sosyal bilimler enstitüsü dergisi (sayı. 10, 2001, mübadele’de kızılay cemiyeti’nin rolü)

8/15/2019 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Sayı. 10, 2001, Mübadele’de Kızılay Cemiyeti’Nin Rolü)

1/32

MÜBADELE’DE KIZILAY (H!LÂL-! AHMER)CEM!YET!’N!N ROLÜ

Prof. Dr. Mesut ÇAPA

Giri"

Lozan Konferansõ’nõn ilk döneminde yapõlan görü!meler sonucu, Türk ve Yunan taraflar õ arasõnda 30 Ocak 1923’te Türk ve Rum nüfus mübadele-sine ili!kin Sözle!me ve Protokol imzalandõ. TBMM’nin 23 A"ustos1923’te onayladõ"õ bu sözle!me, 25 A"ustos 1923’te yürürlü"e girdi1.

Sözle!meye göre,#stanbul Rum ahalisi ile Batõ Trakya Türk ahalisi dõ-!õnda, Türkiye arazisine yerle!mi! Rum Ortodoks dininde bulunan Türkiyetebasõ ile Yunan arazisinde yerle!mi! Müslüman olan Türk asõllõ Yunantebasõnõn 1 Mayõs 1923’ten itibaren mecburi mübadelesine ba!lanõlmasõkararla!tõr õlmõ!tõ.

Mübadelenin uygulanmasõnõ sa"lamak ve çõkmasõ muhtemel anla!-mazlõklar õ halletmek üzere Muhtelit (karma) Mübadele Komisyonu olu!tu-ruluyordu. Komisyon, taraflar õn tayin edecekleri dörder ki!i ile Birinci Dün-ya Sava!õ’na katõlmamõ! olan devletlerin vatanda!lar õ arasõndan Milletler Cemiyeti Meclisi’nce tayin edilen üç üyeden olu!uyordu. Muhtelit Müba-dele Komisyonu gerek duydu"u takdirde, bazõ yerlerde kendi emrinde çalõ-!acak tâlî (alt) komisyonlar kurma yetkisine sahipti; komisyonda bir Türk, bir Yunanlõ üye ile Muhtelit Komisyonca tayin edilecek tarafsõz bir ba!kan bulunacaktõ.

1

Görü!meler için bkz. Seha L.Meray (Çev.), Lozan Bar õ! Konferansõ, Tutanaklar Belgeler,A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1970, Tak õm I, Kitap 2. C.I., s. 317-385;#smail Soy-sal, Tarihçeleri ve Açõklamalar õ ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andla!malar õ, (1920-1945), TTK Yay. Ankara, 1983, C.I., s.177-183; Mesut Çapa, “Lozan’da ÖngörülenTürk-Ahali Mübadelesinin Uygulanmasõnda Türkiye K õzõlay (Hilâl-i Ahmer) Cemiye-ti’nin Katk õlar õ” Atatürk Yolu, Sayõ:2 ,Kasõm 1988, s. 241-256 : Mehmet Esad Atuner (Çev.), Mübadeleye Dair Türkiye ve Yunanistan arasõnda #mza Olunan Mukavelenâme-ler (Muhtelit Mübâdele Komisyonu Kararlar õ, Bi-taraf Azâlar õn Hakem Kararlar õ), Anka-ra, 1937, s.1


2/32

Sosyal Bi li mler Ensti tüsü Dergi si, Say ı : 10, Y ı l : 2001

30

Bakanlar Kurulu (#crâ Vekilleri Heyeti)’ nun 8 A"ustos 1923 tarihlitoplantõsõnda; “Muhtelit Komisyona, Dahiliye Vekâleti nâmõna ve reis sõfa-tõyla #zmir mebusu Doktor Tevfik Rü!tü ve Sõhhõyye ve Muâvenet-i#ctimâiye Vekâleti nâmõna delege sõfatõyla Erzincan Mebusu Hamdi Bey”seçildiler; Meclis’in 26 A"ustos 1923 tarihli celsesinde yapõlan oylamadaher ikisinin “me’zûn” sayõlmasõ kabul edildi.2 Muhtelit Komisyonda, K õzõ-lay’õ temsil eden Ömer Lütfi Bey; “heyet-i murahhasamõzda aynõ zamandasõhhõyye mü!âviri vazifesini de ifâ etmekte” idi.3

Türk Heyeti Ba!kanõ Dr. Tevfik Rü!tü (Aras) Bey, Muhtelit Müba-dele Komisyonu’nun 7 Ekim’de Atina’da yapõlacak ilk toplantõsõna katõlmak

üzere #stanbul’dan ayr õlmadan önce,#stanbul’da Eleftheros Logos gazetesi-ne verdi"i demeçte, “Mübadele i!lerini samimi görmek için Ankara’danemir aldõ" õnõ”4 söylemi!ti.

Sözle!mede sözkonusu olan Türk ve Rumlar õn mübadelesi MuhtelitKomisyon’un nezaretinde, önemli bir engelle kar !õla!õlmadan 1924 yõlõ so-nuna kadar büyük ölçüde gerçekle!tirildi. Komisyon yalnõz Yunanistan’dakalmõyor, gerekti"inde Türkiye’nin muhtelif!ehirlerine de u"ruyordu. 23Haziran 1924’te Komisyonun Türk, Yunan ve yabancõ delegeleriyle maiyetmemurlar õndan olu!an 40 ki!i #stanbul’da eski bir sadaret kona"õna yerle!ti-rildi. Bu sõrada, birkaç güne kadar#stanbul’a gelmesi beklenen Tevfik Rü!tü

Bey; “#slâm Cemaatine ait bazõ

müzakerâtõ

n intâcõ

için Atina’da kalmõ

!tõ

”5

.1924 Yõlõ A"ustos ayõnõn ilk günlerinde Muhtelit Komisyon üyelerinden#sveç’li Erktrand, Yunan delegesi Papas, kâtip Re!at Nuri Bey ile LefkoParidis ve Türk heyeti ba!kanõ Tevfik Rü!tü Bey Ankara’ya geldiler. Bu,heyetin Ankara’ya ilk geli!i de"ildi; Muhtelit Komisyon’un ba!kanõ #span-yol generali Dolara ile Yunan heyeti ba!kanõ Papas, 12 Ocak 1924’teT.B.M.M.’nin bir oturumuna da katõlmõ!lardõ6.

2 T.B.M.M. Zabõt Ceridesi,#kinci #ntihâb Devresi, Birinci#ctimâ Senesi, Ankara, (t.y.) C.I.,

s.295.3 Çapa, a.g.m., s.246; K õzõlay Ar !ivi, ds. 530. Hamit Bey, Atina’da bulunan Türk heyetineDr. Ömer Lütfi Bey’in görevinin 15$ubat 1924’te bitece"ini bildirmesi üzerine Dr.Tevfik Rü!tü (Aras) Bey, Ömer Lütfi Bey’in “#nfikâk õ hidemât-õ sõhhõyyeyi sektedâr e-dece"i gibi, komisyonda da fena bir tesir bõrakaca" õndan büyük nakliyatõn hitâmõna kadar murahhaslõkta ibkâsõnõ” rica etmi!ti.

4 Hakimiyet-i Milliye, 8 Ekim 19235 Hakimiyet-i Milliye, 25 Haziran 19246 Hakimiyet-i Milliye, 13 Ocak 1924, 5 A"ustos 1924


3/32


31

Mübadeleye ba!lanmadan önce, T.B.M.M. Hükümeti’ni çok a" õr gö-revler beklemekteydi. Sava!tan henüz kurtulmu! Türkiye’ye Yunanis-tan’dan 400 bine yak õn mübadilin gelece"i tahmin ediliyordu.7

Mübadelede K õzõlay-Hükümet!"birli#i

Mübadelenin uygulanmasõnda, Birinci Dünya Sava!õ ve Milli Müca-delede büyük yararlõlõklar õ görülen K õzõlay’õn tecrübe ve yardõmlar õndanfaydalanõlabilirdi. Nitekim bu hususta, Bakanlar Kurulu ile K õzõlay arasõnda5 Eylül 1923’te mübadele de K õzõlay’õn yapaca"õ yardõmlarla ilgili hususlar tesbit edildi.

Buna göre, Yunanistan’daki “#hrâc kapõlar õ” (çõk õ! kapõlar õ, iskele-ler)’nõn her birinde tam techizâtlõ birer sa"lõk heyeti bulundurulacaktõ. Yol-culuk esnasõnda gemilerdeki hastalar õn tedavi ve ia!eleri K õzõlay heyetleritaraf õndan yerine getirilecekti.#skân mõntõka (var õ!, indirme) iskelelerinde10’ar yataklõ dispanserler açõlacak ve yardõma muhtaç olanlara çama!õr, fa-nila, çorap ve ayakkabõ da"õtõlacaktõ. Hasta, ihtiyar, çocuk ve malûlleri in-dirme iskelelerinden iskan mõntõkalar õna ta!õnmak için her iskelede iki ilâ be! adet arasõnda her türlü levazõm ve masraf õ K õzõlay’ca sa"lanacak kam-yonlar tahsis edilecekti. Ahalinin geçici iskan için K õzõlay’õn #ngilizlerdensatõn aldõ"õ baraka ve çadõrlardan istifade edilecek; ayr õca Çanakkale’deki barakalar hükümet emrine verilecekti. K õzõlay, “mübadele-i ahâliye hidmetve muâveneti, vezâifinin en mukaddesi addetti"ini bu hususda memleketi-miz ve memâlik-i#slâmiyyeden celbine beyannamelerle te!ebbüs edece"iiânâtõn kaffesini bu hidmete hasreyleyece"ini”8 taahhüt ediyordu.

K õzõlay, mübadele esnasõnda Türkiye ve Yunanistan’da bir çok limanve iskân mõntõkalar õnda, muhtelif zamanlarda yirmi “imdâd-õ sõhhî” (sa"lõk yardõm) heyetleri görevlendirdi. Bunlar kurulu! tarihlerine göre!öyle sõra-lanmaktadõr: Ayvalõk, Selanik, Drama-Hanya, Kandiye, Kavala, Samsun,#stanbul, Mersin, Tekirda", Bandõrma, Mudanya, Tuzla, Kalikratya, Çatalca,Erdek, Kayalar, Kozana, Antalya, Uluk õ!la, Ni"de. Bir süre sonra Hanya,

7 Mübadele ba!lamadan önce yapõlan bir iskan planõnda, toplam 395 bin ki!inin Türkiye’ye

gelebilece"i tahmin edilmi!ti. 1924 yõlõ sonlar õna kadar çe!itli bindirme iskelelerindensevkedilen 360.236 ki!i bula!õcõ hastalõklara kar !õ a!õlanmõ!tõ. Bkz. Çapa, a.g.m.,s.243,251

8 KA, ds.530, (1923)


4/32


32

Kandiye, Bandõrma, Mudanya, Tuzla, Erdek ve Antalya heyetleri la"volun-du.9

Ayvalõk heyetinden hemen sonra kurulan 27 nci Selanik Heyeti, bütüne!ya ve levazõmõyla birlikte 18 Ekim 1923’te özel bir vapurla Selanik’e ha-reket etti. Dr. Mahir Bey’in ba!kanlõ"õndaki bu heyet, üç doktor ve eczacõile 12 memurdan olu!maktaydõ.10. Yunanistan’a gönderilen di"er heyetler-den Kavala heyetinde üç doktor ve eczacõ ile 12 memur, Girit’e giden Han-ya Heyetinde iki doktor ve eczacõ ile 11 memur, Kandiye heyetinde ise ikidoktor ve eczacõ ile 10 memur görev almõ!tõ. Yunanistan’da Drama, Kayalar ve Kozana’ya da heyetler gönderilmi!ti. Ayr õca Hanya, Kandiye, Kavala,

Drama ve Selanik Tâli Komisyonlar õ te!kil edilmi!ti11

.Türkiye’de faaliyet gösteren K õzõlay “#mdâd-õ Sõhhi Heyetleri” nden

bazõlar õ a!a" õdaki tabloda gösterilmi!tir 12.

Heyetin Adõ Heyet Ba"kanõ Görevliler

26. Ayvalõk Heyeti Dr. Hikmet 1 doktor, 1 eczacõ, 10 memur vehademe

27. Selanik Heyeti Dr. Mahir 3 doktor, 1 eczacõ, 12 Memur vehademe

28. Konya Heyeti - 2 doktor ve eczacõ 11 memur vehademe

29. Kandiye Heyeti Dr. Kemal 2 doktor ve eczacõ, 10 memur vehademe

30. Kavala Heyeti - 3 doktor ve eczacõ, 12 memur vehademe

31. Samsun Heyeti Dr. Fikri 2 doktor, 1 eczacõ, 10 memur vehademe

9 THAM (Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuasõ), 15 Haziran 1924, no:34, s.322 Ayvalõk

Heyeti, 1919’dan itibaren K õzõlay’õn olu!turdu"u 26. heyetti.10 Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumîsi Taraf õndan 341 Senesi Hilâl-i

Ahmer Meclis-i Umumîsi’ne Takdim Edilen (1339-1340) iki Senelik Devreye Ait Ra- por (THAC, 1339-1340)#stanbul 1341 (1925), s.13

11 THAM, no: 27, 15 Kasõm 1923, s. 66; no: 34, 15 Haziran 1924, s. 32212 THAM, no: 27, 15 Kasõm 1923, s. 66; no: 28, 15 Aralõk 1923, s. 104-105


5/32


33

32. #stanbul Heyeti Dr. Arif Ata 2 doktor, 1 eczacõ, 12 memur vehademe

33. Mersin Heyeti Dr.#rfan 2 doktor, 1 eczacõ, 10 memur vehademe

34. Tekirda" He-yeti

Dr. Yahya 1 doktor, 1 eczacõ, 9 memur vehademe

35. Bandõrma He-yeti

Dr. #smail Kemal 3 doktor, 1 eczacõ, 9 memur vehademe

36. Mudanya He-yeti

Dr. Saib l doktor, 1 eczacõ, 9 memur vehademe

5 Mart 1924’te Mübadele,#mar ve #skân Vekaleti’yle K õzõlay arasõndaikinci bir mesai programõ kararla!tõr õldõ. Yeni programa göre K õzõlay; Sam-sun, #zmir, Adana, Konya,#zmit ve Trakya mõntõka müdürlü"ü merkezlerin-de birer murahhas bulunduracaktõ. Murahhaslar, bulunduklar õ bölgelerdekiK õzõlay !ube ve merkezlerinin göçmenlere azami yardõm etmeleri için topla-nacak iânelerin, mõntõka müdürleriyle isti!are etmek suretiyle veya Vekâ-letten tebli" olunacak esaslara göre sarf ve kullanõlmasõna çalõ!acaklardõ.K õzõlay’õn murahhas bulundurdu"u mõntõkalardan ba!ka, Ankara dahil ol-mak üzere, 37 Vilâyette toplanacak iâneler burada iskan edilmi! ve edilecek olan göçmenlerin zaruri ihtiyaçlar õna sarf olunacaktõ. Buna kar !õlõk Mübâ-dele, #mâr ve #skan Vekaleti’nce, 1 Mart-30 Haziran 1924 tarihleri arasõnda bu vilâyetlerin hasõlatõndan 40 bin lira tahsil edilerek K õzõlay Merkezinegönderilecekti. Ayr õca, Vekâlet tahsilat noksanõnõ tamamlamayõ kabul edi-yordu.

K õzõlay’õn elinde bulunan kamyon ve kamyonetlerle göçmenlerin e!-yasõndan ba!ka; hasta, zayõf ve ya!lõlarla 12 ya!õndan küçük göçmenler ta!õ-nabilecekti. Yeni tesbit edilen programda, mõntõkalarda göçmenlerin sa"lõk-lar õyla ilgili levazõm ve ilaç bulunduran seyyar te!kilat ve kurumlar õn sayõsõda belirlenmi!ti13.

Ne var ki, “Dahilden ve hariçten ümid edilen iânatõn henüz cem’inemuvaffakiyet hasõl olmamasõ hasebiyle 5 Mart 1340 tarihli itilâfname ahkâ-mõnõn aynen tatbikine imkân kalmadõ" õ anla!õldõ"õndan“ K õzõlay ile Vekâlet 13 KA, ds. 530;THAM, no:31, 15 Mart 1924, s.223-224


6/32


34

arasõnda 17 Nisan 1924’te yeni bir mesai programõ kararla!tõr õldõ. Buna göredaha önce altõ mõntõkaya tayin edilen K õzõlay murahhaslar õnõn gönderilmesitecil edildi. Çe!itli marka 38 otomobil Vekâlete devredildi. Vekâlet, 5 Marttarihli kararda vermeyi taahhüt etti"i 40 bin liraya mahsuben 20 bin lirayõ 10gün içinde temin eyleyecekti. Yine Vekâlet, Yunanistan’da ve Türkiye’yenakilleri esnasõnda vapurlardaki muhtaç göçmenlerin iâ!esini K õzõlay vasõta-sõyla idare edecek; bunun için K õzõlay emrine ilk etapta 30 bin lira avansverecekti.#stanbul misafirhanelerinde ia!e, 23 Nisan 1924 sabahõndan itiba-ren Vekâletce idare edilecekti. K õzõlay’õn mali durumunun bu görevlerini 1Mayõs 1924’ten itibaren 3 ay müddetle sürdürmeye kâfi gelece"i; ancak bumüddet içinde iâne miktar õnda bir artõ! olursa K õzõlay’õn, Vekâletin yapaca-" õ masraflara katõlabilece"i belirtiliyordu. K õzõlay, eskiden oldu"u gibi a!a-" õdaki tesisleri idare edecekti:

#stanbul, Ni"de ve Kavala’da 20’!er yataklõ hastane; Mersin ve Sela-nik’te 50’!er, Samsun ve Uluk õ!la’da 30’ar yataklõ hastane (ayr õca, Sam-sun’da 30 yatak ihtiyat); Tekirda"’da 25, Kalikratya’da 15 yataklõ hastaneve Çatalca’da 10 yataklõ dispanser. Ayr õca, göçmen vapurlar õnda 11; ikisiKonya, biri Samsun, biri Adana ve biri de Söke, Milas ve Fethiye mõntõka-lar õnda olmak üzere 5 seyyar tabib görevlendiriliyordu14.

17 Nisan tarihli karara göre, iskan mõntõkalar õna K õzõlay murahhasla-

r õ

nõ

n gönderilmesi tecil edilmesine ra"men, Samsun ve#zmir’e iki murahhasgönderildi. Bunlardan Dr. Hakk õ $inasi Pa!a, #zmir ve Konya#mar ve #skanMõntõkasõ dahilinde görevlendirilerek 12 Nisanda#zmir’e geldi. K õzõlayMecmuasõ Müdürü Haydar Bey de, Samsun ve Trabzon yöresine gitti15.

Yunanistan’daki Heyetlerin Faaliyetleri ve Selanik Heyeti

Mübadelede sa"lõk i!lerini üstlenen K õzõlay heyetleri, aynõ zamandagöçmenlere giyecek yardõmõnda bulunarak geçici bar õnmalar õ için misafir-haneler açtõlar. K õzõlay’õn sõrasõyla Yunanistan’a gönderdi"i Selanik, Hanya,Kandiye, Kavala, Kozana ve Kayalar heyetleri mübadeleye tabi olan herke-se çiçek a!õsõ yaptõlar. Lekeli tifo ve hummâ-yõ râciaya (sõtma, fievrerecurrente) kar !õ, göçmenlerin vapura binmesi esnasõnda ve özellikle misa-firhanelerde önemli tedbirler alõndõ. Çok az görülen lekeli tifo vakalar õndahastalar hemen tecrid edilerek hastalõ" õn salgõn haline gelmesi önlendi. Lü-

14 KA, ds. 530, (1924-1925)15 KA, ds. 530; 529 (1924-1925),THAM, no:33, 15 Mayõs 1924, s. 285; KA, ds.530


7/32


35

zum görülen yerlerde dispanserler açõlarak binlerce hasta ayakta tedavi edil-di; buralarda özellikle sõtmalõ hastalara kinin da"õtõldõ. Batõ Makedonya veGirit adasõndaki Türklerin büyük bir k õsmõ yardõma muhtaç bir halde oldu-"undan, heyetlerce bunlara ekmek ve yemek da"õtõldõ; ihtiyaç görülen yer-lerde a!hane ve çayhane açõldõ.

K õzõlay’õn Yunanistan’da açtõ"õ misafirhaneler göçmenlerin en büyük sõk õntõsõ olan bar õnma ihtiyacõnõ kar !õlamõ!tõ. Ömer Lütfi Bey’in dedi"i gibi,misafirhaneler 200 binden fazla halk õn günlerce, bazen haftalarca sõhhi bir surette bar õnmalar õnõ sa"lamõ! ve göçmenleri kira derdinden kurtararak mil-yonlarca drahmi kazandõrmõ!tõ. Misafirhaneler açõlmadan önce iç k õsõmlar-

dan ak õn ak õn !ehirlere, özellikle Selanik’e gelen Türkler bar õnabilmek içinahõrlara bile büyük kiralar veriyordu. Vardar Kapõsõ taraflar õnda toplananlar daha kötü !artlar altõnda idiler, her gün sõtma ve bula!õcõ hastalõk tehlike-siyle kar !õ kar !õya idiler. 1923 Yõlõ Ekim ve Kasõm aylar õnda Kalk õ! veLengazalõlar, Vardar Kapõsõ ahõrlar õnda salgõn hastalõklardan çocuklar õnõkaybettiler 16.

Mübadeleye tabi Türklerin Yunanistan’dan Türkiye’ye nakline Ekim1923’ten itibaren ba!landõ. Muhtelit “Mübadele Komisyonu K õzõlay delege-si Ömer Lütfi Bey, Selanik’ten gönderdi"i 16 Aralõk 1923 tarihli yazõsõnda;“Mübadeleye tâbi olan ahalinin hemen her taraftan Türkiye’ye nakilleri

ba!lamõ

!tõ

r. Pek yak õ

n bir zamanda Drama’dan!imendöferle dahi nakliyat ba!layacaktõr. Merkez-i Umûmîlerinin karar õ vechile her vapura bir tabib velüzûmu kadar hastabak õcõ terfîk edilmekte”17 oldu"unu bildiriyordu.

Yunanistan’dan mübadeleye tâbi olanlar õn acelecilik ederek hazõrlõkla-ra ba!lamalar õ, ço"u kez güç durumda kalmalar õna sebep oluyordu. Nite-kim, Dahiliye Vekâleti’nden K õzõlay’a gönderilen bir yazõda; “Midilli Müf-tülü"ünden #zmir Vilâyetine vukûbulan i!’ârda, mübadeleye hemen ba!la-nõlaca" õ zannõyla Midilli #slâmlar õndan bir ço"unun e!ya ve menkulatõnõelden çõkararak harekete hazõrlandõklar õ ve aynõ maksatla köylerden kasa- baya nakledilen birçok halk õn büyük bir sefalet içinde bulunduklar õ ve bun-lar bir an evvel nakledilmezse açlõktan telef olmalar õ muhakkak oldu"u ci-hetle, bugünlerde nakilleri mümkün de"ilse, ia!eleri için muâvenet-i âcilede bulunulmasõna lüzûm” oldu"unun bildirilmesi üzerine, K õzõlay Midilli’ye bin lira nakdi yardõm gönderdi18. 16 Hilâl-i Ahmer, ak !am nüshasõ, 13 Temmuz 192417 KA, ds.530, (1923)18 KA, ds. 530


8/32


36

Girit’e giden 29. Kandiye heyeti 15 Kasõm 1923’te Kandiye’de faali-yete ba!ladõ; açõlan dispanserde ilk 13 gün içinde 620 hasta tedavi edildi.Kandiye’de herhangi bir salgõn hastalõ"a meydan verilmemi!ti. Fakir vesakat olan 192 ki!i ia!e edildi. Ba!tabibin ifadesiyle; “Nefs-i Kandiye’de on bin #slâm nüfusu oldu"una nazaran on bin ki!ilik çiçek a!õsõna” acilen ihti-yaç vardõ19. Heyet ba!kanõ muhtelif zamanlarda#stanbul’a gönderdi"i sa"lõk raporlar õnda Kandiye’de sõtma, ishal, bron!it ve göz hastalõklar õna rastla-dõklar õnõ belirtmekteydi.

Yunanistan’da en fazla faaliyette bulunmu! olan Selanik heyeti önce bir otelde yerle!ti. Heyeti Yunan K õzõlhaç ve Sa"lõk yetkilileri kar !õlamõ!tõ.

Dispanser tesis edilebilmesi için heyeteõslahane (Islahevi) denilen Türk eytamhanesi (yetimler yurdu)’nin idare dairesinde dört oda verildi.#lk gün-lerde biri Islahanede, di"eri Akçamescid’te olmak üzere iki dispanser veIslahevinde bir a!hane tesis edildi. Heyetin göreve ba!ladõ"õ bu günlerdecivar kazalardan 10 ila 20 bin ki!i Selanik’e gelmi!ti. Yunan hükümeti dekesin bir rakam veremedi"inden, daha sonra oldu"u gibi, göçmen sayõsõancak sevkiyat zamanõnda kesin olarak ortaya çõkabilecekti. Her geçen gün bu sayõ artõyordu. Aralar õnda yatak ve yorgandan mahrum olanlar õn da bu-lundu"u göçmenlerin bir k õsmõ, bilhassa Vardarkapõsõ taraflar õnda yüksek kira vermemek için ahõrlara yerle!mi!ler; bunlar õn ço"u sõtmaya yakalan-mõ!lardõ. Daha sonra bunlar Islahane civar õnda çadõrlara yerle!tirildi.

Yunanlõlar õn, özellikle Batõ Makedonya’daki Türklere kar !õ uygula-dõklar õ zorlayõcõ hareketler sonucu!ehirlerde toplanan göçmen sayõsõ hõzlaartmaya ba!lamõ!tõ. Batõ Trakya’daki Türklerin sa"lõk durumlar õnõ yerindegörmek üzere Ömer Lütfi Bey’le birlikte Jaquith, Dr. Mahir Bey, Selanik Tâlî Komisyonunda Türk delegesi Mustafa Arif Bey ve Amerikan Yak õndo-"u Heyeti Kavala müdüründen olu!an bir heyet otomobille Yenice veVodine’ye gitti. Ömer Lütfi Bey gezi sõrasõndaki gözlemlerini!öyle özet-lemektedir:

“Türk köylerinde Müslümanlar õn hanelerinin yüzde seksen ila doksa-nõ ellerinden alõnmõ! ve Rum muhacirlerine verilmi!tir. Türklerin hayvanatve erzaklar õ pek az istisna ile hemen kâmilen müsadere edilmi!tir”.Karacaova’nõn birkaç köyünde Türklerin hepsi evlerinden kovulmu! olduk-lar õndan ahõrlarda ve açõkta ikamet ediyorlardõ. Bu müsadereler, MuhtelitKomisyonun’un göreve ba!lamasõna ra"men daha!iddetli bir!ekilde devametmekteydi. Alõnan bilgilere göre, “Mekodonya’nõn her taraf õndan müsâde- 19 KA, ds. 321/9, (1919)


9/32


37

reler ve tazyikât aynõ sistem dahilinde devam etmekte” idi. Köylülerin bir-ço"u en yak õn !ehre ilticaya mecbur kalmõ!tõ. Bu sebeple civar köylerdenYenice’ye iki bin, Voldina’ye üç bin nüfus iltica etmi!ti. Ömer Lütfi Beydevamla; “ Bütün bunlar õ arzetmekte maksadõm; bu k õ! binlerce aç ve çõ plak halk õn komisyon mukarrerâtõ hilâf õna Türkiye’ye nakline mecburiyet hasõlolaca"õnõ !imdiden nazar-õ devletlerine arzetmektir” diyordu.

Gezi sõrasõnda Ömer Lütfi Bey’in yanõnda bulunan Jaquith’in görevi,Türklerin durumlar õ hakk õnda Muhtelit Komisyon’a bilgi vermek oldu"un-dan, tarafsõz bir !ahõs sõfatõyla komisyona bir rapor sundu.

Ömer Lütfi Bey, 8 Kasõm 1923’te Atina-Kalero’dan gönderdi"i yazõ-sõnõ !öyle bitiriyordu: “Makedonya Türklerinin vaziyet-i hâzõralar õna naza-ran Muhtelit Komisyon, mukarrerât-õ sabõkasõ hilâf õna evvel emirde yerle-rinden yurtlar õndan çõkar õlmõ! halk õn Türkiye’ye nakli suretiyle mübadeleye ba!layacaktõr. Vapur hakk õnda Ankara’dan henüz bir cevap gelmemi!tir 20.

Yunanistan’õn di"er yerlerindeki Türklerin durumu Batõ Makedon-ya’dakilerden farklõ de"ildi. Nitekim, Yanya’daki Türklerin 29 Kasõm1923’te K õzõlay Umûmî Merkezine müracaatlar õ üzerine, kendisinden bilgiistenen Ömer Lütfi Bey bu konuda!unlar õ yazõyordu:

“Yanya’nõn Türk #slâm ahalisi büyük bir müzâyaka veõzdõrap içinde-

dir. Garbî Makedonya’nõn bazõ k õsõmlar õ gibi burada da açlõk vardõr. Bu bi-çarelere bir yardõm olmak üzere kâtip Cevdet Bey vedâatiyle on gün sonrayirmi be! bin drahmi gönderece"im. #! bu para ile mahallinde!âyân-õ itimâdzevâtõn te!kîl edecekleri bir heyet ma’rifetiyle erzâk mübayâ edilerek erbâb-õ ihtiyâca tevzî edilecektir.Yanya ahali-yi#slamiyesinin on seneden beri zabtedilen çiftliklerinin icâr õna mukâbil k õsmen olsun te’diyat icrasõ zõmmõndaTürk heyet-i murahhasasõ reis vekili Hamdi Beyefendi iki gün sonra Muhte-lit Komisyon’un ictimâõnda teklifâtta bulunacaktõr. Ancak bu suretle bu bi-çarelerin hayatlar õnõ kurtarmak mümkün olacaktõr. Bu gibi müteferrik muâvenât için Kavala imdâd-õ sõhhi heyetimizden altmõ! bin drahmi irsâlinitalep etti"imi arz ve bilvesile...”21

Ömer Lütfi Bey’in bu yazõsõndan k õsa bir süre sonra, 4$ubat’ta, K õ-zõlay Yanya’ya para yardõmõnda bulundu. Yanya Müftüsü 8$ubat 1924 ta-rihli yazõsõnda K õzõlay’a te!ekkürlerini bildirdi22. 20 KA, ds.530, (1923). Heyetin tefti! tarihi 4 Kasõm 1923’tür.21 KA, ds, 53022 KA, ds. 530


10/32


38

Havalar õn ya"murlu gitmesinden dolayõ Ömer Lütfi Bey, Selanik he-yeti deposunda bulunan cadõrlar õn hepsini açõkta bulunan göçmenlere tahsisetti; böylece, Langaza muhacirlerinden iki binden fazla ki!inin bar õnmasõsa"landõ. Selanik heyeti ba!kanõ Mahir Bey, sevklerinden önce göçmenlerinhamamdan ve etüvden geçmeleri için te!ebbüste bulundu. Mahir Bey rapo-runda, mesken buhranõnõn pek !iddetli oldu"unu belirterek bu hususta Vali-li"e yaptõ"õ müracaatõn sonuçsuz kalmasõ üzerine gazetelere ilân verdi"in-den bahsetmektedir. 9 Kasõm 1923’e kadar Islahane’de bir dispanser, bir a!hane, bir cadõrlõ iskân mahalli; Alacaimaret’te ise bir dispanser açõlmõ!tõ.Mahir Bey, ia!enin her gün daha iyiye gitti"ini ve günde 600 ki!iye ekmek ve yemek da" õtõldõ"õnõ bildiriyordu. Ekmekte kullanõlan unun üçte ikisi ka-liteli, üçte biri ise ikinci undan meydana geliyordu. 29 Ekim-8 Kasõm 1923tarihleri arasõnda Islahane ve Alacaimaret’teki dispanserlerde 2342 hastatedavi edilmi!ti23.

Mahir Bey, 9-24 Kasõm 1923’te Selanik Heyetinin çalõ!malar õnõ !öyleözetliyordu:

Heyet, temizlik ve badana yapõldõktan sonra Islahane binasõnõn alt ka-tõna yerle!mi!ti. Selanik Tâlî Komisyon Ba!kanõ mösyö Henç, refakatindeTürk ve Yunan delegeleri oldu"u halde Islahane’yi ziyaret ederek sarfedilenmesaiden memnun kalmõ!tõ. 14 Kasõm’da Yetimler Yurdu ö"rencilerinin

Türkiye’ye sevkleri için Batõ

Makedonya Sa"lõ

k Müdürü Kopanaris ile an-la!ma sa"lanmõ!tõ. Buradaki ö"rencilerin yolculuk masraf õnõ Jaquith üst-lenmi!ti. Sefalet neticesinde ölenlerin sayõsõ her gün artmaktaydõ; 14 Ka-sõm’da Islahane civar õnda üç ki!i ölmü!tü. Amerikan M.C.Y.(Genç Hõristi-yanlar) Cemiyeti, göçmenlerin iskanõ için heyete ödünç olarak büyük bir çadõr vermi!ti. 21 Kasõm’da Yetimler Yurdu ö"rencileriyle bunlar õn sevkinememur olanlar ve ayr õca, E"ribucak köyünden gelen göçmenler sabah üzeriArslan vapuruna bindirilip; ö"rencilerin yolluk masraf õ olan 437.5 liraM.C.Y. Cemiyetine teslim edilmi!ti. Bunlar õn vapura binmesine Tâlî Ko-misyon Ba!kanõ, delegeler ve K õzõlay memurlar õ nezaret etmi!lerdi.

Selanik Heyeti 17 Kasõm’da bir hastane açtõ. Yine Mahir Bey’in yaz-dõ"õna göre, Gülbaba mevkii K õzõlay’a cadõrlõ ikâmet yeri olarak seçilmi!ti.

23 KA, ds. 530, (1923). Mahir Bey, bir f õr õncõyla yaptõ" õ ihaleden bahsederken, “Selanik’te

f õr õncõ Mehmet Bey’le ekmek hakk õnda anla!tõk. (Yüzde) 40 Mõsõr, (yüzde) 60 ikinciundan imâl etti"i ekme"i muvâf õk buldum ve 3.85 drahmiye pazarlõk suretiyle ba"lan-dõk. #kinci undan yapõlan ekmek için de 4.15 drahmiye ba"landõk. 15 gün için, ondansonra serbestiz.” demektedir.


11/32


39

Hastanenin personel, malzeme ve ilaç ihtiyacõnõ kar !õlamak üzere; Kavalaheyetinden bir hastabak õcõ, bir K õzõlay hem!iresi, bir tabib ve refakatlerinde bir çok ia!e maddesi getirildi. Aynõ vapurla #stanbul’dan ilaç ve çadõr dagelmi!ti24.

Yunanistan’dan Türkiye’ye gelen göçmenlerin dörtte üç kadar õ Sela-nik limanõndan sevkedilmi!ti. Bu yüzden, mübadelenin ortaya çõkardõ"õ her türlü güçlükle burada kar !õla!mak tabii idi. Nitekim, her geçen gün Sela-nik’te toplanan göçmen sayõsõnda bir artõ! gözleniyordu. Göçmen sayõsõnõnartmasõ birçok sõk õntõyõ da beraberinde getiriyordu; özellikle mesken sõk õntõ-sõ bunlar õn ba!õnda geliyordu. Mahir Bey 28 Kasõm tarihli yazõsõnda,

sevkiyatõn her !eyden önce süratli bir!ekilde sürdürülmesini arzu ediyordu25

.Selanik heyeti, göçmenleri geçici olarak bar õndõrmak üzere, Selanik

yak õnõnda Kireçköyü’ne ba"lõ Karahüseyin mevkiinde 5 bin ki!ilik çadõrlõ bir misafirhane tesis etti. Misafirhaneye getirilen kaynak suyunun masraf õnõ(4500 drahmi) Muhtelit Komisyondaki Türk delegesi heyeti kar !õlamõ!tõ.Böylece sayõlar õ 200 bine yakla!an muhacirler mesken kirasõ derdindenkurtulacaklar; misafirhaneye getirtilen kaynak suyu ile dizanteri, tifo ve di-"er salgõn hastalõklara kar !õ korunmu! olacaklardõ. Di"er yandan, hastalar enmüsait !artlar altõnda tedavi edilecekler, yaz mevsiminde özellikle çocukla-r õn sõtmaya yakalanmalar õ önlenmi! olacak, buradaki muhacirlerin toplu

olarak vapura nakledilmeleri kolay hale gelecekti. 1924 Yõ

lõ

nõ

n ilk günle-rinde faaliyete geçti"i anla!õlan misafirhanenin 20 Ocak 1924 tarihli tali-matnamesine göre; Türkiye’ye sevkedilmek üzere dahilden kara yoluyla vetrenle gelecek muhacirlerin hepsi bu misafirhaneye alõnacak ve bunlar için bir dispanser, on yataklõ bir hastane, bir çayhane, bir a!hane açõlarak dispan-ser ve hastanede iki doktor, bir eczacõ veya cerrah ve yeteri kadar da hastabak õcõ istihdam edilecekti. Çiçek a!õsõ misafirhanede tamamlanacaktõ26.

Misafirhanenin yerinin tesbit edilmesi pek kolay olmamõ!tõ. Mahir Bey ve Makedonya Sa"lõk Müdürü Kopanaris ile di"er delegelerden olu!an bir heyet Selanik civar õnda göçmenlerin geçici iskanlar õ için bir yer aramõ!-sa da, Mahir Bey’in ifadesiyle; “Bütün bu muhît içerisinde maalesef de"il 24 KA, ds. 530, (1923).25 KA, ds. 530, (1923). Mahir Bey!öyle diyordu: “Islahane bahçesi kâmilen muhâcirle

dolmu!tur. Zât-õ âlinizden son bir ricâm, sevkiyatõn tatile u"ramamasõnõ temin etmek vekomisyon nezdinde te!ebbüsatta bulunarak müftülük binasõnõ tahliye ettirmek veIslahanedeki Rum muhacirlerin yerine Türk muhacirlerini iskân esbâbõnõ istikmâl bu-yurmanõzdõr”.

26 KA, ds. 530


12/32


40

30 bin, hatta 10 bin ki!inin dahi iskânõna müsaid bir yer bulmak kabil ola-mamõ!tõr. Memleket dõ!ar õsõnda di"er bir noktada muvaf õk bir mahal tedâri-ki mecburiyetinde bulunulmaktadõr”. Birer suretini Selanik Tali MübadeleKomisyonu ve Türkiye$ehbenderli"ine27 gönderdi"i bu yazõsõnda Mahir Bey daha sonra!öyle diyordu: “Parlak cümlelerle yüksek maksada hidmetetmek için te!ekkül eden komisyonlar ve heyetler, ancak bu biçarelerin bir- birini müteakib heder olmalar õna !ahid olacak ve cenazelerinin defninden ba!ka !eyle i!tigale imkan bulamayacaktõr”. Mahir Bey yazõsõnõn sonunda,göçmenleri bir an önce sevk etmenin tek çare olaca"õnõ belirtiyordu28.

Muhtelit Komisyondaki Türk heyeti, 1923 yõlõnõn son günlerinde Ma-

hir Bey’in Kayalar Tali Komisyonu Türk delegeli"ine tayinini istedi. Mahir Bey’in buraya tayinini Ömer Lütfi Bey de istiyordu; zira, o “lisâna â!inâ” birisiydi; ancak, “mübadele-i ahalinin dörtte üçü Selanik limanõndan vâkiolaca"õna nazaran, izâm buyrulacak heyet reisinin sahib-i liyâkat olmasõ pek zarurî” idi29. Selanik “Sevk ve #rkâb Reisi “ Tevfik Bey’in yazdõklar õna bak õlõrsa, yeni heyet ba!kanõ Dr. Esat Bey aranõlan niteliklere sahip de"ildi.Tevfik Bey’in ifadesiyle Esad Bey, “malûmat-õ nazariyesi ve kuvve-inâtõk õyyesi ile ilk tanõ!tõ"õ kimseler tahtõnda hüsnü tesir bõrak õyorsa da, ha-kikat ve icrâatta muvaffakiyetleri yoktur. Vazifesine aid nevâk õs nazar-õdikkatleri celbetmeyip, kendilerini göstermek için sair makamât vezâifinintenkidi ile u"ra!maktan zevk almaktadõr”30. Görüldü"ü gibi mübadele esna-sõnda benzer veya de"i!ik tenkit ve!ikayetlere, az da olsa, K õzõlay belgeleriarasõnda rastlamak mümkündür.

Ömer Lütfi Bey, 17$ubat 1924’te Muhtelit Komisyonla birlikte Ati-na’dan ayr õlarak ertesi gün Selanik’e vardõ. Muhtelit Komisyon’un toplantõsõsõrasõnda Ömer Lütfi Bey ile Batõ Makedonya Sa"lõk Müdürü Dr. Kopanaris bir görü!me yaptõ. Ömer Lütfi Bey’in “insani mefkûre sahibi” bir ki!i olarak tanõmladõ"õ Dr. Kopanaris’e göre; Batõ Makedonya’da salgõn hastalõk görül-dü"üne dair !ayia do"ru de"ildi; ancak son birkaç ay içinde bu bölgeyegelen Rum muhacirleri arasõnda münferid üç lekeli humma vakasõ görül-

27 Hariciye Vekaleti, mübadeleyle ilgili olarak yapõlacak müracaatlar õn do"rudan do"ruyaAtina’daki T.C. mümessilli"ine gönderilmesini kararla!tõrmõ!tõ. Açõksöz, 7 Ocak 1924.

28 KA, ds. 530. Mahir Bey Selanik’ten gönderdi"i 8 Aralõk 1923 tarihli bu yazõdan bir günsonra bir ba!ka yazõsõnda daha karamsar bir cümle kullanmaktaydõ: “Serîan sevkleri içinkâfi miktarda vapur gönderilmeyecek olursa, bu zavallõlar birer-iki!er de"il, kitle halin-de sokak ortalar õnda öleceklerdir”.

29 KA, ds. 530, (1924-1925)30 KA, ds. 530, (1924-1925)


13/32


41

mü!tü. Drama heyeti ba!kanõ Ziya Bey de, Drama’da Rumlar arasõnda gö-rülen münferid bir iki lekeli humma vakasõ dõ!õnda, Müslüman halk arasõndasalgõn hastalõk olmadõ" õnõ bildirdi.

Muhtelit Komisyon’un Selanik’te toplandõ"õ sõrada, 20 $ubat’ta Ko-zana ve Kayalar sa"lõk heyetlerini getiren Antalya vapuru Selanik limanõnademirledi. E!yalar õn gümrük resminden muaf tutulmasõ için Yunan MaliyeBakanlõ" õna müracaatta bulunuldu. Daha sonra heyetlerden alõnan e!ya lis-teleri Fransõzcaya tercüme edilerek Muhtelit Komisyon aracõlõ"õyla Selanik Gümrük Müdürlü"üne gönderildi. Gümrükten muaf tutulan e!yalar dahaönce trenlere yüklenmi!ti. E!yalar õn daha ucuz ta!õnmasõ için yapõlan müra-

caata Yunan Maliye Bakanlõ" õnõn verdi"i cevapta; “Rum Mültecilerine e!yave erzâk ihdâ” ve tevzîi eden Amerika ve#ngiliz Salîb-i Ahmerlerinden biletenzîlât yapõlmadõ"õ” bildirildi. Kayalar ve Kozana heyetleri 24$ubat’taSelanik’ten hareket ettiler; bunlara ait 125 ton e!ya ve erzak Selanik’tenSuruvic’e kadar, yakla!õk bin Türk lirasõna nakledildi.

Muhtelit Komisyon’un Selanik’te 4 gün devam eden toplantõsõndaKayalar mõntõkasõndan 10 bin, Kozana’dan 8500, Vodinye veKaracaova’dan 10 bin ki!inin Türkiye’ye sevkleri kararla!tõr õldõ. Ömer LütfiBey’in de katõldõ" õ bu toplantõda hazõrlanan programa göre, Kozana mõntõ-kasõndan nakliyata 5 Mart 1924’te ba!lanacak ve 20 günde son bulacaktõ. #lk

naklõ

yatta sevkedilecek 8500 göçmen en fazla muhtaç durumda olanlar ara-sõndan seçilmi!lerdi. Bunlar õn köylerinden Karaferye istasyonuna gelebil-meleri için 40-65 km. yol katetmeleri gerekti"inden Kozana'da 1500,Ahdova’da 1000 ve Karaferye istasyonunda yine 1000 ki!ilik üç misafirha-ne tesis edilecekti. Kayalar’dan nakliyata 7 Mart’ta ba!lanacak bir ay içinde10 bin ki!i sevkedilecekti. Kayalar heyetinin merkezi Suruvic olacak ve burada 1500 ki!ilik bir misafirhane ve a!hane açõlacaktõ. Vodine veKaracaova mõntõkalar õ Selanik Tâlî Komisyonuna ait olmakla birlikte,Vodine’de açõlacak küçük misafirhanenin Selanik heyeti taraf õndan tesis veidaresi kararla!tõr õldõ31.

K õzõlay heyetleri Yunanistan’da faaliyetlerini sürdürürken, Dr. GalipHakk õ ve Nazmi Bey’ler Kavala, Drama, Selanik ve Kayalar heyetlerinidenetlemek üzere#stanbul’dan Kavala’ya geldiler 32.

31 KA, ds. 530; THAM, no:31, 15 Mart 1924, s.226.32 THAM, no: 31, 15 Mart 1924, s.228


14/32


42

1924 Yõlõ sonuna do"ru mübadeleye tâbi göçmenlerin azalmasõyla birlikte Yunanistan’daki heyetlerin ço"unun faaliyetine son verilmi!, ancak Selanik heyeti mübadelenin sonuna kadar görevini sürdürmü!tü. Temmuz1924’te Selanik Birinci Tâlî Komisyonunda görevli Türk delegesi KerimBey, Selanik’te külliyetli miktarda göçmen bulundu"unu ve bunlar õn liman-daki mevcut gemilere bindirileceklerini; bunlar õn sa"lõk ihtiyaçlar õnõn kar-!õlanabilmesi için K õzõlay heyetine mahallinden memur istihdamõ için yetkiverilmesini istiyordu33. 5 Aralõk 1924’te Yunanistan’da bir saldõr õya u"rayanSelanik Heyeti#stanbul’a döndü. K õzõlay, Yunanlõlar õn bu davranõ!õnõ Mil-letlerarasõ K õzõlhaç Komitesi nezdinde protesto etti. Yunanlõlar verdiklericevapta, bir yanlõ!lõk vuku buldu"unu ileri sürmü!lerdi. K õzõlay #dare Heye-ti, Selanik’te toplanan bin kadar göçmene yardõm etmek üzere aynõ heyetitekrar Selanik’e gönderdi34. Selanik Heyeti çalõ!malar õnõ 1925 yõlõ ba!õnakadar sürdürmü!tür.

Mübadillerin Türkiye’ye Sevk ve!â"eleri

Mübadillerin büyük ço"unlu"u deniz yoluyla, di"erleri de demiryo-luyla Türkiye’ye sevk edilmi!tir. Kasõm 1923’te mübadele ba!ladõ" õ zamanyabancõ gemilerden faydalanma yoluna gidilmi!se de, #mar ve #skan Vekâ-leti’nin Türk armatörleri ve “Seyr-i Sefâin” idaresiyle yaptõ" õ anla!madan

sonra sevkiyat Türk vapurlar õ

yla yapõ

lmaya ba!landõ

. Gerek armatörler, ge-rekse Seyr-i Sefâin vapurlar õ göçmenleri asgari fiyatla naklediyor; ayr õcaçocuklarla muhtaç mübadillerin % 15’i bedava ta!õnõyordu. #lk günlerdeBakanlõk (Vekâlet) emrinde 17 Türk gemisi mevcuttu35. Bu gemilerin he-men hepsinde K õzõlay sa"lõk heyetleri bulunuyordu36. Göçmenlerin Yuna-nistan’dan Türkiye’ye kadar süren yolculu"u, K õzõlay doktorlar õnõn verdi"iraporlarda bütün teferruatõyla anlatõlmaktadõr.

Selanik’ten 28 Kasõm 1923’te mübadil ve öksüzler yurdu ö"rencilerinialan Arslan vapuru,!iddetli f õrtõnaya ra"men vaktinde Tuzla’ya geldi. An-kara’dan gelen bir yazõda, ö"rencilerin iyi kar !õlanmasõ tavsiye edilmi!ti.

33 KA, ds. 530, (1923-1924)34 THAM, no:41, 15 Ocak 1925, s.178-179; Vatan, 29 Aralõk 192435 Mübadelede kullanõlan gemiler!unlardõ: Arslan, Türkiye, Mahmudiye, Bozkurt, Rume-

li, Te!vikiye, Trabzon, Rize, Timsah, Dumlupõnar, Giresun, Sakarya, Sür’at, Sulh,Altay, Ankara ve Bahricedit. KA, ds. 530, (1924) Ayr õca bkz., Çapa, a.g.m., s. 249;Açõksöz, 7 Ocak 1924

36 Ömer Lütfi Bey, Atina’da yayõnladõ" õ 4 Ocak 1924 tarihli talimatnamede, vapurdakiK õzõlay doktorlar õnõn görevlerini açõklõyordu. KA, ds. 530.


15/32


43

Yolcular, #stanbul’dan bir romorkörle Tuzla’ya gelmi! olan K õzõlay ve ök-süzler yurdu memurlar õ taraf õndan kar !õlanarak kendilerine çorba da" õtõldõ.Daha sonra e!yalar mavnalara yüklenerek, mübadillerden bir k õsmõ ö"ren-cilerle beraber #stanbul’a gittiler. K õzõlay doktorunun ifadesiyle, “Vapur,Tuzla tahaffuzhânesinde mu’tâd tathîrâtõnõ ikmâl ettikten sonra Tekfurda"’ahareket etmi! ve muhâcirler oraya çõkar õlarak kendilerine a!õ yapõlmõ! veçorba ve ekmekle ita’m edilmi! ve mutasarr õf dahi hazõr bulundu"u halde bir cemm-i gafîr taraf õndan” kar !õlanmõ!lardõ37.

3 Aralõk 1923 tarihli bir yazõda, Selanik limanõndan Sakarya vapuruna binen mübadiller hakk õnda !unlara yer veriliyordu:

“Sakarya vapurunun Selanik limanõnda 3222 muhâciri ve 12 yetimçocu"u hamilen dün ak !am yedi bucukta Tuzla ve Tekfurda"õ’na mütevec-cihen hareket etti"ini beyan ile kesb-i!eref eylerim.#rkâba 30 Te!rîn-i Sanîtarihine müsâdif günün sabahõ saat on birde ba!lanõlmõ! ve dün ak !am 2Kanûn-õ Evvel’de hitâm verilmi!tir. #rkâbõn bidâyetinde her !ey kemâl-iintizâm ile cereyan etmi!se de, dün bir taraftan muhâcirlerin tehâcümü ilevapurun dolu bulunmasõ ve di"er taraftan vapura binmekde isti’câl edilmesi,mesainin bir dereceye kadar seyrine mani olmu!, mamafih!âyân-õ ehemmi-yet hiçbir vahîm vak’a zuhûr etmemi!tir. Yalnõz bir kadõn denize dü!mü!sede, teneffüs-ü sun’î ile kurtar õlmõ!tõr. Di"er taraftan malarya, sefalet-i fiz-

yolojiye ve sû-i tagaddî neticesi olarak birkaç vefat vukû- bulmu!tur”38

.Yunanistan’dan mübadil alan vapurlar#stanbul’dan ba!ka, Anado-

lu’daki di"er limanlara da yolcu çõkar õyordu. Nitekim Trabzon vapurundakiK õzõlay doktoru raporunda; Selanik’ten Mersin’e altõ, Samsun’a ise dokuzgünde gelinebilece"ini belirtiyordu. K õzõlay doktorunun ifadesiyle; “Birinciharekette Selanik’ten alõnan 1372 nefer muhâcire icâb eden çiçek a!õsõ veUrla tahaffuzhânesinde muktezî tathîrât-õ fenniye ve itlâf-õ ha!erât ameliyesiicrâ edildikten sonra, esna-yõ rahta iltihab-õ amasar-õ haddeye musâb bir kadõn ile adem-i tagaddî neticesi zaif-i umûmîye mübtelâ bir buçuk aylõk kerimesi vefat ve denize ilka’ ve iki o"lan çocuk tevlîd etti"i halde” bunlar-dan ba!kan herhangi bir olay ve bula!õcõ hastalõk görülmeden göçmenler Mersin’e çõkar õldõlar. #kinci seferde Selanik’ten bindirilen 1082 göçmeninçiçek ve birinci veba a!õlar õ yapõldõktan sonra, “ irkâb olunarak Tuzla tahaf-fuzhânesinde be! günlük karantina müddeti ikmâl ve tathîrât-õ fenniye veitlâf-õ ha!erât ameliyesi icrâ, ikinci veba ve birinci dizanteri a!õlar õ da tatbik 37 KA, ds. 530.38 KA, ds.530.


16/32


44

olundu”. Göçmenleri Samsun’a götürmek üzere yola çõkan gemi, bir araZonguldak’a u"radõ"õ sõrada K õzõlay !ubesi taraf õndan çocuklar için sekizkutu nestle sütü verildi. Trabzon vapuru, Samsun’dan Gelibolu’ya gelecek 100 #slâm muhaciri ile Selanik’e gidecek 291 Rum göçmeni alarak 7 A"us-tos 1924’te#stanbul’a döndü39.

11 Mayõs 1924 gecesi #stanbul’dan ayr õlan Sulh vapuru, Selanik’tenaldõ"õ mübadilleri#zmir ve Çe!me’ye çõkardõ. Sulh vapuru bundan sonrakiseferinde Kavala’dan aldõ"õ muhacirleri 29 Mayõs’ta, Bandõrma’ya 5 miluzakta Pirama’ya (?) getirdi; ertesi günün sabahõ Bandõrma’ya u"rayarak buradan tekrar Yunanistan’a gitti. Pirama’ya çõkan mübadillere iskân mü-

dürlü"ü ve müftülük taraf õndan lapa tarzõnda etli ve tereya"lõ yemek verili-yordu. Raporda belirtildi"ine göre, kazana konulan pirincin miktar õ ki!i ba-!õna 100 dirhemdi (ortalama 320 gram); büyüklere 900, küçüklere 450gram ekmek da"õtõlõyordu. Ertesi gün etli fasulye yeme"i verilecekti. Müba-dillere yapõlan bu ikram üç gün devam edecek, daha sonra iki ay, gerekirsedaha fazla bir süre, sadece ekmek da"õtõlacaktõ40.

22 Mayõs 1924’te, Nusretli köyü göçmenlerinden 451 ki!i #stanbul’dan #zmit’e sevk edildi. Yine 5 A"ustos 1924’te #stanbul vapuruGiridliler, Demirhisarlõlar ve Siroz k õ ptilerinden olu!an 2889 mübadili Tür-kiye’ye getirdi. 16 A"ustos 1924’te Selanik’te Timsah vapuruna bindirilen

860 ki!i geminin yolcu kapasitesinden fazla oldu"u için, “nezâfet vetathîrât icrâsõ mümkün olmadõ" õndan mülevves bir halde giriftâr kaldõlar”41.

9 Aralõk 1923 tarihli bir raporda, Selanik heyetinin 22 Ekim- 8 Aralõk tarihleri arasõndaki faaliyetleri özetle!öyle anlatõlmaktadõr:

22 Kasõm’da Arslan vapuru hareket etti. Hastabak õcõ ve hem!ireninvazifesi tesbit edildi. Tâlî Mübadele Komisyonu’ndan gelen cevabi bir yazõ-da, Selanik heyetinin sevkiyat ve nakliyat i!leri hakk õndaki teklifleri kabuledildi. Tetyis vapuru 26 Kasõm’da hareket etti. 28 Kasõm’da Arslan vapurugeldi. 1 Aralõk 1923’te Sakarya vapuru 3222 göçmeni alarak Tekirda" õ’nahareket etti. Aynõ gün sabah üzeri Ümit vapuru limana geldi; 5 Aralõk’tamuhacir almaya ba!ladõ. 6 Aralõk’ta Türkiye$ehbenderi Fahreddin Bey ile$ehbender vekili Süreyya Beyler Selanik’e geldi. Di"er yandan, 7 Aralõk’taÜmit vapuru 1518 mübadil alarak tuzla ve Tekirda"õ’na hareket etti42. Anla- 39 KA, ds.530, (1923-1924)40 KA, ds. 530.41 KA, ds. 530.42 KA, ds. 530.


17/32


45

!õlaca" õ üzere, Selanik limanõndan Aralõk ayõnõn ilk haftasõnda 6 bindenfazla göçmen Türkiye’ye nakledilmi!ti.

Mübadillerin Türkiye’ye sevklerine, özellikle 1924 yõlõ bahar õnda hõzverilmi!; sevkiyatõn en yo"un oldu"u Selanik limanõndan 12 Nisan 1924’tenitibaren ayõn sonuna kadar toplam 21507 ki!i sevkolunmu!tu43.

Mübadele, #mâr ve #skân Vekilinin ifadesine göre; Aralõk 1923’teMakedonya, Girit, Kavala ve Drama’dan 26691 göçmen gelmi!; daha önce-ki ay nakledilen ve #zmir’in kurtulu!undan itibaren gelenlerle bu sayõ60318’e ula!mõ!tõ. Ocak 1924’te iskan mahallerinden yardõma muhtaç olup,Bakanlõkça ia!e edilen 6510 mübadil bulunuyordu. Mübadiller için Anado-lu’nun muhtelif yerlerinde dört bin ki!ilik misafirhane açõlmõ!tõ. Bu süreiçinde, gayri mâlül Rum göçmenlerden 4700 ki!i Yunanistan’a sevk olun-mu!tu44.

Türkiye’ye gelen göçmenler halk ve mahalli idareciler taraf õndan iyikar !õlanõyordu. Nitekim, 2 Ocak 1924’te Gülcemal vapurunun Samsun’agetirdi"i 667 göçmen, belediye ba!kanõ, e!raf, müftü ve halk taraf õndan kar-!õlanarak istirahatleri sa"landõ45. 17 $ubat’ta Mersin’e çõkan 3500 mübadilanavatana kavu!tuklar õ için memnunluklar õnõ ifade ettiler; ayr õca hükümetinyardõmlar õna te!ekkür ederek Cumhurba!kanõ Gazi Mustafa Kemal Pa!a’yasevgi tezahüratõnda bulundular 46.

Mübadiller yanlar õnda e!ya ve hayvanlar õnõ da getiriyorlardõ. 21 Nisan1924’te 2480 göçmenin bulundu"u Giresun vapurunda, 779 küçük ve 167 büyük ba! hayvan vardõ47. Kavala ve çevresindeki muhacirlerin son kafilesi1924 yõlõ Haziran ayõnõn son günlerinde Sakarya vapuruyla#stanbul’a gel-diler. Kavala Muhtelit Tâlî Heyetinde Türk delegesi olan# brahim Pa!azâdeHüseyin Bey’in verdi"i bilgiye göre; Kavala ve çevresinde o zamana kadar 43500 göçmen nakledilmi!ti. Bunlar õn hepsi iyi tütüncülerdi; büyük k õsmõservet sahibiydi. Bunlar ayr õca, 9000 büyük ve 45000 küçük ba! hayvangetirmi!lerdi. Buna kar !õlõk, Ocak 1924’te Ümid vapuruyla Tekirda"õ’nagelen 1975 göçmen ise, yalnõz 4 öküz ve iki merkep getirebilmi!lerdi48.Bahricedit vapuruyla#zmir’e gelen ve ço"unlu"unu Kavala’nõn Kanal köyü 43 THAM, No:33, 15 Mayõs 1924, s. 29344 Açõksöz, 7 Ocak 192445 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 192446 Açõksöz, 18$ubat 192447 KA, ds. 530 (1923-1924)48 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 1924, 30 Haziran 1924


18/32


46

halk õnõn te!kil etti"i, tütüncü ve rençber 686 göçmen, beraberlerinde 212merkep, öküz ve inek oldu"u halde kayõtlar õ yapõlarak 29 Aralõk sabahõ aynõvapurla Çe!me’ye hareket etti49. Ocak 1924’te 29963 göçmenle 20990 hay-van; Nisan da ise, Selanik ve Kavala’dan gelen 56979 göçmen ile 11411hayvan Türkiye’ye getirildi50.

Ço"u yerde Yunanlõlar göçmenlerin mallar õna el koyuyorlar veya çok ucuz fiyata satõn alõyorlardõ. Mübadele,#mar ve #skan Vekaleti, Selanik veKavala’daki göçmenlerin tütünlerini yok pahasõna yabancõlara satmamalar õiçin Reji idaresi nezdinde te!ebbüse geçerek tütünlerin nakline yardõmcõolmak üzere bir milyar lira avans verilmesini kararla!tõrmõ!tõ. Bunun yanõn-

da, Yunanistan’dan getirilecek tütünler için Samsun ve#zmir’de büyük de- polar hazõrlanmõ!tõ. 7 Ekim 1923’ten sonra Yunanlõlar õn Türk Mübadiller-den gasp ve müsadere etti"i hayvan, zahire ve tütün bedeli olarak Mübade-le, #mar ve #skan Vekâletince 21833 drahmi tahsil edilerek zarar görengöçmenlere ödendi51.

Mübadillere Vekâlet ve K õzõlay’dan ba!ka halk da yardõmda bulunu-yordu. Mübadelenin ilk aylar õnda Eski!ehir’den 48.895 kuru!, Mardin’den20.000 kuru!, Zonguldak’tan 60.000 kuru! ve Mara!’tan 24.435 kuru! yar-dõm toplanmõ!tõ52. Hakimiyet-i Milliye bir haberinde, “Amasya mõntõkasõndayerle!tirilen 1500 karde!imiz köylünün yardõmõyla ziraate bile ba!ladõ”53

diyordu. Yeni idare heyetini seçmek üzere toplanan Ankara K õ

zõ

lay Merke-zi, göçmenlerle ilgili birtak õm kararlar aldõ. Toplantõda söz alanlardan eskimüftü R õfat (Börekçi) Efendi, Belediye Ba!kanõ Ali, Sõhhiye müdürü Dr.Savfet, Nüzhet Ha!im, Çadõrcõzâde Hõfzõ ve K õzõlay delegesi Zeki Beyler,“Milletin Rumeli’nden gelecek 500 bin karde!i ya!atmak ve vatana müfîdk õlmak vazifesiyle mükellef oldu"unu be! senelik Milli Mücadele esnasõndayaptõklar õ nihayetsiz bir !an ve !erefle ebediyen anõlacak fedâkarlõklarlatanõnmõ! Ankara halk õnõn bu babdaki muâvenetini Hilâl-i Ahmer vasõtasõylayapmasõnõn tabîi bulundu"unu, bunun için de derhal heyet-i merkeziyeninfaaliyete ba!lamasõ lüzûmunu dermeyân etmi!lerdi”. Toplantõ sonunda se-çilen sekiz ki!ilik idare heyetinin ba!kanlõ"õna R õfat (Börekçi) Efendi geti-

rilmi!ti54

. 49 Hakimiyet-i Milliye, 7 Ocak 192450 Açõksöz, 20$ubat 1924, 26 Mayõs 192451 Açõksöz, 20$ubat 1924, 26 Mayõs 192452 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 192453 Hakimiyet-i Milliye, 7 Aralõk 192354 Hakimiyet-i Milliye, 9 Aralõk 1923


19/32


47

K õzõlay heyetleri Yunanistan ve Türkiye’deki iskelelerde mübadilleregiyecek, yiyecek ve sa"lõk malzemesi yardõmõnda bulundu. Midilli’denAyvalõ"’a nakledilecek sekiz bin mübadil için K õzõlay Ayvalõ"’a bir heyetgöndererek elbise ve çama!õr da"õtmõ!, ayr õca 12 yataklõ bir revir hazõrlan-mõ!tõ55. Aralõk 1923’e kadar Ayvalõk, Selanik, Kandiye, Hanya, Kavala,Samsun, Tekirda", Bandõrma ve Mudanya heyetlerine 766 sandõk ilaç veerzak, 591 balye çama!õr, 100 ba" çadõr, 250 çuval erzak gönderildi. K õzõ-lay, #stanbul’daki göçmenler için Gülhane’de açtõ" õ a!hanede 27 Kasõm-8Aralõk tarihleri arasõnda 1609 göçmene yemek da" õttõ. Di"er yandan Tuz-la’daki K õzõlay heyeti, 1924 yõlõ Ocak ve $ubat aylar õnda 134 göçmene don,gömlek, ayakkabõ, elbise, kaput, çorap ve battaniye da" õttõ. Bir aralõk Dar õ-ca’ya nakledilen Tuzla dispanseri, dana sonra tekrar Tuzla’ya ta!õndõ.Kandiye muhacirlerinin gelmeye ba!lamalar õ üzerine, 15$ubat 1924’te faa-liyete geçen Mersin heyeti, göçmenlerin tedavilerinin yanõ sõra bunlara gi-yecek yardõmõnda bulunarak battaniye, kaput, ceket, pantolon, gömlek, ço-cuk çama!õr õ, entari, potin, çorap, çocuk pantolonu, pijama ve fes da"õttõ56.

Türk limanlar õna çõkan mübadiller karantinaya alõndõktan sonra iskanmahallerine gönderiliyordu.#skan bölgelerindeki Mübadele,#mar ve #skanVekaleti yetkililerinin çalõ!malar õna K õzõlay heyetleriyle delegeleri de katõ-lõyordu. #zmir’de K õzõlay, mübadiller için 200 yataklõ bir hastane ve dispan-ser açtõ. #skan yerlerine sevk edilinceye kadar barakalara yerle!tirilen müba-diller, her gün K õzõlay doktorlar õnca kontrol ve tedavi ediliyorlardõ57. Çok sayõda mübadilin bulundu"u Samsun’da K õzõlay hastanesine günde ortalama30-35 hasta kabul ediliyordu, fazlasõ mahalli Guraba hastanesine gönderili-yordu58. Giresun Sõhhõye Müdürü’nün, Mayõs 1924’te Giresun’a 2680 mü- badilin gelece"ini bildirmesi üzerine, Samsun K õzõlay murahhasõ Haydar Bey, Dr. Ali Bey ve bir hastabak õcõyla birlikte Giresun’a pantolon, ceket,don, gömlek ve çorap, yün fanila, fes, potin, çar õk, çocuk donu, çocuk göm-le"i, battaniye ve mintan59gibi giyecekler gönderdi.

Mübadele,#mar ve #skan Vekâleti, Drama’dan geleceklerin so"uktanmuhafazalar õ için 30 vagonluk bir katar õn #zmit veya Haydarpa!a’da hazõr

bulundurulmasõnõ kararla!tõrmõ!tõ60

. Ayr õca, karadan Trakya’ya gelecekler 55 THAM, no: 26 , 15 Ekim 1923, s.38756 THAM, no:28, 15 Aralõk 1923, s. 105-106; no:31, 15 Mart 1924, s. 227-22857 THAM, no:44, 15 Nisan 1925, s. 305.58 KA, ds. 724, (1925)59 KA, ds. 530, (1923-1924)60 Açõksöz, 20$ubat 1924


20/32


48

için Edirne-Karaa"aç’ta bin ki!ilik bir misafirhane açõlmõ!tõ61. Ocak 1924’tegelen 29096 mübadilin büyük ço"unlu"u Türk vapurlar õyla, çok az bir k õsmõda demiryoluyla Türkiye’ye gelmi!lerdi62.

Demir yoluyla sevk edilenlerin hemen hepsini Drama ve çevresi mü- badilleri te!kil ediyordu. Ömer Lütfi Bey 26 Ocak 1924’te Atina’dan gön-derdi"i yazõda !öyle diyordu:

“Drama’da hakikaten mesken buhranõ vardõr. Tâlî Komisyon azâlar õ pek ibtidai odalarda ikâmete mecbur olmu!lardõr. Bu mü!külâta ra"men enkolay sevkiyat, Drama ve civar õndan !ömendöferle yapõlan kara nakliyatõdõr.Muhâcirler, mevcut e!yalar õyla beraber 10 ilâ 15 saatte$arkî Trakya’yaidhâl olmu!lardõr. K õ! hasebiyle, da" köyleri ilkbahara bõrak õlmõ! ve yalnõz!ömendöfere civar köyler muntazam bir ahvâl dairesinde nakledilmekte-dir”63.

Kasõm 1923’te ba!layan Türk ahali mübadelesi 1924 yõlõ boyunca yo-"un bir !ekilde devam etti; bu yõl içinde mübadillerin büyük ço"unlu"u Tür-kiye’ye geldi. Geride kalan çok az sayõdaki mübadil 1925 yõlõnda Türki-ye’ye sevk edildi.

Mübadillerin !skânõ

Yunanistan’dan gelen Türklerin#skânõnda en büyük görev Mübâdele,#mâr ve#skân Vekâleti’ ne dü!üyordu. Türkiye 10#skan bölgesine ayr õlarak buralarda Bakanlõkça, #skân ve #mâr Mõntõka Müdüriyetleri kuruldu. Bunlar Samsun, Trakya, Balõkesir, #zmir, Bursa, #stanbul, #zmit ve Antalya mõntõ-kalar õyla; Konya, Ni"de, Kayseri, Aksaray ve K õr !ehir vilâyetlerinden olu-!an Dokuzuncu mõntõka ile onuncu Adana mõntõkasõndan ibaretti. Ankara,Çank õr õ,Yozgat, Sõvas, Malatya ve Kastamonu vilâyetleri merkezden idareolunacaktõ64.

Mübadele öncesi hükümetle K õzõlay arasõnda birtak õm görü!meler ya- põldõ"õ gibi, ordu ile de muhabere halindeydiler. Nitekim,#zmir’de K õzõlay’õtemsilen bulunan Ömer Lütfi Bey, 29 Temmuz 1923 tarihli yazõsõnda; “kur- ban bayramõndan evvel Erkân-õ Harbiyye-i Umûmiye Reisi Mü!ir Fevzi

61 Hakimiyet-i Milliye, 4 Ocak 192462 Açõksöz, 20$ubat 192463 KA, ds. 530, (1923)64 THAM, no: 28, 15 Aralõk 1923, s. 103-104


21/32


49

Pa!a hazretleri taraf õndan kabul edildi"i”ni ve Fevzi (Çakmak) Pa!a’ya K õ-zõlay in!aat heyetleri taraf õndan Aydõn ve Manisa livâlar õnda yapõlan mes-kenler hakk õnda bilgi verildi"ini yazõyordu. Fevzi Pa!a, bu iki livâda özel-likle in!aat hususunda K õzõlay’õn yaptõ"õ hizmetleri takdir ederek, yak õnda ba!layacak olan ahali mübadelesinde de cemiyetin yardõmlar õnõ ümit etti"ini belirtmi!ti. Fevzi Pa!a, Ömer Lütfi Bey’e ayr õca; “ Rumeli’den gelecek a-halinin hayvanat ve e!ya-yõ mübremelerini beraber getirmelerindeki ehem-miyeti zikrederek, bu hususta cemiyetin!imdiden te!ebbüsatta bulunmasõnõve sanîyen #zmir !ehrinde ve civar õnda pencereleri, kapõlar õ ve bazõlar õnõntavan ve dö!emeleri harap bin kadar hane mevcut olup, bunlar cemiyet tara-f õndan tamir edildi"i takdirde gelecek muhâcirlerin k õsmen olsun iskânõ(nõn)temin edilebilece"i” ve bu hususta askeriyenin de kendilerine yardõmcõ ola- bilece"ini söylemi!ti65.

Mübadiller iskan yerlerine gönderilmeden önce, K õzõlay ve Bakanlõ"õnaçtõ"õ misafirhanelerde bar õndõr õlõyorlardõ. Muhtelif iskelelerde ilk aylardaaçõlan misafirhanelerin toplam yatak kapasitesi 10850 idi.#stanbul’daAhõrkapõ’da 2000,# plikhane’de 1000 yataklõ iki misafirhane kuruldu. Bunundõ!õnda Kalikratya, Gelibolu, Güllük#skelesinde, Marmaris’te, Fethiye’de,Çanakkale’de, Erdek#skelesinde ve Samsun’da toplam 6500 ki!ilik misafir-haneler açõldõ. Ayr õca, Mersin’de bir fabrika misafirhane haline getirilmi!-ti66.

Mübadillerin ço"u, iskan bölgelerindeki sahipsiz ev ve arazilere yer-le!tiriliyorlardõ. Ne var ki, “emvâl-i metrûke” hemen iskan için elveri!lide"ildi. Mübadele,#mar ve #skân Bakanõ Necati Bey’in deyimiyle, “ Muhâ-cirînin iskânõna mahsus emvâl-i metrûkenin mühim bir k õsmõ tahrîb edilmi!ve bilhassa bazõ köylerde süknâ nâmõna bir !ey kalmamõ! oldu"undan, dahaziyâde zürrâ olmak üzere gelen halk bilmecbur do"rudan iskân mõntõkalar õ-na” sevk edilememi!ti. Bakanlõkça Samsun ve çevresinde 100-200 hanelik 20 köyün in!âsõ kararla!tõr õldõ; #zmir, Manisa (Saruhan) ve Aydõn livâlar õn-da benzer çalõ!malar ba!latõldõ. 1923 yõlõ sonuna kadar, emvâl-i metrûkeden1120 evin tamiratõ yapõlmõ!, tamir olunmak üzere 986 evin de ke!ifleri ta-

mamlanmõ!tõ67

. 1924 yõlõnõn ilk ayõnda Bakanlõk, emvâl-i metrûkeden sayõ-lan evlerin tamiri için vilâyetlere 300 bin lira gönderdi. Tahribata en fazlamaruz kalan Samsun, Bilecik, Eski!ehir, #zmir, Erdek, Manisa ve çevresin- 65 KA, ds. 530,(1923) Aynõ belgenin derkenar õna K õzõlay idare heyeti taraf õndan; “Müba-

dele meselesini hükümetle görü!mek lâzõmdõr” kaydõ dü!ülmü!tür.66 Hakimiyet-i Milliye, 4 Ocak 192467 Açõksöz, 7 Ocak 1924


22/32


50

deki köylerde yeniden in!aat yapõlmadõkça, “emvâl-i metrûke”nin mübadil-lerin ihtiyacõnõ kar !õlamayaca" õ anla!õlmõ!tõ68.

#!galden henüz kurtulmu! olan Türkiye’de, iskân i!lerinin pek kolayuygulanabildi"ini söylemek güçtü. Türk göçmenlerin ihtiyaçlar õ sadeceTBMM Hükümeti ve K õzõlay taraf õndan kar !õlanõrken, Anadolu’dan Yuna-nistan’a giden Rum göçmenlerine yardõm eden yedi ayr õ Amerikan yardõmte!kilâtõ vardõ. Öte yandan, Milletler Cemiyeti de, Yunan Milli BankasõBa!kanõnõ davet ederek altõ milyon sterlinge kadar uzun vadeli borç verebi-lece"ini bildirmi!ti. Yunanistan’dan gelen Türkler; “Yunanistan’õn gördü"üyardõmdan yoksun olarak, sava! yõk õntõlar õnõ ta!õyan topraklara, tüm do"ra-

malar õ ate! yakmak için kullanõlmõ!” evlere yerle!mek zorunda kalmõ!lar-dõ69.

1 Ocak 1924- 12 Ocak 1925 tarihleri arasõnda Samsun’da görev yapanK õzõlay heyetinin sevk, iâ!e ve tedavi etti"i 58486 mübadil, bu yöredeki 13mõntõkaya yerle!tirildi70. Kasõm 1923’ten itibaren Türk hükümeti taraf õndanSamsun vilayetinde Pontuscularca yak õlan köylerin imâr õna ba!lanõldõ. Bu-ralara, Yunanistan’dan gelecek tütüncü göçmenler yerle!tirilecekti. Mübâ-dele, #mâr ve #skân Bakanõ Necati Bey, “Samsun’daki köyler hakk õndatetkikata ba!lanõldõ"õnõ” ve emvâl-i metrûkenin bekçiler vasõtasõyla muhafa-zalar õ”nõn emredildi"ini71 bildirmi!ti.

#skân i!lerinde yerel yöneticiler de Hükümete yardõmcõ olmaya çalõ!õ-yorlardõ. Kastamonu Sõhhõye ve Muâvenet-i#ctimâiyye Müdürü Hõfzõ Bey,evvelce istekleriyle ve sonra mübadele yoluyla Kastamonu’dan ayr õlanlar õnmetrûk arazi ve evleri dikkate alõndõ"õnda buraya 6 bin mübadilin iskân e-dilebilece"ini belirtmi!ti72.

Adana’da Rum ve Ermenilerin terketti"i 1507 evin bir k õsmõ Rumelive Do"u Vilayetleri (Vilâyet-i!arkîyye) göçmenlerine tahsis edildi; di"er 68 Açõksöz, 21$ubat 1924; KA, ds. 530 (1923)69 Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan Kayna" õndan Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, Üçün-

cü Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Tarih Boyuncu Türk Yunan#li!kileri (20 Temmuz1974’e kadar), Ankara, Gnkur. Basõmevi 1986, s.255-25670 THAM, no:43, 15 Mart 1925, s. 27771 Hakimiyet-i Milliye, 3 Aralõk 1923. Samsun’da ilk günlerde yerli halk õn, göçmenleri

yadõrgadõ" õ anla!õlõyor. #stikbal gazetesinde!u habere yer verilmi!ti: “ Samsun’da yer-lilerle muhâcirler arasõnda bir fark görülmekte, iki taraf arasõnda ho!nutsuzluk devametmektedir. Ahiren, Samsun’da her iki taraf õn hislerini takviye için Yerli ve Muhacir Birli"i diye dernek te!kîline te!ebbüs olunmu!tur”. Hilâl-i Ahmer, 14 Temmuz 1924.

72 Açõksöz, 6 A"ustos 1923


23/32


51

k õsmõ da, be!er ki!i itibar õyla 6 bin ki!iye ayr õldõ73. Çe!me kazasõnda tütünziraatine elveri!li 4 bin dönüm arazi ve 330 kadar “kabil-i iskân emvâl-imetrûke” evi vardõ74. Öte yandan, Mersin’e ba"lõ köylerde metrûk ev mev-cut olmadõ" õndan, vilâyete gönderilmesi kararla!tõr õlan göçmenler Mersin veTarsus’ta be!-altõ ailenin bar õnmasõna elveri!li olan metrûk evlere yerle!ti-rileceklerdi75.

#stanbul’da belediye hududu dõ!õnda mübadeleye tabi olan Rumlar õnyerine; ticaretle u"ra!an, emlak ve çiftlik sahibi varlõklõ göçmenlerin yerle!-tirilmesi kararla!tõr õlarak Muhtelit Mübadele Komisyonu’na bildirildi. Bunagöre #stanbul’da Selanik, Siroz, Yanya, Kavala, Hanya, Resmo ve

Teselya’dan gelen varlõklõ göçmenler yerle!tirilecekti. Bunlar “#skân-õ âdîyetâbi olma”dõ" õndan bunlara, Yunanistan’da terkettikleri emlâk ve arazininde"erlerinin % 25’i oranõnda emlâk temlik edilecek ve kalan k õsmõ da “tas-fiye-i nihâiyede” da" õtõlacaktõ. #stanbul’un belediye sõnõrlar õ dõ!õna iskânedilecek Yanya muhacirlerinden iki bin ki!ilik kafilenin#stanbul’a gönde-rildi"i sõrada; #stanbul Valili"i, burada ya!ayan Rumlardan iki bin ki!ininhemen sevki için Muhtelit Komisyon’a müracaat etti. Bu sõrada Maltepe,Kartal ve Pendik Rumlar õndan bazõlar õ Muhtelit Komisyon’a müracaat ede-rek, sahip olduklar õ mõntõkanõn belediye sõnõrlar õ dahilinde bulundu"unu vemübadeleden muaf tutulmalar õ gerekti"ini ileri sürdüler 76. Buna benzer iddi-alar, uzun bir süre devam edecek olan Türk-Yunan etabli anla!mazlõ" õnõn ba!langõcõnõ olu!turacaktõ.

Aralõk 1923’te Girit, Kavala ve Drama’dan gelen 26691 mübadil,muhtelif yerlerde iskan edildi77. Aralõk 1923’e kadar Türkiye’ye gelen33619 göçmenden iki bini Balõkesir ve çevresine; di"erleri ise #stanbul, E-dirne, #zmir, Samsun, Kastamonu, Amasya, Çatalca, Sinop ve Bursa’yayerle!tirildiler 78. #çlerinde 867’sini mübadeleye tabi olmayanlar õn te!kîl et-ti"i 29963 mübadil Selanik, Kavala ve Girit#skelelerinden Ocak 1924’teTürkiye’ye gönderildi. Bunlardan 1077’si Samsun, 6619’u Trakya, 1953’üBalõkesir, 7363’ü#zmir, 5478’i Bursa, 2245’i#stanbul, 2324’ü#zmit, 2439’uKonya, 243’ü Sivas ve 126 ki!i de Kastamonu ve çevresinde iskân edildi.

73 Hakimiyet-i Milliye, 3 Ocak 192474 Hakimiyet-i Milliye, 7 Ocak 192475 Hakimiyet-i Milliye, 4 Ocak 192476 Hilâl-i Ahmer, Ak !am nüshasõ, 13 Temmuz 192477 Açõksöz, 7 Ocak 192478 Hakimiyet-i Milliye, 3 Aralõk 1923


24/32


52

$ubat 1924’te Türkiye’ye 19973 mübadil geldi. Drama’dan gelen3236 ki!i, trenle Dedea"aç-Kuleli-Burgaz yolunu tercih etmi!ti; bunlar U-zunköprü, Edirne, Ke!an ve K õrklareli’ne yerle!tirildiler. Deniz yoluyla ge-lenler ise Samsun, Trakya, Balõkesir, #zmir, #stanbul, #zmit, Antalya ve A-dana’da iskan edildiler 79.

Mübadilleri bir an önce müstahsil duruma getirmek için çaba sarf edi-liyordu. Nitekim Be!inci #skan mõntõkasõ olan Bursa’da Fõrka KomutanõDervi! Bey’in ba!kanlõ" õnda, Ziraat Müdürünün de katõldõ"õ bir komisyonkurularak göçmenler için topra" õn sürdürülmesine ba!landõ. Halk imeceusulü ile çalõ!arak, her ev 10-20 dönüm nadas yapmak üzere, Ocak ayõ so-

nuna kadar 400 dönüm arazi hazõr edildi. Çe!me’de iskan edilenlere 4712k õyye (okka; 1283 gr.) arpa, 3194 k õyye bu"day tohumluk olarak da"õtõldõ.Bu arada, K õzõlay ve Himâye-i Etfâl Cemiyetlerince gönderilen ayakkabõ,don ve hõrkalar göçmen çocuklar õna da" õtõldõ80.

Nisan ayõnda Selanik ve Kavala’dan gelen 56979 mübadil Samsun, E-dirne, Balõkesir, #zmir, Bursa,#stanbul ve#zmit mõntõkalar õna yerle!tirildiler.Bunlara 119118 dönüm arazi, bin zeytin a"acõ, 29282 dönüm ba", 5544 dut bahçesi, 10 bin küsur meyve a"acõ, 900 pulluk ve traktör, 467 çift hayvanõ,1368 kilo tohumluk ve çapa vesaire gibi ziraat aletleri da"õtõldõ81. Daha öncede Ziraat $ubesi Samsun, Trakya ve Kocaeli mõntõkalar õna iskân edilengöçmenlere benzer yardõmlarda bulunmu!tu82.

Temmuz 1924’e kadar Yunanistan’dan Türkiye’ye 300 binden fazlamübadil geldi. #stanbul’da bulunan Muhtelit Komisyon, 12 Temmuz’dayaptõ"õ toplantõda, tahliye edilecek mahaller hakk õnda Türk ve Yunan tek-liflerini inceledi. Yunanistan’dan yapõlan sevkiyat normal ak õ!õ içerisindeseyrederek Türk ahalinin dörtte üçü Türkiye’ye getirilmi!ti. Muhtelit Ko-misyon bundan sonra, önceden tesbit edilen program dahilinde tâlî komis-yonlar vasõtasõyla mübadeleye nezaret etmekle yetineceklerdi. KomisyonunTürkiye’deki önemli görevlerinden biri de, Türkiye’deki Rumlar õn sevkinitanzim etmekti83.

Sonuç 79 Açõksöz, 27 Mart 192480 Açõksöz, 20$ubat 192481 Açõksöz, 26 Mayõs 192482 Açõksöz, 29 Mart 192483 Hilâl-i Ahmer, ak !am nüshasõ, 13 Temmuz 1924


25/32


53

Mübadelenin büyük bir k õsmõ 1923-1925 yõllar õ arasõnda tamamlan-makla birlikte, Türkiye ile Yunanistan arasõnda uygulamadan do"an mese-leler bir süre daha varlõ"õnõ sürdürmü!tür. #lk üç yõl içinde Yunanistan’danTürkiye’ye 400 bine yak õn mübadilin geldi"i söylenebilir 84. 1923-1934 yõl-lar õ arasõnda 380.243 mübadil iskân edilmi!tir. 20 binden fazla mübadilyerle!tirilen iller ba!ta #zmir olmak üzere#stanbul, Bursa, Balõkesir, Edirne,Samsun ve Tekirda"’dan olu!maktaydõ. Di"er illerden K õrklareli, Ni"de veManisa’ya 10-20 bin arasõnda mübadil yerle!tirilmi!ti85.

Türkiye’ye büyük yükümlülükler getiren Mübadelenin uygulanmasõn-da K õzõlay Cemiyeti, kaynaklar õnõn önemli k õsmõnõ bu i!e tahsis ederek sa"-

lõ

k ve ula!õ

m açõ

sõ

ndan Bakanlar Kurulu’nun çalõ

!malar õ

na yardõ

mcõ

oldu.1924 Yõlõ sonlar õna do"ru, Yunanistan’dan gelecek mübadil sayõsõnõn azal-masõ üzerine K õzõlay Sa"lõk Heyetlerinin görevlerine tedricen son verildi.

84 Mesut ÇAPA, “Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin#skânõ” , Atatürk Yolu , Say:5,

Mayõs 1990, s. 49-84, bkz. s. 68-6985 Cumhuriyet Halk Partisi On Be!inci Yõl Kitabõ, Ankara (t.y.), s. 395, 398-399


26/32


54

“Türkiye Hilâl-i Ahmer Merkez-i Umûmisi azasõndan ve mübadele menatõk murah-hasõ Doktor Hakk õ $inasi Pa!a Hazretleri”


27/32


55

“Dahilden ve hariçten ümid edilen iânâtõn henüz cem’ine muvaffakiyet hâsõl olma-masõ hasebiyle 5 Mart 1340 tarihli itilâfname ahkâmõnõn aynen tatbikine imkân kalmadõ" õanla!õldõ" õndan” K õzõlay ile Mübâdele,#mâr ve #skân Vekâleti arasõnda 17 Nisan 1924’te

kararla!tõr õlan yeni mesai programõ.


28/32


56

K õzõlay ile #crâ Vekilleri Heyeti arasõnda, K õzõlay’õn ahali mübadelesinde yapaca" õyardõmlarla ilgili 5 Eylül 1923 tarihli karar.


29/32


57

27. Selanik Heyeti Ba!kanõ Dr. Mahir Bey’in, K õzõlay delegesi Dr. Ömer LütfüBey’e 9 Kasõm 1923’te Selanik’ten gönderdi"i 2 numaralõ rapor. (K õzõlay Ar !ivi, Dosya no:530)


30/32


58

Yanya Müftüsü taraf õndan 8 $ubat 1924 tarihinde, Muhtetif Mübadele Komisyo-nu’nda K õzõlay delegesi olarak görev yapan Dr. Ömer Lütfü Bey’e gönderilen bir dilekçe.(K õzõlay Ar !ivi, Dosya no : 530)


31/32


59

29. Kandiye Heyeti Ba!kanõ Dr. Kemal Bey’in, Muhtetit Mübadele Komisyonu’ndaK õzõlay delegesi olan Dr. Ömer Lütfü Bey’e Kandiye’den gönderdi"i 22 Aralõk 1923 tarihlirapor. (K õzõlay Ar !ivi, Dosya no : 530)


32/32


60

27. Selanik Heyeti Ba!kanõ Dr. Mahir Bey’in Selanik’ten, K õzõlay delegesi Dr. Ömer Lütfü Bey’e gönderdi"i bir rapor. (K õzõlay Ar !ivi, Dosya no : 530)

sosyal bilimler enstitüsü dergisi (sayı. 10, 2001, mübadele’de kızılay cemiyeti’nin rolü)

Documents