiH, neefikasna administracija, Pravni okvir (legislativa i regulativa) za energetski sektor u FBiH jo uvijek nije kompletan, tehnoko-tehnoloka zaostalost na cijelom podruju BiH, nedostatak subvencija za OIE;

PRILIKE

PRIJETNJE

sve vea naklonjenost zemalja svijeta OIE, mogunost prozvodnje energije za izvoz, koritenje sredstava za financiranje projekata OIE od strane Svjetske banke i EBRD, koritenje solarne energije za proizvodnju elektrine energije i zagrijavanje sanitarne vode, velike potrebe FBiH za elektrinom energijom koje premauju trenutnu proizvodnju, velike utede pri koritenju solarne energije koje bi potpomogle firme kao i domainstva, koritenje OIE smanjuje emisiju CO2 i doprinosi zatiti okolia i ouvanju prirodnih resursa, - solarna energija je raspoloiva odmah loa politika situacija u zemlji, skupa financijska sredstva i nerazvijenost financijskog trita;

5.2. Stopa povrata na uloena sredstva

Stopa povrata na uloena sredstva predstavlja omjer prosjenog godinjeg profita nakon oporezivanja i investicije u projekat. Kada bi prihod bio varijabilan za tih pet godina, prosjek bi bio obraunat i ukljuen u brojnik. Jednom kada je stopa povrata za investicijski prijedlog izraunata, moemo je usporediti sa traenom stopom povrata da bismo odredili treba li odreeni investicijski prijedlog prihvatiti ili odbaciti. U projektu solarne elektrane Biha oekivani godinji prihodi u prvih pet godina eksploatacije projekta je 100 000 KM godinje, a budui da je poetna investicija 500 000 KM, stopa povrata na uloena sredstva je sljedea:

Stopa povrata na uloena sredstva = x 100 = 20 %

Stopa povrata od 20% znai da se povrat uloenih sredstava u investiciju oekuje kroz pet godina. Uzimajui u obzir cijenu izvora financiranja, ovakva stopa povrata na uloena sredstva je povoljna i omoguava rentabilno poslovanje.

5.3. Period eksploatacije projekta

Tehnike mogunosti solarnih panela omoguuju da se paneli isplativo koriste petnaest godina. Efektivnost solarnih panela opada sa njihovim koritenjem, pa je u prvih pet dodina njihov kapacitet maksimalan, tj koliina proizvedene elektrine energije je od prilike 136 000 kWh tj oko 100 000 KM godinje. U narednih pet godina oekivana proizvedena koliina elektrine energije je oko 109 000 kWh godinje to odgovara vrijednosti od 80 000 KM. U zadnjih pet godina eksploatacije oekivana proizvedena koliina elektrine energije je oko 81 500 kWh godinje tj oko 60 000 KM godinje. Ukupna proizvodnja koja se oekuje po godinama je predstavljena u sljedeoj tabeli:

GodinaProizvedena koliina kWhCijena otkupa KM/kWhIznos

1135 943, 44750, 7356100 000, 00

2135 943, 44750, 7356100 000, 00

3135 943, 44750, 7356100 000, 00

4135 943, 44750, 7356100 000, 00

5135 943, 44750, 7356100 000, 00

6108 754, 75800, 735680 000, 00

7108 754, 75800, 735680 000, 00

8108 754, 75800, 735680 000, 00

9108 754, 75800, 735680 000, 00

10108 754, 75800, 735680 000, 00

1181 566, 06850, 735660 000, 00

1281 566, 06850, 735660 000, 00

1381 566, 06850, 735660 000, 00

1481 566, 06850, 735660 000, 00

1581 566, 06850, 735660 000, 00

1 631 321, 37001 200 000, 00

Iz prikazanih podataka se vidi da je period isplative eksploatacije projekta petnaest godina. Nakon isteka petnaest godina oprema je istroena i njeni kapaciteti nisu dovoljni da bi proizvodili dovoljnu koliinu elektrine energije iz koje bi se ostvarivao dovoljno velik prihod koji bi omoguavao rentabilno poslovanje postrojenja solarne elektrane.

5.4. Neto sadanja vrijednost projekta

Metodom sadanje vrijednosti sve tijekove novca diskontiramo na sadanju vrijednost, koristei traenu stopu povrata i oduzimamo od kapitalnog izdatka kako bi utvrdili da li je projekat isplativ. Neto sadanja vrijednost za investicijski prijedlog je:NSV = Tri su mogunosti:NSV 0 projekat se prihvataNSV 0 projekat se odbacujeNSV 0 indiferentnost prema projektu

NSV projekta solarne elektrane = - 500.000 + + + +

NSV projekta solarne elektrane = - 500.000 +93.457,94+87.343,87+81.629,78+76.289,52 +71.298,65+53.307,39+49.819,99+46.560,73+43.514,70+40.667,95+28.505,58 +26.640,72+24.897,86+23.269,03+21.746,76 768.950,47 NSVprojekta solarne elektrane = -500.000 + 768.950,47 NSVprojekta solarne elektrane = 286.950, 47 KM

Diskontiranjem buduih novanih tokova projekta solarne elektrane izraunata neto sadanja vrijednost za period od 15 godina iznosi 286.950,47 KM to jest vea je od nule, na osnovu ega se moe zakljuiti da je projekat isplativ.5.5. Analiza izvora financiranja

Analiza izvora financiranja podrazumijeva analizu dostupnih sredstava kojima se planira ui u investiciju. U projekat se planira uloiti 500 000 KM, od ega je vlastiti kapital 250 000 KM, ili 50 %, a ostatak se planira financirati iz kreditnih izvora. Cijena kreditnih izvora na tritu za ovakve investicije je prosjeno uz kamatnu stopu od 7 %. Prvo emo utvrditi jedinstvenu cijenu kapitala odnosno ponderisanu cijenu kapitala.Iznos% UeaCijenaPonderisana cijena

1234

Pozajmljeni kapital250.00050%7%3,5

Sopstveni kapital250.00050%8%4

Ponderisana cijena kapitala7,5%

Kredit koji se planira podii iznosi 250.000 KM sa godinjom kamatnom stopom od 7% i rokom otplate od 5 godina. Godinji anuitet ovog kredita je: Anuitet = 250.000 x = 250.000 x 0,24389 = 60.973 KM

Broj godinaGodinji anuitetOstatak glavnice na kraju godineGodinja kamataOtplata glavnice

12345

0-250.000--

160.973189.02727.50033.473

260.973128.05413.23247.741

360.973 67.081 8.96452.009

460.9736.108 4.69656.277

560.9730 47360.500

304.86554.865250.000

5.6. Neto novani tok

Neto novani tok u projektu predstavlja projekciju kretanja godinjih prihoda i rashoda od projekta, te razlike izmeu prihoda i rashoda koja ostaje slobodna na raspolaganju vlasnicima kapitala. Za projekat solarne elektrane Biha, okvirna predvianja kretanja prihoda i rashoda po godinama data su u slijedeoj tabeli:GodPrihodiRashodiSaldo Neto novani tok

1100 00089 937, 010 063, 0

2100 00089 999, 510 000, 5

3100 00090 063, 59 936, 5

4100 00090 129, 19 870, 9

5100 00090 196, 49 803, 6

680 00029 328, 350 671, 7

780 00029 399, 050 601, 0

880 00029 471, 450 528, 6

980 00029 545, 650 454, 4

1080 00029 621, 750 378, 3

1160 00029 699, 730 300, 3

1260 00029 779, 630 220, 4

1360 00029 861, 530 138, 5

1460 00029 945, 530 054, 5

1560 00030 031, 629 968, 4

TOTAL1 200 000747 009, 4452 990, 6

Iz prethodne tabele vidljivo je da projekat ima pozitivan neto noani tok kroz sve godine eksploatacije projekta, a razlike u visini slobodnih sredstava koja su na raspolaganju vlasnicima posljedica su promjena u visini i strukturi rashoda i prihoda. Visoki rashodi u prvih pet godina koritenja projekta uzrokovani su otplatom kredita, kojim se financirao projekat. Nakon vraanja kredita, neto novani tok je znatno vei i projekat najvie efektira od pete do desete godine koritenja. Prihodi imaju tendenciju opadanja, koja je, kao to je ve spomenuto, posljedica opadanja efikasnosti opreme i njenog troenja. U slijedeoj tabeli dat je analitiki prikaz rashoda po godinama:

GodinaTrokoviUkupno

anuitetplateodravanjeosiguranje

160 93724 0002 500, 02 50089 937, 0

260 93724 0002 562, 52 50089 999, 5

360 93724 0002 626, 52 50090 063, 5

460 93724 0002 692, 12 50090 129, 1

560 93724 0002 759, 42 50090 196, 4

6-24 0002 828, 32 50029 328, 3

7-24 0002 899, 02 50029 399, 0

8-24 0002 971, 42 50029 471, 4

9-24 0003 045, 62 50029 545, 6

10-24 0003 121, 72 50029 621, 7

11-24 0003 199, 72 50029 699, 7

12-24 0003 279, 62 50029 779, 6

13-24 0003 361, 52 50029 861, 5

14-24 0003 445, 52 50029 945, 5

15-24 0003 531, 62 50030 031, 6

TOTAL304 865360 00044 824, 437 500747 009, 4

Iz tabele struktura trokova, odnosno rashoda, vidljivo je da se trokovi odravanja poveavaju sa proteklim vremenom koritenja projekta, dok trokovi plata radnika i osiguranja imovine ostaju cijelo vrijeme isti.

6. ZakljuakZakljuno bi se moglo konstatirati da ovaj projekat ima dobre pretpostavke za realizaciju, budui da sve ekonomske projekcije daju pozitivnu ocjenu za ovakvu investiciju. Kada je rije o dugoronim perspektivama ovakvih vrsta ulaganja, ona su u prednosti nad ostalim vrstama investicija u proizvodnji energije, budui da dostupnost resursa ne dolazi u pitanje. Besplatna ulazna sirovina, to je u ovom sluaju suneva energija je besplatna i neograniena, pa je osnovno ogranienje za ovakve projekte ekonomsko tehnike prirode, tj dostupnost dovoljnih financijskih sredstava i kapaciteti i kvalitet opreme. Ova investicija obeava povoljan i stabilan povrat uloenih sredstava, i takve analize i projekcije ine ulaganje u iskoritavanje solarne energije kvalitetnim ulaganjem.

Trebalo jos uraditi i pored ostalog: financijski leveridz rizike navesti zakonski okvir cijenu sopstvenog kapitala pobrojati sve trokove,

18