sosyal hocam yks - alonot.com · 2021. 1. 24. · sosyal hocam yks tarih ders notları 3 sosy hocam...

SOSYAL HOCAM

SOSYAL HOCAMSosyal Hocam YKS Tarih Ders NotlarıSosyal Hocam YKS Tarih Ders Notları

1

Sosyal Sosyal HocamHocam

https://www.youtube.com/c/sosyalhocam

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

SOSYAL HOCAM YKSSOSYAL HOCAM YKS

TARİH DERS NOTLARITARİH DERS NOTLARI

Üniversiteye giriş sınavlarına hazırlanan değerli adaylar,Bu çalışma son 50 yılın çıkmış tüm ÖSYM sınavlarının incelenmesi, bir-çok sınav sorularının analiz edilmesi, Milli Eğitim temel müfredatı ve Türk Tarih Kurumunun onayında olan Akademik kitap ve makalelerin sentezlenmesi sonucunda oluşturulan bir not defteri çalışmasıdır. Tüm üniteler özetlenerek konu sıralamasına göre Not Defterine işlenmiş olup bilgilere pratik şekilde ulaşmanız, bilgileri tekrar etmeniz ve öğrenmeniz hususunda yardım sağlayacaktır.

Dönem boyunca bizlere;https://www.facebook.com/sosyalhocamm/https://www.facebook.com/sosyalhocamm/https://www.twitter.com/sosyalhocamm/https://www.twitter.com/sosyalhocamm/https://www.instagram.com/sosyalhocamm/https://www.instagram.com/sosyalhocamm/https://www.facebook.com/groups/tarihsavar/ https://www.facebook.com/groups/tarihsavar/ adreslerinden ulaşabilirsiniz. Görüş, öneri ve eleştirileriniz yapılan ve ya-pılmakta olan çalışmalarımıza yön verecektir.

Gireceğiniz Sınavlarda şimdiden başarılar diler, çalışmalarımızın size faydalı olmasını dileriz.

Sevgi ve saygılarla İbrahim Ulaş Baldemir

İÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLER

• Tarih Bilimi.......................................................................2

• Uygarlık Tarihi.................................................................7

• İslam Öncesi Türk Tarihi..............................................15

• İslam Tarihi.......................................................................22

• Orta, Yeni ve Yakın Çağ Tarihi..................................31

• Türk-İslam Tarihi............................................................39

• Türkiye Tarihi....................................................................47

• Osmanlı İmparatorluğu Tarihi....................................58

• I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Tarihi................94

• Atatürkçülük ve Atatürk İlke-İnkılapları.............110

SOSYAL HOCAM


2

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



TARİH BİLİMİNE GİRİŞTarih, insanların geçmişteki her türlü faaliyetini, olayların birbirleriyle olan ilişkilerini, sebep-sonuç belirterek, yer ve zaman göstererek belge-lere dayalı olarak inceleyen bir bilim dalıdır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere tarihi meydana getiren insandır. Hikâye, masal, efsane ve kıssa-larda değişmez kahraman olarak öne çıkması insanın tarihe karşı ilgisini artırmıştır.

► Tarihin Konusu

İnsanların her türlü faaliyeti tarihin konusunu oluşturur. Daha geniş anlamda tarih, geçmişte yaşayan insanların siyasi, sosyal, kültürel, eko-nomik vb. faaliyetlerini konu edinir.

♥ Hayat içerisinde tek tek meydana gelen değişmelere olay denir. Olaylar belli bir süre içerisinde meydana gelir; Anadolu’nun fethi, Kurtu-luş Savaşı, Lozan Barış Antlaşması tarihî olaya örnek olarak gösterilebilir.

♥ Olgu ise aynı türdeki olayları bir bütün olarak anlatmak için kullanılan bir kavramdır. Olgu, olaya göre daha soyut ve geneldir. Olgu genellik ve süreklilik gösterir. Anadolu’nun Türkleşmesi, Türkiye’nin çağ-daşlaşması tarihî olguya örneklerdir.

► Tarihte Sebep-Sonuç ve Yer-Zaman İlişkisi

Bir olayın tarihî olay kapsamı içerisinde değerlendirilebilmesi için ola-yın yeri ve zamanı bilinmeli ve olayın üzerinden belli bir zaman geçmiş olmalıdır. Tarihî olaylar süreklilik gösterdiği için olaylar arasında ne-den-sonuç ilişkisi vardır; bir olay kendinden önceki bir olayın sonucu ve kendisinden sonraki bir olayın sebebini oluşturabilir. Bu nedenle tarihte zaman ve kronoloji son derece önemlidir.

2

ÜNİT E ÜN İT E

11

TARİH BİLİMİTARİH BİLİMİ

SOSYAL HOCAM


3



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Tarih Biliminin Yöntemi

• Tarama

Tarihe kaynaklık edebilecek her türlü bilgi ve verilerin bulunması aşa-masıdırKaynaklar oluştuğu döneme ve tarihçinin kullanım önceliğine göre ikigruba ayrılır:1. Birinci elden kaynaklar: Tarihî olayın geçtiği döneme ait her türlü bulgudur.2. İkinci elden kaynaklar: Olayın geçtiği döneme yakın ya da o döne-min kaynaklarından yararlanılarak meydana getirilen eserlerdir. Ayrıca tarihî kaynaklar bilgi veren kaynağın ve malzemenin türüne göre şu şekilde sınıflandırılır.1. Yazılı kaynaklar: Ferman, mühür, para, gazete, hatıra vb.2. Sözlü kaynaklar: Destan, efsane, hikâye, şiir vb.3. Kalıntılar: Arkeolojik buluntular; taş, toprak, kemik, madenden ya-pılmış eşyalar, mezarlar vb.4. Çizili, sesli ve görüntülü kaynaklar: CD, film, fotoğraf, resim vb.

• Tasnif (Sınıflandırma)

İncelenen konu hakkındaki kaynakların bulunmasından sonra bunlardan elde edilecek bilgiler bir sistem dâhilinde sınıflandırılır. Tarihçi çalışması-nın amacına ve konusuna göre bilgi ve verileri istediği şekilde sınıflandı-rabilir. Çeşitli kaynaklardan elde edilen bilgi ve veriler sınıflandırıldıktan sonra eserin genel olarak yazım planı yapılır.

• Tahlil (Çözümleme)

Tahlil, elde edilen bilgi ve verilerin kaynak değeri açısından yeterli olup olmadığının araştırılmasıdır. Bu aşamada sınıflandırılan bilgilerin içeriği değerlendirilmeye alınır. Bilginin nesnelliğine, güvenirliğine ve kanıtlana-

bilirliğine dikkat edilir. Bilginin tahlil edilmesiyle eldeki malzeme kullanı-ma hazır ve işe yarar hâle getirilir.

• Tenkit (Eleştiri)

Toplanan verilerin gerçekliği ve bilgi açısından güvenirliliğinin tespit edildiği aşamadır.

♥ İç Tenkit: Yazar görüşlerinin eser üzerindeki etkileri araştırılır. Verilen bilgilerin farklı kaynaklarda ne şekilde yer aldığına bakılır.

♥ Dış Tenkit: Eserin adı, yazarı, basıldığı yer ve basım tarihi tespit edilir. Belgelerin orijinalliği, tarihi vb. yönleri araştırılır.

• Terkip (Sentez)

Terkip; bilgi ve verilerin sınıflandırılıp tahlil ve tenkitlerinin yapılma-sından sonra bir araya getirildiği aşamadır. Bu aşamada bilgi ve veriler esere dönüştürülmek üzere gözden geçirilir. Bilgilerin hangi sıraya göre yapılandırılacağı tespit edilir. Tespitler yapıldıktan sonra eksikliği du-yulan bilgiler tamamlanır; fazlalık teşkil eden bilgiler ise çıkarılır. Daha sonra eserin yazımına geçilir. Yazım sırasında anlatıma akıcı, sade ve anlaşılır bir üslup kazandırılır.

• Tarihin Tasnifi (Sınıflandırılması)

Tarih bilimi çok geniş bir çalışma alanına sahiptir. Çalışma alanının geniş olması onun incelenmesini güçleştirmiştir. Bu nedenle tarihî olayları iyi bir şekilde incelemek ve öğrenmek için zamana, mekâna ve konuya göre bir sınıflandırma yapılmıştır.

SOSYAL HOCAM


4

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Zamana Göre Tasnif

Bu sınıflandırmaya göre tarih; çağ ve yüzyıl gibi zaman dilimleri-ne ayrılmıştır. Tarihin çağlara ayrılmasında evrensel nitelikteki olay-lar göz önünde bulundurulmuştur: yazının bulunması, Kavimler Göçü, İstanbul’un Fethi, Fransız ıhtilali gibi.

• Mekâna Göre Tasnif

Mekâna göre sınıflandırmada belli bir coğrafi bölge incelenir; kıtaların, ülkelerin, bölgelerin, şehirlerin tarihi söz konusudur: Asya Tarihi, Türkiye Tarihi, Amasya Tarihi gibi.

• Konuya Göre Tasnif

Konuya göre sınıflandırmada, toplumların siyasi, sosyal, ekonomik, hu-kuki, dinî, kültürel yönlerinin ayrı ayrı incelenmesi söz konusudur. Öğre-nilmek istenen konu ayrıntılarıyla ele alınır. Araştırılmak istenen konu-nun sınırları bellidir. Örneğin; dinler tarihi, hukuk tarihi, kültür tarihi, askerî tarih, tıp tarihi, iktisat tarihi.

► Takvim

Takvim, zamanı yıllara, aylara, haftalara ve günlere ayırma yöntemidir. Zamanı bilme ve verimli kullanma gerekliliği takvim gibi önemli bir bu-luşun ortaya çıkmasına yol açmıştır. ınsanlar tarihin akışı içinde zaman ölçüsü olarak çeşitli takvimler kullanmışlardır.

SOSYAL HOCAM


5



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Tarihî Olayların Değerlendirilmesi

Geçmişte meydana gelen olaylar, meydana geldiği dönemin siyasi, sos-yal, kültürel, ekonomik ve dinî özelliklerini yansıtır. Bu nedenle bir olayı değerlendirirken olayın meydana geldiği dönemin şartları dikkate alın-malıdır. Örneğin, Kurtuluş Savaşı’nı değerlendirirken o dönemin kendine özgü siyasi, sosyal, ekonomik ve psikolojik özelliklerini göz önünde bulun-durmak gerekir. Türk milletinin varını yoğunu ortaya koyarak girdiği ve kazandığı bu mücadele ancak dönemin şartları dikkate alındığında tam olarak anlaşılabilir.

► Tarih Yazıcılığı

• Hikayeci Tarih Yazıcılığı

İlk olarak Eski Yunanda MÖ V. yüzyılda yaşamış olan Herodotos (Herodot)’un yazdığı Tarih (Historia) bu türün ilk örneğidir. Bu tür tarih yazıcılığında hikâye ve efsanelerle dolu bilgiler nakledilir.Genellikle yer ve zamandan bahsedilmekle birlikte sebep ve sonuç ilişki-leri üzerinde çok durulmaz. Ancak Herodot, olayları peşpeşe sıralamakla kalmayıp onları bir düzen içerisinde aktarmıştır. XVIII. yüzyıla kadarAvrupa ve ıslam dünyası tarihçiliğinde bu tarzda kaleme alınaneserler vardır.

• Öğretici Tarih Yazıcılığı

Öğretici tarzda eser veren tarihçiler, mensup oldukları toplumu hareke-te geçirerek millî birlik ve ahlaki değerleri geliştirmeyi istemişlerdir. Bu tarz tarih yazıcılığında topluma fayda sağlamak amaçlanır. Bu tarzın ilk temsilcisi şukydides (Tukidides)’tir. Büyük yenilgileri takip eden zaman-larda ya da toplumun fikir yönünden birlik içinde olmadığı dönemlerde bu eserler ilgi çekmiştir. Özellikle Avrupa’da ve Türkiye’de XIX. yüzyıla kadar bu tarih yazıcılığı devam etmiştir.

• Araştırmacı Tarih Yazıcılığı

Araştırıcı tarih yazımı yüzyılda doğmuştur. Bu tarz tarih yazıcılığında tarihî olaylar tek bir sebebe dayandırılmamış, dönemin toplumsal, eko-nomik, siyasi, dinî, kültürel yapıları ayrıntılarıyla ele alınmıştır. Bu tür tarih yazıcılığında tarih olaylar kaynaklara dayalı olarak araştırılır ve başvurulan kaynaklar oluşturulan eserde dipnot olarak belirtilir. Ayrıca eserlerde araştırıcı tarih yazıcılığında olayların gelişimi, yeri, zamanı, sebep ve sonuçları ve bunlar arasındaki ilişkiler bir bütün olarak değer-lendirilmiştir.

► Tarihin Faydalandığı Bilim Dalları

• 1. Coğrafya

Her tarihî olay belli bir coğrafi mekânda meydana gelir. Tarihî olayların oluşumu esnasında iklim, yeryüzü şekilleri, ekonomik faaliyetler, konum vb. coğrafi faktörler etkili olabilmektedir. Bu faktörlerin bilinmesi tarihî olayın tüm yönlerinin aydınlatılmasına büyük ölçüde katkı sağlamakta-dır.

• 2. Arkeoloji

Arkeoloji özellikle yazılı kaynakların olmadığı dönemlerin aydınlatılma-sı açısından önemlidir. Arkeoloji, yalnızca toprak altındaki buluntula-rı konu edinen bir bilim dalı değildir. Günümüzde denizaltında yapılan araştırmalar sonucunda da eski uygarlıklar ile ilgili birçok tarihî buluntu elde edilebilmektedir.

• 3. Antropoloji

ınsan ırklarını inceleyen bilim dalıdır. ınsanın iskelet, kafatası gibi fiziki yapısını araştıran antropoloji, insanlık tarihinin en eski dönemlerinin aydınlatılmasında yardımcı olur.

SOSYAL HOCAM


6

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• 4. Etnografya

Bu bilim, toplumların yaşayış, gelenek, örf ve âdetlerini inceler. Bu in-celemeler sonucunda etnografyanın ortaya çıkardığı bilgiler, tarihî bel-gelerin az olduğu durumlarda büyük önem taşır.

• 5. Hukuk

Hukuk, toplu hâlde yaşayan insanların birbirleriyle ve devletle ilişkilerini düzenleyen kurallara denir. Bir topluma ait hukuk kurallarıyla o toplu-mun iktisadi, siyasi, kültürel yapısıyla ilgili bilgiler elde edilebilir. Hukuk ile tarih ilişkisi insanlığın var oluşundan beri devam etmektedir.

• 6. Kronoloji

Kronoloji zaman bilimidir. Tarihî bir olay için zaman önemli bir unsur-dur. Olayların meydana geldiği tarihin bilinmesi olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi kurulmasına yardımcı olur.

• 7. Edebiyat

Edebiyat duygu ve düşünceleri söz veya yazı ile etkili bir biçimde anlat-ma sanatıdır. Tarih boyunca meydana gelmiş önemli olaylar edebiyata konu olmuş, bu olayların aktarılmasında edebiyat önemli bir rol oyna-mıştır.

• 8. Felsefe

Felsefe, akıl ve mantık ilkelerine uygun düşünmeyi esas alan bir bilimdir. Bu bilim öncelikle varlık, bilgi ve ahlakla ilgilidir. Felsefenin tarihî olayları değerlendiren kolu ise “tarih felsefesi”dir.

• 9. Paleografi

Eski yazıların okunmasını sağlayan, bu yazıların tür ve şekillerini in-celeyen bilim dalına paleografi denir. Bir toplumun dilini bilmek tarihî araştırmalar için yeterli değildir. Dille birlikte kullanılan yazının da

bilinmesi gerekir.

• 10. Epigrafi

Epigrafi, anıtlar üzerindeki kitabeleri ve yazıları inceleyen bilim dalıdır. Filoloji ve paleografi bilimleri ile iş birliği içerisinde çalışır.

• 11. Sosyoloji

Sosyoloji, genel olarak toplumu inceleyen bir bilim dalıdır. Toplumsal olayların bağlı olduğu genel kuralları, toplumların oluşturdukları kurum ve kuruluşların insan ve toplum yaşamına etkilerini inceleyerek tarih bilimine yardımcı olur.

• 12. Filoloji

Filoloji, dünyada var olmuş ve var olan dilleri inceler. Diller arasındaki akrabalık bağlarını, sözcük alış verişlerini araştırır.

• 13. Diplomatik

Belgeleri tür (ferman, şeriye sicili, antlaşma metinleri vb.), şekil ve içerik bakımından değerlendiren bilim dalına diplomatik denir.

• 14. Nümizmatik

Nümizmatik, eski paraları inceler. Bu paraların ait oldukları medeni-yetlerle ilgili bilgi edinilmesinde tarih bilimine yardımcı olur.

• 15. İstatistik

İstatistik, belirli bir amaç için veri toplama, tablo ve grafiklerle özetle-me, sonuçları yorumlama, özellikler arasındaki ilişkiyi araştırma, çeşitli konularda geleceğe ilişkin tahmin yapma ilkelerini kapsayan bir bilimdir.

• 16. Ekoloji

Ekoloji, canlıların birbirleri ve çevreleriyle ilişkilerini inceleyen ve do-ğanın korunmasına yönelik çalışmalar yapan bir bilim dalıdır. ınsanın

SOSYAL HOCAM


7



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

üretim ve tüketim faaliyetlerinin doğanın dengesini bozması bu bilimin doğmasına neden olmuştur.

• 17. Kimya

Ele geçen eserlerin hangi döneme ait olduğunun belirlenmesinde kimya bilimi, tarihe yardımcı olur. Kimyada kullanılan “Karbon 14” meto-duyla, tarihî buluntuların madde yapısı incelenerek ait oldukları dönem belirlenmeye çalışılır.

• 18. Sanat Tarihi

Sanat tarihi, kısmen arkeolojinin de metotlarını kullanarak son zaman-larda gelişme göstermiş bir bilim dalıdır.

• 19. Heraldik

Heraldik armaları inceleyen bilim dalıdır. Armalar da tarihin aydınla-tılmasında önemli rol oynadığı için heraldik, tarihin faydalandığı bilim dallarından biri kabul edilmektedir.

UYGARLIK TARİHİUYGARLIK TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

22

SOSYAL HOCAM


8

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR

► Taş Çağı (MÖ 600.000 - 5.500)

• Yüz binlerce yıl süren bu dönem insanlık tarihinin en uzun dö-nemidir.

• Tarihin bu döneminde insanlar tamamen doğaya bağlı kalmış, avcılık ve toplayıcılık ile hayatlarını sürdürmüşlerdir.

• Bu çağın sonlarına doğru mağara duvarlarına hayvan ve av sah-neleri resimleri yapmışlardır. Ateş bu dönemde bulunmuştur.

• Dünyada Paleolitik Döneme ait ilk izlere İspanya’daki Altamira, Fransa’da Lasque (Laskö) mağaralarında rastlanmıştır.

• Türkiye’de bu döneme ait kalıntıların bulunduğu yerlere Antalya’da Karain, Beldibi ve Belbaşı; İstanbul’da Yarımburgaz mağaraları örnek gösterilebilir.

• Yarımburgaz Mağarası, Türkiye’deki bilinen en eski yerleşim ye-ridir.

► Orta Taş (Mezolotik) Çağı (MÖ 10.000 - 8.000)

• Bu dönemde insanlar, Eski Taş Çağında olduğu gibi hayatlarını avcılıkla ve toplayıcılıkla sürdürmüşler; mağara ve kaya sığınakla-rında yaşamaya devam etmişlerdir.

• Bu çağın en özgün buluntuları çakmak taşından yapılmış, mik-rolit adı verilen ve günlük yaşamda kullanılmaya yönelik küçük araç gereçlerdir.

• Türkiye’de bu dönemi aydınlatan merkezlerden bazıları Antalya’da Beldibi, Ankara’da Macunçay, Göller yöresinde Bara-

diz, Samsun’da Tekkeköy mağaralarıdır.

► Yeni Taş (Neolitik) Çağı (MÖ 8000 - 5500)

• İlk kez köylerin kurulduğu bu dönemde insanlar kendilerine ağaç dallarından ve kamışlardan kulübeler yapmışlar.

• Tarımsal devrim bu çağda gerçekleşmiştir.

• Türkiye’de bu çağa ait kalıntılara Konya yakınlarında bulunan-Çatalhöyük, Diyarbakır yakınlarında bulunan Çayönü ve Gazian-tep Sakçagözü’nde rastlanmıştır.

• Çayönü Türkiye’de ve Güneydoğu Avrupa’da Yeni Taş Çağında kurulan ilk köy yerleşim yeri, Konya’da bulunan Çatalhöyük ise insanlık tarihinin ilk şehir yerleşmesi olarak kabul edilmektedir.

► Bakır (Kalkolitik) Çağı

• Taş Çağının sonlarına doğru maden keşfedilmiştir. İnsanların ilk buldukları ve kullandıkları maden bakırdır.

• Altın ve gümüş madenleri daha çok süs eşya yapımında kulla-nılmıştır.

• Türkiye’de bu döneme ait merkezler arasında Çorum’da Alaca-höyük, Denizli’de Beycesultan,

• Çanakkale’de Kumtepe ve Truva, Samsun’da ıkiztepe gibi yerle-şim yerleri bulunmaktadır.

► Tunç Çağı

• İnsanlar zamanla bakırla birlikte kalayı eriterek daha sert bir karışım olan tuncu elde ettiler.

SOSYAL HOCAM


9



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Bu dönemde site adı verilen ilk şehir devletleri kurulmuş, bunun ardından Mezopotamya’da Sümer ve Akad; Anadolu’da Hitit Dev-leti gibi ilk büyük devletler ortaya çıkmıştır.

• Bu devirde yazının bulunmasıyla Tarih Çağlarına geçilmiştir.

• Türkiye’de bu dönemi aydınlatan en önemli merkezler arasında Ankara’da Ahlatlıbel, Kayseri’de Kültepe yer almaktadır.

•

► Demir Çağı

• Demirin bulunup işlenmesi insanlık tarihinin en önemli buluşla-rından biridir.

• Türkiye’de Burdur’da Hacılar, Çanakkale’de Truva, Yozgat’ta Alişar, Çorum’da Alacahöyük bu yerleşmelere örnek gösterilebilir.

Mezopotamya Uygarlıkları

Anadolu, Akdeniz, Arabistan, ıran, Hindistan ve Türkistan’da kurulan uygarlıkların kesişme noktası Mezopotamya “iki nehir arasındaki ülke” olarak tanımlanmıştır. Fırat ve Dicle Irmakları arasında yer alan, olduk-ça verimli bir tarım havzası olan Mezopotamya’da Sümer, Elam, Akad, Babil ve Asur gibi devletler kurulmuştur.

► Sümerler (MÖ 4000 - MÖ 2350)

• Mezopotamya’da ilk şehir devletlerini Sümerler kurmuşlardır.

• En önemlileri Ur, Uruk, Kiş, Lagaş olan bu şehir devletlerine “site” adı verilmiştir.

• Siteler, etrafı surlarla çevrili, “ziggurat” adı verilen tapınak ve onun etrafındaki evlerden meydana gelmiştir.

• Sitelerin başlarında patesi veya ensi adı verilen krallar bulunur-du. Patesi çevresindeki sitelere hakim olursa “lugal” Sümer ülkesi-ne hâkim olursa “lugal kalma” unvanını alırdı.

• Sümerler kara sabanı kullanarak ve sulama amaçlı kanallar inşa ederek tarımın gelişmesini sağlamışlardır.

• Sümerler, astronomi alanında gelişmiştir. Ayrıca matematik ve geometride gelişme göstererek dört işlemi kullanmışlar, bölme ve çarpma cetvelleri hazırlamışlar, yüzey ve hacim ölçmeyi gerçekleş-tirmişler, daireyi 360 dereceye bölmüşlerdir.

► Akadlar (MÖ 2350 - MÖ 2100)

• Kral Sargon döneminde devlet hâline gelmişler; kısa sürede Mezopotamya’ya hâkim olmuşlardır.

• Başkentleri Agade şehridir. ılk düzenli ordu sistemini meydana getiren Akadlar, tarihte bilinen ilk imparatorluğu kurmuşlardır.

• MÖ 2100 yıllarında Sümerler tarafından ortadan kaldırılmıştır.

► Elamlar (MÖ 3000 - MÖ 640)

• MÖ 3000 yıllarında Sus sitesi prensi, diğer siteleri de egemenliği altına alarak krallığını merkez Sus olmak üzere Elam Krallığı’nı kurmuştur.

• Elamlar madencilik, çömlek yapımı ve seramik sanatında ilerle-mişlerdir. Elamlar çivi yazısını kullanmışlardır.

• Elamlara Asurlular son vermiştir.

► Babiller (Amurrular) (MÖ 2100 - MÖ 539)

• Samilerin bir kolu olan Amurrular tarafından kurulmuştur.

• I. Babil Devleti’nin en güçlü Kralı Hammurabi dine dayalı dev-

SOSYAL HOCAM


10

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



let anlayışı yerine, gücünü ordudan alan mutlak krallık anlayışını getirmiş Aynı zamanda Hammurabi, ceza, mülkiyet, ticaret alan-larında döneminin en gelişmiş kanunlarını yapmıştır.

• Babiller, tıp ve astronomi alanında ilerlemişlerdir. Başlıca geçim kaynakları tarım ve ticarettir. Mimari açıdan Mezopotamya’nın en gelişmiş uygarlığı Babillerdir. Babil’in Asma Bahçeleri bu alan-daki en güzel örnektir.

► Asurlular (MÖ 2000 - MÖ 609)

• Askerî güce dayalı bir imparatorluk kurmuşlardır.

• Başkentleri Ninova olan Asurlular, Anadolu da Kültepe, Alişar ve Boğazköy’de ticaret kolonileri kurmuşlardır. Bu koloniler ara-cılığıyla yazıyı Anadolu’ya taşımışlardır. Ticareti canlandırmak amacıyla Sard’dan başlayıp Ninova’ya kadar uzanan Kral Yolu’nu kullanmışlardır.

• Anadolu’daki ilk yazılı kaynaklar Asur tüccarlarının bıraktıkları Kültepe’deki tabletleridir. Asurlular, tarihte bilinen ilk kütüpha-neyi Ninova’da kurmuşlardır. Heykeltıraşlıkta önemli gelişmeler gösteren Asurlular kabartmaları ünlüdür.

Orta Asya Uygarlığı

• Anav kültürü, Batı Türkistan’da Aşkabat yakınlarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmış en eski kültürdür.

• Afanesyevo kültürü ise Altay-Sayan dağlarının kuzey batısında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmış, Türklerin en eski kültürüdür.

• Andronova kültürü, Hazar Denizi’nin kuzeydoğusundan Ural

Dağları’na kadar uzanan bölgede en geniş yayılma alanına sahip kültürdür. Tunçtan ve altından yapılmış eşyalar ilk defa bu kültür bölgesinde bulunmuştur.

• Karasuk kültürü, Yenisey Irmağı’nın bir kolu olan Karasuk Nehri kenarında oluşturulmuştur. Abakan bölgesindeki Tagar kültürü ise en gelişmiş kültürdür. Bu bölgede yapılan kazılarda Tagar kültürü-ne ait ok uçları, iğne, bilezik, küpe, tarak vb. eşyalar bulunmuştur.

• Orta Asya ve Karadeniz’in kuzeyinde önemli uygarlık kuran topluluklardan biri de İskitlerdir. İskitler, MÖ VII ile MÖ II. yüz-yıllar arasında yaşamışlardır. Yapılan kazılarda ortaya çıkarılan kalıntılar ıskitlerin, Türk kökenli olduklarını ortaya koymuştur. “Bozkırın Kuyumcuları” olarak bilinirler.

Mısır Uygarlığı

• Mısır’da ilk yerleşmeler Nil Nehri kıyılarında olmuştur.

• Mısır da ilk siyasi teşkilatlanma “nom” adı verilen şehir devlet-leri şeklindedir.

• MÖ 3000 yılında Kral Menes, Mısır’a tamamen hâkim olarak ülkede ilk kez siyasi birliği sağlamıştır. (Firavunlar Dönemi)

• Firavunlar döneminin en önemli olayı, MÖ 1280’de Hititlerle yapılan Kadeş Antlaşması olmuştur. Bu antlaşma tarihte bilinen ilk yazılı antlaşmadır.

• Mısırlılar, hiyeroglif adı verilen resim yazısı kullanmışlardır.

• Çok tanrılı dine inanan Mısırlılar, ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerini mumyalamışlardır.Mumyalama teknikleri sayesinde insan vücudunu tanıyan Mısırlılar, tıp alanında ve ecza-

SOSYAL HOCAM


11



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

cılıkta gelişmişlerdir.

• Matematikte ondalık sayı sistemini bulmuşlar, ilk defa dört iş-lemi kullanmış, “pi sayısı”nı bugünkü değerine yakın hesaplamış-lardır.

İran Uygarlığı

• Medler ve Persler İran siyasi tarihinde önemli bir yer tutmuştur.

• Med Devleti’ne MÖ 550’de Persler son vermişlerdir. Makedonya’dan ındus Irmağı’na kadar olan coğrafyada büyük bir imparatorluk kurmayı başaran Perslere Makedonya Kralı Büyük ıskender son vermiştir.

• Pers İmparatorluğu mutlakiyetle yönetilmiştir. Pers hükümdar-larının yetkileri sınırsız olup istekleri kanun niteliği taşımıştır. Ülke “satraplık” adı verilen eyaletlere bölünmüştür. Satraplıklar, “sat-rap” adı verilen görevliler tarafından yönetilmiştir.

• Persler, Zerdüşt dinini benimsemişlerdir. Bu dinde iyiliği “Ahu-ramazda”, karanlık ve kötülüğü de “Ahriman (Angramanyu)” temsil etmiştir.

• Persler, Mezopotamya, Mısır, Anadolu ve Yunan sanatlarının etkisinde kalarak bir “Pers üslubu” yaratmışlardır. Kral yolunu yapmışlardır.

Hint Uygarlığı

• Ariler, Hindistan’a gelmeleriyle birlikte “kast sistemini” bu böl-geye taşımışlardır. Kast, meslekleri babadan oğula geçen ve aynı geleneklere bağlı bulunan çeşitli sosyal sınıflardan oluşan bir sis-temdir.

• Bu sistemde brahmanlar, din adamlarından; kşatriyalar, raca, asker ve asillerden; vaysiyalar, tüccar ve çiftçilerden; südralar, zanaatkâr ve işçilerden oluşmuştur. Kast sisteminin dışında kalan-lar da paryaları meydana getirmiştir.

• Hindistan’la ilgili ilk bilgiler “Veda” adı verilen dinî içerikli me-tinlerde geçmiştir. Ariler bölgeye geldiklerinde vedaları geliştirerek Hinduizme hayat veren Brahmanizmin ortaya çıkmasını sağla-mışlardır.

♥ Kast Sisteminin Özellikleri

• Her kastın bir adı vardır. Kast üyeleri kendi adları ile birlikte bu adı da belirtirler. Kast dışı sosyal ilişki kurmak yasaktır. Her üye kendi kastı içinde evlenir. Bir Hindu kendi kastı dışındaki bir kast üyesi ile yemek yiyemez. Her kastın kendine özgü törenleri vardır. Brahmanların kastı bütün kastlar tarafından üstün kast olarak kabul edilir. Kast usullerine saygı gösterilmesini ve kastın işleyişini sağlamak için kast içinde özel teşkilatlar vardır. Kast ku-rallarına uymayanlara verilen en ağır ceza kasttan çıkarılmadır. Bu da toplumdan dışlanma anlamına gelir. Kastlar arasında geçiş yoktur. Her üye doğduğu kast içinde yaşamını sürdürür. Meslekler babadan oğula geçer.

Çin Uygarlığı

• Çin uygarlığının oluşmasında Çin kültürünün yanında Türk, Mo-ğol ve Tibet kültürleri de etkili olmuştur.

• Çin de tanrının oğlu unvanını taşıyan imparatorların kutsal ol-duğuna inanılırdı. Çin imparatorlarının gücü daimi ordulara da-yanmıştır.

• Çin’de en yaygın dinler Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Budizm’dir.

SOSYAL HOCAM


12

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Çin’de ekonomi büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Tarımın yanında iplik, ipek, porselen ve kumaş üretimi de yapılmıştır. Çinli tüccar-lar ıpek Yolu aracılığıyla Çin’den Roma’ya kadar olan bölgede ticari faaliyetlerde bulunmuşlardır.

• Çinliler, mürekkep, kâğıt, barut, pusula ve matbaayı kullanarak dünyada birçok gelişmeye öncülük etmiştir.

DOĞU AKDENİZ UYGARLIKLARI

► Fenikeliler

• Fenikeliler, MÖ 2500 yıllarından itibaren Mısırlılarla ticari iliş-kilere başlamışlardır.

• Fenikeliler, ürünlerini satmak ve ihtiyaç duydukları altın, gü-müş, bakır ve kalay gibi madenleri temin etmek için Akdeniz kıyı-larında ticaret kolonileri meydana getirmişlerdir.

• Fenikelilerin uygarlığa en büyük katkıları, harf yazısını bulmaları ve 22 harften meydana gelen Fenike alfabesini oluşturmalarıdır. Fenike alfabesini daha sonraki dönemlerde Yunanlılar ve Romalılar yeniden düzenlemişlerdir. Bu alfabeye yeni harfler ekleyerek bu-günkü Latin alfabesini meydana getirmişlerdir.

► İbraniler

• Hz. Süleyman’ın ölümünden sonra ıbraniler arasında birlik bo-zulmuş, biri ısrail, diğeri de Yuda (Yahudi) olmak üzere iki devlet hâline gelmişlerdir.

• Pers hükümdarının Babil’i alması üzerine esaretten kurtulan

Yahudiler MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında Kudüs’e gelerek Mescid-i Aksa’yı yeniden inşa etmişlerdir. Kudüs, eski önemini kazanıp din merkezi hâline gelmesine rağmen Yahudiler bir daha devlet ku-ramamışlar, sırasıyla Pers, ıskender ve Roma imparatorluklarının hâkimiyeti altında yaşamlarını sürdürmüşlerdir.

• İlk Çağ uygarlıkları içerisinde ilk defa tek tanrılı dine inanan topluluk olma özelliğiyle ayrı bir yere sahip olan ıbraniler farklı coğrafyalarda birçok devletin egemenliğinde yaşamlarını sürdür-müşlerdir. Buna rağmen günümüze kadar vatan ve millet bilincine sahip, asimile olmayan bir topluluktur.

Anadolu Uygarlıkları

► Hattiler

• Yapılan araştırmalar Hititlerin kültür ve inanç bakımından Hat-tilerden oldukça etkilendiklerini ortaya koymuştur. Hatti kültü-rüne ait en önemli eserler Alacahöyük’te bulunmuştur. 1935’te Atatürk’ün himayesinde başlayan kazılar sonucu bugün Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenen güneş kursları, altın kupalar, heykelcikler gibi birçok eser ortaya çıkarılmıştır.

► Hititler (MÖ 1700 - MÖ 700)

• Başlangıçta Hitit Krallığı, feodal beyliklerden oluşmuştur. Daha sonraları merkezi krallık güçlenerek eyaletlere merkezden valiler atanmıştır. Krallar yerine göre başkomutan, başyargıç ve başra-hipti.

• Hititlerin ilk döneminde kralın yetkileri soylulardan oluşan Pan-kuş meclisi tarafından sınırlandırılmıştır.

SOSYAL HOCAM


13



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Devlet yönetiminde kraldan sonra en yetkili kişi “Tavananna” adı verilen kraliçeydi. Tavananna, dinî törenlere başkanlık yapar, kral savaşa gittiğinde ülkeyi yönetirdi.

• Anadolu’ya yazıyı Asurlular getirmiştir. Hititler, Asurlulardan aldıkları çivi yazısıyla beraber kendilerine ait olan hiyeroglif yazı-sını da kullanmışlardır.

• Hititlerden kalan en önemli yazılı eserler Anallardır. Anallar, kral tarafından Tanrı ya hesap vermek için yazılan yıllıklardır.

• Hititler döneminde çok tanrılı bir din anlayışı hâkimdi. Hititler çevre kültürlerin tanrılarına da inanmışlardır. Bu nedenlerle Ana-dolu için “Bin Tanrı ıli” denilmiştir.

► İyonyalılar

• Yunanistan’dan Batı Anadolu’ya göç etmişler ve burada şehir devletleri kurmuşlardır. İyon şehir devletleri arasında en tanın-mışları Efes, Milet, Foça ve ızmir (Smyrna)’dir.

• İyonyalılar özgür düşüncenin ve pozitif bilimlerin öncüsü olma-ları yönüyle önem taşırlar. Felsefe, matematik ve tıp bilimlerinin temeli İyonya’da atılmıştır.

► Urartular

• Urartu Devleti, Doğu Anadolu’da Asya kökenli Hurriler tarafın-dan kurulmuştur. Urartuların merkezi Tuşpa (Van)’dır.

• Savaşçı bir toplum olan Urartular; maden işlemeciliği, kaya oy-macılığı, kabartma sanatı, resim, gibi sanat dallarında ileri bir düzeydeydi.

• Van Gölü çevresinde ileri bir uygarlık kuran Urartular, kaleler, su kanalları ve su bentleri yapmışlardır. Hatta günümüzde bile varlığını koruyan gelişmiş bir sulama ve şehir içme suyu sistemi kurmuşlardır. (Şamran Su Kanalı)

► Frigyalılar

• Friglerin bilinen ilk kralı Gordios’tur. Ülkenin başkenti Gordion, adını Kral Gordios’tan almıştır.

• Frigler çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşmışlar, tarımı korumak ve geliştirmek için özel kanunlar ve kurallar koymuşlardır.

• Frig edebiyatı hakkında fazla bir bilgi yoktur. Fakat ilk hayvan hikâyelerinin (fabl) kaynağı olarak kabul edilmişlerdir.

► Lidyalılar

• Lidya Devleti Kral Giges tarafından Friglerin ve Urartuların son dönemlerini yaşadığı sıralarda kurulmuştur. Devlet merkezi Sar-des (Sard) şehridir.

• Lidyalılar, Anadoluda ücretli askerlik sistemine dayalı bir ordu kurmuşlardır.

• Kara ticaretine büyük önem veren Lidyalılar, Sus’tan başlayarak Lidya’ya kadar uzanan Kral Yolu’nu kullanmışlardır.

• Uygarlık tarihine yaptıkları en önemli katkı tarihte ilk defa pa-rayı kullanmalarıdır.

SOSYAL HOCAM


14

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Yunan Uygarlıkları

Roma Uygarlığı

• Roma şehri, MÖ 753 yılında Romulus tarafından kurulmuştur. Başlangıçtan MÖ 510 yılına kadar Roma, krallık ile yönetilmiştir

• Krallık döneminde, kral ihtiyarlar meclisi tarafından teklif edil-miş, “kuria” adı verilen halk meclisi tarafından seçilmiştir. Kral senatoya karşı sorumludur.

• Roma toplumu patriciler, plepler ve köleler olmak üzere üç sı-nıfa ayrılmıştır. Patriciler, Romalı soylulardan meydana gelmiş-tir. Mülkiyet, devlet memuru ve asker olabilme hakkına sahiptiler. Sosyal yaşam açısından diğer sınıflarda yer alanlara göre daha rahattılar. Roma’ya sonradan gelip yerleşenler plepleri oluştur-muştur. Plepler, hiçbir siyasi hakka sahip değillerdir. Daha çok hayvancılık, tarım, ticaret vb. işlerle uğraşmışlardır. Köleler ise Roma nın işgali altındaki ülkelerden getirilmişlerdir.

• MÖ 510 yılında krallık yönetimine son verilerek Cumhuriyet Dönemine geçilmiştir. Roma’da Cumhuriyet Döneminde devlet konsül adı verilen iki yüksek memur tarafından yönetilmiştir.Julius Caesar ile Roma’da Cumhuriyet Dönemi sona ermiştir.

• Romalılar, çok tanrılı inanca sahip olup Yunan tanrılarını be-nimsemişlerdi. Tanrılarını insan şeklinde düşünmüşlerdi. Hristi-yanlık, 313 yılında serbest bırakılmış, 381’de de devletin resmî dini hâline getirilmişti.

• Agustus Tapınağı, Roma Hamamı, Aspendos Tiyatrosu, Valens (Bozdoğan) Su Kemeri Romalılardan günümüze ulaşan eserler arasındadır.

• Doğu Roma İmparatorluğu Döneminde İstanbul, kültür ve sa-nat merkezi hâline getirilmiştir. Bunun yanında, ıskenderiye, Efes, Antakya, Atina da birer kültür merkezi olmuştur. Doğu Roma sanatının en önemli eseri Ayasofya’dır. Bunun yanında Aya ırini, Hora (Kariye Camii), Sergios ve Baküs, Efes’teki Meryem Ana kili-seleri ile Binbirdirek ve Yerebatan sarnıçları Doğu Roma Dönemi-nin en önemli sanat ve kültür değerleridir.

• Bizans’ta Batı Roma’dan farklı olarak ülke “thema” adı verilen eyaletlere bölünmüştür. Bu eyaletlerde bulunan kalelerde ise tekfur adı verilen valiler görevlendirilmiştir. Latin kültürü yerine Helen kültürünü benimseyen Doğu Roma, Hristiyanlığın Ortodoks mez-hebini ve resmî dil olarak da Grekçeyi benimsemiştir.

SOSYAL HOCAM


15



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

Türk Adının Anlamı ile ilgili görüşler“Olgunluk Çağı” Kaşgarlı Mahmut“Çoğalmak, Türemek” A. Wambery“Devlete tabii halk” G. Doerfer“Kanunla düzenlenmiş halk” W. Barthold“Töreli” Ziya Gökalp“Deniz kıyısında oturan adam” K. Fiok“Terk edilmiş” İbn el-Fakih el-Hamadani“Miğfer” Çin kaynakları“Güçlü, kuvvetli” Uygur kaynakları“Güzel İnsan” İran kaynakları

Türklerin İlk Ana Yurdu

Türklerin ilk ana yurtları Orta Asya’dadır. Orta Asya, doğuda Kingan Dağları’ndan, batıda Hazar Denizi ve İtil boylarına, güneyde Hindikuş ve Karanlık Dağlarından kuzeyde Sibirya’ya kadar uzanır. Bu geniş alandaTürklerin ilk ana yurtları; Altay-Sayan Dağları’nın kuzeybatısı, Tan-rı Dağları’nın kuzeyi, Aral Gölü’nün çevresi ve Hazar Denizi’nin doğusu arasında kalan bölgedir.

İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİİSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

33

SOSYAL HOCAM


16

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Orta Asya’da Kurulan İlk Türk Devletleri

► Asya Hun Devleti (Büyük Hun Devleti)

• Orta Asya’da bilinen ilk teşkilatlı Türk devleti Hunlar tarafın-dan kurulmuştur. Hunların ilk oturdukları yer Sarı Irmak’ın kuzeyi idi. Daha sonra Orhun ve Selenga ırmakları ile Ötüken çevresinde geniş bir alana yayılmışlardır. Bu bölgede güçlü bir devlet kuran Hunlar, Ötüken’i başkent yapmışlardır.

• Asya Hun Devleti’nin bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.

• Mete zamanında Asya Hun Devleti en geniş sınırlarına ulaşmış-tır. Mete, MÖ 174’te öldüğünde sivil ve askerî teşkilatı ile dış siya-sette güçlü bir devlet bırakmıştır. Bu devlet daha sonra kurulacak olan diğer Türk devletlerine örnek teşkil etmiştir. (Onlu teşkilat)

Kavimler Göçü

SOSYAL HOCAM


17



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Kavimler Göçü’nün önemli sonuçları

• Roma İmparatorluğu doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır (395). Batı Roma İmparatorluğu 476 da yıkılmış ve toprakları üzerinde birçok Germen devleti kurulmuştur.

• Avrupa’nın etnik yapısı değişerek yeni milletler ortaya çıkmıştır. Alanlar, Vandallar ve Vizigotlar, İspanya Yarımadası’na gelerek İspanyolların; Angıllar ve Saksonlar, Britanya adalarına yerleşe-rek İngilizlerin; Germen kavimleri, Ren Nehri kıyılarına yerleşerek Almanların oluşmasını sağlamışlardır. Bunun sonucunda bugünkü İngiltere, Fransa, İspanya, Almanya gibi Avrupa devletlerinin te-melleri atılmıştır.

• Türkler, Avrupa’da bir Hun Devleti kurmuşlardır.

• Türk kültürü Avrupa’da yayılmıştır.

• İlk Çağ sona ermiş, Orta Çağ başlamıştır.

• Avrupa’da kilise önem kazanmış, Skolastik düşünce egemen ol-muştur.

• Avrupa’da feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıkmıştır.

► Avrupa Hun Devleti

• Hunlar Balamir önderliğinde Karadeniz’in kuzeyinden batıya geçerek kısa sürede Tuna boylarına ulaşmıştır (375)

• Balamir’den sonra Avrupa Hunlarının başına Uldız geçmiştir (378) Türkler ilk kez Anadolu’ya ayak basmışlardır.

• Avrupa Hunlarının en parlak dönemi Attila ile başlamıştır. Bi-zans ile Margos ve Anatolyus antlaşmaları imzalanmıştır.

• Attila, Avrupa Hun Devleti’nde babadan oğula geçen bir hüküm-darlık sistemini yürürlüğe koymuştur.

• Attila’dan sonra yerine oğulları ılek, Dengizik ve ırnek geçmiştir. Ancak onlar devleti babaları kadar iyi yönetememişlerdir.

• Hunlar, pantolon ve ceket giyme, at koşumları ve atları eyerle-me konularında Avrupa’ya örnek olmuştur. Bazı Avrupa kavimle-ri, ordularını Türk ordusu düzeninde yeniden yapılandırmışlardır.

♥ Attila (Tanrının Kamçısı, Etzel)

► Kök Türk Devleti

• Kök Türk Devleti 552’de kurulmuştur. I. Kök Türk Devleti, Asya Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Tarihte ilk kez “Türk” adını devlet adı olarak kullan-mışlardır.

• Bumin Kağan Kök Türk Devleti’nin kurucusudur. Ötüken’i devlet merkezi yapmıştır.

• Mukan Kağan zamanında Kök Türk Devleti en parlak dönemini

• yaşamıştır.

• Tapo Kağan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasında ya-yılmasına gayret göstermiştir. Onun bu hareketi Kök Türk ileri gelenleri tarafından hoş karşılanmamıştır. Bu yüzden halkıyla ters düşmüştür.

► II. Kök Türk (Kutluk) Devleti

• Kök Türkler, Kutluk liderliğinde birleşerek bağımsızlıklarını elde ettiler (682) Kutluk İlteriş Kağan devletin merkezini Karakurum’a taşımıştır.

• Kapgan Kağan döneminde Türk boylarının çoğu Kök Türk hâkimiyetine girmiş, Türk birliği büyük ölçüde sağlanmıştır.

SOSYAL HOCAM


18

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Bilge Kağan zamanında II. Kök Türk Devleti en parlak dönemi-ni yaşamıştır. Onun zamanında Basmiller, Karluklar, Kırgızlar ve Türgişler yeniden Kök Türk hâkimiyetine alınmıştır.

• Kök Türkler Döneminden günümüze ulaşan temel kaynak Orhun Yazıtları’dır. Bu yazıtlar Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı örnekleridir. Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, dev-letin ve halkın karşılıklı olarak görevlerinin belirtilmesi, Türklerde devlet anlayışının kavranması açısından önemlidir.

► Uygur Devleti

• Uygurların ilk hakanı, Kutluk Bilge Kül Kağan’dır (744-747). Onun döneminde başkent Ötüken’den Orhun Nehri kıyısındaki Ordubalıg’a (Karabalgasun) taşınmıştır.

• Moyen-Çur başa geçtiğinde Çin’de büyük bir karışıklık yaşan-maktaydı. Talas Savaşı (751) nedeniyle Çin imparatoruna kar-şı isyanlar çıktı.Uygurların en parlak dönemini oluşturan dönem Moyen-Çur dönemidir.

• Uygur Devleti, Bögü Kağan zamanında oldukça zenginleşmiştir. Büyük saraylar onun döneminde yapılmıştır.

• Bögü Kağan Döneminin önemli olaylarından biri de Manihaizm dininin ülkeye girmiş olmasıdır. Manihaizm dinini kabul eden Bögü Kağan, Karabalgasun şehrinde bir tapınak yaptırmıştır. Onun za-manında Mani dini devletin resmî dini hâline gelmiştir. Ancak bu din sadece kağan ve çevresinde kabul görmüştür.

• Baga Tarkan ve daha sonraki kağanlar zamanında ortaya çıkan açlık, kıtlık ve salgın hastalıklar devleti iyice zayıflattı. 840 yılında Kırgızlar, Uygur ülkesine girdiler, başkenti alarak hakanı öldürdü-ler ve Uygur Devleti’ne son verdiler.

♥ Turfan Uygurları, Moğol devlet kademelerinde memurluk, kâtiplik hatta yöneticilik yaptılar. Moğolların Türk kültüründen etkilen-mesinde rol oynadılar.

Diğer Türk Devlet ve Toplulukları

► Avarlar

• Orta Asya’da kurdukları bu devlete Kök Türkler son verince (552) batıya göç ettiler. 558’de Kafkaslara ulaştılar, kısa zaman-da Tuna boylarına geçtiler. Orta Avrupa’da başında Bayan Han’ın bulunduğu büyük bir devlet kurdular (562)

• Balkanlarda ve Avrupa’da iki asırdan fazla devam eden Avar hâkimiyeti, Orta Avrupa toplulukları üzerinde kültürel izler bırak-tılar. Avarlar, Slavları ve Rusları ordu düzeni ve devlet örgütlen-mesi alanlarında etkilediler.

• Avarlara ait mezarlarda yapılan arkeolojik kazılarda at, koşum takımı, çeşitli silahlar elde edilmiştir. Üzengi kullanımı Avarlarla birlikte ortaya çıktı. Hristiyanlığı kabul eden Avarlar, bir süre son-ra benliklerini kaybederek Slavlaştılar.

► Bulgarlar

• Büyük Bulgar Devleti’nin sona ermesiyle bir kısım Bulgarlar, Kubrat’ın küçük oğlu Asparuh yönetiminde Tuna boylarında devlet kurdular (679). Tuna Bulgarları adıyla anılan bu devlet Bizanslı-larla mücadele etmiş, Slavları yönetimleri altına almıştır. Nüfus-larının az olması, hükümdarları Boris Han’la birlikte Hristiyanlığı kabul etmeleri (864) nedenleriyle Slavların arasında eriyip yok oldular.

SOSYAL HOCAM


19



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Başlangıçta Hazar Hakanlığı’na bağlı yaşayan ıtil Bulgarları, bu devletin yıkılmasından sonra bağımsız oldular.Bulgarlar, Almış Han zamanında ticari faaliyetler esnasında tanıştıkları İslam dini-ni kabul ettiler. Bulgar hanı, Abbasilerden din adamları istedi. Bu isteği 922 yılında yerine getirildi. Din adamlarının gelmesinden sonra ıslamiyet, Bulgarlar arasında daha çabuk yayıldı. İtil Bulgar Devleti’ne Altın Orda Devleti 1237 yılında son verdi. Bazı araş-tırmacılar, İtil Bulgar Devletini ilk Müslüman Türk Devleti olarak kabul etmişlerdir.

► Hazarlar

• I. Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra Karadeniz’in kuzeyi ve Kafkaslar bölgesinde bir hakanlık olarak kurulmuştur (630)

• Hazarlar, güçlü ordularıyla VII ve IX. yüzyıllar arasında bulun-dukları bölgede huzuru ve ulaşım güvenliğini sağladılar. Hazarların bu dönemi “Hazar Barış Çağı” olarak adlandırıldı.

• Hazarlar arasında diğer devletlerle kurdukları ilişkiler sonucun-da İslamiyet, Hristiyanlık ve Musevilik yayıldı. (Museviliği benimse-yen ilk ve tek Türk Devletidir.)

• Hazarların en büyük etkisi Ruslar üzerinde oldu. Rus prenslikleri, Hazarların devlet ve ordu teşkilatını örnek alarak güçlendiler.

► Macarlar

• XI. yüzyılın başlarında Hristiyanlığı kabul eden Macarlar zaman-la Türk kimliklerini kaybettiler.

• Macarlar, genel olarak konargöçer olup çadırlarda yaşamışlar-dır. Slavlara ve Ruslara karşı savaşlarda başarılı oldular.

► Peçenekler

• Balkaş Gölü çevresinde I. Kök Türk Devletine bağlı olarak yaşa-yan Peçenekler Talas Savaşı ndan (751) sonra güçlenen Karlukla-rın baskısıyla batıya yönelerek Volga boylarına yerleştiler.

• Peçeneklerin bir kısmı Bizans ordusunda görev aldılar. Bizanslı-lar Peçenekleri, Selçuklulara karşı Anadolu’ya göndermek istedi-ler. Malazgirt Savaşı’nda Bizans ordusundaki Peçenek kuvvetleri, Selçukluların tarafına geçerek Türklerin savaşı kazanmalarında önemli rol oynadılar.

• Bizanslılar, Kıpçaklarla anlaşarak Kıpçakların Peçeneklere sal-dırmalarını sağladılar. Kıpçaklar, Peçenekleri yenerek siyasi var-lıklarına son verdiler (1091)

► Kıpçaklar (Kumanlar)

• Kıpçaklar, XIII. yüzyılda Moğolların ilerleyişi karşısında tutuna-mayıp geri çekildiler. Kıpçakların bir kısmı Macaristan’a giderek Hristiyanlığı kabul ettiler. Bu yüzden millî benliklerini yitirdiler. Bir kısmı da yurtlarında kalıp Altın Orda Devleti’nin hizmetine girdi. Bu devletin Türkleşmesinde önemli rol oynadılar. Altın Orda Devleti’nin egemenliğinde yaşayan Kıpçakların çoğu, daha sonraki yıllarda Mısır’a götürüldü. Eyyûbi ve Memlük ordusunda görev ya-pan Kıpçakların bir kısmı bu devletlerin yönetiminde görev aldılar.

► Oğuzlar (Uzlar)

• Seyhun bölgesinde kalan Oğuzlar bu bölgede Oğuz Yabgu Devleti’ni kurdular. X. yüzyılın sonlarına doğru İslamiyeti kabul eden Oğuzlar, XI. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’ni kurarak Türk-lerin Anadolu’yu yurt edinmelerine öncülük ettiler. Anadolu’da önce Türkiye Selçuklu Devleti’ni, sonra Osmanlı Devleti’ni kuran

SOSYAL HOCAM


20

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Türk boyu olmuşlardır. Yirmi dört boydan oluşan Oğuzların büyük bir bölümü ilk başlarda göçebe olarak yaşadı. Ancak batıya gitme-leriyle birlikte yerleşik hayata geçerek şehirler kurdular. Onların yerleşik hayata geçmelerinde ıslamiyetin büyük rolü oldu.

► Sabirler (Sibirler - Sabarlar)

• Avarlar, Bizanslılar ve Sasanilerle yaptıkları savaşlar sonucu za-yıfladılar. ıstemi Han zamanında Kök Türk Devleti’ne bağlanan Sabirler, daha sonra Hazarların egemenliğine girdiler. Bugünkü Sibirya adını Sabirlerden almıştır.

► Başkırtlar (Başkurtlar)

• XIII. yüzyılda Altın Orda Devleti’ne bağlanarak ıslamiyeti ka-bul ettiler. XVII. yüzyıldan itibaren Ruslara bağlanan Başkırtlar, zorlu mücadeleler vererek bağımsızlıklarını kazanmaya çalıştılar. Özellikle 1730-1736 yıllarındaki ayaklanmaları Ruslar tarafın-dan kanlı bir şekilde bastırıldı. 1872 yılında tamamen Rusya’nın egemenliğine giren Başkırtlar, günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı olarak varlıklarını sürdürmektedirler.

► Türgeşler (Türgişler)

• Türgeşler, Sulu Kağan zamanında Maveraünnehir bölgesine gi-ren Emevilerle mücadele ederek Müslümanların ilerlemesine engel oldular. Türgeşler, Emeviler Döneminde Maveraünnehir bölgesinde fetihlerde bulunan ıslam ordusuna karşı mücadele vererek Orta Asya’nın Arapların eline geçmesini engellediler.

► Kırgızlar

• Kırgızlar, XIII. yüzyıl başlarında Cengiz Han zamanında Moğol-lara boyun eğerek siyasi egemenliklerini kaybettiler. XIX. yüzyılda

Rusların egemenliğine giren Kırgızlar, 1991’de Sovyet Rusya’nın dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazandılar. Canlı bir halk edebiyatı-nın göstergesi olan destanlardan Manas Destanı Kırgızlara aittir. Bu destan dünyanın en uzun destanı olarak bilinmektedir.

► Karluklar

• Müslümanlarla Çinliler arasındaki Talas Savaşı’nda (751) Kar-luklar, Müslümanların yanında yer alarak Çinlilerin yenilmesini sağladılar. Böylece Orta Asya’nın Türk hâkimiyetinde kalmasında etkili oldular.Karluklar, XII. yüzyılda Karahitayların ve Moğolların hâkimiyeti altına girmiş, Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman Türk topluluğu olmuşlardır. Karluklar, tarihte ıslamiyeti kabul eden ilk Türk topluluğu olarak bilinmektedir.

► Kimekler

• Kimekler, VII. yüzyılda Altay Dağları’nın kuzeybatısı ile ırtiş Irmağı’nın orta bölgelerinde Kök Türk egemenliğinde yaşadılar. Kimeklerde ülke on bir ile ayrılmış, her ilin başına “tutug” adı verilen yöneticiler görevlendirilmiştir. ıl yöneticileri hakanın so-yundan gelenler arasından belirlenmekteydi.

SOSYAL HOCAM


21



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► İslam Öncesi Türk Tarihi Kültür ve Medeniyet

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde hükümdar ünvanları

• Han, Hakan, Tanhu, Şanyü, Kağan, İlteriş, İlteber, İdukut

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde hükümdarlık sembolleri

• Otağ (Çadır), Kotuz, Yay, Tuğ (Bayrak), Sancak, Nevbet (Davul)

♥ Kurultay dışında Türk Devletlerinde olan meclisler

• Millet Meclisi (Tuna Bulgarları)

• Nazırlar Meclisi (Tabgaçlar)

• Seçkinler Meclisi (Avrupa Hunları)

• İhtiyarlar Meclisi (Hazarlar)

• Komenton Meclisi (Peçenekler)

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde ülke yönetimiyle ilgili olan kavramlar ve anlamları

• Ağılığ – Hazine Görevlisi

• Apa – Sivil Yönetici

• Aygucı – Vezir

• Ayuki – Hükümet

• Bitikçi – Katip

• Buyruk – Bakan

• İç Buyruk – Saray Memuru

• İl – Devlet

• Kurultay – Meclis

• Kut – Hükümdarlığı Tanrı’ya dayandırma

• Şad – Tiginlerin taşra görevinde aldığı unvan

• Tamgacı –Mühürdar

• Tudun – Vergi memuru

• Yarlığ – Hükümdar emri

♥ Türklerde Ordu komutanlarına verilen adlar

• Subaşı, Böri, Tarkan, Noyan

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde savaş zamanlarında düşma-nın durumunu öğrenmek için gönderilen keşif kollarına Yelme denirdi.

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde toplumsal bölüm en büyük birimden en küçük birime sıralanışı:

• İl (Devlet) > Budun(Millet) > Bod (Boy) Urug (Soy) > Oguş (Aile)

♥ İslamiyet öncesi Türklerde İnanç sistemi ile ilgili olan kavramlar ve anlamları

• Balbal: Mezar Taşı

• Bengütaş: Yazılı Anıt

• Ongun: Totem

• Uçmağ: Cennet

• Tamu: Cehennem

• Umay: Tanrıça

♥ Ölen kişinin ardından düzelenen tören Yuğ (Törende verilen zi-yafet Yuğ Aşı)

♥ Türklerin Tarih boyunca kullandığı alfabeler Göktürk, Uygur, Soğd, Kiril, Arap, Latin

SOSYAL HOCAM


22

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde sözlü edebiyat türleri: Koşuk(Şiir), Sav(Atasözü), Sagu(Ağıt), Destan

♥ İslamiyet öncesi Türk Tarihinde adı bilinen ilk Türk Şair Arpın-çur Tigin

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde Toy denilen şölenlerde eğ-lenilir, Müzik aleti olarak Kopuz kullanılırdı. Bu eğlencelerde At üstünde oynanan bir çeşit savaş oyununa toplum arasında Çavgan denirdi.

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde halk, Hükümdarın mührü bulunduğu ipekten bez parçalarını para olarak kullanmış ve buna Kamdu denilmiştir.

♥ Uygurlar döneminde kullanılan ilk kağıt paranın adı Çav’dır.

♥ Türk topluluklarının kabul ettiği dinler

• Maniheizm: Uygurlar

• Budizm: Uygurlar, Türgişler

• Hristiyanlık: Avarlar, Macarlar, Peçenekler, Uzlar, Tuna Bul-garları

• İslamiyet: Karluklar, İtil Bulgarları, Oğuzlar

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde ülke hükümdarın ve hane-danın ortak malı sayılmasına verilen isim Üleş sistemidir.

♥ İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde hükümdarın erkek çocukla-rına Tigin ve bunları yetiştiren eğitmenlere Ataman adı verilirdi.

İSLAM TARİHİİSLAM TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

44

SOSYAL HOCAM


23



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

İslamiyetten Önce Arap Yarımadası

• İslamiyetten önce Araplar, kabileler hâlinde yaşarlardı. Kabi-lelerin başında şeyh denilen reisler vardı. Kabileler aynı kökten gelen ailelerden oluşurdu. Ailede erkek söz sahibiydi. Erkeklerde çok eşlilik görülürdü. Kız çocuklarına deðer verilmez, kadın miras hakkından yararlanamazdı.

• İslamiyet öncesi Arap toplumunda, kabileler arası kan davaları yaygındı. Araplarda halk genel olarak köleler ve hürler olmak üze-re iki gruba ayrılırdı. Köleler sahipleri tarafından alınır, satılır ve ticaret malı olarak kabul edilirdi.

• Arapların şehirde yaşayanlarına medeni, çölde yaşayanına be-devi denilirdi. Bedeviler daha çok göçebe biçiminde yaşar ve hay-vancılıkla uğraşırlardı. Çöl şartlarına dayanıklı olan deve ile koyun, keçi ve at beslenirdi. Medeniler ise tarım ve ticaretle geçinirlerdi. Tarım, vahalarda yapılırdı. En önemli tarım ürünü hurma idi.

• İslamiyetten önce konuşma ve yazı dili olarak Arapça kullanı-lırdı. Arap alfabesi Nebatlıların kullandığı yazıdan yararlanılarak oluşturulmuştu.

• Mekkeliler kervan ticareti ile de uğraşırlardı. Afrika ve Hindistan’dan gelen mallar, kervanlar aracılığı ile Suriye ve Mısır’a taşınırdı. Mekke, Medine ve Taif şehirleri, ticaret sayesinde oldukça zenginleştiler. Ticaretle uğraşanlar, toplumda itibarlı kişiler olarak kabul edilirdi.

► Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayatı

• Hz. Muhammed, 571 yılında Mekke’de doğdu. Babası Abdullah, annesi Âmine’dir.

• Hz. Muhammed, dedesinin vefatından sonra amcasının kervan-larına yardım etmeye başladı. Hz. Muhammed amcasının kerva-nıyla şam’a giderken şam ve Kudüs arasındaki Busra’da, Bahira adında bir rahiple karşılaştılar. Rahip, Hz. Muhammed’i görünce amcasına Hz. Muhammed’in son peygamber olacağını ve gelecek peygambere ait özellik ve belirtilerini bilen Yahudilerce öldürüle-bileceğini söyledi.

• Hz. Muhammed’de güzel huyların tümü vardı. Cömertti, yar-dımseverdi, kinci değildi. Mütevazı tavırlarıyla saygınlığını kabul ettirmişti. Putlara itibar etmez, putlara tapmanın yanlış olduğunu düşünürdü. Ticaretle uğraştığı hâlde, hiç kimse ile ticari anlaşmaz-lığa düşmedi. Halkın arasında “güvenilir Muhammed” anlamına gelen “Muhammed’ül Emin” unvanıyla tanınmıştı.

• Kırk yaşına girdiği 610 yılı Ramazan ayının 27. gecesi Hira Mağarası’nda ibadetle meşgulken, Cebrail adlı melek tarafından kendisine Allah ın ilk vahyi ulaştırıldı. Bu vahiyde “Yaratan Rabb inin adı ile oku. O, insanı alaktan yarattı. Oku! Senin Rabb in en cömert olandır. O, kalemle yazmayı öğreten, insana bilmediğini öğretendir” denildi.

• Hz. Muhammed, insanları İslam dinine davet etmeye başladı. Kendisine ilk olarak eşi Hz. Hatice inandı. ıkinci olarak Hz. Ali, daha sonra azat ettiği kölesi Zeyd ve Hz. Ebu Bekir Müslüman oldular. Bunlara ilk Müslümanlar denilmiştir.

• Müşriklerin Müslümanları sindirmeye yönelik tavırları sonucu Hz. Muhammed, Hz. Ebu Bekir’le beraber hicret etmeye karar verdi. Hz. Muhammed göç “Hicret” olarak adlandırılmıştır.

• Daha önce adı Yesrib olarak anılan hicretin gerçekleştiği bu şehir “Peygamber şehri” anlamında “Medinetü’n Nebi” adını almış ve

SOSYAL HOCAM


24

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



daha sonra da kısaca Medine olarak adlandırılmıştır.

• Hicretten sonra Medine’ye göçle gelen Hz. Muhammed Mekke’den hicrete mecbur edilmiş ve Mekkeli müşrikler tarafından öldürül-mek istenmiş olmasına rağmen, Mekke halkına karşı daima iyi hisler besliyordu. Ama müşrikler, Müslümanlara hayat hakkı tanı-mak istemiyordu. Mekkelilerin bu tutumu Müslümanlar ile Mekkeli müşrikler arasında savaşların yapılmasına neden oldu.

• Hicretten sonra Medine’ye göçle gelen Müslümanlara “muhacir”, Medine’nin yerlisi olan Müslümanlara da yardım eden anlamında “ensar” denildi.

► Hz. Muhammed Dönemi (622 - 632)

• Bedir Savaşı (624)

• Mekke’den Medine’ye göç etmek zorunda bıraktırı lan Müslüman-ların mallarına putperestlerin el koyması ve Hz. Muhammed’in bir Mekke kervanına el koya rak Mekkelileri ekonomik yönden zayıf-latmak istemesi üzerine gerçekleşti.

• Müslümanlar Mekke’ye giden bir Kureyş kervanına el koydu-lar. Çıkan savaşta Mekkelileri yenilgiye uğrattılar. Müslümanlar ilk zaferle rini kazandılar. Ganimetlerin 1/5’i hazineye ayrıldı. Diğer-leri askerler arasıda paylaştırıldı. Bu uygulama sonraki İslam dev-letleri tarafından da be nimsendi.

• Uhud Savaşı (625):

• Mekkeli putperestlerin Bedir yenilgisine karşı Müslümanların Medine yakınlarındaki tarım alanlarını tahrip etmeleri ve Hz. Muhammedin, Mekkelilerin yaptığı zarara karşılık bir Mekke ker-

vanının alınmasını kararlaştırması üzerine gerçekleşti.

• Müslümanlar bir Mekke kervanını ele geçirdiler. An cak müslü-manların ganimet elde etmek için savaş disip linini bozmaları ye-nilmelerine neden olmuştur.

• Hendek Savaşı(627)

• Mekkeli putperestle rin Müslümanlara kesin bir darbe vurmak istemeleri. üzerine gerçekleşti.

• Müslümanlar başarılı bir sa vunma savaşı yaptılar. Selman-ı Farisi tarafından Medine çevresine hendekler kazma fikri ortaya atıldı ve uygulanıp başarılı olundu. Putperestler bir daha saldırıya geçmediler. Müslümanlar taarruz, Mekkeliler ise savunma konu-muna geçtiler.

• Hudeybiye Antlaşması (628):

• Hz. Muhammed Müslümanlar için namaz yönü ola rak seçilen Kâbeyi zi ya ret kararı aldı. Putperestler savaş hazırlığına girişti. Hz. Muhammed, amaçlarının savaş değil barış olduğunu bildirdi. Bunun üzerine anlaşma yapıldı. Buna göre;

♥ Müslümanlar ertesi yıl Mekkeyi (Kâbeyi) ziyaret edebilecek.

♥ Mekkede İslâmiyeti seçenler Medineye alınmaya cak.

♥ Taraflar on yıl savaşmayacak.

♥ Yukarıdaki anlaşma şartları görünüşte Müslümanla rın aley-hinde olmuştur. Ancak giderek so nuçta Müslü manların lehine olmuştur. Çünkü müslüman ların Mek kede sayısı artmıştır.

SOSYAL HOCAM


25



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Hayber Savaşı (629):

• Uhud Savaşından sonra Medine’deki Yahudilerin putperestleri kışkırtmaları ve Müslümanların tepkileri üzerine Yahudilerin Hay-bere göç etmeleri ve Yahudilerin İslâm dinine karşı olmaları üze-rine gerçekleşti.

• Hz. Muhammedin katıldığı bu seferde Müslümanlar Hayber ka-lesi ve çevresini aldı. Suriye–Şam ticaret yolu üzerindeki bu kale-nin alınması müslümanlara ticari gelir sağladı. Yahudilerin muha-lefeti bastırıldı.

• Mute Savaşı (629):

• Hz. Muhammed, kendi döne mindeki hükümdarlara İslâmiyeti tanımaları için elçiler göndermişti. Bu sırada Gassanilere gönde-rilen elçi öl dü rüldü. Bu nedenle, sefer düzenlendi. Hz.Muhammed bu sefere katılmadı. Yapılan çatışmalarda önemli komutanlarını kaybeden Müslümanları Halid bin Velid toparladı. Hz. Muham-med, Halid bin Velid’e “Seyfullah” (Allah’ın kılıcı) unvanını verdi. Mute seferi, Müslümanlarla Doğu Romalılar arasında yapılan ilk savaş ve Müslümanların Bizans ımparatorluğu’na karşı kazandığı ilk zaferdir.

• Mekke’nin Fethi (630)

• Mekkeli putperestle rin Hudeybiye anlaşma sını bozmaları üzerine gerçekleşti.

• Müslümanlar büyük bir direnişle karşılaşmadan Mek ke’yi fet-hettiler. Kâbedeki putlar kırıldı. Böylece İslâmiyet Hicaz’a yerleşti. Bu durum İslâmiyetin Arap Yarımada sındaki yayılışını hızlandırdı.

• Huneyn Savaşı (630)

• Mekkenin fethi üze rine bazı Mekkeli putpe restler ile Hicazdaki diğer putpe restlerin ordu kurması üzerie gerçekleşen ve Müslü-manların putperest ordusunu yenilgiye uğratmasıyla neticelenen bir savaştır.

• Taif Kuşatması (630)

• Taiflilerin islâm dinine büyük tepki göster me si. üzerine gerçek-leşti.

• Hz. Muhammedin katıldığı seferde Taif şehri kuşa tıldı, ancak alınamadı. Taifliler İslamiyete tepki göster meyeceklerini belirtince kuşatma kaldırılmıştır. Böylece putperestlerin Hicaz’daki son di-renişleri de kırıldı.

• Tebük Seferi (631)

• Bizans Kralının İslâmiyetin yayılmasını ön lemek amacıyla sefer düzen lediği haberinin gelmesi üzerine gerçekleşti.

• Arabistanın kuzeyindeki Tebük’e gelindiğinde habe rin doğru ol-madığı anlaşılmıştır. Bu sefer sonunda İslâ miyet, Arabistanın ku-zeyine tanıtılmaya başlandı. Hz. Muhammed’in son seferidir.

• Hz. Muhammed’in Ölümü ve Veda Hutbesi (632):

• Hz. Muhammed veda haccı olarak nitelenen Mek ke’yi son ziya-retinde verdiği hutbede bütün müslü manla rın kardeş olduğunu, ırk ayrımına gerek olmadı ğını, ka dınlara ve çocuklara değer veril-mesi gerektiğini bildir miştir.

SOSYAL HOCAM


26

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



► Hz. Ebubekir Dönemi (632–634):

• Yalancı peygamberler ortadan kaldırıldı.

• Dinden dönüşler engellendi.

• Kur’an ilk kez kitap haline getirildi.

• Yoksullara yardım etmek amacıyla zekât vergisi toplanmaya başladı.

• Hz. Ebu Bekir Döneminde Suriye topraklarında yapılan Yermük Savaşı’nda Doğu Roma kuvvetleri ağır bir yenilgiye uğratıldı. Bu zaferle, ileride yapılacak büyük fetihlerin önü açılmıştır.

• Hz. Muhammedin kararlaştırdığı, Bizansa yönelik olan Suriye seferine başlandı. Bu seferde Ecnadin Sa vaşı çıktı. Savaş sürerken Hz. Ebubekir öldü. Hz. Ebu bekir ölmeden önce Ömer’in halife ol-masını vasiyet et mişti.

► Hz. Ömer Dönemi (634–644)

• Suriye’de Bizansla yapılan Ecnadin Savaşı deni len savaş kaza-nıldı. (636)

• .Kudüs fethedildi. Daha sonra Filistin ve Mısır alındı. Böylece Kuzey Afrika’nın fethine başlandı.

• İran’daki Sasani Devletine karşı yürütülen Köprü Savaşının kay-bedilmesinden sonra (634), Müslümanlar Sasanilere karşı yaptık-ları Kadisiye (635), Celula (637), ve Nihavend Savaşlarını kazandı (642). Sasani devleti yıkıldı ve İran fet hedildi.

• Hz. Muhammedin kurduğu devlet imparatorluğa dönüştü. Bu imparatorluğu kolay yönetmek için “Amillik” denilen vilayetler oluşturuldu. İlk kez kadılık teşkilatları kuruldu.

• Maliye ve askerlik konularıyla ilgili ilk di van lar ku ruldu.

• Askerlerin ve diğer görevlilerin ihtiyaçlarını karşı lamak için “ikta” denilen timar sistemi kuruldu.

• Sasani ve Bizans paralarına karşı “dirhem” adı verilen ilk gümüş para bastırıldı. (640)

• Hicri takvim oluşturuldu.

• Sınırlarda ordugâhlar kuruldu. Buralara sonradan askerlerin ai-leleri de yerleştirildi. Amaç İslâmiyetin kalıcı lığını sağlamaktı. Böy-lece ordular ilk defa düzenli hale getirildi.

• Hz. Ömer, vergi konusunda anlaşamadığı bir İranlının yaptığı suikasetle öldü. Ölmeden önce halifeyi seçecek kurulu oluşturdu.

► Hz. Osman Dönemi(644–656)

• İlk islâm donanması kuruldu.

• Bizansla yapılan ilk deniz savaşı kazanıldı.

• Kıbrıs vergiye bağlandı.

• Suriye valisi Muaviye, Anadolu’da Kayseri’ye kadar seferler dü-zenlemiş ve kurduğu donanma ile Kıbrıs’ı fethetmişti (649). Za-manla daha da gelişen İslam donanması ile Doğu Roma donanması arasında yapılan deniz savaşını Müslümanlar kazandı (655). Zatü’s Savârî adıyla anılan bu zafer Müslümanların ilk deniz zaferidir.

• Bizans’a ait Tunus fethedildi.

• Kuran çoğaltılarak önemli İslâm kentlerine gön derildi.

• Hz. Osman kendi yakınları olan Emevileri devletin önemli ma-kamlarına atadı. Bu durum Mısır’da ve Irak’ta isyanlara neden oldu. Bu durum, Hz. Muhammedin ailesi tarafından da tepkiyle karşılandı.

• Hz. Osman, Mısırlı suikastçilerin saldırısıyla öldü.

SOSYAL HOCAM


27



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Hz. Ali Dönemi (656–661)

• Hz. Ali, halife seçilince Emevi ailesi ile Hz. Mu hammed’in son eşi Ayşe, muhalefet başlattılar. Emevile rin amacı, elinde bulundur-dukları önemli ma kam ları kay betmemekti. Ayşenin muhlefeti ise kişisel neden lere da yanıyordu.

• Hz. Ali, Hz. Ayşenin muhalefetini Cemel Va kası (Deve olayı) de-nilen savaşla bastırdı (656).

• Hz. Ali, Emevilerin başlattığı muhalefetin lideri olan Şam Valisi Muaviye üzerine sefer düzenledi. Sıffin Savaşı çıktı (657). Muaviye orduları zor duruma düştü. Savaş bitirilmeden Hakemler Olayına gidildi. Bu olayda hile ya pılarak Hz. Ali’nin halifeliği Muaviye’ye verilmeye çalışıldı. Bunun sonrasında İslâmda ilk resmi ayrılıklar başladı. Ortaya çıkan siyasi gruplar şunlardır:

♥ a)Şiiler: Hz. Ali taraftarı olanlardır.

♥ b)Hariciler: Hz. Ali’yi desteklemekten vazgeçen lerdir. Bunlar sonradan halifeliği almak için mücadele başlatmış lar dır.

♥ c)Emeviler: Muaviye taraftarı olanlardır.

• Hz. Ali, halifeliği almak isteyen Haricilere karşı dü zen lediği sefer sonunda Nehrevan Savaşı çıktı. Hariciler bu savaşta yenilgiye uğ-ratıldı (659).

• Hariciler, Hz. Aliyi ve Muaviyeyi öldürmek için suikastçiler gö-revlendirdiler. Hz. Ali, suikast sonucu öldü. Muaviye suikastten kurtuldu. Küfe’deki Müslümanlar Hz. Alinin oğlu Hasanı halife seç-tiler. Hz. Hasanın halifeliğini Muaviye tanımadı. Savaş hazırlığına girişti. Hz. Hasan, İslâmda birliğin bozulmaması ve siyasal ayrılık-ların sona ermesine önem verdi. Bu nedenle sa vaşçı politika izle-medi. Halifeliği, seçim usulü devam et tirmek koşuluyla Muaviye’ye

verdi. Böylece Dört Halife Dönemi bitti, Emeviler devri başladı.

► Emeviler Dönemi (661–750)

• İç çatışmaların durmasıyla birlikte dışa dönük po litikalara önem verildi. Fetih hareketleri başladı.

• Halife Muaviye zamanında İstanbul iki kez kuşa tıldı.

• Halife Muaviye zamaında Maveraünnehir bölgesi fethedildi.

• Halife Muaviye oğlu Yezidi halife yaptı. Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hü-seyin Yezidin halifeliğine karşı çıktı. Bunun sonunda Kerbelâ Olayı oldu. (681). Bu olayda Hz. Mu hammed’in torunları öldürüldü. Bu olay İslamdaki siya sal çatışmaları daha da hızlandırdı.

• Emevi devletinin en güçlü olduğu dönem halife Velid zamanıdır.

• İslam orduları, Batı Türkistan’da Türklerin yaşa dığı Buhara, Se-merkant, Taşkent gibi yerleri fethettiler.

• Halife Velid zamanında İslâm orduları Tarık Bin Ziyad komuta-sında İspanya’ya geçtiler. Buradaki Vizigot krallığını yıktılar (711). Müslümanlar buraya Endülüs adını verdiler.

• Halife Velid’den sonra başarılı kişiler iktidarda gö rülmedi, dev-let zayıflamaya başladı. Bu sırada Emevi or duları Fransa’yı almak için Franklarla Puvatya sava şını yaptılar. (732) Emevi orduları yenilgi iye uğradı. Bu durum Emevilerin Avrupadaki ilerleyişinin durmasına neden oldu.

• Emeviler Orta Asya’yı almak istediler. Başlatılan akınları Tür-giş devleti engelledi. Bu dönemde devlet, yıkılış sürecine girmeye başladı.

• Emevilerin Yıkılış Nedenleri

• Emevi hanedanındaki taht kavgaları.

SOSYAL HOCAM


28

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Şiilerin isyanları.

• Arap olmayan Müslümanlardan ağır vergiler al ma ları ve onlara mevali (yarı köle) uygulamasında bu lunma ları.

• Kerbelâ olayı nedeniyle geniş bir muhalefetle karşılaşmaları.

• Hz. Muhammedin yakını olan Abbasoğullarının gizli faaliyetlerde bulunmaları.

• Horasanda Ebu Müslüm, büyük bir muhalefet başlattı. Kurdu-ğu orduyla Emevilerin başkenti Şam’ı aldı ve Emevi devletine son verdi.

•

► Abbasiler (750–1258)

• Abbasi hükümdarları Emevi hanedanından olan ları öldürt-tüler. Amaçları kendi iktidarlarını kuvvetlendir mekti. Bu sıra-da İspanya’ya kaçan Emevi prenslerinden Abdurrahman Edülüs Emevi devletini kurdu.

• Bağdat kuruldu ve başkent yapıldı.

• Batı Türkistan’da Çin baskısına giren Türklere yardım gönderil-di. Yapılan Talas Savaşında, Çin yenil giye uğratıldı (751).

• Horasan’da Ebu Müslüm’ün serbest hareket et mesi Abbasi yö-netimince, Merkezi otoriteye ay kırı bu lundu. Bunun sonunda Ebu Müslüm öldürtüldü. Tepki olarak çıkan isyanlar bastırıldı.

• Devletin en güçlü olduğu dönem Harun Reşid ve oğulları zama-nıdır. Harun Reşit, Bizans sınır bölgesinde (Tarsustan Kars’a kadar uzanan bölge) “Avasım” illeri ku ruldu. Buralara askerler yerleşti-rildi. Temel amaç Bi zans’ı yıkmak ve İslâmiyeti yaymaktı.

• Harun Reşit, halife olduklarını iddia eden Endülüs Emevi hü-kümdarlarına karşı Ortaçağ Avrupasının en güçlü devleti olan Franklar ile ittifak kurdu. Bu ittifak En dülüs Emevi devletini sarstı.

• Halife Mutasım zamanında Türk askerler için Samerra şehri ku-ruldu. Bunun nedeni askerlerin Arap larla siyasi çatışmalara gir-melerini engelle mekti.

• Mutasım’dan sonra iktidarda başarılı hükümdarlar görülmedi. Merkezi otorite zayıfladı. Bunun sonucunda Abbasi topraklarında yeni devletler ku ruldu. Bu devletler görünürde Abbasi halifelerine bağlıy dılar. Gerçekte ise bağımsız hareket etmişlerdir. Bu devletler şunlardır:

• Mısır’da: Tulunoğulları, ihşitoğulları (Akşitler), Eyyubiler, Mem-lükler

• İran’da: Büveyhoğulları, Saffariler.

• Tunus’ta: Fatimiler

• Maveraünnehirde: Samanoğulları.

• Fatimiler, Abbasilerden halifeliği almak için İran’ daki Büvey-hoğullarıyla ittifak yaptı. Bunun üzerine Ab basi halifesi Selçuklu Sultanı Tuğrul Beyden yardım is tedi. Tuğrul Bey Büveyhoğulları devletine son verdi ve halifeyi himayesine aldı.

SOSYAL HOCAM


29



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Bu süreçte İslam ordusundaki Türk kökenli ko mutanlar Emir–ül ümeralık denilen başkomutanlık ma kamını ele geçirerek halife-leri baskılarına aldılar. Büyük Selçuklu Devletinin yıkıl masından sonra Abbasiler ko ru masız kaldılar. Bu dö nemde Moğol (İlhanlı) hükümdarı. Hülagü Han Bağdat’ı aldı ve Abbasi devletine son verdi (1258). Halife ve yakınları öl dürüldü. Böylece hilafet makamı da sona erdi.

• Mısır’da bulunan Memlük Sultanı Baybars halifenin akrabala-rından birini halife yaparak hilafet ma kamını yeniden oluşturdu. Baybars’ın amacı halifenin din sel kimliğinden yararlanıp İslâm ül-kelerindeki gücünü arttır maktı.

► Endülüs Emevi Devleti (756 - 1031)

• Abbasi devletinin kurulduğu dönemde İspanya’ya kaçan Emevi prenslerinden Abdurrahman tarafından Kurtuba’da ku rulmuştur.

• Kurtuba şehri tıpkı Bağdat gibi bilim ve kültür merkezi haline getirildi. Buradaki medreselere Avrupanın değişik yerlerinden öğ-renciler geldi.

• Endülüs Emevi hükümdarları kendilerini halife ilân ettiler. Ab-basi halifeleri buna karşı çıktı. Bu devleti yık mak için Franklarla işbirliği yaptılar. Endülüs Emevi hü kümdarları Frankların saldırı-sını etkisiz hale getirdiler.

• Taht kavgalarıyla Endülüs Emevi Devleti parça landı. Tavaifi Mü-lük denilen beylikler ortaya çıktı. Bu beylikler İspanyanın kuzeyin-deki krallıkların haçlı saldırı larıyla yıkılmaya başladı. Bu beylik-lerden biri olan Gır nata İslâm hükümeti varlığını koruyabilmiştir.

► Beni Ahmer Devleti (1232 - 1492)

• Ben–i Ahmer devleti, (Gırnata İslam Hükümeti) İspanya’nın gü-neyinde yer almıştır. Askeri yönden güçlü değildi. Ancak İslâm bilim ve sanatını Ortaçağ Avrupa sında yaşatmıştır.

• İspanyanın kuzeyinde bulunan Aragon ve Kas tilya krallıkları bir-leşerek güçlü bir devlet kurdular ve Ben–i Ahmer devletine son verdiler. Bu sı rada İspan yada yaşayan Müslümanlar ve Museviler haçlı kat li amıyla karşılaştılar. Oruç Reis ve Hızır Reis bunları Os-manlı topraklarına taşıyarak Haçlı katliamın dan kur tar mışlardır.

► İslam Tarihi – Kültür ve Medeniyet

• Emeviler döneminde oluşturulan kurumlar

• Haras’ül Halife (Halife’nin Koruyucuları)

• Divan-ı Berid (Posta-Haberleşme teşkilatı)

• Divan-ı Hatemi (Yazışmaları ve evrak düzenler)

• Divan-ı Harac (Mali işlerden sorumlu)

• Divan-ı Şurta (Asayiş ve güvenlikten sorumlu)

• Abbasiler döneminde oluşturulan kurumlar

• Divan-ı Mezalim (Adalet işlerinden sorumlu)

• Divan-ı İnşa (Yazışma işlerinden sorumlu)

• Divanü’l Ceyş (Askerlik işlerinden sorumlu)

• Divan-ı Beyt’ül Mal (Gelir-Gider düzenlemesi)

► İslami Bilimler

• Tefsir: Kur’an’ın açıklanması ve yorumlanması

• Hadis: Hz. Muhammed’in söylediği sözlere denir

SOSYAL HOCAM


30

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Fıkıh: İslam hukukudur.

• Kelam: İslam felsefesidir.

• Tasavvuf: Allah’ı tanımayı, yakınlaşmayı amaçlar

♥ Müzik, felsefe, fizik, psikoloji alanlarında çalışma yapan “Elmedinetü’l Fazıla” adlı eseriyle ünlü olan ve “Muallim Sani” denilen ünlü İslam bilgini Farabi’dir

♥ Felsefe, hukuk, ilahiyat alanlarında çalışma yapan “Mekasidu’l-Felasife” adlı eseriyle ünlü olan “İhya’ü-Ulumi’d-Din adlı eserinde inanç, ibadet ve tasavvuf konularını işleyen İslam bilgini Gazali’dir.

♥ Avrupa’da Avicenna olarak tanınan, Tıp, Eczacılık, Felsefe alan-larında çalışma yapan “El-Kanun fı’t-tıp” eseriyle ünlü olan ünlü İslam bilgini İbn’i Sina’dır.

♥ Tarih, tefsir, tıp, matematik alanlarında çalışma yapan “Tarihu’ı-Ümen ve’l-Mülük” eserinde kendi dönemine kadar olayları ele alan ünlü İslam bilgini Taberi’dir.

♥ Felsefe, matematik, fıkıh, tıp, kelam alanlarında çalışma yapan “Tahafütü’t Tehafüt” “Makela fı’l Mizac” adlı eserlerinde felsefenin te-mellerini işleyen ünlü İslam bilgini İbn Rüşd’tür.

♥ Coğrafya ve Eczacılık alanlarında çalışma yapan “El Kitabür-Rücari” ve “Kitabü’l Memalik ve’l Mesalik” eserlerinde farklı ülkelerin özelliklerinden bahseden ünlü İslam bilgini El İdrisi’dir.

♥ Fizik ve Optik alanda çalışmalar yapan “Kitabü’l Menazir” adlı eseri bulunan Işınlar üzerine deneyler yapan ünlü İslam bilgini İbnul Heysem’dir.

♥ Tasavvuf, fıkıf, tefsir, hadis, felsefe, edebiyat, kelam alanlarında çalışma yapan “Fususu’l-Hikem” adlı eserinde hikmet incilerinden bah-

seden ünlü İslam bilgini Muyhiddin Arabi’dir.

♥ Asıl adı, Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. İbrahim olan Orta Çağın en büyük seyyahlarından biri olan ve kendi adına seyahatna-mesi olan ünlü İslam bilgini İbn-u Batuta’dır.

♥ Matematik, gökbilim ve coğrafya alanlarında çalışmış “Kitab’ul Tarih” ve “El- Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesab’il Cebri ve’l Mukabele” gibi eserleri bulunan, sıfır rakamını ve x bilinmeyenini kullandığı bilinen ilk kişi olan ünlü İslam bilgini El Harezmi’dir.

♥ Coğrafya ve Diplomasi alanlarında çalışma yapan ve kendi adıyla yayınladığı seyahatname eserinde gezdiği Türk ülkelerine anlatan ünlü İslam bilgini İbn Fadlan’dır.

♥ Abbasilerde astronom ve astrolog olarak sarayda müneccimlik görevini de yürüten Ortaçağ Avrupası’nda “Alkindus” adıyla tanınan, ilk İslam filozofu olan ünlü İslam bilgini El Kindi’dir.

SOSYAL HOCAM


31



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Kavimler göçünün sonuçları

• Roma İmparatorluğu barbar olarak nitelendirdiği kavimlerle yaptığı mücadeleyi kaybetmiş ve Doğu- Batı olarak ikiye ayrılmış-tır. Avrupa’nın etkin yapısı değişmiştir. Avrupa’da feodalite sistemi ortaya çıkmıştır. Katolik kilisesi otoritesini arttırmış, Avrupa’da skolastik düşünce etkili olmuştur. Hristiyanlık kavimler arasında benimsenerek Orta Çağ Avrupasında etkin bir konuma erişmiştir.

• Günümüz Avrupasındaki büyük devletleri oluşturan kavim-ler

• İngiltere (Angıllar ve Saksonlar)

• Almanya (Cermenler)

• Fransa (Franklar)

• İspanya (Vizigotlar)

♥ Hz. İsa’nın insan olduğu görüş (Arianizm)

♥ Hz. İsa’nın tanrı olduğu görüş (Monofizm)

♥ Hz. İsa’nın tanrı-insan olduğu görüş (Nasturizm)

• Hristiyanlıkta varolan mezhepler

• Katolik (Merkezi Roma)

• Ortodoks (Merkezi İstanbul)

• Protestan (Almanya)

• Anglikanizm (İngiltere)

• Kalvenizm (Fransa)

ORTA, YENİ VE YAKINÇAĞ TARİHİORTA, YENİ VE YAKINÇAĞ TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

55

SOSYAL HOCAM


32

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Ortaçağ Avrupasında Sınıflar

• Asiller (Soylular Sınıfı)

• Din Adamları (Ruhban Sınıfı)

• Burjuvalar (Ticari Sınıf)

• Köylüler (Hür ve Köle Köylüler)

► I. Haçlı Seferi

• 1097 Dorileon Muharebesinde haçlılar büyük bir zafer kazana-rak Anadolu’yu katetti. Anadolu Selçuklu Devleti İznik’i kaybetti ve başkent Konya’ya taşındı. Haçlılar Kudüs’ü ele geçirerek burada bir Latin Krallığı kurdular ve sefer başarıyla sonuçlandı.

► II. Haçlı Seferi

• Musul Atabeyi I. İmadeddin Zengi’nin 1144 yılında Urfa’yı ele geçirerek bir Haçlı devleti olan Urfa Kontluğu’na son vermesi üze-rine Haçlılar Avrupa’dan yardım istediler. Almanya İmparatoru III. Konrad ve Fransa Kralı VII. Louis, ordularının başına geçe-rek İkinci Haçlı seferini başlattılar (Kralların katıldığı ilk seferdir) Anadolu Selçuklu sultanı I. Rükneddin Mesud ve Halep Atabeyi Nureddin Mahmud Zengi başta olmak üzere her yerde Türk or-dularının direnci ile karşılaştılar. Sonuçta çok küçük bir birlik ile Kudüs’e ulaştılar. Birinci Haçlı Seferi sırasında kurulmuş bir Haçlı devleti olan Kudüs Krallığı’ndaki Hristiyanlarla birleşerek Suriye’yi ele geçirmek istediler. Bu girişim başarılı olamayınca ülkelerine döndüler. İkinci Haçlı Seferi ilkinin aksine Haçlılar açısından tam bir başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

► III. Haçlı Seferi

• Selahaddin Eyyubi’nin 1187 yılında Kudüs’ü ele geçirmesi üze-rine Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa, 100.000 kişilik bir ordu ile Anadolu’ya girdi. Fransa Kralı II. Filip ve İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard Akdeniz yoluyla Akka’ya çıktılar ve şehri zaptettiler. İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard birkaç defa Küdü-sü ele geçirmek için hücumda bulundu ise de Selahattin Eyyubi’nin gayet başarılı taktikleri dolayısıyla Kudüs’ü tekrar Haçlılar eline geçirmeyi başarmadı. Bu olay Selahattin Eyyubi’nin İslam alemin-de önemini artırıp sevilmesine neden olmuştur.

► IV. Haçlı Seferi

• Papa III. Innocentius, Kudüs’ü kurtarmak maksadıyla; tüm Avrupa’yı sefere davet etti. Dördüncü Haçlı Seferinin diğer Haçlı Seferlerinden farkı güya tek elden emir komuta altında olmasıydı ve denizden Mısır’a ve oradan Filistin’e gitmek hedefliydi. Fakat Venedik Dükü tarafından Kudüs yerine Konstantinopolis’e yönel-tildi; karışıklıklardan dolayı Konstantinopolis işgal edildi.

► Haçlı Seferlerinin sonuçları

• Doğu-Batı ticareti gelişti.

• Ticaretle uğraşan şehir devletleri zenginleşti

• Seferin gerçekleştiği topraklarda büyük yıkımlar yaşandı, şehir-ler harabelere döndü.

• Kağıt, matbaa, barut ve pusula gibi birçok buluş Avrupalılarca tanındı.

• Ünlü İslam bilginlerin eserleri Avrupa’ya götürüldü ve Latinceye çevrildi.

SOSYAL HOCAM


33



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Avrupa’da din adamlarına olan güven azaldı.

• Sefer sırasında birçok derebeyin ölmesi derebeylik sistemini za-yıflattı.

• Haçlılara karşı elde edilen başarılardan ötürü Türklerin İslam dünyasındaki itibarı arttı.

• Türklerin Batı’ya yönelik ilerleyişi sekteye uğradı.

• Seferler sırasında Avrupa halkları birbirini tanıma fırsatı buldu.

► Coğrafi Keşiflerin sebepleri

• Avrupa’da coğrafya bilgilerinin artması ve gemicilik deneyiminin çoğalması, pusulanın öğrenilmesi.

• Avrupa’nın kendinde olmayan ama Doğu uygarlıklarında oldu-ğunu bildikleri zenginliklere (Baharat, ipek ve diger maddi kay-naklara) ulaşmak için yeni, kısa ve ucuz yol arayışı.

• Özellikle İspanyol ve Portekiz krallıklarınca, değerli madenlere ulaşılması için gemicilerin desteklenmesi.

• Hristiyanlık dininin ve Avrupa kültürünün yaymak istenilmesi.

• Artan bilgilerin de etkisiyle dünyanın tanınmak istenilmesi.

• Pusulanın geliştirilmesi

• Deniz ulaşımının gelişmesi

• Coğrafya bilgisinin artması ve cesur gemicilerin yetişmesi

• Avrupa’da bu gelişimleri takip eden dönemde doğuya ulaşmak isteyen gemiciler,İspanya ve Portekiz krallıklarından aldıkları yar-dımlarla açık denizlere açıldılar

• Sanayi İnkılabi ile pazar ve hammadde arayışının artması.

• Avrupa’da kıymetli maden kıtlığının olması ve bu madenlerin

Doğu’da bolca bulunması, keşiflerin bir başka ekonomik nedenini oluşturmaktadır.

• Coğrafi keşiflerin en önemli nedeni ekonomiktir. Yani batılıların doğuya giderek buralardaki zenginliklerden yararlanmak isteme-leridir.

► Gerçekleştirilen önemli keşifler

• Kristof Kolomb 1492’de Amerika Kıtası’na ulaştı.

• Amerika’nın yeni bir kıta olduğunu Amerigo Vespucci keşfetti.

• Bartolomeu Dias’ın Ümit Burnu’nu buldu.

• Vasko dö Gama Ümit Burnundan Hint Okyanusu ve Hindistan’a ulaştı

• Portekizli Macellan ve Del Kano, dünyayı dolaşarak geçtiler ve bunun sonucunda dünyanın yuvarlaklığına dair kesinleştirici so-nuçlara ulaştılar.

• Venedikli gezgin Marko Polo (1254-1324) Asya gezilerinin an-latımlarıyla Avrupa’nın Doğu uygarlıklarını tanımasını sağladı.

► Coğrafi Keşiflerin siyasi sonuçları

• Osmanlı Devleti Hint ticaret yolunun hakimiyeti için Portekizli-lerle Akdeniz hakimiyeti için ise İspanyollarla mücadele etti.

• Yeni ada ve kıtaların keşfi gerçekleşti. İspanyol ve Portekizliler geniş ülkeler elde ederek ilk sömürge imparatorluklarını kurdular.

• İpek yolu ticaretinin önemini kaybetmesi sonucunda Türkistan hanlıkları zayıfladı.

► Coğrafi Keşiflerin ekonomik sonuçları

• Yeni ticaret yolları bulundu, Baharat ve İpek Yolları önemini

SOSYAL HOCAM


34

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



kaybetti.

• Akdeniz kıyısındaki limanlar önemini kaybetti. Buna karşılık At-las Okyanusu kıyısındaki limanlar önem kazandı.

• Keşfedilen bölgelerdeki değerli eşya ve madenler Avrupa’ya ta-şındı. O zamana kadar “toprak” temel zenginlik kaynağı iken, bundan sonra “altın ve gümüş” temel zenginlik kaynağı oldu.

• Burjuva sınıfı güçlendi. Bu durum, Avrupa’nın siyasi ve sosyal yapısında değişikliklere neden oldu.

• İslam ülkeleri yoksullaşmaya başladı.

► Coğrafi Keşiflerin bilimsel sonuçları

• Yeni ırklar, kültürler, hayvanlar, bitkiler keşfedildi.

• İnsanlarda merak ve araştırma isteği uyandı.

• Düşünce dünyasında önemli gelişmeler meydana geldi.

• Ronesans ve Reform Hareketleri’ne zemin hazırlandı,

• Avrupa’da sanattan zevk alan ve sanatçıları koruyan “Mesen” sınıfı ortaya çıktı.

► Coğrafi Keşiflerin dini sonuçları

• Kiliseye olan güven sarsıldı.

• Hristiyanlığa ait inançlar temelinden sarsıldı.

• Avrupa’da dine dayalı dünya görüşü değişti.

♥ İtalyan rönesansı bu dönemin başlangıcı sanatsal ve bilimsel ge-lişmeyi ifade eder. Rönesanstan ilk kez bahseden İtalyan sanatçı Giorgio Vasari’dir.

•

► Rönesansın ortaya çıkış sebepleri

• Arap eserleri ve Arapçaya çevrilmiş eski Mısır ve Roma (Yunan) eserlerinin tercüme edilmesi ve yayımlanması’dır.

• Matbaanın geliştirilmesi çok önemlidir, bu sayede bilim ve dü-şünce yayılmıştır.

• Pusulanın geliştirilmesiyle birlikte, coğrafi keşifler sonucunda zenginleşen ve güzel sanatlar gibi alanlara destek veren, bu alan-ları koruyan bir sınıfın oluşması (coğrafi keşifleri yapan Burjuva sınıfının oluşturduğu ‘ mesen ‘ adlı sınıftır.).

• Orta Doğu’ya düzenlenen Haçlı Seferleri (Skolastik düşünce ürü-nü dogmaların çökmesi, yeni üretim ve sınai tekniklerin öğrenil-mesi)

• Endülüs Emevileri’nin kıta Avrupası’na taşıdıkları kültür (Ast-ronomi, devlet-vatandaş ilişkisi, hukuki ve sosyal haklar, mimari, sanat, bilimsel bilgi ve yöntemler gibi konuların kıtaya taşınması)

► Rönesans’a etki eden düşünceler

• Yeryüzü ilgi çekici ve araştırılmaya değer bir yerdir.

• İnsan güçlüdür ve bu gücüyle büyük başarılar elde edebilir.

• İnsanın sürekli faal olması şerefli bir şeydir.

• Gerçek güzeldir. Bu anlayışlara bağlı olarak da yaşadığımız dün-ya o kadar ilgi çekici bir yerdir ki, ‘Başka dünyaları düşünmenin hiçbir anlamı yoktur’ anlayışı hakimdir.

• Hümanizm. Eski dönemlerde olduğundan farklı olarak bireyci bir hümanist anlayış başlamıştır.

• Sekülerizm

SOSYAL HOCAM


35



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Rönesans’ın sonuçları

• Avrupa kilisenin baskısından kurtulup modernleşme çağına ge-çilmesinde büyük rol oynamıştır.

• Eğitim de çıta iyice yükselmeye başlamıştır.

• Skolastik görüş (kilisenin dar görüşü) yıkılmıştır yerine pozitif (bilimsel) düşünce hakim olmuştur.

• Reform hareketlerini hazırlamıştır.

• Bilim ve teknikteki gelişmeler hızlanmıştır.

• Ekonomi alanında yeni uygulamalar ortaya çıkmıştır.

• Avrupa’da sanattan zevk alan aydın (Mesen) sınıf ve halk sınıfı oluşmuştur.

• Din adamlarının ve kilisenin halk üzerindeki otoritesi sarsılmış-tır.

• Avrupa’nın her yönden gelişmesine ve güçlenmesine öncülük et-miştir.

• Aydınlanma Çağına zemin olmuştur.

► Rönesans Dönemi sanatçıları

• Mimarlar: Brunelleschi, Alberi, Bramante

• Heykeltraşlar: Ghiberti, Donatello, Michelangelo

• Ressamlar: Giotto, Leonardo da Vinci, Tiziano, Pieter Bruegel, Albrecht Dürer

• Ülke bazında; Fransa’da: Ronsard, Montaigne, Rabelais, mimar-lıkta Louvre Sarayı’nı yapan Pierre Loscot, Tuileries Sarayını ya-pan Jean Bullant, resimde de François Clouet yetiştiler.

• Almanya’da: Almanya’da hümanizm akımında Erasmus, Röklen,

Luther, resimde Albrecht Dürer yetişti.

• İngiltere’de: tiyatro sahasında eserleriyle tanınan ve Hamlet’in yazarı Shakespeare

• İspanya’da: Don Kişot’un yazarı Cervantes ressam Velasquez

• Hollanda’da: Ressam Rembrandt

• Polonya’da: ilk defa dünyanın güneş etrafında döndüğünü söy-leyen Kopernik

♥ En ünlü eseri Prens’te, politik yazının tarihinde ilk kez iktidarın alınışı ve korunması gibi bir sorunu dinsel ya da ahlaki kaygıları dikkate almaksızın kendinde bir amaç olarak inceleyen ve “amaç için her yolu mübah gören” anlayışı savunan isim Niccolò Machiavelli

♥ 31 Ekim 1517’de Wittenberg kalesi kilisesinin kapısına fikir-lerini içeren; 95 maddeden oluşan bildiriyi asarak Protestan Reformu hareketini resmen başlatan Martin Luther

► Reform Dönemi

• Martin Luther’inastığı protesto metninde özellikle karşı çıktığı Endülüjans Orta Çağ Avrupasında bir tür günah çıkarma ve ölüm-den sonra cennete gitmek için Papa’nın sattığı af belgesidir.

• 1555 yılında Martin Luther’in Protestanlık mezhebinin do-laylı olarak, Katolik mezhebinden ayrıldığı antlaşma Augsburg Antlaşması’dır.

• Reform hareketinin Fransa’daki öncüsü olan Jean Calvin ve Fransa’da ortaya çıkan Kalvenizm IV.Henry (Nantes Fermanı) ile kabul edilmiştir.

• 1618 ile 1648 yılları arasında yapılan ve Avrupa devletlerinin çoğunun katıldığı savaşlar dizisidir.

SOSYAL HOCAM


36

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Temelinde, bir Protestan-Katolik mücadelesi olan savaşın adı Otuz Yıl Savaşlarıdır.

• Otuz Yıl Savaşlarını Protestanlar kazanırken; Otuz Yıl Savaşı’nı bitiren bir antlaşma Vestfalya Antlaşması’dır. (1648)

• Din Savaşları sırasında 1640 yılında İspanya’dan ayrılarak ba-ğımsız olan devlet Portekiz’dir.

• İspanya ile arasındaki 80 yıl savaşları Vestfalya Antlaşması ile sona eren ve bağımsızlığı kazanan devlet Hollanda’dır.

• Reformun Sonuçları

• Avrupa’da mezhep birliği bozuldu. Katolik ve Ortodoks mezhep-leri yanında Protestanlık, Kalvenizm ve Anglikanizm mezhepleri ortaya çıktı, mezhepler arasında çatışmalar başladı.

• Katolik Kilisesi, kendisini yenilemek ve düzenlemek zorunda kal-dı.

• Eğitim-öğretim faaliyetleri kiliseden alınarak laik bir eğitim sis-temi kuruldu.

• Papa ve kilisenin Avrupa Ülkelerinin kralları üzerindeki etkisi sona erdi ve Avrupa’da siyasal bölünmeler yaşandı. Papanın bu gücü kaybetmesi,

• Haçlı Seferleri’nin düzenlenmesini engellemiştir.

• Katolik kalan ülkelerde yeni mezheplerle mücadele etmek ama-cıyla Engizisyon mahkemeleri kuruldu.

• Protestan krallar ve prensler, din işlerinin mutlak hakimi ol-dular.

• Reform hareketleri, Avrupa’yı siyasi yönden zarara uğratmıştır.

•

• İngiltere ve Fransa arasında geçen Yüzyıl Savaşlarının so-nuçları

• İngiltere’nin bir ada krallığına dönüşmesi

• Fransa’da monarşinin güç kazanması

• İngiltere’de anglo-norman kültürünün gelişmeye başlaması

• Uzun süren savaşın İngiltere ve Fransa’nın nüfusunu azaltması

♥ Alman ve İskandinav tüccarların Batş Avrupa ve Rusya ile tica-retini geliştirmek için kurduğu birliğin adı Hansa Birliği

♥ Avrupa’nın güçlü devletleri arasında, 1756-1763 yılları arası yaşanmış bir dizi askeri çatışma olan Savaşın nedeni Büyük Britanya ve Fransa için aralarındaki sömürge yarışı; Avusturya ve Prusya içinse Orta Avrupa hegemonyası olarak geçen ve “Dünya Savaşı” olarak nitelendiri-len savaş Yedi Yıl Savaşları’dır.

► Aydınlanma Çağındaki önemli gelişmeler

• Newton ve Kopernik ile tüm bir evren-dünya kavrayışı değişime uğramış,

• Descartes ve Kant gibi isimlerle bu değişen zihniyetin felsefi dü-şüncesi geliştirilmiştir.

• 1789 Fransız ihtilalinin temelinde, Fransız aydınlanmacılığının belirleyici bir etkisi vardır

• Klopstock’un Mesih’i, Wieland’ın ‘Agathon’un Tarihi’ve Lessing’in Hamburg Dramatürjisi ilk büyük eserlerdir.

• Newton: Fizik ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır.

SOSYAL HOCAM


37



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Kopernik: Evrende Güneş merkezli bir sistem olduğunu ve Güneş’in Dünya etrafında değil, Dünya’nın Güneş etrafında dön-düğünü ispatlamıştır.

• Galile: Dünya’nın yuvarlak olduğunu ispatlayarak, kilise tarafın-dan benimsenen, Dünya’nın düz olduğu görüşünü yıkmıştır. Ayrıca fizik alanında da çalışmalar yapmıştır.

• Dekart: Bilimsel bilgiye ancak matematikle ulaşılabileceğini öne sürmüş ve bu nedenle analitik ve geometriyi geliştirmiştir.

► Fransız İhtilali öncesinde Avrupa’nın siyasi durumu

• İngiltere hariç Kıta Avrupa’sında mutlak monarşi düzeni vardı.

• Rusya ve Avusturya-Macaristan bir imparatorluk görünümün-deydi.

• Lehistan, Fransa, İspanya ve Portekiz krallıkla yönetiliyordu.

• İtalya ve Almanya siyasi birliklerini henüz sağlamamışlardı

• Berlin de dahil olmak üzere günümüz Almanya’sının toprakları üzerinde Prusya önemli bir güçtü.

► 1789 Fransız Devrimi Sonuçları

• Yıkılmaz diye düşünülen, hatta egemenlik hakkını Tanrı’dan al-dığı iddia edilen mutlak krallıkların yıkılabileceği ortaya çıktı.

• İlkel şekli Yunan şehir devletlerinde, gelişmiş şekli İngiltere ve ABD’de görülen demokrasi, Kıta Avrupası’nda da gelişmeye başladı ve Batı medeniyetinin vazgeçilmez unsurlarından biri haline geldi.

• Egemenliğin halka ait olduğu kabul edildi.

• Milliyetçilik ilkesi, siyasi bir karakter kazanarak, çok uluslu dev-letlerin parçalanmasında etkili oldu.

• Eşitlik, özgürlük ve adalet ilkeleri yaygınlaşmaya başladı.

• Şahsi güçlere, zekâya ve girişim yeteneğine ortam hazırladı.

• Fransız İhtilâli, sonuçları bakımından evrensel olduğundan Yeniçağ’ın sonu, Yakın Çağ’ın başlangıcı kabul edildi.

• Dağınık halde bulunan milletler, siyasi birliklerini kurmaya baş-ladılar.

• İnsan Hakları Bildirisi, Fransızlar tarafından dünya çapında bir bildiriye dönüştürüldü.

• Fransız İhtilâli’nin yaydığı fikirlere karşı Fransız Devrim ve Na-polyon Savaşları (1792-1815) başladı.

• Önce Fransa ile Avusturya ve Prusya arasında başlayan bu savaş-lara, daha sonra İngiltere ve Rusya da katıldı. Savaşlar Napolyon’un yenilgisiyle sonuçlandı. Viyana Kongresi ile Avrupa’nın siyasi duru-mu yeniden düzenlenmiştir. (1815)

► Fransız Devrimini konu alan eserler

• Charles Dickens - İki Şehrin Hikayesi

• Victor Hugo - 1793 Devrimi

• Victor Hugo - Sefiller

• Eric Hobsbawm - Devrim Çağı

• Anatole France - Tanrılar Susamışlardı

• Server Tanilli - Dünyayı Değiştiren On Yıl

• Server Tanilli - Fransız Devriminden Portreler

• Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e

• Denis Guedj - Metrenin İcadı

• Thomas Carlyle - Fransız Devrimi

SOSYAL HOCAM


38

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



► Sanayi Devrimi

Avrupa’da 18. ve 19. yüzyıllarda yeni buluşların üretime olan etkisi ve buhar gücüyle çalışan makinelerin makineleşmiş endüstriyi doğur-ması, bu gelişmelerin de Avrupa’daki sermaye birikimini arttırmasına Sanayi Devrimi (Endüstriyel Devrim) denir. Sanayi Devrimi ilk olarak İngiltere’de ortaya çıkmıştır.

► Sanayi Devrinin sebepleri

• Hızlı nüfus artışı 16. yüzyıldan başlayarak Avrupa’nın nüfusu hızla arttı.

• Tarımdaki gelişmeler bu sektördeki nüfus ihtiyacını azaltarak bu nüfusun kentlere göç etmesine neden oldu. Böylece kent sanayisine hazır işgücü oluştu.

• Yaşam düzeyi yükseldi.. Eskiden lüks sayılan şeker, kahve, çay gibi mallar artık orta sınıf ve alt sınıflar için doğal bir gereksinme olmaya başlıyordu. Bu da dolaylı olarak tüketim malı talebini

• arttırdı.

• Sömürgecilik. Avrupa ülkeleri yeni koloniler oluşturarak bura-dan getirdikleri malları sanayide kullanmaya başladılar, işlediler ve tekrar sömürgelere sattılar.

• Küçük burjuvazinin gelişmesi ve orta sınıfın zenginleşmeye baş-laması bir itici kuvvet oldu.

• Kapitalizm; Orta sınıfın zenginleşmesi sürecine paralel olarak kapital birikimi oluşmaya başladı. Böylece yeni yatırım alanları aranmaya başlandı.

• Taşıma ve teknolojide meydana gelen gelişmeler.

• Protestan reformu; “Bugün çok çalışıp yarını düşünmek” öğre-

tisinin önemli bir değer olarak yerleşmesi.

• 17. yy Aydınlanma Dönemi’nde, aklın başat konumu ve bilimsel bilginin akıl yoluyla inşa edilme süreci.

• Bilimsel yöntem ve rasyonel düşünme ilkelerinin bilimleri ortaya çıkarması ve teknolojik gelişmeleri etkilemesi.

• Fransız Devrimi aracılığıyla sanayi toplumuna uygun siyasal bir yapılanmanın temellerinin atılması

► Sanayi Devrimindeki önemli yenilikler

• Buharlı makine. Sanayi devriminin en önemli gelişmelerinden birisi buharlı makinenin bulunuşudur.

• 1763’de James Watt, İskoçya’da buharla çalışan makineyi bul-du. Bu makinenin gelişmiş biçimi, makine çağının gerçek başlangıç noktasını oluşturur.

• 1807’de Robert Fulton adındaki Amerikalı buharlı makineyi ge-milere uyguladı. 1840’da ilk düzenli okyanus ötesi buharlı gemi seferleri başladı.

• 1812 tarihinde ilk kez buharlı makine lokomotiflerde kullanıl-maya başlandı.

• 1844’de Samuel Morse Amerika Birleşik Devletleri’nde ilk tica-ret amaçlı telgraf servisini hizmete soktu.

• 1876’da Alexander Graham Bell telefonu buldu.

• Tarım teknolojisinde gelişmeler sağlandı. Almanya bu alandaki gelişmelere öncülük etti. Almanlar pancardan şeker çıkarma tek-niğini buldu. Bir başka Alman kimyager suni gübreyi yaptı.

• 1834’de bir Amerikalı mühendis bir biçerdöver icat etti. 1870’lerden sonra konserve yiyecek imalatı hızlı bir biçimde arttı.

SOSYAL HOCAM


39



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• 1830–1860 arasında İngiltere’de daha etkili maden tasfiye yöntemlerinin geliştirilmesine paralel olarak kömür üretimi hızla arttı. Çünkü yüksek demir ve çelik talebi bu yöntemler sayesinde kolayca karşılanabiliyordu.

• Bu üretim sayesinde 1800–1830 arasında köprü, kanal, de-miryolu vb. gibi inşaatlar hızla arttı.

• 1850’lere kadar genelde İngiltere’nin tekelinde tekelinde olan sanayi devrimi, bu tarihten sonra tüm Avrupa’ya ve Amerika Bir-leşik Devletleri’ne yayıldı. Günümüzde ise, gelişmekte olan ülkelere

• doğru bir yönelme gözlenmektedir. TÜRK İSLAM TARİHİTÜRK İSLAM TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

66

SOSYAL HOCAM


40

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Karahanlı Devleti (840-1212)

• Yağma, Çiğil ve Tuhsi gibi boyların desteğiyle kurulan Karahanlı devletinin bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.

• Karahanlılar İslamiyeti Saltuk Buğra Han döneminde kabul et-miştir. Saltuk Buğra Han, İslamiyeti kabul ettikten sonra Abdül-kerim adını almıştır.

• Abbasi halifesi tarafından ilk kez “İslam Hükümdarı” ünvanını alan Karahanlı hükümdarı Ebu Nasr Ahmet’tir.

• Karahanlı Devletine en parlak dönemini yaşatan Yusuf Kadir Han’dır.

• Yusuf Has Hacip “Kutadgu Bilig” adlı eserini Tabgaç Buğra Han’a sunmuştur.

• Semerkant’ta açılan medreselerde ilk kez burslu eğitim sistemini uygulayan Karahanlı hükümdarıTabgaç Buğra Han

• İkili yönetim anlayışı, Uygur alfabesini ve Türk dilini resmi ola-rak kullanmaları, Boylar federasyonu biçiminde örgütlenmeleri Karahanlıların Milli kimliklerini korumalarına kanıt olarak gös-terilebilir.

♥ Karahanlı Devletinin Türk İslam Devletleri arasında gerçekleş-tirdiği ilkler

• Orta Asya’daki İlk büyük Türk-İslam Devleti

• İlk posta teşkilatı oluşturulmuştur.

• İlk kez gulam sistemi uygulanmıştır.

• Türk-İslam mimarisinin ilk örnekleri

• Türk-İslam edebiyatının ilk örnekleri

• İlk kervansaraylar (Ribat) oluşturulmuştur.

• İlk kez burslu eğitim verilmiştir.

♥ Karahanlılarda vezirlere Yuğruş adı verilmiştir.

• Karahanlılar açısından Semerkant, çok gözde bir merkezdir. Kısa dönemlerle başkentlik yapan bu stratejik şehir, daha sonraki zamanlarda da Timur’la birlikte daha da gelişmiş ve “Şehirlerin Şahı” unvanını almıştır.

♥ Karahanlı döneminde yazılan edebi eserler

• Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip (Türk-İslam Edebiyatının İlk Yazılı Örneği)

• Divan-ı Lugati’t Türk – Kaşgarlı Mahmut (İlk Türkçe Ansiklope-dik Sözlük – Abbasî halifesi El-Muktedî Billah’a sunmuştur.)

• Atabetü’l-Hakayık – Edip Ahmet Yükneki (Karahanlı Hüküm-darı Muhammed Dada İspehsalar Bey’e sunulmuştur)

• Divan-ı Hikmet – Ahmet Yesevi (Türk Tasavvuf Edebiyatının ilk örneği)

Gazneli Devleti (963-1187)

• Gazneli devletinin temelini atan Alp Tigin’dir. Gazneli devletine bağımsızlığı kazandırdığı için “Gerçek Kurucu” sıfatı taşıyan hü-kümdar Sebük Tigin’dir.

♥ Gazneli Mahmut;

• Gazneli Devleti en parlak dönemini yaşatmıştır.

• Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtarması sebebiyle halife tarafından “Sultan” ünvanı verilen ve Sultan ün-vanını kullanan ilk hükümdardır.

SOSYAL HOCAM


41



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Hindistan’a 17 sefer düzenleyerek bölgenin İslamlaşmasında et-kili olan ve “Hindistan Fatihi” olarak anılan hükümdardır.

• Firdevsi’nin yazmış olduğu “Şehname” adlı eser ona sunulmuş-tur.

• Karahanlıların başlattığı Gulam sisteminin kapsamını daha da genişleten ve gayr-i müslimleri de bu sisteme dahil ederek Guleman-ı Saray sistemini kuran devlet Gazneli Devleti’dir.

• Gaznelilerin küçük yaştaki Gayrimüslim çocukları dini, askeri ve siyasi konularda eğittikleri yere Gulamhane denirdi.

• Dandanakan Savaşı (1040) Gazneliler, Dandanakan Savaşı’nda Selçuklular karşısında büyük bir yenilgiye uğradı. Topraklarını kaybederek Hindistan’a çekilmeye mecbur kaldı Afgan asıllı Gur-lular, 1187 tarihinde Gazneli Devleti’ni ortadan kaldırdılar.

Büyük Selçuklu Devleti (1038-1157)

• Selçuklu soyu Oğuzların Üçoklar kolunun Kınık boyuna mensup olan bilinen ilk atası Dukak Bey’in oğlu Selçuk Bey’den gelmektedir.

• 1038 yılında Nesa (ilk zafer) ve Serahs savaşlarında Gaznelileri yenerek Horasan’a egemen olan ve Nişabur’da tahta çıkıp kendi adına hutbe okutarak devletin gerçek kurucusu olan hükümdar Tuğrul Bey’dir.

• 1040 yılında Selçukluların Gazneniler karşısında elde ettiği ve bağımsızlığını ilan ettiği önemli zaferin adı Dandanakan Savaşı (1040)

• Türkler ve Bizanslar arasındaki ilk savaş olmasının yanı sıra Türklerin Bizanslara ve Gürcülere karşı elde ettiği ilk zafer Pasin-

ler Savaşı (1048)

• 1055 yılında düzenlenen Bağdat Seferinde Abbasi halifesini Şii Büveyhoğlullarının baskısından kurtaran ve Abbasi Halifesi Kaim bi Emrillah tarafından “Doğunun ve Batının Sultanı” ünvanını alan; Halife’nin dünyevi yetkilerini devretmesiyle ilk kez din ve dev-let işlerinin birbirinden ayrılmasına yol açan Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey’dir.

• Kars ve Ani kalesini fethetmesiyle beraber Abbasi halifesi tarafın-dan “Ebü’l-Feth” ünvanı alan Selçuklu Hükümdarı Alp Arslan’dır.

• Alp Arslan komutasındaki Selçukluların Bizans’a ağır dar-be inderek kazandığı, Anadolu’da Türkiye Tarihinin başlamasına yol açan, Bizans’ın İslam Dünyası üzerinde baskılarını azaltan ve Türklere karşı Haçlı Seferlerinin başlamasına neden olan savaş Malazgirt Savaşı (1071)

• Malazgirt Savaşından sonra Sultan Alp Arslanın Anadolu’nun fethini hızlandırmak adına komutanlarına vermiş olduğu “Fethet, Yönet” politikasının adı Kılıç Hakkı’dır.

• Büyük Selçuklu Devletine en parlak dönemini yaşatan ve devleti en geniş sınırlara ulaştıran hükümdar Melikşah’tır.

• Melikşah döneminde devleti içte en çok sekteye uğratan olay şüphesiz Hasan Sabbah liderliğindeki faaliyetlerdir. Yönetimi ele geçirmek adına birçok devlet adamına suikast düzenlenmesi (Nizamü’l-Mülk) gibi faaliyetlere verilen isim Batınilik’tir.

• Sultan Sencer döneminde Selçuklular Katvan Savaşında Karahitaylılar’a yenilerek dağılma sürecine girmişlerdir.

SOSYAL HOCAM


42

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Harzemşahlar (1097-1231)

• Harzemşahlar devletinin bilinen ilk hükümdarı Anuş Tigin’dir Harezm bölgesi merkezdir.

• Harzemşahları bağımsızlığa kavuşturan ve gerçek kurucusu ka-bul edilen hükümdarı İl Arslan’dır.

• Kendilerini Büyük Selçuklu Devletinin mirasçısı olarak kabul eden ve Moğollarla mücadele eden Türk Devletidir.

• Kardeşi Sultan Şah’la arasında geçen taht rekabetinden sonra kardeşini saf bırakarak tahta geçen, Harzemşahların topraklarını geniş bir alana yayarak devletin en parlak dönemini yaşatan Har-zem hükümdarı Alaeddin Tekiş’tir.

• Dünya Kültür ve Uygarlığı Tarihi açısından önemli olan; Sonraki dönemde Moğolların yıkıcı politikaları yüzünden dönemin birçok bilimsel ve kültür eserinin yok olmasına sebep olan Harzem Valisi İnalcık’ın Moğol kervanını yağmalaması sonrası gerçekleşen olay Otrar Faciası’dır.

• Ahlat bölgesi hakimiyeti yüzünden Harzemşahlar ve Selçuklular arasında gerçekleşen ve Harzemşahların yenilmesiyle yıkılış süreci-ne girdiği savaş Yassı Çemen Savaşı (1230)

Tolunoğulları (868-905)

• Mısırda’da kurulan ilk Türk-İslam devleti olan Tolunoğullarının kurucusu Tolunoğlu Ahmet’tir. Merkez Fustat (Kahire)

• Tolunoğlu Ahmet tarafından kurulan ve sosyal devlet anlayı-şı çerçevesinde halka ücretsiz sağlık hizmeti veren kuruluşun adı Maristan’dır.

• Halkın tamamının Arap; Yönetici ve Ordunun ise Türklerden

oluşması ve bu farklılığın doğurduğu hakimiyet zayıflığı Tolunoğul-larının kısa sürede yıkılmasında etkili olan sebeplerdir.

İhşidler (935 -969)

• Mısır’da kurulan ikinci Türk devleti olan, adaletli bir yönetim sergiledikleri için Abbasi halifesi El-Razi Billah tarafından Ak-Şit (Beyaz Güneş) ünvanı verilen İhşidler’in kurucusu Ebu Bekir Muhammed’dir.

• Tarihte ilk kez Kabe’nin de içinde yer aldığı Mekke – Medine’yi ele geçirerek Hicaz bölgesinde egemen olan Türk devletidir.

Eyyubiler (1174 – 1250)

• Eyyubi Devleti Selahaddin Eyyubi tarafından kurulmuştur.

• Selahaddin Eyyubi’nin Kudüs’ü haçlıların elinden aldığı savaşın adı Hıttin Savaşı (1187)

• Selahaddin Eyyubi’nin Kudüs’ü haçlıların elinden almasıyla pa-panın çağrısı üzerine III. Haçlı Seferi başlamıştır.

• Selahaddin Eyyubi’nin ölümünden sonra dört oğlu kendi arala-rında mücadeleye başladı. Abbasi Halifesinin yardım amaçlı gön-derdiği Memlûk askerleri yönetimi ele geçirdi. Bundan sonra İslâm Dünyası’nda Kölemenler egemen olmaya başladı.

• Eyyubilere son veren Memlük komutanı Aybeg

Memlukler (1250-1517)

• Bazı kaynaklarda adı ed-Devletü’t-Türkiyye (Türkiye Devleti) olarak da geçen Türk Devletidir.

• Tarihte Moğolları ilk defa yenerek Moğolların bu bölgede ilerleyi-

SOSYAL HOCAM


43



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

şini durduran Memlükler’in bunu gerçekleştirdiği savaş Ayn Calud Savaşı (Sultan Baybars -1260)

• Memlükler (Düzenli bir veraset sisteminin olmamasından dolayı en güçlü komutanın hükümdar olabilme şansının olması çok sayıda taht değişikliğine yol açmıştır.

• Memlüklere hakim olan hanedanlar *Kölemenler *Bahri Hane-danı *Burci Hanedanı

• Yavuz Sultan Selim Memlükleri Mercidabık (1516) & Ridaniye (1517) savaşlarında yenerek bu devlete son vermiştir.

Moğollar

• Timuçin (Cengiz Han) tarafından Karakurum merkez olarak ku-rulmuştur.

• Cengiz’in ölümünden sonra tahta geçen Moğol hükümdarı Ögeday’dır.

• Moğollar; Altın Orda, İlhanlı, Çağataylı ve Kubilay Hanlığı olarak parçalanmıştır.

• Altın Orda Devleti Batu Han tarafından Deşt-i Kıpçak bölgesin-de kurulmuştur.

• Altın Orda devletinde İslamiyeti resmen kabul eden hükümdar Berke Han’dır.

• Altın Orda devleti yıkıldıktan sonra bölgede etkin olan ve sıcak denizlere inme fırsatı yakalayan devlet Rusya’dır.

• İlhanlılar Hülagü Han tarafından İran’da kurulmuştur.

• Batınılik faaliyetlerine karşı mücadele eden ve Alamut Kalesini yıkarak Batınilik faaliyetlerine son veren İlhanlı hükümdarı Hülagu Han’dır.

• 1258’de Abbasilere son vererek bölgede etkin olan İlhanlılar Kösedağ Savaşında Anadolu Selçuklu Devletini yenerek Anadolu üzerinde hakimiyet kurmaya başlamıştır

• Çağataylılar Çağatay Han tarafından Doğu Türkistan’da kurul-muştur.

• Kubilay Hanlığı Kubilay Han tarafından Pekin’de kurulmuştur.

• Türkleşmeyen ve İslamlaşmayan tek Moğol devletidir.

• Ünlü İtalyan gezgin Marco Polo’nun 20 yıl hizmet ettiği ve Se-yehatnamesinde gözlemlerini anlattığı devlettir.

• Timurlular, Timur tarafından Semerkant’ta kurulmuştur.

• 1402 yılında Osmanlı’yı Ankara Savaşında yenerek ilk kez bir Osmanlı padişahını (Yıldırım Beyazıt’ı) esir alan hükümdar Timur’dur.

♥ Timur’un savaşlarda yararlılık gösteren kişilere verdiği toprak-lara Sayurgal denmiştir.

♥ Timur’un torunu olan ve Semerkant’ta rasathane kuran bilim adamı Uluğ Bey’dir.

♥ Türkçenin Farsça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmış eserin sahibi Ali Şir Nevai – Muhakemetü’l Lügateyn

İlk Türk İslam Devletleri Kültür ve Medeniyet

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Hükümdarlık ünvanları

• Han, Hakan, Bey, Şah, Gazi, Hünkar, Şehinşah, Kara, Padişah, Kadir, Melik, Sultan

SOSYAL HOCAM


44

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Hükümdarlık sembolleri

• Otağ, Taht, Unvan, Nevbet (Davul), Giysi (Tıraz), Sancak, Çetr (Şemsiye), Tuğra (Mühür), Hil’at (Giysi), Asa, Kılıç kuşanma, Hutbe okutmak

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde saray görevlileri ve bunların yaptığı görevler

• Abdar (Hükümdarın temizlik işleriyle ilgilenen)

• Camedar (Hükümdarın elbiseleriyle ilgilenen)

• Devaddar (Hükümdarın yazı takımlarını taşıyan)

• Emir-i Alem (Savaşlarda bayrak-sancak muhafızı)

• Emir-i Ahur (Atların bakımından sorumlu)

• Emir-i Çeşnigir (Hükümdarın yemeklerinden sorumlu)

• Emir-i Candar (Sarayın güvenliğinden sorumlu)

• Emir-i Hares (Hükümdara suç işleyenleri cezalandıran)

• Emir-i Silah (Cephaneden sorumlu)

• Emir-i Şikar (Av işlerini düzenleyen)

• Hacibü’l-Hüccab (Vezir’den sonraki en büyük görevliydi,

• hükümdar-divan ve halk arasında görüşme

• ayarlayan)

• Kıssadar (Dilekçeleri kabul eden)

• Kapucubaşı (Sarayın hizmetleriyle uğraşan)

• Serhenk (Törenlerde yol düzeni sağlayan)

• Şerabdar-ı Has (İçkileri hazırlayan ve ilgilenen)

♥ Divanlar

• Divan-ı İnşa (Başkanı Münşi’dir. Devletin iç ve dış yazışmalarıyla ilgilenen divandır)

• Divan-ı İstifa (Başkanı Müstevfi’dir. Devletin tüm mali işleriyle ilgilenen divandır)

• Divan-ı İşraf (Başkanı Müşrif’tir. Devlet içinde idari işleri kontrol eden teftiş kuruludur.)

• Divan-ı Arz (Başkanı Emir-i Arz’dır. Ordunun tüm ihtiyaçla-rıyla ilgilenen divandır)

• Divan-ı Mezalim (Başkanı hükümdardır. Büyük davaların bakıl-dığı yüksek mahkemedir)

• Divan-ı Berid (Posta ve Haberleşme işlerine bakılırdı. Selçuklu-larda berid divanı yerine bu vazife “Sahib – i haber” veya “sahib-i berid” denilen ve sultan tarafından seçilen kişilere verilmiştir.)

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Taşra yönetimi

• Melik (Hanedan üyesidir, iç işlerinde serbest dış işlerde merkeze bağlıdırlar)

• Atabey (Hükümdarın eyaletlere gönderilen erkek çocuklarına devlet tecrübesini aktaran kişilerdir)

• Amil (Vilayetlerde vergilerin toplanmasından sorumlu)

• Amid (Vilayetlerde yönetimden sorumlu sivil görevli)

• Muhtesip (Vilayetlerde ticari hayatı düzenleyen ve denetleyen görevli)

• Ulak (Saray-Taşra arasında haberleşmesi sağlayan)

• Subaşı (Vilayetlerde şehirlerin güvenliğinden sorumlu)

SOSYAL HOCAM


45



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Şıhne (Eyalet ve Vilayetlerin başında bulunan askeri ve idari yönetici)

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Ordu Teşkilatı

• Hassa Askerleri (Biştegani adı verilen maaş alan ve sultana bağlı özel birliklerdir)

• Guleman-ı Saray (Gulamhane denilen yerlerde gayr-i müslim çocukların yetiştirilmesiyle oluşan özel birliklerdir)

• İkta Ordusu (Cebelü adı verilen, devletten maaş almayan, ikta sahiplerinin gelirleriyle geçinen atlı askerlerdir)

• Eyalet Askerleri (Eyaletlerdeki yöneticilerin emri altında bulu-nan askeri birlikler)

• Türkmenler (Sınır güvenliğini sağlamaları adına sınırlara yerleş-tirilen savaşçı topluluklar)

• Yardımcı Kuvvetler (Bağlı devlet ve beyliklerin gönderdiği paralı askerler)

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde hukuk sistemi

• Hukuk, Şer’i ve Örfi olarak ikiye ayrılırdı. İslam hukukunu temel alan Şer’i hukuk’ta, Şer’i davalara kadılar bakar, Kadılardan ise Kadı’l-kudat sorumluydu. Örfi hukuk ise töre esaslıdır. Örfi dava-lara Emir-i Dad bakardı. Askeri davalara ise Kadı-leşker bakardı.

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Toprak Sistemi

• Miri ve Mülk olarak ikiye ayrılmıştır. Miri Topraklar devlete ait-tir. Üçe ayrılır;

• Has (Geliri hükümdara ve ailesine verilir)

• İkta (Devlete hizmette bulunmuş kişilere verilir)

• Vakıf (Doğrudan topluma hizmet amaçlı kullanılır)

• Mülk topraklar kişilere aittir. Müslümanlara ait olanlara öşri, Gayr-i Müslimlere ait olanlara haraci denilir.

♥ Anadolu Selçuklularında Ahilik, Osmanlı Devletinde ise Lonca Teşkilatı olarak bilinen esnafların işbirliği ve mesleki eğitim için oluştur-duğu kuruluş, Abbasilerde Fütüvvet Teşkilatı olarak faaliyet göstermiştir.

♥ Selçuklu devletinin vergilendirme sisteminde başlıca gelir kay-nakları

• Öşür: Müslümanlardan alınan ürün vergisi

• Haraç: Gayr-i Müslimlerden alınan ürün vergisi

• Cizye: Gayr-i Müslim erkeklerin askere gitmemesi karşılığında alınan vergi

• Bac-ı Bazar: Pazar vergisi

• Ganimet: Savaş gelirleri

• Diğer vergi gelirleri

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde mimari ve sanat alanında süsleme sanatında kullanılan yöntemler

• Hat: Arap harfleriyle güzel yazı yazma

• Minyatür: Nakkaş veya Musavver tarafından yapılan küçükleş-tirilmiş resim sanatı

• Oymacılık: Zemin oyulmasına yönelik süsleme

• Çini: Renkli ve motifli seramikler

• Kalkmacılık: Renkli malzeme ile süsleme sanatı

• Kündekari: Neccarlar tarafından yapılan ahşap işleme sanatı

• Malakari: Duvar kabartma sanatı

SOSYAL HOCAM


46

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Fresk: Duvar resmi

• Telkari: Altın, gümüş işçiliği

• Vitray: Renk cam süsleme

• Mozaik: Cam ve taş parçalarıyla süsleme

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Dini Mimari eserler

• Cami, Zaviye, Tekke, Türbe, Mescit, Medrese, Külliye, Kümbet

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Sağlık Mimari eserler

• Darü-ş şifa, Darü’l afiye, Şifahane, Bimarhane, Darüs sıhha, Bi-maristan, Maristan

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Ticari Mimari eserler

• Ribat, Kervansaray, Han, Bedesten, Arasta, Kapan, Çarşı

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Askeri Mimari eserler

• Ordugah, Kale, Kışla, Sur, Tersane, Kule, Hisar, Burç

♥ İlk Türk İslam Devletlerinde Sivil Mimari eserler

• Saray, Tabhane, Köşk, Ev, İmarethane, Köprü, Hamam, Çeşme

• Kümbet: Üzeri piramit çatı ile örtülü anıt mezar şeklinde olan ve ilk kez Büyük Selçuklularda tarafından uygulanan mimari yapı

• Ribat: Ticari amaçlı yapılar olup kervansaraylardan daha küçük olan ve ilk kez Karahanlılarda görülen mimari yapı

• Bimarhane: Akıl ve sinir hastalıklarının ilk kez tedavi edildiği kurum olarak kabul edilen ve ilk kez Karahanlılarda görülen mi-mari yapı

• İmarethane: Günümüzde aşevlerine benzeyen yolculara ve

• yoksullara ücretsiz yemek dağıtılan yer

• Bedesten: Kubbelerle örtülü genellikle kumaş ticaretinin yapıl-dığı kapalı çarşı

♥ Karanlılar dönemindeki önemli eserler

• Ribat-ı Melik Kervansarayı, Ayşe Bibi Türbesi, Arap Ata Türbe-si, Registan Medresesi, Balaci Hatun Türbesi, Dehistan Kervansa-rayı, Timriz Sarayı

♥ Gazneliler dönemindeki önemli eserler

• Leşker-i Bazar Sarayı, Arasü’l Felek Camii, Leşker-i Bazar Ulu Camii, Sultan III. Mesut Sarayı, Zafer Kuleleri, Mahmet Bendi, Ribat-ı Mahi

♥ Büyük Selçuklu Devleti dönemindeki önemli eserler

• Nizamiye Medresesi, Mescit-i Cuma, Diyarbakır Ulu Cami, Hül-payegan Cami, Sultan Sencer Türbesi, Ribat-ı Zafarani, Tuğrul Bey Türbesi, Kümbet-i Surkh, Rey Medresesi, İsfahan Melikşah Camii, Kazvin Mescit-i Cuma

♥ Tolunoğulları dönemindeki önemli eserler

• Tolunoğlu Ahmet Camii, Ulu Camii, Tolunoğlu Ahmet Maristanı

♥ Babürler dönemindeki önemli eserler

• Tac Mahal, Agra Kalesi, Lahor Kalesi, Moti Mescidi

♥ Anadolu’da Moğol hakimiyeti dönemindeki önemli eserler

• Amasya Şifahanesi, ErzurumYakutiye Medresesi, NiğdeHüda-vend Hatun Kümbeti, Tokat Nureddin İbn Sentimur Kümbeti, Si-vas Çifte Minareli Medrese (İlhanlıların veziri Şemseddin Cüveyni yaptırdı)

SOSYAL HOCAM


47



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

I. Beylikler Dönemi

► Saltuklular (1072 – 1202)

• Ebü’l-Kasım Saltuk Bey tarafından kurulmuştur.

• Saltuklular, Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğidir.

• Erzurum, Pasinler, Tercan, İspir, Oltu, Tortum, Micingerd, Bay-burt ve civarında 1071-1202 yılları arasında hüküm süren Sal-tukluların başkenti Erzurum’dur.

• Saltukluların varlığına ilk olarak XII. yüzyılda yazılmış Kitabu’l-İnba’da rastlanılır.

• Saltuklu beyliğinin başına geçerek, Anadolu beylikleri arasında ilk kez kadın hükümdar olan kişi Mama Hatun’dur.

• 25 Haziran 1202 tarihinde Erzurum’a giden Sultan Rükneddin, son Saltuklu hükümdarı Alaeddin Melikşah’ı hapsetmiş; Toprakla-rını da daha önce Elbistan meliki olan ve elinden mülkünü aldığı kardeşi Mugîseddin Tuğrulşah’a teslim ederek Saltuklu hanedanlı-ğına son vermiştir.

♥ Saltukluların bıraktığı önemli eserler

• Kale Camii, Tepsi Minare, Ulu Cami, Üç Kümbedler, Mama Ha-tun Kervansaray ve Türbesi, Micingerd Kalesi

► Mengücekliler (1080 – 1228)

• Kemah merkezli olarak Mengücek Gazi tarafından kurulmuştur.

• Divriği Ulu Camii kitabesinde kaydedilen Alp, Kutluğ, Tuğrul ve Tekin gibi ünvanlara; Divriği Sitte Melek türbesinde ise “el-Merhum, es-Sa’id, eş-Şehîd, el-Gazi” ibarelerine mazhar olan

TÜRKİYE TARİHİTÜRKİYE TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

77

SOSYAL HOCAM


48

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Mengücek beyliği hükümdarı Mengücek Gazi’dir.

• Genceli Şair Nizami’nin “Mahzenü’l-esrar” adlı eserini Mengücek hükümdari Fahreddin Behramşah’a sunmuştur.

• Mencücek hükümdarı Alaeddin Davudşah’ın ilme karşı duyduğu ilgiden dolayı saraya davet edip maaş bağlattığı ve bu vesileyse Alaeddin Davudşah adına eserler yazan ünlü İslam Tıp âlimi Mu-vaffakuddin Abdüllatif-i Bağdadi’dir.

♥ Mengüceklilerin bıraktığı önemli eserler

• Divriği kalesi, Divriği Kale Camii, Divriği Ulu Camii, Divriği Darü’ş-şifa, Divriği Sitte Melik Türbesi, Kamereddin Türbesi, Nu-reddin Salih Türbesi

► Danişmentliler (1080 – 1228)

• Danişment Ahmet Gazi tarafından Sivas merkezli olarak ku-ruldu.

• Anadolu’da ilk kez para bastıran beyliktir. Kendi adına para bastıran ilk isim Danişment Ahmet Gazi’dir.

• Anadolu beylikleri arasında en güçlü olduğu kabul edilen ve Ana-dolu Selçuklu Devletini en çok uğraştıran beyliktir.

• Danişmentlilere en parlak dönemini yaşatan hükümdar Emir Gazi’dir. Bizanslılar, Haçlılar ve Ermenilere karşı yaptığı gazalar ve kazandığı zaferler sonucu Konya dışında Sakarya’dan Malatya’ya kadar Anadolu hakimiyetini ele geçirmesi üzerine Abbasi Halifesi el-Müsterşidbillah ve Büyük Selçuklu Sultanı Sancar tarafından “Melik” unvanı vermek ve onu Kuzey Anadolu hükümdarı ilan etmek için elçiler gönderdiği Danişment hükümdarıdır.

• Danişmentli beylerinin Bizans İmparatorluğu’na karşı mücade-

lelerini, kahramanlıklarını anlatan, Anadolu Selçukluları Döne-minde yazıya geçirilen destanın adı Danişmentname’dir.

♥ Danişmentlilerin bıraktığı önemli eserler

• Kayseri Ulucamii, Niksar Ulucamii, Kayseri Kölük Camii, Kayseri Kölük Medreseleri, Amasya Halifet Gazi türbesi, Niksar Melik Gazi türbesi ve Tokat-Niksar Yağıbasan Medresesi

► Artuklular (1202 – 1409)

• Artuk Bey’in ölümünden sonra oğulları Sökmen ve İl Gazi, Kudüs’ü Fatımîlere karşı koruyamayınca Diyarbakır yöresine gel-diler (1098). Bu bölgede Artuklu Beyliği’ni kurarak üç kol hâlinde yönetimlerini sürdürdüler (1102). Bunlar; Hasankeyf Artukluları (1102-1231), Mardin Artukluları (1108-1409), Harput Artuk-lularıdır (1112-1234)

• Artuklular Devrinin en tanınmış bilim insanlarından biri EICezerî’dir. Haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmi olan sibernetiğin ilk kurucusudur. Sibernetiğin gelişmesiyle elekt-ronik beyinler ve otomasyon denilen sistemler ortaya çıktı.

• 1104’te Harran’ı kuşatarak Musul yönünde ilerlemek suretiyle Bağdat’ı fethetmek isteyen Haçlılarca yönetilen Urfa Kontluğu’nun kontları Baudouin du Bourg ve Josselin de Courtenay’yi Harran Muharebesi’nde (Belih Çayı Muharebesi) ağır bir yenilgiye uğratan ve esir alan Artuk hükümdarı Sökmen Bey’dir.

♥ Artukluların bıraktığı önemli eserler

• Malabadi Köprüsü, Hatuniye Medresesi, Koçhisar Ulu Camii, Muzafferiye Medresesi, Semanin Medresesi, Şehidiye Medresesi, Hüsamiye Medresesi, Haburman Köprüsü, Anbar Çayı Köprüsü

SOSYAL HOCAM


49



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Çaka Beyliği (1081 – 1093)

• Çaka Bey tarafından İzmir dolaylarında kurulmuştur.

• Türklerde ilk donanmasını kuran ve ilk deniz komutanı olan Türk beyi Çaka Bey’dir. Kurduğu donanma ile Çaka Bey Midilli, Rodos, Sakız ve İstanköy adalarını fethetmiştir.

• Bizans imparatoru, Türkiye Selçukluları Sultanı I. Kılıç Arslan’ı, Çaka Bey’e karşı kışkırtmasının ardından Sultan Çaka Bey’i öl-dürtmüş; Bizans ise beyliğin bulunduğu toprakları kendisine kata-rak beyliğe son vermiştir.

Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti (1077 - 1308)

• Türkiye Selçuklu Devleti, Selçuklu soyundan gelen Kutalmış Bey’in oğlu Süleyman şah tarafından kuruldu.Melikşah 1077’de Süleyman şah’a hükümdarlık unvanı veren bir ferman gönderdi. Abbasi halifesinin ise Süleyman şah’a hükümdarlığını onaylayan menşur göndermesiyle, merkez ıznik olmak üzere Türkiye Selçuklu Devleti kuruldu.

• Süleyman Şah ile Suriye Selçuklu Meliki Tutuş arasında yapılan savaşta Süleyman şah yenildi ve savaş sırasında hayatını kaybetti. Süleyman şah, Suriye’de Caber Kalesi yanına gömüldü. Lozan Ba-rış Antlaşması’na göre Süleyman şah’ın mezarının bulunduğu yer Türk toprağı kabul edildiğinden, buranın koruyuculuğunu da Türk askerleri yapmaktadır.

• I. Kılıç Arslan Dönemi

• Kılıç Arslan hükümdar olunca devlet işlerini düzene koydu. Bizans üzerinde baskı kurdu. ızmir’de devlet kurmuş olan Çaka Bey’in kızıyla evlendi. Çaka Bey’i ortadan kaldırdı. I. Kılıç Arslan, I. Haçlı Seferi esnasında başarılı savunma yaptıysa da ıznik’i Bizans’a terk etmek zorunda kaldı ve devlet merkezini Konya’ya taşıdı.

• I. Mesut Dönemi

• Sultan Mesut, 40 yıla yakın süren saltanat süresinde izlediği sabırlı ve dikkatli siyaset yöntemi ile Selçuklu Devleti’ni yok ol-maktan kurtardı. Anadolu’ya hâkim olmayı başardı. Sultan Me-sut, zekâsı ve enerjisi sayesinde Bizans ımparatorluğu ve Haçlıları mağlup ederek Türkler için Anadolu’yu emniyetli bir vatan hâline getirdi. ılk defa onun zamanında Batı kaynaklarında Anadolu’nun Turkia (Türkiye) adıyla kaydedilmesi de çok manalıdır.

SOSYAL HOCAM


50

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• II. Kılıç Arslan Dönemi

• II. Kılıç Arslan, Danişmendlilerin müttefiki Musul Atabeyi Nured-din Zengi’nin ölümünden sonra Tokat, Niksar ve Sivas’ı ele geçirdi. Mengücekoğullarını da egemenliği altına alarak Fırat Nehri’nden Sakarya Nehri’ne kadar uzanan toprakları Türkiye Selçukluları Devleti’nin yönetimi altında birleştirdi. Türklerin Anadolu’yu hızla ele geçirdiğini gören Bizans ımparatoru 1176 yılı Eylül ayında ordusuyla Eğirdir Gölü kenarında Sultandağı bölgesine geldi. Ani baskınlarla Türkler tarafından yıpratılan Bizans ordusu Miryoke-falon (Kumdanlı)’da II. Kılıç Arslan tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. Miryokefalon zaferiyle, Anadolu’nun Türk yurdu olduğu ispatlandı. Bizans ımparatorluğu’nun Anadolu’yu geri alma dü-şüncesi ortadan kalktı. Döneminde devletin tam bağımsızlığı ve Anadolu Türk birliği büyük ölçüde gerçekleştirilmiştir. Onun döne-minde imar hareketine girişilmiş ve Türkistan’dan gelen binlerce Türkmen Anadolu’ya yerleştirilmiştir. 37 yıllık yönetimi sırasında başarısı ve adaletiyle sadece Türklerin değil yönetimi altında yaşa-yan Hristiyanların da güvenini kazanmıştı.

• I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi

• Karadeniz ticaretini tehdit eden Trabzon ımparatorluğu üzerine sefer düzenledi Akdeniz’de önemli bir liman şehri olan Antalya’yı alarak (1207) ticaret limanı hâline getirdi. Venediklilerle ilk defa ticaret antlaşması yaptı. Bir donanma kurarak denizcilik alanında faaliyet gösterdi.

• I. İzzettin Keykavus Dönemi

• 1214 yılında Sinop’u fethetti, Trabzon ımparatoru’nu ve Çuku-rova’daki Ermenileri vergiye bağladı. Artuklu ve Erbil hükümdar-

larını hâkimiyetine aldı.

• I. Alâeddin Keykubad Dönemi

• Sultan Alâeddin Keykubad Dönemi, Türkiye Selçukluları Devleti’nin en güçlü olduğu dönemdir. Alâeddin Keykubad, siyasi dehası ile Moğol tehlikesini kendi döneminde durdurmayı başardı. Bilimsel çalışmaları destekledi, sanatçılara hürmet gösterdi. Ada-lete çok önem verdi. Ticaretin gelişmesini sağladı. Onun dönemin-de Kalonoros (Alaiye-Alanya) Kalesi’ni fethetti (1223). Gönderilen kuvvetler Kırım’daki Suğdak’ı ele geçirdi. Kıpçak beyleri ve Rus Knezleri itaat altına alındı. Yassı Çimen Savaşında Harzemşahlara son verdi. Ancak bu durum Anadolu’nun Moğol tehlikesine açık hale gelmesine neden olacaktır.

• II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi

• II.Gıyaseddin Keyhüsrev, Selçuklu tahtına çıkmasında önemli rolü olan Sadettin Köpek ve yandaşlarının etkisinde kaldı. Vezir Sadettin Köpek, kendi karşıtlarını ortadan kaldırmak için onlara karşı sultanı sürekli kışkırttı. Onun etkisinde kalan sultan, birçok devlet adamı ve komutanı ortadan kaldırdı. Bu dönemde zorlukla bastırılan Baba İshak İsyanı ve Selçuklular için felaketle sonuçla-nan Moğollarla yapılan Kösedağ Savaşı (1243) gerçekleşti. Köse-dağ yenilgisinden sonra Türkiye Selçuklu Devleti Moğollara yıllık vergi vermek şartıyla barış antlaşması imzaladı. Böylece Türkiye Selçukluları Moğol hâkimiyetine resmen girmiş oldu. Selçuklulara bağlı olan Çukurova Ermenileri ve Trabzon ımparatorluğu da Mo-ğollara bağlandılar. Moğolların Anadolu’yu tahrip etmeleri ve ağır vergiler nedeniyle ticaret geriledi .Birçok Türk şehrindeki bilim ve kültür faaliyetleri durdu. Türkmenler, Moğol baskısından uzak

SOSYAL HOCAM


51



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

olan Türkiye’nin batı bölgelerine göç ettiler. Buraların Türkleşme-sini sağladılar. Türkiye Selçuklu Devleti’nin otoritesi zayıfladıkça Türk beyleri, Türkiye Selçuklularından ayrılarak bağımsız devletler kurdular.

► Eretna Devleti (1335-1381)

• Uygur kökenli olup, İlhanlılar Devletinin Rum (Anadolu) valisi Timurtaş’a hizmet eden komutanlardan biri olan Alaeddin Eretna bey tarafından Sivas merkezli 1335 yılında kurulmuştur.

• Dindar, iyilik sever ve alim bir hükamdar olarak tanınan; İdaresi altındaki yerleri adilane yönettiğinden ve seyrek çıkan sakalları sebebiyle halk arasında “Köse Peygamber” lakabıyla meşhur olan Eretna Devletinin hükümdarı Alaeddin Eretna’dır.

• Kadı Burhanneddin Eretna Devletinin başına geçen küçük yaş-taki II. Mehmed’i tasfiye ederek Eretna Devleti’ne son verdi ve kendi adıyla anılacak Kadı Burhaneddin Devleti’ni kurdu.

► Kadı Burhaneddin Devleti (1381-1398)

• Kadı Burhaneddin tarafından kurulmuştur. Türk edebiyatında aruz veznini Türkçe’ye uygulayıp Divan şiirinin Divan edebiyatı’nın ortaya çıkması sürecine öncülük eden büyük bir Anadolu şairi ola-rak anılan aynı zamanda Eretna Devletini yıkarak kendi adıyla anılan devleti kuran Türk Hükümdardır.

• I. Bayezidin eyalet askerinden kurulu öncü ordusu I. Bayezi-din büyük oğlu olan Şehzade Ertuğrul komutası altındaki Osmanlı güçleriyle Kırkdilim Muharebesinde karşılaşan ve Osmanlı ordusu-nu esir alan hükümdardır.

• 1398 yılında Akkoyunlu hükümdarı Kara Yülük Osman Bey ile

savaşa girişmiş Kadı Burhaneddin; bu savaşı kaybedip esir düşüp öldürülmüştür. Kadı Burhaneddin Devleti de onun öldürülmesiyle birlikte son bulmuştur.

► Akkoyunlular Devleti (1378-1502)

• Kara Yülük Osman tarafından kurulmuştur. Kur’an-ı Kerim’i ilk kez Türkçe’ye çeviren ve Dede Korkut hikayelerini yazılı hale getiren devlettir.

• 1473 yılında Fatih Sultan Mehmet ile yaptığı “Otlukbe-li Savaşı”nının kaybedilmesinden sonra devlet zayıflamıştır, Uzun Hasan’ın ölümünden sonra iyice zayıflayan devlete Safeviler son vermiştir.

► Karakoyunlular Devleti (1380-1469)

• Bayram Hoca tarafından kurulmuştur. Karakoyunluların Doğu Anadolu’da güç kazanmaya başlamaları İlhanlıların bölgede za-yıflamasıyla gerçekleşmiştir. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan bu devlete son vermiştir.

II. Beylikler Dönemi

► Karamanoğulları (1256-1487)

• Oğuzların Avşar boyundan gelen Karamanoğullarının kurucusu Karaman Bey’dir. İlk merkezi Ermenek’tir.

• Konya’yı başkent olarak kullandıkları için kendilerini Anadolu Seçluklu Devletinin mirasçısı olarak gören; Osmanlı Devletini bey-likler arasında en fazla uğraştıran beyliktir.

• Bundan böyle divanda, dergâhta ve bargâhta Türkçeden başka

SOSYAL HOCAM


52

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



dil konuşulmaya...Sözleri ile Türkçe’ye sahip çıkan ve ilk kez resmi dil ilan eden Karamanoğlu beyi Karamanoğlu Mehmet Bey’dir.

• Anadolu’nun Türkleşmesine ve Türk kültürünün gelişmesine hiz-met eden, Ermenek, Konya, Karaman, Niğde gibi şehirlerde eser-ler bırakan Türk beyliğidir.

♥ Karamanoğullarının bıraktığı önemli eserler

• Tol Medrese (Ermenek) Hasbey Medresesi, Şerafettin Camisi, İnce Minare (Dar-ül Hadis) Medresesi, Hatuniye Medresesi, Zinci-riye Medresesi, Aksaray Karamanoğlu Camisi ve Niğde Ak Medrese

► Germiyanoğulları (1299 – 1429)

• Yakup Bey tarafından, Kütahya merkez olmak üzere Kula, Si-mav ve Denizli çevresinde Germiyanoğulları Beyliği kurulmuştur.

• Kütahya onların zamanında bir ilim ve kültür merkezi haline gelmiş; Ahmedî, Şeyhi gibi edip ve şairler, İshak Fakih gibi alimler muhafaza edilmiştir.

• Germiyanoğullarının son hükümdarı olan II. Yakup Bey’in bir oğlunun olmaması ve yaşının ilerlemesi sebebiyle ülkesini Osmanlı Devletine miras olarak bırakmıştır.

♥ Germiyanoğulları döneminden kalan önemli eserler

• Ankara’da Kizilbey Camii, Denizli’de Süleyman Şah’ın yaptır-dığı Ulu Cami, Kütahya’da Kale-i Bala Camii, Kurşunlu Camii, Balıklı Camii, Analcı Mescid, Vacidiye Medresesi, Uşak’ta Kavsit Çesmesi, Kütahya’da Ishak Fakih’e ait çeşme mimarî eserlerin en önemlileridir.

► Dulkadiroğulları (1337-1515)

• Dulkadirli Türkmenlerinin reisi Zeyneddin Karaca Bey tarafın-

dan kurulmuştur

• Elbistan, Kayseri ve Maraş dolaylarında hakimiyet sürmüşlerdir.

• Osmanlı Devleti ile Dulkadiroğulları Beyliği arasında 12 Haziran 1515 tarihinde gerçekleşen Turnadağ Muharebesinde, Osmanlı Devleti savaşı kazanan devlet oldu. Muharebe sonrasında Dulkadi-roğulları Beyliği yıkılmıştır.

► Karesioğulları (1337 – 1360)

• Karesi Beyliği’nin kurucusu, Melik Danişment Gazi’nin soyundan gelen Kalem Beyoğlu Karesi Bey’dir..

• Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarına kadar idari taksimatta Ka-resi ismini taşıyan il Balıkesir’dir.

• O dönemde bölgeyi dolaşan İbn Batuta’nın İslam öncesi bu top-rakların adlarından biri olan Akirus “Achirus”tan esinlenerek “Memleket-i Akirus” dediği beylik Karesioğullarıdır.

• Osmanlı Devletinin hakimiyetine giren ilk beyliktir. Hacı İlbey, Evrenos Bey, Gazi Fazıl ve Ece Halil gibi denizciler Osmanlı hiz-metine girmiştir.

• 1402’de gerçekleşen Ankara Savaşı’ndan sonra tekrar kurul-mayan beyliktir.

► Candaroğulları (1292-1461)

• Şemseddin Yaman Candar beyliğin kurucusudur.

• Yıldırım Beyazıd döneminde hakimiyetine son verilen ve Sinop’ta kurdukları tersanenin Osmanlı Devleti’ne katılması ve geliştirilme-siyle Osmanlı Donanması’na güç katan beyliktir. Ankara Savaşın-dan sonra kurulan bu beyliğe Fatih Sultan Mehmet, Trabzon seferi esnasında son vermiştir.

SOSYAL HOCAM


53



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Candaroğulları dönemindeki en önemli eserler

• Kemah Köyü Halil Bey Camii, Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii, Sinop Fatih Baba Mescidi, Sinop Saray ve Sinop Alaaddin Camii

► Menteşeoğulları (1261 – 1464)

• Menteşe Bey tarafından Denizli, Muğla ve Aydın civarlarında hüküm sürmüşlerdir.

• Denizcilikte ileri giden, Güney-Batı Anadolu’nun ve sahillerin Türkleşmesinde önemli rol oynayan.Bir müddet Rodos’u da elle-rinde tutan Türk beyliğidir.

• Menteşe beyliği ilk kez Yıldırım Beyazıt döneminde Osmanlı’ya bağlanmıştır. 1402 Ankara Savaşından sonra Menteşeoğlu Beyli-ğini tekrar kuran hükümdar İlyas Bey’dir. II. Murat tarafından bu beyliğe son verilmiştir.

♥ Menteşeoğullarından kalan eserler

• Balat İlyas Bey Camii, Milas Medresesi, Muğla Medresesi, Beçin Medresesi ve Balat Medresesi

► Aydınoğulları (1308 -1426)

• Aydınoğlu Gazi Mehmet Bey tarafından Birgi merkezli kurul-muştur. Aydınoğlu Umur Bey döneminde parlak bir dönem ge-çirmişlerdir.

• 1348 yılında II. beylikler döneminde imzalanan ve ilk kapitü-lasyon olarak nitelenen anlaşma Venedik-Aydınoğulları arasında imzalanmıştır.

• 1390 yılında Yıldırım Beyazıt tarafından hakimiyet altına alı-nan Aydınoğulları II.Umur Bey döneminde 1402 yılında Ankara Savaşından sonra tekrar kurulmuştur. Aydınoğullarına kesin ola-

rak son veren Osmanlı Padişahı II. Murat’tır.

♥ Aydınoğulları döneminden kalan eserler

• Birgi Ulu Cami, Selçuk İsa Bey Camii ve İzmir Hisar Camii

► Diğer Beylikler

• Hamitoğulları, Dünday bey tarafından kurulan beylik Ulubor, Isparta, Eğirdir, Antalya ve çevresinde hakimiyet kurmuştur. Tür-kiye Cumhuriyeti’ne kadar “Hamit” olarak Hamitoğulları beyliği dönemindendir kalan şehrin adı Isparta’dır. Hamitoğulları döne-minden kalan eserler; Isparta Hızır Bey Hamami, Isparta Hızır Bey Camii, Uluborlu Muhittin Çeşmesi, Uluborlu Türbesi, Afyon Kubbeli Camii ve Minaresi ve Burdur Muzafferettin Medresesi

• Saruhanoğulları, Saruhan Bey tarafından kurulan beylik Manisa ve çevresinde, Gediz Nehri havzasında Menemen, Gördes, Demirci, Kemalpaşa, Turgutlu, Ilıca ve Akhisar gibi kent ve kasabalarda ağırlıklı olarak kurulmuş bir Türkmen beyliğidir. Saruhanoğul-larından kalan ve 1595’e kadarki Osmanlı döneminde pek çok şehzadenin padişahlığa dönük olarak yetiştirildiği ve eğitimlerinin verildiği merkez olarak seçilen yer Saruhan Sancağı (Manisa)’dır.

• Ramazanoğulları, Kurucusu Ramazan beydir. Tarsus, Mersin, Adana, Misis, Yumurtalık ve çevresinde hakimiyet sürmüşlerdir.

• Canik Beylikleri, Bugünkü Orta Karadeniz bölgesine 13. ve 14. yüzyıllarda hakim olan altı beyliğin hepsine birden verilen isim Canik Beylikleridir. Bu beylikler Taceddinoğulları, Bafra Beyleri, Kubadoğulları Emirliği, Taşanoğulları, Kutluşahlar ve Hacıemiro-ğulları

• Denizcilikle uğraşan beylikler; Karesioğulları, Candaroğulları, Menteşeoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları, Taceddinoğulları,

SOSYAL HOCAM


54

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



İnançoğulları ve Hamitoğulları’dır.

Türkiye Tarihi Kültür ve Medeniyet

♥ Anadolu Selçuklu Devletinde hükümdarlık ünvanları

• Sultan, Sultanül Azam, Keykubat, Keyhüsrev, Keykavus, Gıya-seddin, Rükneddin, İmameddin, Izzeddin

♥ Anadolu Selçuklu Devletinde devlet işleri Divan’da görüşülürdü.

♥ Bu büyük Divan’a bağlı alt divanlar;

• Divan-ı İnşa (Başkanı Münşi’dir. Devletin iç ve dış yazışmalarıyla ilgilenen divandır)

• Divan-ı İstifa (Başkanı Müstevfi’dir. Devletin tüm mali işleriyle ilgilenen divandır)

• Divan-ı İşraf (Başkanı Müşrif’tir. Devlet içinde idari işleri kontrol eden teftiş kuruludur.)

• Divan-ı Arz (Başkanı Emir-i Arz’dır. Ordunun tüm ihtiyaçla-rıyla ilgilenen divandır)

• Divan-ı Mezalim (Başkanı hükümdardır. Büyük davaların bakıl-dığı yüksek mahkemedir)

• Divan-ı Pervane (Başkanı Pervanecidir. Toprak kayıtlarını tutan divandır)

• Niyabet-i Saltanat (Sultanın başkentte olmadığı zamanlar yeri-ne vekaleten bakan Saltanat Naib’i)

♥ Anadolu Selçuklu Devletinde Taşra Teşkilatı

• Vilayetlerin yönetiminden sorumlu olan (Naip)

• Askeri vali (Şıhne)

• Belediye işlerinden sorumlu (Muhtesip)

• Adalet işlerinden sorumlu (Kadı)

• Asayişten sorumlu (Subaşı)

• Not: Beyliklerde taşra yönetiminden sorumlu kişiler (Mirliva)

♥ Anadolu Selçuklu Devletinde Ordu teşkilatı

• Ordu komutanına “Emirü’l-Ümera” denirdi.

• Anadolu Selçuklularında Jandarma teşkilatı olarak görev yapan teşkilata “Şurta Teşkilatı” denirdi.

• Hassa Askerleri (Maaş alan ve sultana bağlı özel birliklerdir)

• Guleman-ı Saray (Gulamhane denilen yerlerde gayr-i müslim çocukların yetiştirilmesiyle oluşan özel birliklerdir)

• İkta Ordusu (Cebelü adı verilen, devletten maaş almayan, ikta sahiplerinin gelirleriyle geçinen atlı askerlerdir)

• Eyalet Askerleri (Eyaletlerdeki yöneticilerin emri altında bulu-nan askeri birlikler)

• Türkmenler (Sınır güvenliğini sağlamaları adına sınırlara yerleş-tirilen savaşçı topluluklar)

• Yardımcı Kuvvetler (Bağlı devlet ve beyliklerin gönderdiği paralı askerler)

• Paralı Askerler (Frank, Rus ve Rumlardan oluşan kuvvet)

• Donanma (Donanma komutunına Reisül Bahr ya Melikül Seva-lih denilen önceki Türk devletlerinden farklı olarak oluşturulmuş ordu)

SOSYAL HOCAM


55



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Anadolu Selçuklularında Hukuk sistemi

• Hukuk, Şer’i ve Örfi olarak ikiye ayrılırdı. İslam hukukunu temel alan Şer’i hukuk’ta, Şer’i davalara kadılar bakar, Kadılardan ise Kadı’l-kudat sorumluydu. Örfi hukuk ise töre esaslıdır. Örfi dava-lara Emir-i Dad bakardı. Askeri davalara ise Kadı-leşker bakardı.

♥ Anadolu Selçuklularında Toprak sistemi

• Miri ve Mülk olarak ikiye ayrılmıştır. Miri Topraklar devlete ait-tir. Üçe ayrılır;

• Has (Geliri hükümdara ve ailesine verilir)

• İkta (Devlete hizmette bulunmuş kişilere verilir)

• Vakıf (Doğrudan topluma hizmet amaçlı kullanılır)

• Mülk topraklar kişilere aittir. Müslümanlara ait olanlara öşri, Gayr-i Müslimlere ait olanlara haraci denilir.

♥ Anadolu Selçuklularında Mali Teşkilat

• Devletin tüm gelirlerinin aktarıldığı Hazine-i Amire ve Hüküm-darın kendi şahsına ait olan Hazine-i Hassa olarak ikiye ayrılır. Öşür, Haraç, Cizye, Bac-ı Bazar, Ganimetler, Gümrük Vergileri, Liman Gelirleri vb gelirler devletin hazinesini oluşturur.

♥ Selçuklu ve Beylikler döneminde Halk edebiyatı örnekleri

• Nasreddin Hoca Fıkraları

• Battal Gazi Destanı

• Danişmentname

• Dede Korkut Hikayeleri

♥ Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde Tasavvuf edebiyatının öncüleri ve eserleri

• Mevlana: Mesnevi, Divan-ı Kebir, Mektubat

• Yunus Emre: Risaletün Nushiye, Divan

• Aşık Paşa: Garipname

• Gülşehri: Mantıküt Tayr, Felekname

• Hacı Bektaş Veli: Malakat

• Ahmet Fakih: Çarhname

• Muyhiddin Arabi: Fusûsu’l-Hikem

• Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde önemli bilim adamları

• Kadı Burhaneddin: Enisü’l Kulüb adlı eseri vardır bunu I.İzzeddin Keykavus’a sunmuştur.

• El Cezeri: Sibernetiğin kurucusudur. Artuklu sarayında görev-lendirilmiştir.

• Caca Bey: Anadoludaki ilk gözlemevini kurmuştur.

• İbn-i Bibi: El-Evamirü’l Alaiye adı eseri vardır.

• Kerimuddin Aksarayi: Müsameretü’l-Ahbar

• Mehmet Ravendi: Rahatü’s-südür

• Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemine ait önemli Camii’ler

♥ Anadolu Selçuklu

• Ankara Ahi Şerafeddin Camii

• Ankara Arslanhane Camii

• Amasya Burmalı Minare Camii

• Konya Aleddin Camii

• Konya Sahip Ata Camii

• Niğde Alaeddin Camii

SOSYAL HOCAM


56

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Malatya Ulu Camii

♥ Artuklular: Mardin Ulu Camii

♥ Saltuklular: Erzurum Ulu Camii

♥ Daniştmentliler: Kayseri Ulu Camii

♥ Mengücekliler: Divriği Ulu Camii

• Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemine ait önemli Külliyeler


• Kayseri Hunad Hatun Külliyesi

• Kayseri Hacı Kılıç Külliyesi

• Konya Sahip Ata Külliyesi

♥ Mengücekliler: Divriği Külliyesi (Anadolu’daki İlk Külliye)

• And. Selçukluları ve Beylikler Dönemine ait önemli Medreseler


• Konya Karatay Medresesi

• Konya Sırçalı Medrese

• Konya ince Minareli Medrese

• Konya Çifte Minareli Medrese

• Erzurum Çifte Minareli Medrese

• Kayseri Çifte Medrese

• Kayseri Koca Hasan Medresesi

• Sivas Gök Medrese

• Sivas Buriciye Medresesi

• Kırşehir Cacabey Medresesi

♥ Danişmentliler: Tokat Yağıbasan Medresesi (ilk medrese)

♥ Artuklular: Diyarbakır Mesudiyeve Mardin Hatuniye Medresesi

• And. Selçuklu ve Beylikler Dönemi önemli Sağlık Kuruluşları


• Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası (İlk Tıp Okulu)

• Kayseri Hıyasiye Darüşşifası

• Konya I.Keykavus Şifahanesi

• Tokat Müineddin Pervane Darüşşifası

• Aksaray Alaeddin Keukubat Darüşşifası

• Amasya Torumtay Bimarhanesi

♥ Mengücekliler: Turan Melek Şifahanesi

• Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemine ait önemli Kümbetler ve Türbeler

♥ Anadolu Selçuklu:

• Kayseri Döner, Konya II.Kuluç Arslan Türbesi ve Konya Gömeç Hatun Türbesi

♥ Mengücekliler

• Kemah Sultan Melik Türbesi ve Kırşehir Melik Gazi Türbesi

♥ Saltuklular

• Erzurum Mam Hatun Türbesi ve Erzurum Emir Saltuk Türbesi

♥ Anadolu Selçuklularına ait önemli Saraylar ve Kervansaraylar

♥ Saraylar: Beyşehir Kubadabad, Alanya Alaiye ve Konya Alaed-din Sarayı

SOSYAL HOCAM


57



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Köşkler: Kayseri Bubadiye, Kayseri Haydar Bey ve Kayseri Hızır İlyas Köşkü

♥ Kervansaraylar: Konya Altınapa Han, Konya Sultan Han, Kay-seri Aksaray Alay Han, Kayseri Sultan Han, Antalya Evdir Han, Antalya Kırk Göz Han, Amasya Ezine Pazar Han ve Afyon Çay Han

Anadolu Selçuklu Devleti ve Tarikatlar Moğol istilası sonrasındaki iç isyanlar ve Moğol baskısı Anadolu halkını yılgınlığa ve ümitsizliğe düşürdü. Tasavvuf hareketi bu dönemde Anadoluhalkının sığınağı oldu. Tasavvuf düşüncesinin Anadolu’daki önderleri olan Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli ve Muhyiddin Arabî gibi şahsiyet-ler bunalan halka çıkış yolları göstererek liderlik yapmışlardır.

• Yesevilik: Yesevilik tarikatının ve Türk tasavvuf edebiyatının ku-rucusu Ahmet Yesevi’dir. İlk Türk mutasavvıfı olan Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet adlı eserinde Türklere İslam’ın ve derviş-liğin yollarını, İslamiyet’i Türkçe olarak öğretmeyi amaçlamıştır.

• Babailik: Babailik tarikatı, Moğol istilası sırasında Anadolu’ya gelen Baba İlyas tarafından kurulmuş, ölümünden sonra yerini alan Baba İshak tarafından güçlendirilmiştir. Fikirleri daha çok Amasya, Tokat ve Malatya çevresinde yayıldı. Babailer tarafından çıkarılan isyan, dini ve siyasi nitelikte ilktir.

• Bektaşilik: Kurucusu Hacı Bektaş Veli’dir. İslamiyet’i hoşgörülü bir şekilde yorumlaması geniş bir taraftar kitlesi kazanmasını sağ-ladı. NOT: Askeri sınıf içinde de oldukça taraftar buldular. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ve yeniçeri teşkilatının örgütlenmesinde de Bektaşi tarikatının önemli rolü oldu.

• Ekberilik: Kurucusu; Konya’ya yerleşen ve Selçuklu sultanların-dan çok itibar gören büyük İslam düşünürü Muhyiddin Arabi’nin

öğrencilerinden Sadreddin Konevi’dir.

• Mevlevilik: Mevlevi tarikatının asıl kurucusu Mevlana’nın oğlu Sultan Veled’dir. Mevlana Celaleddin Rumi’nin öğretileri üzerine inşa edilmiştir.

♥ Anadolu’da etkinlik gösteren diğer tarikatlar:

• Nakşibendilik

• Kadirilik

• Rufailik

• Kübrevilik

SOSYAL HOCAM


58

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



KURULUŞ DÖNEMİ

♥ Osmanlı Devleti Oğuzların Bozok kolunun Kayı boyuna mensup-tur. Anadolu Selçuklu Devletine tabii olan bu boya Anadolu’da Karacadağ yurtluk olarak verilmiştir.

♥ Osmanlıların ilk zamanlarında fetihlere katılan ve daha çok Ka-lenderiye tarikatına bağlı olan dervişler, Hıristiyanlarla yapılan savaşlar-da ve kalelerin alınmasında önemli rolleri oynamıştır, bunlara Gazıya-nırum denilmiştir.

♥ Osmanlı henüz beylik halindeyken Anadolu’da ve çevre bölgeler-de hüküm süren etkin güçler;

• Anadolu’da (Anadolu Selçuklu Devleti, II. Beylikler, Trabzon Rum, Bizans İmparatorluğu)

• Kuzey Afrika ve Arap Coğrafyasında (Memlük Devleti)

• Yakın Doğu’da (İlhanlılar)

• Kafkaslar’ın Kuzeyi (Altın Orda Devleti)

• Akdeniz sahasında (Venedik, Ceneviz gibi İtalyan şehir devletleri)

• Balkanlarda (Bulgar ve Macar Krallığı)

• Avrupa’da (İngiltere, Fransa, Kutsal Rome Germen İmparator-luğu gibi krallıklar)

♥ Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında kısa sürede güçlenmesini ve genişlemesini sağlayan unsurlar

• Jeopolitik Konumu, İskan Politikasının iyi uygulanması, Hoşgö-rü Politikası, Beyliklerle mücadele yerine Gaza ve Cihat anlayışı ile hareket edilerek Batı yönlü genişleme, Ordu teşkilatlanması, Gazıyan-Rum ve Ahi teşkilatlanmalarının desteği

OSMANLI İMPARATORLUĞU TARİHİOSMANLI İMPARATORLUĞU TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

88

SOSYAL HOCAM


59



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Osman Bey (1299-1324)

• Osman bey döneminde Bizansla yapılan ilk kez yapılan ve elde edilen ilk zafer Bapheon (Koyunhisar) Savaşı (1302)

• İlk kez para bastıran ve ilk kez vergi uygulayan Osmanlı hüküm-darı Osman Gazi’dir.

• Lakabı “Fahruddin”

• Osman Bey’in hükümranlığını meşrulaştırmak amacıyla adına ilk hutbe Karamanlı Dursun Fakih tarafından verilmiştir.

• Osman Gazi Söğüt’ten sonra Yarhisar ve Bilecik’i fethettikten sonra beyliğin merkezini Bilecik’e taşıdı. Yundhisar ve Yenişehir topraklarını da fethedip İzmit’e doğru yöneldi, Batı yönünde bir fetih politikası izlemiştir.

• Osman Bey döneminde, Osmanlı’nın aldığı ilk vergi Bacı Bazar vergisidir.

► Orhan Bey (1324-1362)

• Osman Bey döneminde kuşatılan Bursa’yı fetheden ve burayı başkent yapan hükümdardır.

• Orhan Bey döneminde Bizans’la yapılan Palekanon (Maltepe) Savaşı (1329) sonunda İznik alınmış ve başkent yapılmıştır.

• Karesioğulları ele geçirilen ilk beylik olmuş ve donanmadan fay-dalanarak balkanlardaki ilk toprak “Çimpe Kalesi” ele geçirilmiştir.

• Osmanlı tarihinde Sultan ünvanını ilk kez kullanan ve adına tuğra çekilen ilk Osmanlı hükümdarıdır.

• Orhan Bey’e verilen ünvanlar; Şücaeddin, İhtiyareddin ve Sey-feddin

► I. Murat (1362-1389)

• I.Murat Sazlıdere Savaşı (1363) ardından devletin merkezini yeni fethedilen Edirne’ye taşımıştır.

• İlk Osmanlı Haçlı Savaşı Sırpsındığı (I.Çirmen) Savaşı (1364) gerçekleşti. Osmanlıların haçlılara karşı ilk zaferidir.

• I.Çirmen Savaşının sonuçları

• Edirne - BatıTrakya daha emniyetli hâle geldi.

• Meriç Irmağı Osmanlı’nın kontrolüne girdi.

• Balkanlarda kolay ilerleme imkânı ortaya çıktı ve bu bölgeye yapılacak fetihler hızlandı.

• Macarların Balkan bölgesindeki etkisi azaldı.

• II. Çirmen Savaşı (1371)

• Savaşı Osmanlı Devleti kazandı.

• Makedonya’nın fethi kolaylaştı.

• Bulgar kralı, Makedonya’daki Sırp prensleri ve Bizans impara-toru Osmanlı üstünlüğünü tanıdı.

♥ Osmanlılarla Haçlılar arasında gerçekleşen ve Osmanlıların ilk kez bu denli büyük bir orduyla muharebe ettiği savaş I. Kosova Savaşıdır.

• I.Kosova Savaşı (1389)

• Savaşı Osmanlı Devleti kazandı. Bu savaşta ilk kez top kullanıldı.

• Sırplar bir kez daha Osmanlı’nın üstünlüğünü kabul ettiler.

• Kuzey Sırbistan yolu açıldı. Zaferden sonra Tuna’nın güneyin-deki Balkan topraklarında Osmanlılara karşı koyacak bir güç kal-madı. Bu savaşta I. Murat savaş alanını dolaşırken şehit edilmiştir

SOSYAL HOCAM


60

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



► Yıldırım Beyazıt (1389-1402)

• Anadolu Türk siyasi birliği ilk kez büyük ölçüde sağlanmıştır.

• Kütahya merkezli olarak burada bir Anadolu Beylerbeyliği ku-rulmuştur. (Timurtaş Paşa ilk)

• Haçlılarla gerçekleşen Niğbolu Savaşının sonuçları

• Halife, Niğbolu Savaşı’nı kazandığı için Yıldırım Bayezit’e Sultan-ı İklimirum (Anadolu’nun Sultanı) unvanını verdi.

• Osmanlı Devleti’nin Avrupa üzerindeki baskısı arttı.

• Eflâk ve Boğdan Osmanlı üstünlüğünü tanıdı. Bulgar krallığına tamamen son verildi.

• İstanbul’u ilk kez kuşatan Osmanlı Padişahı I.Beyazıt toplamda 4 defa İstanbul’u kuşatmış ancak almayı başaramamıştır.

• I.Beyazıt’ın İstanbul kuşatması sırasında İstanbul’a gelebilecek yardımları engellemek amacıyla buraya yaptırdığı hisarın adı Gü-zelcehisar (Anadolu Hisarı)

• Timur ile Ankara Savaşı gerçekleşmiştir. Savaşın sonuçları

• Anadolu Türk siyasi birliği bozuldu.

• Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki fetihleri durdu.

• Anadolu’da sosyal ve ekonomik düzen bozuldu.

• Uzun süredir kuşatma altında olan İstanbul’un fethi gecikti.

• Yıldırım Bayezit’in oğulları arasında 11 yıl süren Fetret Devri ve adı verilen taht mücadeleleri başladı.

• Timur’un çekilmesiyle Anadolu’nun doğusunda güçlenen Akko-yunlu Devleti Osmanlıları tehdit etmeye başladı.

► Fetret Yılları (1402-1413)

• Osmanlı tarihinde, 1402’den 1413 yılına kadar süren ve taht kavgaları ile geçen döneme Fetret Devri denir. Yıldırım’ın oğulları arasında yaşanan bu mücadeleyi Mehmet Çelebi kazandı ve 1413 yılında tek başına Osmanlı tahtına oturdu. Osmanlı Devleti, Fet-ret Devrinde Balkanlarda fazla bir toprak kaybıyla karşılaşmadı. Ancak Anadolu’da maddi ve manevi birçok kayba uğradı. Yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.

► Çelebi Mehmet (1413-1421)

• Devletin tahtına tekrar çıkacak Fetret yıllarına son veren ve bu bakımdan 2. Kurucu olarak kabul edilen Osmanlı Padişahıdır.

• I.Mehmet;Aydınoğulları’ndan İzmir’i; sonra Karamanoğulları’ndan Akşehir, Beyşehir ve Seydişehir’i aldı. Daha sonra Menteşeoğulları ve Tekeoğulları da Osmanlı’ya bağlılıklarını bildirdiler. Saruhanoğulla-rı Beyliği’ni ortadan kaldıran Mehmet Çelebi,Candaroğulları’ndan da Samsun’u aldı ve Anadolu Türk Siyasal birliğini sağlama adına önemli adımlar attı.

• İlk dini ve sosyal içerikli isyan Şeyh Bedrettin İsyanı yaşandı.

• I.Mehmet zamanında Bizans tarafından Süleyman Çelebi’nin oğlu kullanılarak çıkarılan isyan Şehzade Orhan İsyanı’dır.

• Ankara Savaşından sonra Yıldırım Beyazıt ile esir tutulan ve I.Mehmet döneminde Anadolu’ya gelerek taht için isyan çıkaran şehzade Mustafa Çelebi (Düzmece Mustafa)

• Mehmet Çelebi; parçalanmış olan Osmanlı Devleti’ni bir yönetim altında toplamayı başarmıştı. Mehmet Çelebi, siyasi başarılarının yanı sıra imar kültür faaliyetlerine de büyük önem verdi. Bursa, Edirne ve Amasya’da pek çok eser yaptırdı.

SOSYAL HOCAM


61



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► II.Murat (1421-1451)

• II.Murat döneminde Osmanlılarla Venedik arasında 1430 yılına kadar süren savaşlar sonucunda Selanik, Yanya ve Serez toprak-lara katıldı, Orta ve Güney Arnavutluk’ta Osmanlı yönetimi oluş-turuldu.

• Balkanlarda Haçlı ordusu karşısında yenilerek, Osmanlıların Balkanlarda imzaladığı ilk anlaşma olan Edirne-Segedin antlaş-masını imzalandı.

• Edirne-Segedin Antlaşmasının şartları

• Sırp Krallığı yeniden kurulacaktı ve Sırplar Osmanlı Devleti’ne vergi verecek.

• Eflâk, Osmanlılara vergi vermek koşuluyla Macaristan himaye-sine bırakılacak.

• Antlaşma 10 yıl geçerli olacak.

• Tuna Nehri sınır olacak

♥ İstanbul kuşatmasın da ilk kez donanma kullanan Osmanlı Pa-dişahı II. Murat’tır. Osmanlı tarihinde ilk ve tek defa kendi isteğiyle tahtı bırakan Osmanlı padişahıdır.

• Varna Savaşı (1444): Savaş öncesinde tahttan çekilmiş olan II. Murat, Padişah II. Mehmet’in isteği ile tekrar tahta ve ordunun başına geçti. Varna Zaferi’yle, Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda daha önce aldığı yenilgilerin etkisi ortadan kalktı ve buradaki Os-manlı egemenliği daha da arttı.

• II. Kosova Savaşı (1448): Avrupalılar’ın, Varna yenilgisinin in-tikamını almak ve Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki ilerleyişini engellemek için yeni bir Haçlı ittifakı oluşturup Osmanlılarla ger-

çekleştirdiği savaştır. II. Kosova Savaşı’nda Osmanlıların elde et-tiği zaferle beraber Balkanların kesin olarak Türk yurdu haline gelmesine önayak olmuştur. Bu bakımdan tarihteki hangi savaşla benzerlik gösterir.

Yükselme Dönemi

► Fatih Sultan Mehmet (1451-1481)

• İstanbul’un fethedilmesinin nedenleri

• Bizans’ın Osmanlı şehzadelerini kışkırtması

• Bizans’ın Haçlı Seferlerine zemin hazırlaması

• Anadolu ve Rumeli toprakları arasındaki bağlantının ve bütün-lük sağlanabilmesi

• Bölge ticaret yollarının ve kazançlarının ele geçirilmek istenmesi

• Hz. Muhammed’in İstanbul’un fethiyle ilgili hadisinin olması ve dinen önem verilmesi

• Şehrin kültürel ve tarihi önemi

• İstanbul’un fethi aşamasında yapılan hazırlıklar

♥ Osmanlı Devleti;

• Rumelihisarı yaptırıldı.

• Macar Urban’a “Şahi” denilen toplar döktürüldü

• Balkanlardan gelebilecek tehlikeler için antlaşmalar yapıldı.

• 400 parça donanma hazırlandı.

• Karamanoğulları Beyliği ile antlaşma imzalan ve fethin yavaş-lanması engellendi.

• Tekerlekli kuleler yaptırıldı.

SOSYAL HOCAM


62

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Aşırtma gülleler atacak havan topları yapıldı.

• Silivri ve Vize Kaleleri alındı.

♥ Bizans;

• Surlar güçlendirildi ve dayanıklı hale getirildi.

• Avrupa’dan yardım istendi. Katolik ve Ortodoks mezhepleri bir-leştirilmeye çalışıldı

• Grejuva denen suda yanan ateş geliştirildi.

• Haliç’in girişine zincir gerildi.

♥ Savaş Karadan ve denizden saldırıya geçen Osmanlı kuvvetleri, 54 gün sonra, 29 Mayıs 1453’te İstanbul’a girerek şehri teslim aldı. II. Mehmet, Ortodokslara din ve vicdan hürriyeti tanıyarak halkın desteğini kazandı, aynı zamanda Katolik Ortodoks birleşmesinin de önüne geçti.

• İstanbul’un fethedilmesinin Türk tarihi açısından sonuçları

• Osmanlı Devleti’nin iki kıta arasındaki toprak bütünlüğü sağ-landı.

• İpek Yolu ve Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan deniz ticaret yolla-rının kontrolü ele geçti.

• İstanbul Osmanlı Devleti’nin yeni başkenti oldu.

• II. Mehmet “Fatih” unvanını aldı.

• Osmanlı Devleti Kuruluş Devrini tamamladı ve Yükselme Dev-rine girdi.

• İstanbul’un fethedilmesinin Dünya tarihi açısından sonuçları

• Ateşli silahların surlar üzerindeki etkisi anlaşıldı, böylece Avrupa’da derebeylik düzeni zayıflayarak yıkılış sürecine girdi.

• Bizanslı bilim insanları İstanbul’dan ayrılarak İtalya’ya gitti ve

burada Rönesans hareketlerinin başlamasında etkili oldular.

• Ticaret yollarının Osmanlı Devleti’nin denetimine girmesiyle yeni yollar bulmak amacıyla

• Avrupa’da coğrafi keşifler başladı ve yeni kıtaların keşfedilmesine önayak oldu.

• Orta Çağ sona ererek Yeni Çağ başladı.

♥ Sultan II.Mehmet’in İstanbul’un fethedilmesinden sonra aldığı “Fatih” ünvanı dışında Ebû‘l-Feth, Grand Turco, Kayser-i Rum, Çağ kapatan/açan hükümdar gibi ünvanlar almıştır. Mahlası Avni’dir.

• II. Mehmet dönemindeki siyasi gelişmeler

• Sırbistan Seferi (1454): Sırbistan üzerine dört sefer düzenlendi ve Belgrad dışında tüm Sırbistan ele geçirildi.

• Amasra’nın Fethi (1459): Cenevizlilerin elinden alınarak bura-daki Ceneviz hakimiyetine son verilmiştir.

• Mora’nın Fethi (1460): Mora alınarak Akdeniz hakimiyeti yo-lunda önemli bir adım atılmıştır.

• Trabzon’un Fethi (1461): II.Mehmet önce Sinop çevresindeki İs-fendiyaroğullarına son vermiş ardından Trabzon Rum İmparator-luğuna son vererek Karadeniz sahillerinin güvenliğini sağlamıştır.

• Eflak Seferi (1462): Düzenlenen sefer sonunda Eflak Osmanlıla-ra bağlı bir eyalet haline gelmiştir.

• Bosna Seferi (1463): Bosna alınarak Venediklilerle kara kom-şusu olundu.

• Otlukbeli Savaşı (1473): Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı girişilen savaşta Osmanlılar kazanmış ve Akkoyunlular za-yıflamış, Akkoyunluların desteklediği Karamanoğulları beyliği ise 1

SOSYAL HOCAM


63



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

yıl sonra tamamen ortadan kaldırılmıştır.

• Kırım’ın Fethi (1475): Gedik Ahmet Paşa komutasındaki do-nanma Kırım’ı ele geçirmiş böylelikle Karadeniz bir Türk gölü ha-line gelmiş, İpek yolunun Karadeniz kuzeyinde giden kolu denetim

• altına alınmıştır.

• Venedik ile Savaş (1479): 16 yıl süren savaşlardan sonra Os-manlı Venedik’ten Gökçeada, Taşoz, Semadirek, Limni, Midil-li, Eğriboz, İşkodra gibi yerleri ele geçirdi. Zor durumda kalan Venedik’le yapılan antlaşmalar sonucunda Venediklilere ilk kez ti-cari ayrıcalıklar verilmiş oldu.

• Arnavutluk Seferi (1479): Düzenlenen üç sefer sonucunda Ar-navutluk toprakları Osmanlıların eline geçmiştir.

• İtalya Seferi (1480): İtalya seferi öncesinde Zenta, Kefalonya ve Ayamavra ele geçirilmiş, Gedik Ahmet Paşa komutasındaki do-nanma İtalya’daki Otranto kalesini fethetmiştir. II.Mehmet’in öl-mesi ve sefere gerekli desteğin verilmemesi üzerine Napoli Krallığı Otranto’yu geri almıştır.

♥ II.Mehmet’in kuşatıp da alamadığı yerler Belgrat, Rodos

♥ İlk altın para, Sah-ı Seman Medreseleri, Topkapı sarayı, Kanunname-i Ali Osman, Müsadere sistemi, Cülus dağıtımı ve Sancak sisteminin yasallaşmaları Fatih Sultan Mehmet dönemindedir.

► II.Beyazıt (1481-1512)

• Yükselme devri içinde Duraklama Devri olarak görülen dönem-dir.

• Dönemin en büyük problemi Cem Sultan Meselesidir.

• II.Beyazıt Döneminin siyasi olayları

• I.Balkan Seferi (1483): Sırbistan üzerine başlayan sefer 7 ay sürdü Sefer sonucunda Hersek Dükalığı da ilhak edilerek Bosna Eyaleti’ne katıldı.

• Boğdan Seferi (1484): Bu seferin sonunda Osmanlı devleti Ka-radeniz’deki bütün hedeflerine ulaştı ve Karadeniz bir Türk gölü hâline geldi. Ayrıca Kırım’a karadan bağlantı sağlandı.

• Osmanlı-Memlük Savaşları (1485-1491): 1488’de Osmanlılar’ın Memlüklere yenildiği Ağaçayırı Muharebesi başta ol-mak üzere birçok küçük çaplı muharebe gerçekleşmiş ancak iki taraf da birbirine üstünlük kuramayınca barış imzalanmıştır.

• Belgrad Seferi (1492): Belgrad’a ulaşarak kaleyi kuşatan Sü-leyman Paşa Osmanlı tarihinde II. Murat ve Fatih’ten sonra kaleyi kuşatan üçüncü kişi olmuştur. Kuşatma devam ederken Macarları yıldırmak amacıyla Erdel’e giren Süleyman Paşa burada yenilmiş, sefer başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

• Krbava Muharebesi (1493): Osmanlı ile Macaristan Krallığı des-tekli Hırvatistan Krallığı birleşik ordusu arasında gerçekleşmiş bir muharebedir. Sonuç, kesin Osmanlı galibiyetidir.

• Osmanlı-Lehistan savaşı (1498): Osmanlı tarihinin en büyük akıncı seferlerinden biridir. Bu sefedeki büyük başarı ile Malkoçoğlu Bali Bey sancak beyliğinden beylerbeyliğine yükseltildi.

SOSYAL HOCAM


64

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Sapienza Deniz Savaşı (1499): Venediklilere karşı yapılan bu savaş Osmanlıların tarihte kazandıkları ilk açık deniz savaşıdır. 1502’de Osmanlı - Venedik Barış Antlaşması (İstanbul Muahedesi) imzalandı.

• Anadolu’da patlak veren Şahkulu Ayaklanması bu dönemdedir. Gökçay Meydan Muharebesi (1511) ile bu ayaklanma bastırılmış-tır.

• I. Bayezid, Adlî mahlası kullanarak Türkçe ve Farsça şiirler ya-zan, musikiyle yakından ilgilen günümüze yetişebilen 8 tane bes-tesi olan, birçok camii, köprü, medrese ve külliye yaptırmış Sofu lakaplı Osmanlı Padişahıdır.

► Yavuz Sultan Selim (1512-1520)

• Yavuz Sultan Selim dönemindeki siyasi gelişmeler

• Çaldıran Savaşı (1514): Safevilere karşı olan busavaşı kazanan I. Selim, Osmanlı Ordusu’nun başında 6 Eylül 1514’te Safevi Devleti başkenti Tebriz’e girdi.Bu savaş sonucunda Safevilerin Mısır’daki Memlûklarla bağlantılarını kesildi. Bu da I. Selim’in Mısır seferini kolaylaştırdı. Osmanlı Devleti ayrıca İpek Yolu’nun denetimi de ele geçirdi.

• Turnadağ Savaşı (1515): Dulkadiroğulları ile yapılan bu sava-şı Osmanlılar kazanmıştır. Muharebe sonrasında Dulkadiroğulları Beyliği yıkıldı. Bu savaşla beraber Anadolu Türk birliği sağlandı.

• Mısır Seferi (1516): Bu seferde Memlüklerle önce Mercida-bık Savaşı (1516) sonra Ridaniye Savaşı (1517) yapılmış her iki savaşı da kazanan Osmanlı Devleti olmuştur. Bu zaferle birlikte Memlûk Sultanlığı yıkılmış, bütün toprakları Osmanlı egemenli-ğine girmiştir. Memlûk Sultanlığı tarihe karışmış, Osmanlı Devleti

Mısır’a hakim olmuş ve Halifelik Osmanlılara geçmiştir. Mısır’da-ki kutsal emanetler İstanbul’a getirilmiştir. Osmanlı Devleti, Doğu Akdeniz’in ve Baharat yolu’nun tek hakimi durumuna yükselmiş; Kızıldeniz ve Hint Okyanusuna açılmıştır.

• Bozoklu Celal İsyanı (1519): Anadolu’da patlak veren bu isyan Dulkadiroğullarından Osmanlı’ya sığınmış ve Osmanlıda görevlen-dirilmiş olan Şehsüvaroğlu Ali Bey tarafından bastırılmıştır. Ana-doludaki “Celali İsyanları”nın başlangıcı olarak gösterilmektedir.

♥ Devletin ekonomik yönden zirve yaptığı ve hazinenin altınla dolduğu; buna mutakip 400 yıl boyunca devlet ekonomik yönden iflas edene kadar Hazine-i Hümayun’da mührü vurulan Osmanlı Padişahı Ya-vuz Sultan Selim’dir.

► Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566)

• Batılıların “Muhteşem” Doğuluların “Kanuni” olarak nitelendir-diği, 46 yıl Osmanlı tahtında kalarak en uzun süre Osmanlı Padi-şahı olan hükümdardır.

• Kanuni Sultan Süleyman döneminin askeri ve siyasi geliş-meleri

• Canberdi Gazali İsyanı (1521): Canberdi Gazali, Süleyman’ın padişahlığını tanımadı ve kendi hükümdarlığını ilan ederek isyan başlattı. Merkezden gönderilen Ferhad Paşa komutasındaki birlik-ler isyanı bastırdı.

• Rodos’un Fethi (1521): Stratejik önemi olan Rodos Saint Jean şövalyelerinden alındı.

• Belgrad Seferi (1521): I.Süleyman ilk seferini 18 Mayıs 1521’de, Macaristan Krallığı’nın yönetimindeki Belgrad üzerine yaptı, şehir ele geçirildi.

SOSYAL HOCAM


65



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Ahmet Paşa İsyanı (1524): Sadrazamlık yetkisinin kendisine verilmesini bekleyen ikinci vezir Ahmed Paşa, vali olarak atandı-ğı Mısır’da isyan çıkararak bağımsızlığını ilan etti. Yeni sadrazam Pargalı Damat İbrahim Paşa isyanı bastırdı.

• Mohaç Meydan Muharebesi (1526): Osmanlı ve Macar ordusu arasındaki bu savaş iki saat kadar sürdü. Yüz bini aşkın Macar or-dusu tamamen imha edildi. Macaristan’ın başkenti Budin fethedil-di. Jan Zapolya Macar tahtına getirildi ve Macaristan Osmanlılara bağlandı.

• Kalender Çelebi İsyanı (1527): Kalender Çelebi tarafından çı-karılan bu Dini-Sosyal içerikli isyan, Pargalı Damat İbrahim Paşa tarafından bastırılmıştır.

• I.Viyana Kuşatması (1529): Avusturya Kralı Ferdinand’ın Budin’i ele geçirilmesi ile sefere çıkıldı, Budin geri alındı, Viyana kuşatıldı ancak I. Süleyman kış mevsiminin yaklaşması üzerine kuşatmayı kaldırdı.

• Almanya Seferi (1532): Budin’in tekrar elden çıkması üzeri-ne I.Süleyman Almanya Seferi’ni düzenledi. Avrupa içlerine kadar gelen Osmanlı Ordusunun karşısına hiçbir kuvvet çıkmaya cesaret edemedi.1533 yılında yapılan İstanbul antlaşmasıyla Ferdinand, Macaristan işlerine karışmayacak, Yanoş’un krallığını tanıyacak, Avusturya kralı Osmanlı sadrazamına eşit sayılacaktı. Osmanlı Devleti artık Avrupa’da üstünlüğü ele geçirmiştir.

• Fransa’ya kapitülasyon (1536): Fransa elçisi Jean de La Forêt’nin girişimleri sonucunda I.Süleyman, Fransa ile kapitülas-yon anlaşması imzaladı. Anlaşmayla birlikte Fransızlara ticari ve hukuki alanlarda birtakım ayrıcalıklar tanındı.

• Adriyatik Seferi (Sefer-i Pulya 1537): Fransa ile ortak ittifak yapan Osmanlı’nın İtalya üzerine düzenlediği seferdir. Fransa’nın İtalya’ya saldırmaktan vazgeçmesi ve kış şartlarından dolayı sefere son verildi. Venedik’e ait Şira, Patmos, Naksos gibi adalar alındı.

• Preveze Deniz Muharebesi (1538): Cezayir’in Osmanlı Devleti’ne Katılması ve Barbaros Hayreddin Paşa’nın Osmanlı Devleti hizme-tine girmesinden birkaç yıl sonra; Giovanni Andrea Doria komu-tasındaki Kutsal İttifak haçlı donanması ile Barbaros Hayreddin Paşa komutasındaki Osmanlı donanması arasında geçen savaşı Osmanlı Devleti kazanmıştır. Günümüzde Türk Denizcilik Günü olarak kutlanmaktadır.

• Hint Deniz Seferleri (1538, 1551, 1552 ve 1553): Portekizli korsanların baskı altına aldığı Müslüman hükümdarının yardım is-temesi ve Kızıldeniz yoluyla hacca giden Müslümanlara saldırılması üzerine Hint Denizi’ne seferleri başladı. Bu seferlere gereken öne-min verilmemesi,Osmanlı donanmasının okyanus şartlarına uygun olmaması,Portekiz donanmasının güçlü olması ve Hint Denizi’nin Osmanlı gemicileri tarafından iyi tanınmaması gibi sebepler yü-zünden tam başarı sağlanamamıştır.

• Trablusgarp’ın Fethi (1551): Turgut Reis Sen Jan şövalyeleri-nin elinde bulunan Trablusgarp’ı aldı ve Kanuni tarafından buraya beylerbeyi olarak atandı.

• Amasya Antlaşması (1555): Osmanlı Devleti’nin İran ile yaptığı ilk resmî antlaşma olması bakımından önemlidir.

• Cerbe Deniz Savaşı (1560):İspanyolların elinde bulunan Cerbe Adası, Turgut Reis tarafından kuşatıldı. Haçlılar bozguna uğratıldı. Böylece Kuzey Afrika’daki Türk üstünlüğü kesinleşmiş oldu.

SOSYAL HOCAM


66

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Malta Kuşatması (1565): Turgut Reis tarafından kuşatılmışsa da kuşatma sırasında şehit olduğundan alınamamıştır.

• Sakız Adası’nın Fethi (1566): Piyale Paşa komutasındaki do-nanma sefer sonucunda Sakız Adası alınarak Batı Akdeniz kıyıla-rınınve Boğazların güvenliği sağlanmış oldu.

• Zigetvar Seferi (1566): I.Süleyman’ın 1 Mayıs 1566’da, yakla-şık 13 yıl aradan sonra, 72 yaşında 13. seferine çıktığı ve kuşatma sırasında hayatını kaybettiği son seferidir.

♥ I.Süleyman döneminin en ünlü minyatür sanatçısı olan ve “Beyan-ı Menazil Irakeyn” adlı eseri bulunan kişi Matrakçı Nasuh’tur.

♥ I.Süleymann döneminde Hint deniz ticaret yolunu ele geçirmek için görevlendirilen ve “Kitab-ı Bahriye” adlı eseri yazan kişi Piri Reis’tir.

♥ I.Süleyman döneminin en ünlü şairleri; Fuzûlî, Bâki, Pir Sultan Abdal ve Bağdatlı Ruhi

♥ I.Süleyman döneminde yaşayan ve Şeyhülislamlık görevini yü-rüten; Bir çok alanda eserler yazan ve en önemli eserleri arasında Risale liecli’ttaûn , Maruzaat , Tefsirü sureti’I-Furtan ve el-Kasîdetü’l-mîmiyye bulunan ünlü Şeyhülislam Ebusuud Efendi’dir.

► II.Selim (1566-1574)

• II.Selim döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• Bobokça Kalesi’nin fethi (1566): Drava üzerindeki Bobokça Ka-lesi Özdemiroğlu Osman Paşa komutasında fethedilmiştir.

• Avusturya ile barış (1568): I.Süleyman döneminde imzalanan 1562 tarihli barış 1566 yılında bozulmuş, Zigetvar Savaşı ile Os-manlı ordusu, Avusturya ordusunun mütecaviz tavrını cezalandır-mıştı. Her iki tarafın da barışa mayletmesiyle 17 Şubat 1568’de

Edirne Antlaşması imzalandı.

• Açe Seferi (1569): Kurdoğlu Hayreddin Hızır Reis komutasında 22 parçadan oluşan Osmanlı Donanması Hint Okyanusu’na açıla-rak Açe’ye yardım amaçlı gitti. Açe Sultanlığı Osmanlı Devleti’ne bağlanırken, Portekizlilere karşı taarruza geçebilecek kudrete ulaştı.

• Aden’in ve Kahire Kalesi’nin fethi (1569): Sumatra Seferi sı-rasında Sokullu Mehmed Paşa komutasında sefer sırasında Aden alınmıştır. Mısır’ın en stratejik ve en önemli kalesi olan Kahire Kalesi, 1569 yılında Piyale Paşa komutasındaki ordu tarafından alınmıştır.

• Don-Volga Kanal Projesi (1569): Sokullu Mehmed Paşa, Don ve Volga nehirlerinin bir kanalla birleştirilerek, Karadeniz ile Hazar Denizi’nin birbirine bağlanması sayesinde Rusların güneye doğru inmelerini engellemeyi, ayrıca İpek Yolu ticaretini canlandırmayı, İran ile yapılan savaşlarda donanmadan yararlanmayı ve Asya’da-ki Türk hanlıkları ile irtibat sağlamayı hedeflemiştir. Ağustos ayın-da Kefe Beyi Kasım Paşa tarafından başlanan çalışmalar Rusya’nın saldırıları, ilerleyen mevsimin kış olması ve Kırım Hanlığı’nın pro-jeyi kösteklemesi sonucunda başarıya ulaşamamıştır.

• Astrahan Seferi (1556): Osmanlı Devleti’ne bağlı olan Kırım Hanlığı’nın 1556 yılında Rusya’nın eline geçen Astrahan Hanlığı’nı Rusların elinden kurtarmak için Astrahan ve Azak bölgeleri üzeri-ne düzenledikleri seferdir.

• Kevkeban Kalesi’nin fethi (1570): Behram Paşa komutasındaki birlikler sayesinde kale alınmıştır.

• Dalmaçya’nın fethi (1571): 1571 senesinde Kıbrıs’ın fethi sıra-

SOSYAL HOCAM


67



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

sında donanmanın Akdeniz’e inmesi sırasında fethedilmiştir. Fet-hin komutanlığını Sokullu Mehmed Paşa tarafından yapılmıştır.

• Kıbrıs’ın Fethi (1571): Akdeniz’in güvenliği ve kontrolü adına gerçekleşen büyük bir fetihtir. Kuşatma boyunca 50 bin askerini kaybeden Osmanlı Ordusunda kayıplar oldukça ağır olmuştur.

• İnebahtı Deniz Savaşı (1571): Bu muharebede donanma büyük hasar görmüş ve Osmanlı Devleti yükselme döneminde ilk kez sa-vaş kaybetmiştir. Osmanlı kaynakları, bu muhaberenin adını Sın-gın olarak yazar.

• Tunus Seferi (1574): Barbaros döneminde alınan ancak sonra-dan elden çıkan Tunus’u geri almak için Uluç Ali Paşa komuta-sındaki Türk donanması 13 Eylül 1574’te kenti fethetti. Aynı yıl Tunus Eyaleti kuruldu.

► III.Murat (1574-1595)

• Sokullu Mehmet Paşa’nın sadrazamlık görevini son kez yaptığı (Daha önce Kanuni ve II. Selim) Yükselme döneminin son padişa-hıdır.

• III.Murat döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• Vadiüs Seyl Savaşı (1576): Ramazan Paşa komutasındaki Os-manlı kuvvetleri Fas’ı ele geçirerek bölgedeki Portekiz gücünü kır-dılar.

• Meşaleler Muharebesi (1583): Osmanlı İmparatorluğu ile Safevî Devleti arasında yapılan bir muharebede alınan zaferle birlikte Osmanlılar Şirvan’ı geri almıştır. Dağıstan ve Gürcistan, Safevî tehdidinden kurtulmuştur. Kür’ün alınması kolaylaşmıştır.

• Ferhat Paşa Antlaşması (1590): 11 Mayıs 1583’te Meşale-

ler Muharebesi denilen çarpışmayla başlayan Osmanlı seferleri 1590’da imzalanan Ferhat Paşa Antlaşması ile sona erdi. Bu ant-laşma ile Osmanlılar doğudaki en geniş sınırlarına ulaşmışlardır.

♥ Sokullu Mehmet Paşa’nın Osmanlı idaresinde görev aldığı rüt-beler

• 1541 Kapıcıbaşılık

• 1546 Kaptan-ı Derya

• 1549 Vezirlik

• 1549 Rumeli Beylerbeyliği

• 1565 Sadrazamlık

Duraklama Dönemi

♥ Osmanlı İmparatorluğunun Duraklamaya girmesinin nedenleri

• Sancağı çıkma usulünün değişerek Kafes Usulünün getirilmesi, Padişahların hem saha tecrübesi bakımından hem de küçük yaş-larda tahta geçmelerinden dolayı tecrübesiz olması, Devlet bürok-rasisinde adam kayırma ve rüşvetin artması, Ordunun bozulması, Tımar sisteminin zayıflaması, Ekonomi ve maliyedeki bozulmalar, Sosyal yapıda halkın devlete güveninin zayıflamasıyla yaşanan sı-kıntılar, Eğitimdeki aksaklıklar ve Beşik Ulemalığı gibi yozlaşmala-rın yaşanması gibi İç Nedenler.

• Devletin merkezden kontrol altında tutabileceği ve güçlü dev-letlerle komşu olduğu doğal sınırlarına ulaşması, Ticaret yollarının değişmesi, Avrupa’daki gelişmeler, Osmanlı’ya karşı tekrar kurul-maya başlayan Haçlı ittifakı gibi Dış Nedenler.

SOSYAL HOCAM


68

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



► III.Mehmet (1595-1603)

• Tahta çıktığı gece 19 erkek kardeşini boğdurması, Osmanlı tari-hinin en vahim hadiselerinden biri olmuş; Ulemanın oldukça tep-kisini çekmiş Osmanlı Padişahıdır.

• Sancağa çıkan ve Sancak sisteminde son kez eğitim gören, Ka-nuni Sultan Süleyman’dan sonra ordunun başında sefere çıkan ilk Osmanlı Padişahıdır.

• Sancak Sistemini kaldırarak Kafes Usulü Sistemi getirmiştir.

• III. Mehmed’in, yağlı boya tablosunu yapan ünlü İtalyan ressam Cristofano dell’ Altissimo

•

• III.Mehmet döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• Eğri Kalesi’nin fethi (1596): I.Süleyman’dan beri ordunun ba-şında sefere çıkmayan Osmanlı Padişahlarının aksine III.Mehmet Orduyla beraber ilk seferine çıkmış ve Eğri Kalesini ele geçirmiştir.

• Haçova Muharebesi (1596): Eğri Kalesi’nin fethinden sonra Os-manlı birlikleri ilerleyerek 15 Ekim 1596 günü Haçova’da büyük bir Avrupa ordusuyla karşılaştı. Akıncıların gücü haçlı ordusunun dağılmasına yetti ve kazanılan Haçova Zaferi ile Osmanlılara Vi-yana yolu açıldı.

• Kanije Kalesi’nin Fethi ve Savunulması (1601): 1600 yılında Avusturya’ya karşı ilerleyen Osmanlı ordusu Kanije kalesini ele ge-çirdi. Kalenin komutanlığına Tiryaki Hasan Paşa getirildi. Kalede 9,000 civarında bir askeri kuvvete ek olarak cephane ve erzak bırakan Osmanlı ordusu geri çekildi. Bunu fırsat bilen Avusturyalı-lar, 9 Eylül 1601’de Kanije Kalesi önlerine geldiler. Avusturyalılar

gelir gelmez, kalenin dış çevreyle olan bağlantılarını kestiler. Buna rağmen Osmanlı kuvvetleri kuşatmayı kaldırmayı başardı, Tiryaki Hasan Paşa’ya bu zaferi kazanınca, kendisine beylerbeyi ünvanı verildi.

► I.Ahmet (1603-1617)

• Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra padişahlar içinde devlet işle-riyle yoğun şekilde uğraşan ilk padişah olarak kabul edilen Osmanlı Padişahıdır.

• Sancağa çıkmadan Osmanlı tahtına oturan ilk Osmanlı Padi-şahıdır.

• I.Ahmet döneminde kardeş katli yasası kaldırılarak yerine geti-rilen ailenin aklı başındaki en büyük üyesi padişah olur sistemi şeh-zadeler arasındaki rekabetin ve taht kavgalarının, taht için ger-çekleştirilen kardeş katlinin önlenmesi açısından Osmanlı tarihinde çok büyük önemi vardır. Bu sisteme Ekber ve Erşed sistemi denilir.

• I.Ahmet döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• 1603-1618 Osmanlı-Safevî Savaşı: 15 yıllık çatışmalarla sü-ren içinde Nasuh Paşa antlaşmasına rağmen devam eden mu-harebeler sonucunda Osmanlıların 1590’da Ferhat Paşa Antlaş-ması ile İran’dan aldığı toprakların büyük çoğunluğu, 1618’de Safevîler tarafından geri alınmış oldu. Osmanlı Devleti, Safevîleri Kafkasya’dan atamadı. Kafkasya, iki imparatorluk arasında pay-laşıldı.

• Zitvatorok Antlaşması (1606): Osmanlı İmparatorluğu ve Avus-turya Arşidüklüğü arasında uzun süren savaşlar sonunda imza-lanmış bir barış antlaşmasıdır. Bu antlaşmadan sonra, Osmanlı Devleti, Avrupa’da önemli ölçüde toprak kazanamayacaktır. Hatta

SOSYAL HOCAM


69



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

17. yüzyılın sonlarından itibaren toprak kayıplarına başlayacak-tır. Prut Antlaşması hariç, bu antlaşma Osmanlı’nın Duraklama Dönemi’nde imzaladığı en kârlı antlaşmadır. Avusturya Arşidükü protokolde Osmanlı Padişahına eşit sayılacak maddesiyle Osmanlı Devleti’nin Avusturya karşısındaki üstünlüğü sona ermiştir.

• Ramazanoğulları Beyliğinin Son Bulması (1609): 1609 yılından sonra Adana’nın Halep’e; Sis ve Tarsus’un da Kıbrıs Beylerbeyili-ğine bağlanmasıyla I. Ahmet, Ramazanoğulları Beyliği’ne resmen son vermiş oldu.

♥ Sultan Ahmet Camii, 1609-1616 yılları arasında Osmanlı Pa-dişahı I. Ahmet tarafından İstanbul’daki tarihî yarımadada yaptırılmış; Mavi, yeşil ve beyaz renkli İznik çinileriyle bezendiği için ve yarım kubbe-leri ve büyük kubbesinin içi de yine mavi ağırlıklı kalem işleri ile süslen-diği için Avrupalılarca “Mavi Cami” olarak adlandırılmıştır. Bu Camii’nin mimarı Sedefkâr Mehmet Ağa’dır.

► I.Mustafa (1617-18/1622-23)

• Osmanlı tarihinde ilk defa padişahlığın babadan oğula geçmesi kuralını bozarak kardeşinin arkasından tahta çıkmış olan padişah I.Mustafa’dır.

• Akli dengesi yerinde olmayan ve devlet işleriyle meşgul olmadı-ğından 2 defa tahta çıkmasına rağmen tahttan indirilen Osmanlı padişahıdır.

► II.Osman (1618-1622)

• Oldukça Titiz bir eğitim alan Arapça, Farsça, Latince, Yunan-ca ve İtalyanca gibi doğu ve batı dillerini klâsiklerinden tercü-me yapabilecek kadar geniş bir lisan eğitimi bulunan ve amcası I.Mustafa’nın tahtan indirilmesiyle Osmanlı tahtına oturan “Genç”

lakaplı Osmanlı padişahıdır.

• Yeniçeri Ocağını kaldırmayı düşünen ve bu düşüncesi yüzünden Osmanlı tarihinde Yeniçeri İsyanı sonucu öldürülen ilk Osmanlı padişahıdır.

♥ II.Osman döneminde de Osmanlı topraklarında etkili olmuş; başlıca yoğunlaştıkları alanlar misyonerlik ve eğitim kurumları açmak olan, “İsa’nın Askerleri” olarak bilinen Cizvit Tarikatı ilk olarak Fransa himayesinde Osmanlı topraklarına yerleşmişlerdir.

• II.Osman döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• 1603-1618 Osmanlı-Safevî Savaşı: Sultan Genç Osman tah-ta çıktığı sırada Sadrazam Damat Halil Paşa, İran seferindeydi. Osmanlı ordusu Pul-i Şikeste’de yenilmesine rağmen, İranlılar, mukaddes saydıkları Erdebil şehrinin Osmanlılar’ın eline geçme ihtimali üzerine barış istediler. Serav sahrasında, daha önce iki devlet arasında imzalanan Nasuh Paşa Antlaşması baz alınarak imzalanan Serav Antlaşması’yla barış tekrar sağlandı.

• İtalya ve Akdeniz seferi (1620): Halil Paşa komutasındaki Os-manlı donanması bu sefere çıktı. İstanbul’dan ayrıldıktan sonra Navarin’e gelen donanma, buradan da kuzeye, Adriyatik’e doğru yöneldi. Dıraç’da iki İtalyan gemisini ele geçirdikten sonra İtalya’ya asker çıkardı ve İspanyollara ait olan liman şehri Manfredonia’yı işgal etti.

• Lehistan seferi (1620-1621): Lehistan üzerine sefer düzenleyen II.Osman Çuçoro Savaşıyla büyük bir zafer elde etti. Sultan Genç Osman’ın komutasındaki 200.000 askerlik ordu Lehistan’ın elin-deki Hotin kalesini kuşattı. Osmanlı ordusu defalarca saldırılarda bulunmasına rağmen Hotin kalesini alamadı.

SOSYAL HOCAM


70

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Hotin Antlaşması (1621): 1620-1621 Osmanlı- Lehistan Savaşı’nı sonuçlandıran antlaşmadır.

• Sonuçları şunlardır;

• 1. Kırım Tatarlarının Lehistan’a yaptığı akınlar yasaklandı.

• 2. Hotin Osmanlı egemenliğindeki Boğdan’a verildi.

• 3. Lehistan’ın Osmanlılara vergi ödemeye devam etmesi karar-laştırıldı.

• II.Osman döneminin Islahat hareketleri

• Kapıkulu Ordusu üzerine yaptırdığı sayımda, asker sayısının maaş defterindeki kişi sayısından az olduğunu anlayınca fazladan para vermeyi kesti.

• Müderris ve Kadıların atanma yetkilerini şeyhülislamdan aldı.

• Saray dışından evlilik yaptı ve saray kadınlarının etkinliğini azalttı.

• Islahatlarını daha rahat gerçekleştirebilmek adına başkenti İstanbul’dan Anadolu’ya taşımayı düşünmüştür.

• Hacca gideceğini ilan etmiştir.

► IV.Murat (1623-1640)

• Tahta geçtiği sırada yaşının küçük olmasının yanı sıra Safevîlerin doğuda Bağdat’ı ele geçirmeleri, Avrupa’daki gelişmeler ve 30 yıl savaşları, Avusturya tehdidi, Celali İsyanları, Anadolu’da bozulan asayiş, eşkiya terörü ve bozulan ekonomik şartlar gibi bir yoğun sorunla karşı karşıya kalmıştır. Yaşı küçük olduğundan dolayı Padişah IV.Murat adına devleti yöneten Saltanat Naibesi Kösem Sultan’dır.

• IV. Murat döneminin Siyasi ve Askeri olayları

• 1623-1639 Osmanlı-Safevî Savaşı: Bu savaşta Osmanlı or-duları Revan Seferi ile Doğu Anadolu, Ahıska, Revan (Erivan) ve Kafkaslar’ın önemli bir bölümünü ele geçirmiştir.

• Revan Seferi (1635): IV. Murad, 27 Temmuz 1635 tarihinde önemli bir Safevi kalesi olan Revan önlerine ulaştı. 28 Temmuz 1635 tarihinde kale kuşatmaya alındı.

• Bağdat Seferi (1638): Bağdat Seferine çıkan Padişah IV.Murat Bağdat önlerine vardı ve 16 Kasım 1638 tarihinde şehri muhasa-ra etti. Kuşatmanın 39.gününde şehir düştü ve teslim oldu.

• Kasr-ı Şirin Antlaşması (1639): Revan ve Bağdat seferlerin-den sonra, Osmanlı ve Safevi tarafları barıştan yanaydı. Böylece Kasr-ı Şirin Antlaşması yapıldı. Bu antlaşmanın başlıca hükümleri şunlardır:

♥ İki taraf için de savaş bitecektir.

♥ Ahıska ve Revan, Safevi Devleti’ne bırakılacaktır.

♥ Bağdat ve Basra, Osmanlı Devleti’nde kalacaktır.

♥ İki devletin de sınırları hep aynı kalacaktır.

• IV.Murat döneminde gerçekleştirilen Islahlatlar

• Yeniçeri ocağı yeniden düzenlenmiştir.

• Başkentte İçki, Tütün kullanma ve gece sokağa çıkma yasakları getirilmiştir.

• Devletin sorunlarına çözüm yolları arama adına devlet adam-larına raporlar hazırlatılmıştır. (Koçi Bey, Lütfi Paşa, Gelibolulu Mustafa Ali, Aziz Efendi, Katip Çelebi, Veysi rapor hazırlayan bazı

SOSYAL HOCAM


71



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

devlet adamlarıdır.)

• Saray kadınlarının ve ulemanın devlet yönetimi üzerindeki bas-kısı azaltılmıştır.

• Baskı ve şiddet yoluyla otorite sağlanmaya çalışılmıştır.

• Havacılık alanında çalışmalar yapan Hezarfen Ahmet Çelebi ve Lagari Hasan Çelebi bu dönemde yaşamıştır.

► İbrahim (1640-1648)

• Şehzadeliğinde çok sıkı bir saray hayatı yaşamış, kardeşleri öl-dürüldüğünden korku içinde büyümüş, yıllarca cellat bekleme ka-busu içinde yaşadığından sinirleri bozuk; Kendisini tahta davet edenleri: «Bana taht-u saltanat gerekmez; karındaşım sağ olsun; benden ne istersiz?» diye karşılayan, hileyle idam edileceğini sana-rak dairesini kilitleyen ve tahta bu psikolojik etki ile IV.Murat’tan sonra çıkmış olan Osmanlı Padişahıdır.

• İbrahim döneminin Siyasi ve Askeri olayları

• Mirgünoğlu olayı (1640): IV. Murad’ın İran Seferi sırasında Re-van Kalesi kumandanı olan Emir Mirgünoğlu, kalenin fethinden sonra affedilerek Emirgan’da oturmasına izin verilmişti. Mirgü-noğlu, IV. Murad’ın ölümünü fırsat bilerek bölücü ve yıkıcı pro-paganda yaptı. Bu faaliyetleri üzerine İbrahim, onu idam ettirdi. Ancak bundan dolayı İbrahim bazı çevrelerden düşmanlar kazandı.

• Kemankeş Kara Mustafa Paşanın İdamı (1644): IV. Murat dö-neminin sonlarında ve I.İbrahim döneminde sadrazamlık yapan, Maliyeyi düzeltme yönüne adımlar atan saray masraflarını kıs-maktan, ayarı düşük akçeleri toplatmaya kadar bir çok çalışma yapan devlet adamıdır ancak çıkarları zedelenen devlet adamları-

nın gütmüş olduğu entrikaların etkisiyle I.İbrahim’in emriyle idam edilmiştir.

• Girit Adası Fethi Başlancıgı (1645): Sakız Adasından denize açı-lan Osmanlı donanması, 17 Temmuz’da Girit’in Hanya limanını fethetti. Hanya’nın Osmanlılar tarafından fethi, Avrupa’da büyük akisler uyandırdı. Bu sırada Hanya muhâfazasına getirilen Deli Hüseyin Paşa, harekâta devâmla Resmo Kalesini ele geçirdi.

• Hezarpare Ahmet Paşa Olayı (1648): Sadrazam Ahmet Paşa’ya karşı başlatılan ayaklanma I.İbrahim’in tahtan indirilmesine ve Hezarpare’nin idam edilmesine kadar uzanmıştır.

► IV.Mehmet (1648-1687)

• Ava düşkünlüğünden dolayı “Avcı” lakabıyla anılan 39 yıllık sal-tanatıyla en uzun süre hükümdarlık yapan 2. Osmanlı padişahıdır.

• IV. Mehmet dönemi devlet adamlarından olan ve Modern An-lamda ilk denk bütçeyi hazırlayan devlet adamı Tarhuncu Ahmet Paşa’dır.

• IV.Mehmet’in validesi olan 34 yıl süreyle En uzun süre Valide Sultan olma ünvanı Hatice Turhan Sultan’a aittir.

• IV.Mehmet dönemi önemli olayları

• Vaka-i Vakvakiye (1656): IV. Mehmet döneminde çıkan askeri bir ayaklanmadır. Bu ayaklanma sonunda, isyancılar tarafından ölüme mahkûm edilen kişiler Atmeydanı’nda bulunan büyük bir çınar ağacının dallarına asılmış oldukları için bu ayaklanmaya Çı-nar Vakası da denmiştir.

• Çanakkale Boğazı Muharebesi (1656): Venedik donanmasıyla yapılan savaşta Osmanlı donanması ağır bir yenilgi aldı ve Bozca-

SOSYAL HOCAM


72

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



ada ile Limni Venediklilerin eline geçti.

• Saint Gotthard Muharebesi (1664): 1663-1664 Osmanlı-Avusturya Savaşı’nın son büyük çarpışmasıdır. Muharebe sonu-cunda 10 Ağustos 1664 tarihinde Vasvar Antlaşması yapılmıştır.

• Lehistan Seferi (1672-1676): Osmanlı-Lehistan Savaşları ya-şanmış, savaşların sonucunda Bucaş Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma Osmanlı Devleti’nin toprak kazandığı son antlaşmadır. Ayrıca Osmanlı Devleti, Bucaş Antlaşması ile batıda en geniş sı-nırlarına ulaşmıştır.

• Bahçesaray Antlaşması (1681): 1676-1681 Osmanlı-Rus Sa-vaşı, Rusya ile ilk antlaşma.

• İkinci Viyana Kuşatması (1683): IV. Mehmet döneminin en önemli olayıdır. IV. Mehmet’in sadrazamı Merzifonlu Kara Mus-tafa Paşa ordu ile birlikte Viyana’ya kadar gitmiştir başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Kuşatma sonrası kurulan Kutsal İttifak, Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşları’na neden oldu.

► II.Süleyman (1687-1691)

• Osmanlı tarihinde en uzun süre veliaht olarak bekleyen ve tah-ta geçirileceği zaman buna inanmayıp öldürüleceğini zannederek muhâfızlara direnen Osmanlı Padişahıdır.

• 1521 yılında Kanuni Sultan Süleyman tarafından fethedi-len Belgrad’ın Kutsal İttifak Savaşları sırasında elden çıkmasıyla Avusturya Seferine çıkan ve Belgrad’ı tekrar Osmanlı toprağına kazandıran Osmanlı Padişahıdır.

► II.Ahmet (1691-1695)

• Tahta çıktığı zaman söylediği; “Ben saltanata talip değildim. Allah-ü Teala fazl-ı kereminden bu aciz kuluna nasip eyledi. Bu nimetin şükrünü eda edemem.” Sözleriyle manevi bir mesuliyetle devlet reisliğini kabul ettiği anlaşılan Osmanlı Padişahıdır.

• II.Ahmet dönemi sadrazamlarından olan ve 1695 yılında Koyun Adaları Muharebesini kazanarak Sakız Adasını Venediklilerden geri alan Osmanlı Devlet adamı Sürmeli Ali Paşa’dır.

Gerileme Dönemi

► II.Mustafa (1695-1703)

• Gazi lakabını kullanan ve İkbâli mahlasının sahibi Osmanlı Pa-dişahıdır. II.Mustafa’nın İstanbul yerine Edirne’den devleti kontrol etmesi ve Devrinin sadrazamlarını hiçe sayacak kadar etki kaza-nan; en önemli mevkileri oğulları, akrabaları ve adamları arasında paylaştıran Feyzullah Efendi’nin, ulemanın hoşnutsuzluk yaratma-sı üzerine çıkan ayaklanma ve taht değişikliği Edirne Olayı’dır.

• Karlofça Antlaşması bu dönemde imzalanmıştır. Kutsal İttifak Savaşlarında yer almasına karşın, Karlofça Antlaşmasına imza at-mayan devlet Rusya’dır.

♥ Bu antlaşma yirmi beş yıl sürecekti. Antlaşma Avusturya’nın kefilliği altında olacaktı.

♥ Mora Yarımadası, Dalmaçya kıyıları ve Ayamavra Adası Venedik’e verildi. Podolya ve Ukrayna Lehistan’a verildi.

♥ Temeşvar ili ve Banat Yaylası hariç bütün Macaristan ve Erdel Avusturya’ya verildi.

SOSYAL HOCAM


73



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Osmanlı Devleti’nin Batı’da bu kadar büyük ölçüde toprak kay-bettiği ilk antlaşmadır.

► III. Ahmet (1703-1730)

• Edirne Vakasından sonra II.Mustafa yerine tahta çıkan hâttat ve şâir olup ”Necib” mahlasıyla şiirler yazan Osmanlı Padişahıdır.

• III.Ahmet döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• Prut Savaşı (1711): Savaşında yenilen İsveç Kralı’nı kovala-yan Rus birliklerinin Osmanlı topraklarına akınlar düzenlemesi ve Bender’de mülteci bulunan Karl’ın İstanbul’a yazdığı mektuplarla Rusya aleyhine yaptığı kışkırtmanın etkisi ile Sultan III. Ahmed Rusya’ya karşı savaş ilan etti Baltacı Mehmed Paşa önderliğindeki Osmanlı ordusu Rus ordusunu mağlup etti.

• Prut Antlaşması (1711):KaybedilenAzak Kalesi geri alındı.Rus-ya, İstanbul’da elçi bulunduramayacaktı. Rusya, Lehistan’ın iç işle-rine karışmayacaktı. Demirbaş Şarl, ülkesine serbestçe geri döne-bilecekti. Bu antlaşmayla kaybedilen toprakların geri alınabileceği umudu doğmuştur.

• Mora’nın Fethi (1715): Venedikli korsanların Osmanlı ticaret gemilerine saldırmaları ve Mora halkının Osmanlı Devletinin yöne-timi altına girmeyi istemesi Venediklilere savaş açılmasına neden oldu. Silahtar Ali Paşa, Modon, Koron ve Navarin’i alarak Mora’yı fethetti.

• Petrovaradin Muharebesi (1716): Avusturya, Mora’nın yeniden Venedik’e terk edilmesi için baskı yapması üzerine Osmanlı İm-paratorluğu bu baskıya savaş ilan ederek karşılık verdi. Böylece başlayan 1715-1718 Osmanlı-Avusturya-Venedik Savaşı’nın en önemli meydan muharebesi Petrovaradin Savaşıdır. Avusturyalılar

yaşanan savaşlar sonunda Belgrad’ı ele geçirdiler. Osmanlı tarafı barış istedi ve 1718 yılında Pasarofça Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla beraber MoraYarımadası Osmanlı Devleti’ne bırakıldı.Dalmaçya kıyıları, Arnavutluk ve Hersek kıyılarındaki bazı ka-leler Venediklilere bırakıldı. BöyleceVenedikliler Ege kıyılarından uzaklaştırılmış oldu.Belgrad, Banat, Sırbistan’ın kuzeyi ve Eflâk’ın batısıAvusturya’ya verildi.

• İstanbul Antlaşması (1724): İlk Osmanlı-Rus barış antlaşma-sıdır.

• 1723-1727 Osmanlı-İran Savaşı: Lale Devrinde yapılan tek savaş İranladır.

♥ III.Ahmet zamanında 1718 Pasarofça Antlaşmasıyla başlayıp 1730 Patrona Halil İsyanıyla sona eren döneme Lale Devri denir.

• Lale Devrinde gerçekleştirilen yenilikler

• İbrahim Mütefferika ve Sait Efendi tarafından ilk Türk matbaası açılmış ilk olarak “Vankulu Lugatı” basılmıştır. Bu aynı zaman-da Avrupa’dan getirilen ilk araçtır. Osmanlı’nın Avrupa’nın teknik üstünlüğünü kabullendiği gösterilebilir.

• İlk geçici elçilik Paris’te açılmıştır. İlk geçici elçi Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet’tir. Paris Seferatnamesi adlı eseri bulunmaktadır.

• İstanbul’da çini ve kumaş fabrikası açılmıştır.

• Yalova’da kağıt fabrikası açılmıştır.

• Tulumbacıocağı (İtfaiye) oluşturulmuştur.

• İlk kez çiçek aşısı uygulanmıştır (Lady Mary Wortley Montagu)

• Barok ve Rokoko tarzı bir çok mimari eser yapılmıştır.

• Doğu-Batı klasikleri Türkçeye çevrilmiştir.

SOSYAL HOCAM


74

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Askeri alanda ıslahat yapılmamıştır.

• Dönemin Minyatür ustası Levni, Şairi Nedim

• Lale Devrinde sadece İranla savaşılmıştır.

• Osmanlı’nın Lale Devrinde yaşamış idare ve toplumdaki bozuk-luklara şahit olan Kemaniçe’nin fethini anlattığı “Fetih-name-i Kamaniçe” ve dönemin ihtişamından bahsettiği “Sûr-name” adlı eserleri olan ünlü divan edebiyatçısı Nabi’dir.

• Lale Devrinde sivil mimarinin en güzel örneği III. Ahmet Çeş-mesidir

• Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın açtığı zevk ve sefahat dev-rinden memnun olmayan, bu yapılanları israf olarak gören ve büyük bir ekonomik sıkıntı çeken bir kitle tarafından çıkarılan ayaklanma Patrona Halil İsyanı’dır.

► I.Mahmut (1730-1754)

• III. Ahmet’in Patrona Halil İsyanı’yla saltanattan indirilmesi üzerine, 30 Eylül 1730’da tahta çıkan ve kısa süre sonra İsya-nı gerçekleştiren kişileri ortadan kaldırarak isyanın son bulmasını sağlayan Osmanlı Padişahıdır.

• İlim, sanat, edebiyat meclislerindeki sohbetlere katılan ve “Sebkatî” mahlası ile şiirler yazan Osmanlı Padişahıdır.

• Askeri alanda Avrupa tarzı ıslahatları uygulayan ve Avrupa’nın askeri üstünlüğünü kabul eden ilk Osmanlı Padişahıdır.

• I.Mahmut döneminde kurulan Askeri ilk teknik subay ve mühen-dis okulunun adı Hendeshane’dir.

• Humbaracı Ocağının başına getirilen Humbaracı Ahmet Paşa olarak bilinen Fransız asıllı ilk askeri uzman Comte de Bonneval

• I.Mahmut döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• 1730-1732 Osmanlı-İran Savaşı: Osmanlı Devleti ile İran’daki Afşar Hanedanı arasında yapılmış olan bir savaştır. İran şahının barış istemesi üzerine Ocak 1732’de Ahmet Paşa Antlaşması im-zalandı.

• 1735-1736 Osmanlı-İran Savaşı: 1735’te Arpaçay’da yapılan muharebeyi Osmanlılar kaybetti. Gence, Tiflis ve Revan İran’ın eli-ne geçti. 17 Ekim 1736 tarihinde Osmanlı Devleti ve İran arasın-da İstanbul Antlaşması imzalandı.

• 1735-1739 Osmanlı-Rus-Avusturya Savaşı: Avusturya, Os-manlı Ordusuna yenik düştüğü için barış istemişti. 18 Eylül 1739 tarihinde Osmanlılarla Avusturya arasında Belgrad Antlaşma-sı imzalandı. Avusturya 1718’de Pasarofça Antlaşması ile eline geçirmiş olduğu Sırbistan, Belgrad, Eflak’ın bazı kısımlarını ve Bosna’da bir sınır bölgesini, Banat bölgesi hariç, geri verdi. Rusya da tek başına kaldığı ve İsveç’ten bir saldırı da beklediği için barışa razı oldu ve 3 Ekim 1729’da Rusya ve Osmanlı Devleti arasında Niş’te yapılan müzakerelerden sonra Niş Barış Antlaşması imza-landı.

• Kapitülasyonlar: Fransa’ya bu kapitülasyonlar 1740 yılında im-zalanan bir anlaşmayla sürekli olarak verildi.

• 1742-1746 Osmanlı-İran Savaşı: İran’ın Ahmet Paşa Antlaş-masını tanımlayarak Osmanlı Devleti’ne tekrar savaş açması üze-rine yapılan mücadeleler sonucunda 1746’da Kerden Antlaşması imzalandı. II. Kasr-ı Şirin Antlaşması olarak da bilinir.

SOSYAL HOCAM


75



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► III.Osman (1754-1757)

• 17. yüzyıldan itibaren uygulanan şehzadelerin sancaklar yeri-ne sarayda yetiştirilmesi gereği Topkapı Sarayı’nda Şehzadegan Dairesi’ne kapatılan ve burada 51 yıl kapalı kalarak en uzun süre kafes sisteminde gözetim altında yaşayan Osmanlı Padişahıdır.

• Kadınların sokaklarda serbestçe dolaşmalarını ve giyinip süslen-melerini ciddi manada sınırlamalara tabi tutan Ağabeyi Sultan I. Mahmut’un aksine müziği sevmeyen ve kadınlara iltifat etmeyen, musikiden nefret ettiği için bütün müzisyenleri saraydan uzaklaş-tıran Osmanlı Padişahıdır.

► III.Mustafa (1757-1774)

• 27 yıl kafes hayatı yaşadıktan sonra, III. Osman’ın şirpençe yü-zünden vefatıyla tahta çıkan Osmanlı Padişahıdır.

• İskenderiye, Halep, İzmir, Selanik ve Tunus gibi Akdeniz kıyısın-daki şehirleri gezen ve Süveyş’de olası bir kanal yapımı için ince-lemelerde bulunan; 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı devleti tarafından Çanakkale Boğazı’nı Rus donanmasına karşı sa-vunmakla görevlendirilen ve Osmanlı’da Sürat Topçuları Ocağını kuran Aristokrat Macar subay François Baron de Tott’tur.

• III. Mustafa döneminde Cezayirli Gazi Hasan Paşa önderliğinde açılan ilk denizcilik okulu Deniz Mühendishanesi’dir.

• III.Mustafa döneminde çıkarılan kanunla ilk kez iç borçlanmaya gidilmiş, pay ve gelir ortaklığı anlamına gelen sistem uygulanmış-tır. Bu sistemle beraber devlet bütçesinde oluşan açığın giderilmesi hedeflenmiştir. III.Mustafa döneminde hayata geçirilen bu sistemin adı Esham Senetleri (Esham-ı Tahvilat ya da Esham Kanunu)

► I.Abdulhamit (1774-1789)

• III.Mustafa döneminde kanunlaştırılan Esham senetleri I. Abdul-hamit döneminde yürürlüğe konulmuştur.

• I.Abdulhamit döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı: Osmanlıların Ruslara yenik düşmesiyle sonuçlanmış bir savaştır.

• Küçük Kaynarca Antlaşması (1774): Bu antlaşmaya göre Kırım’a bağımsızlık verildi. Ruslar Karadeniz’de ticaret yapıp, do-nanma bulundurabilecekler, Balkanlarda Ortodoks toplulukların

• haklarını koruyacaklardı. Osmanlı Devleti, Rusya’ya savaş tazmi-natı verecek; ancak Rusya; Eflak, Boğdan, Besarabya ve Akdeniz’de

• işgal ettiği adaları Osmanlı Devletine geri verecekti. Fakat bu bölgelerde Osmanlı Devleti genel af ilan edecek, halka din ve mez-hep özgürlüğü verecek, halktan vergi almayacak, isteyen istedi-ği yere göç edebilecekti. Bu antlaşmayla Osmanlı İmparatorluğu, Dünya üzerindeki üç büyük devletten biri olma özelliğini kaybet-ti. Dünyanın sayılı devletlerinden biri olma özelliğini yitirmiştir. Uluslararası saygınlığını kaybetmiştir. Yüzyılın en ağır antlaşmasını imzalamıştır. Orijinal antlaşma metinlerinin hiçbirinde Ortodoks Hristiyanların himayesinin Ruslara verildiğini belirten madde ol-mamasına rağmen Ruslar, 1775 yılında antlaşmanın değiştirilmiş Fransız cametine Ortodoks Hristiyanların Rusların himayesinde olduğunu belirten madde ekleyerek dünya kamu oyunda Osmanlı Devleti üzerinde baskı oluşturmaya çalıştılar.

• 1775-1779 Osmanlı-İran Savaşı: Osmanlı İmparatorluğu ile İran’daki Zend Hanedanı arasında yapılmış bir savaştır. Bas-ra şehri üç sene kadar İran’ın işgalinde kaldı; ancak Zend Kerim

SOSYAL HOCAM


76

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Han’ın 1779’da ölümüyle İran’da çıkan kargaşadan yararlanan Osmanlı birlikleri karşı bir saldırı ile Basra’yı tekrar ele geçirmeyi başardılar.

• Aynalıkavak Antlaşması (1779): Osmanlı Devleti, Şahin Giray’ın hanlığını tanıyacak; fakat sonraki hanların seçimi için padişahın halife olarak onayı alınacaktı. Akdenizle Karadeniz’de, Fransızlarla İngilizlere tanınan ticari haklar Rusya’ya da tanınacaktı. Bu ant-laşma ile Kırım’ın bağımsızlığı yeniden onaylanmış oldu.

• 1787-1791 Osmanlı-Avusturya Savaşı: Osmanlı İmparatorlu-ğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında yapılan ve Avusturya’nın ufak toprak kazancı ile sonuçlanan bir savaştır.

• 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı: Osmanlıların 1774 yılında imzalamış oldukları Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla kaybettikle-ri toprakları özellikle de Kırım’ı Ruslardan geri almak amacıyla başlattıkları bir savaştır.Savaş sonucu Osmanlı Devletinin Kırım’la kara bağlantısı da iyice kesildiği gibi, ele geçirilen Odesa büyük bir liman ve sanayi şehri haline gelip, Rus donanmasının Kara-deniz’deki gücünün iyice artmasını sağladı.Yaş Antlaşmasının im-zalanmasıyla (III.Selim döneminde) 1787 yılında Osmanlı İmpa-ratorluğu ile Rusya arasında başlayan, sonra da Avusturya’nın katılmasıyla genişleyen savaş fiilen ve resmen sona ermiş oldu. Osmanlı’da Dağılma Devri başladı.

• I.Abdulhamit döneminin Islahat hareketleri

• Avrupa’dan Askeri alanda mühendis ve uzmanlar getirilmiştir.

• Subay yetiştiren İstihkam Okulu açılmıştır.

• Yeniçeri sayımı ilk kez yapılmıştır.

• Ulufe Alım-Satımı yasaklanmıştır ve Cülus bahşişi kaldırılmıştır..

Dağılma Dönemi

► III.Selim (1789-1807)

• Kendi dönemindeki ıslahatları ilk kez planlı ve programlı ola-rak düzenleyen III.Selim’in gerçekletirdiği Islahatların genel adı Nizam-ı Cedit’tir.

• İlk Devlet Matbaası olan Matbaa-i Amire kurulmuştur.

• İlhami mahlasıyla şiirler yazmıştır.

• III.Selim döneminde patlak veren, kendisinin ölümüne sebep olan ve tahta IV. Mustafa’nın çıktığı isyan Kabakçı Mustafa İsyanı’dır.

• III.Selim Döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• Yaş Antlaşması (1792) 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı so-nunda, 10 Ocak 1792 tarihinde imzalanan Osmanlı-Rus barış antlaşmasıdır. Osmanlı Devleti dağılma devrine girmiştir.

• Ziştovi Antlaşması (1791): 1787-1791 Osmanlı-Avusturya Savaşı sonunda imzalanmıştır. Bu antlaşmadan sonra iki impara-torluk Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra yıkılışlarına kadar birbir-leriyle hiç savaşmadılar.

• Fransa’nın Mısır Seferi: 1798-1801 yılları arasında Fransa’nın Mısır ve doğu ticaret yolları üzerinde üstünlük elde etme amacıy-la sürdürdüğü askeri sefer.Akka kalesinde konuşlanan Cezzar Ah-met Paşa komutasındaki Osmanlı kuvvetleri Napolyon Bonapart’ı mağlup etmiştir. Fransa1801’de El Ariş antlaşmasıyla Mısır’dan çekildi.Fransa ve Osmanlı Devleti arasında nihai barış antlaşması 25 Haziran 1802’de Paris’te (Paris Barış Senedi) imzalandı.

SOSYAL HOCAM


77



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Nizam-ı Cedit dönemi ıslahatları

• Meşveret Meclisi adı verilen danışma meclisleri oluşturularak la-hiyalar hazırlanmıştır.

• Fransa’dan Askeri eğitmenler getirilmiş, Askeri okullarda ilk kez yabancı dil (Fransızca) eğitim verilmiştir.

• Nizam-ı Cedit adında batı tarzı bir ordu kurulmuş bu ordunun masraflarını karşılamak için İradı Cedit hazinesi oluşturulmuştur.

• Ordunun eğitimi için Selimiye ve Levent kışlaları oluşturulmuş-tur.

• III.Mustafa dönemindeki Deniz Mühendishanesi geliştirilerek “Mühendishane Bahri Hümayun” kurulmuştur.

• I.Mahmut dönemindeki Hendeshane geliştirilerek “Mühendisha-ne Berri Hümayun” kurulmuştur.

• Ülke parası korunmuş, Yerli Malı teşvik edilmiştir.

• Şeyhülislamın yetkileri kısıtlanmıştır.

► IV.Mustafa (1807-1808)

• Hat sanatıyla uğraşan ve Osmanlı tarihinde Sultan V. Murat’dan sonra en kısa süre tahtta kalan padişahlardan biridir.

• Alemdar Mustafa Paşa’nın desteğini alarak IV.Mustafa yerine Osmanlı tahtına oturan sultan II. Mahmut’tur.

► II.Mahmut (1808-1839)

• II.Mahmut döneminin Asker ve Siyasi olayları

• Bükreş Antlaşması (1812): 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı’nı sona erdiren antlaşmadır. Rusya, Eflak ve Boğdan’dan çekilecek, Besarabya bölgesi ise Ruslara bırakılacak. Osmanlılar Bosna ve

Eflak’dan 2 yıl vergi almayacak. Sırplar kendi içlerinde serbest kalacak. 1804 yılında ilk kez isyan eden Sırplar böylelikle ilk defa imtiyaz elde etmiştir.

• Navarin Deniz Muharebesi (1827): Osmanlı ve Mısır donanma-larıyla, birlikte hareket eden İngiliz, Fransız ve Rus donanmaları arasında, 20 Ekim 1827 tarihinde geçmiş olan bir deniz muha-rebesidir. Osmanlı donanması imha edilmiştir.

• Edirne Antlaşması (1829): Rusya, Sultan II. Mahmud’un Navarin’de Osmanlı donanmasının yakılması ile sonuçlanan olaylardan dolayı savaş tazminatı istemesi üzerine, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı savaş açtı. Osmanlı İmparatorluğu barış istedi. Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra imzalanmış şartları en ağır antlaşmalardan biri olan Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Yunanistan Devleti’nin kurulmasını kabul etti (Milliyetçilik akımından sonra bağımsızlığını kazanan ilk devlet) Ayrıca Sırplara da özerklik verilmiştir.

• Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı (1831): Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Mora’da büyük güçler karşısındaki kayıplarını tazmin için Sultan Mahmut’tan zengin insan ve doğa kaynakları olan Suriye eyaletinin valiliğini istedi. Sultan Mahmut ona bunun yerine Girit valiliğini verdi ama adada düzen sağlamanın kendisi için büyük mali yük getireceğinin farkında olduğundan Mehmet Ali Paşa bunu reddetti. M.Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa Anadoluya girdi. Reşid Mehmet Paşa komutasında bir ordu üzerine gönderildi.İki ordu Konya’da karşılaştığında Osmanlı ordusu yenildi ve sadrazam esir alındı. (Fransa 1830 yılında II.Mahmut döneminde Cezayir’i işgal etmiş, Bu Osmanlı’nın K.Afrika’da kaybettiği ilk toprak olmuştur.)

• Kütahya Antlaşması (1833): Osmanlı ordusunun yenilmesi üze-

SOSYAL HOCAM


78

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



rine imzalanmıştır. Mehmet Ali Paşa’ya Mısır ve Girit valiliklerinin yanı sıra Şam valiliği verilecekti. Oğlu İbrahim Paşa’ya Cidde vali-liği ile Adana muhassıllığı (vergi toplama hakkı) verilecekti.

• Hünkâr İskelesi Antlaşması (1833): II. Mahmut M.Ali Paşa ile barışı sağlamış olmakla birlikte kendini güvencede hissetmiyordu. O yüzden Rusya’yla bir karşılıklı yardımlaşma ve saldırmazlık ant-laşması yapmaya karar verdi. Böylece Hünkar İskelesi antlaşması imzalandı. Hünkar İskelesi Antlaşması, Boğazlar sorununun ortaya çıkmasına neden olmuştur.

• Baltalimanı Antlaşması (1838): Osmanlı’nın İngiltereyle im-zaladığı ticari imtiyaz anlaşmasıdır. Osmanlı sanayine büyük bir darbe vurdu. Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer devletlere borçlan-masına yol açtı ve mali çöküntüsünü hızlandırdı.

• II.Mahmut dönemindeki ıshalatlar

• II.Mahmut ve Ayanlar arasında, Osmanlı devletinde padişahın yetkilerini ilk kez sınırlandıran “Sened-i İttifak” imzalanmıştır.

• Sekban-ı Cedit Ocağı kurulmuştur.

• Eşkinci Ocağı kurulmuştur.

• Yeniliklerin önündeki en büyük engel olan Yeniçeri Ocağı kaldı-rılmıştır. (Vakayı Hayriye)

• Osmanlı ile ABD arasındaki ilk Ticaret ve Dostluk Antlaşması imzalanmıştır.

• Babı Ali Seraskerliği kurulmuştur.

• İlk Nüfus sayımı yapılmıştır. (Askeri)

• Mızıkayı Hümayun kurulmuştur.

• Harp Okulu açılmıştır

• Askeri Tıp Okulu açılmıştır

• Dar’üş Şurayı Askeri kurulmuştur.

• İstanbul’da ilk silah fabrikası kurulmuştur

• Yurt içi gezilerine çıkan ilk Osmanlı Sultanıdır.

• İlköğretim zorunlu hale getirilmiştir.

• Takvim-i Vakayı adlı ilk resmi gazete çıkarılmıştır.

• Enderun Mektebi yerine Mektebi Maarifi Adliye açılmıştır.

• Mektebi Ulumu Edebiye ve Rüştiye adı verilen Ortaokullar açıl-mıştır.

• Adli mahlasını kullanmıştır.

♥ II.Mahmut döneminde Divanı Hümayun kaldırılarak Nazırlıklar kurulmuştur. Yeni kurulan bu nazırlıklar

♥ Sadrazam – Başvekalet

♥ Reisülküttap –Hariciye Nezareti

♥ Sadaret Kethüdası – Dahiliye Nezareti

♥ Defterdar – Maliye Nezareti

♥ Vakıflar – Efkafı Hümayun Nezareti

♥ Şeyhülislam – Babı Meşihat Dairesi

• II.Mahmut döneminde yönetim ve hukuk alanında gerçek-leştirilen ıslahatlar

• Meclisi Valayı Ahkamı Adliye kuruldu. (Adli işler)

• Darüş Şuraı Babı Ali kurulmuştur (İdari işler)

• Müsadere sistemi kaldırılmıştır.

• Kazalar merkeze bağlanmıştır.

SOSYAL HOCAM


79



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• İlk kez pasaport zorunluluğu getirilmiştir.

• Mürür tezkeresi çıkarılacak İstanbul için ilk kez vize uygulaması getirilmiştir.

• Tımar ve Zeamet kaldırılarak memurlar maaşa bağlanmıştır.

• Muhtarlıklar kurulmuştur.

• Devlet dairelerine padişah portresi asılması zorunlu kılınmıştır.

• II.Mahmut döneminde Ekonomi alanında yapılan Islahatlar

• Yerli malı kullanımı teşvik edildi.

• Yedi Vahid denilen tekelcilik uygulaması başlatıldı.

• Mülk sayımı yapıldı.

• Yeni ordunun ihtiyacını karşılamak için İhtisap Rusumu vergisi çıkarıldı.

• Redif birliklerinin giderleri için İane-i Cihadiyye vergisi çıkarıldı.

• Mali yılbaşı Mart olarak belirlendi.

• Devlet memurları ilk kez maaşa bağlandı.

• Narh uygulanması sona erdi.

► Abdulmecit (1839-1861)

• Döneminde Tanzimat Fermanı’nı ilan ettirmesiyle meşhur olan ve Osmanlı Devleti’nin son dört padişahının babası olup en çok sayıda oğlu padişahlık yapan Osmanlı Sultanıdır.

• Abdulmecit dönemi Askeri ve Siyasi olayları

• Nizip Muharebesi (1839): Mısır ile Osmanlı Devleti arasın-da meydana gelen muharebedir.Bu savaş, 19. yüzyıl’da Osman-lı Devleti’nin kendi valisine hükmedemeyecek kadar zayıfladığını

gösterip, Osmanlı’nın iç sorunuyken dış sorun haline gelmesi bakı-mından önemlidir.

• Boğazlar Sözleşmesi (1841): Boğazlar ilk kez Uluslararası statü kazanmış, Osmanlı Boğazlar üzerindeki tüm hakimiyetini kaybet-miştir.

• Kırım Savaşı (1853-1856): Rusya’nın Osmanlı Devletine sa-vaş açmasıyla beraber İngiltere, Fransa ve İtalya (Piyomente) Os-manlı tarafında savaşa dâhil olmasıyla savaş, Avrupalı devletlerin Rusya’yı Avrupa ve Akdeniz dışında tutmak amacıyla verdiği bir savaş halini almıştır. Savaş, Osmanlı ve müttefik güçlerinin zafe-riyle sonuçlanmıştır.

• Paris Antlaşması (1856): 30 Mart 1856 tarihinde Rusya ile Kırım Savaşı’nı kazanan Osmanlı İmparatorluğu, Birleşik Krallık ve Fransa arasında imzalanmış bir barış antlaşmasıdır. Antlaşmanın Avrupa için önemi, Rusya tarafından bozulan uluslararası den-genin tekrar tesis edilmesidir. Osmanlı İmparatorluğu açısından ise: Başlangıçta Rus tehlikesi bertaraf edildi; Osmanlı İmparator-luğu, devletler genel hak ve hukukundan faydalanma imkânı elde etti; Avrupa konseyine girme hakkını kazandı. Ancak, toprak bü-tünlüğü ve bekası Avrupa büyük devletlerinin kefilliği altına girdi. Karadeniz’de Rusya ile aynı muameleye tabi tutulması haksızlık olarak ortaya çıktı.

• Tanzimât Fermânı

• Abdülmecit döneminde ilan edilen Tanzimat Fermanı ile başla-yan ve Abdülmecit & Abdülaziz dönemini de kapsayan Tanzimat Dönemi, 1839 yılında Tanzimât Fermânı olarak bilinen Gülhane Hatt-ı Şerif-î’nin okunmasıyla başlayan modernleşme ve yenileş-

SOSYAL HOCAM


80

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



me döneminin adıdır.

♥ Hukuksal Alanda

• Tüm vatandaşlar “Osmanlı vatandaşı” sayılarak din farkılıkları-na bağlı ayrıcalıklar kısmen kaldırıldı.

• 1840’ta bazı maddeleri Fransız Ceza Yasasından alınan yeni Ceza Kanunnamesi hazırlandı.

• 1858’de tümüyle Batı kaynaklarından esinlenen ikinci Ceza Ka-nunnamesi kabul edildi.

• 1850’de Fransız Ticaret Kanunu esas alınarak hazırlanan Tica-ret Kanunnamesi yürürlüğe girdi.

• Bu kanunla faiz, anonim şirket ve kambiyo senedi kavramları ilk kez Osmanlı hukukunda yer aldı.

• 1840’tan itibaren ceza ve ticaret davalarına bakmak üzere, laik ilkelere göre işleyen nizamiye mahkemeleri kuruldu; bu mahkeme-lere Müslümanların yanı sıra gayrimüslim hakimler atandı.

• 1853’te cinayet davalarında gayrimüslimlerin de şahitlik yapa-bileceği kabul edildi. 1851’de ticaret mahkemeleri kuruldu.

• 1867’de Devlet görevlilerine karşı açılan davaları

• görmek için Şurayı Devlet (Danıştay) kuruldu.

♥ Mali Alanda

• 1841-1842 yılında ilk bütçe hazırlandı, 1846-1847 yılında ise ilk modern bütçeye geçildi.

• Vergilerin mükellefler arasında düzgün ve gelirlere göre dağıtıl-ması amaçlandı.

• Devlet görevlilerinin halktan resmi vergiler dışında aldıkları ver-

giler yasaklandı.

• 1840’ta Kaime-i Nakdiye (Mutebere) ismiyle ilk kâğıt para do-laşıma sokuldu.

• 1855’te Kırım Savaşı’nın maddi yükünü karşılamak için tarihte ilk kez dış borç alındı. Borç İngiltereden alınmıştır.

♥ Askeri Alanda

• Askerlik hizmetinin vatani bir vazife olduğu ilan edilerek zorunlu askerlik başlatıldı. 1843’te ilan edilen bir yasayla askerlik yaşı 20, zorunlu askerlik süresi 4 yıl olarak kabul edildi.

• 1847’de gayrimüslimlerin de orduya girip albay rütbesine ka-dar yükselmesi kararlaştırıldı.

• Sultan Abdülaziz yeni bir donanma kurulması için emir verdi, çok güçlü bir donanma kuruldu.

• 1869’da Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın öncülüğünde Bahriye Nezareti kuruldu, askeri yapı yenilendi, terfi sistemi düzenlendi.

♥ Eğitim Alanında

• 1846’da Mekatib-i Umumiye Nezareti kuruldu.

• 1848 de Darülmuallim (öğretmen okulu) açıldı.

• Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye dışındaki okulların kontrolü bu ne-zarete verildi. Rüştiyelerin açılmasına hız verildi.

• 1868’de Fransızca eğitim ve batılı anlamda ilk eğitim verecek olan lise ile üniversite arasında bir kurum olan Galatasaray Sul-tanisi açıldı.

• 1869’da Fransız eğitim sistemini örnek alan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlandı.

SOSYAL HOCAM


81



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• 1870’te Dârülmuallimât adında kız öğretmen okulu açıldı.

♥ Sanayileşme Alanında

• Devlet eliyle atölye ve tesis kurulmasını amaçlayan sanayileşme başladı. Önce Yedikule-Küçükçekmece arasında 130 metre uzun-luğunda bir tür sanayi parkı kuruldu.

• Zeytinburnu’nda demir işleme ve makine imalathanesi, kumaş ve pamuklu çorap üretim tesisi, buradaki fabrikalar için teknik eleman yetiştirecek bir okul açıldı.

• Bakırköy’de baruthanenin yanına bir iplik bükme, dokuma ve pamuklu basma fabrikası, Hereke’de bir pamuklu dokuma fabrikası kuruldu.

• Yol yapımına önem verilmiştir.

• Devlet memurlarının yerli kumaş kullanması zorunluluğu geti-rildi.

• İlk anonim Vapurculuk şirketi kuruldu

• Islahat Fermanı

• 1856 yılında ilan ettiği Islahat Fermanı ile Osmanlı Devleti, Tanzimat Fermanı ile başlayan yenileşmehareketlerinin devamı olarak dıştan gelen bu baskıları engellemek istemiştir.

♥ Islahat Fermanının özellikleri

• Müslüman olmayan halka din ve vicdan özgürlüğü sağlanacaktır.

• Gayrimüslimlere küçük düşürücü deyimler kullanılmayacaktır.

• Gayrimüslimler devlet memuru olabilecektir.

• Vergiler herkesin gelirine göre toplanacak, cizye vergisi ile ilti-zam usulü kaldırılacaktır.

• Gayrimüslimler belediye ve il meclislerine üye olabileceklerdir.

• Gayrimüslimler nakdî bedel ödeyerek askerlikten muaf olabile-cektir.

• Yabancılar Osmanlı toprakları üzerinde mülk edinebileceklerdir.

• Tarım ve ticaret işleri düzenlenecek herkes şirket ve banka gibi ticari nitelikli kurumlar açabilecektir.

• Gayrimüslimler kendi okul ve hastanelerini açabilecektir.

♥ Kırım Savaşı sırasında İstanbul’a gelen ve yaralıları tedavi eden; Geceleri herkes çekildikten sonra Selimiye Kışlası’nın uzun koridorlarında lambasıyla dolaştığı için “Lambalı Kadın” lakabını alan Hemşireciliğin kurucusu Florence Nightingale

► Abdülaziz (1861-1876)

• Avrupa seyahatine çıkan ilk Osmanlı Padişahı Abdülaziz’in bu geziyi gerçekleştirdiği “Saltanat Vagonu” günümüzde Rahmi Koç Sanayi Müzesindedir.

• Kırım Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti en büyük dış borçlan-mayı bu dönemde yaptığı; Osmanlı donanması yenilenerek gemi sayısı açısından dünyanın 3. büyük filosu hâline getirildiği ve Bey-lerbeyi ve Çırağan Saraylarının yapıldığı dönemdir.

• Ziraat Bankasının temeli sayılan Memleket Sandıkları kurul-muştur.

• İstanbul’da 1865 yılında yetim çocukların eğitimi için açılan kurum Darüşşafaka’dır.

• Abdülaziz döneminde kurulan ve günümüzdeki Danıştayla Yargıtay’ın temelini oluşturan kurumlar Şurayı Devlet (Danıştay) ve Divanı Ahkamı Adliye (Yargıtay)

SOSYAL HOCAM


82

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafın-dan derlenen İslami özel hukuk (medeni hukuk) kuralları kodeksi “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye” ilk olarak bu dönemde yürürlüğe gir-miştir.

♥ Abdülaziz dönemi diğer gelişmeleri

• Hilalı Ahmer Cemiyeti kuruldu (Kızılay)

• İlk Osmanlı Üniversitesi açılmıştır (Darülfunun)

• İlk mizah dergisi çıkarıldı (T.Kasap-Diyojen)

• Nizamiye Mahkemeleri kuruldu.

• Vilayet Nizamnamesi yayınlandı.

• Maarifi Umumiye Nizamnamesi yayınlanarak Tarih dersleri zo-runlu hale getirildi.

• İlk resim sergisi açıldı (Şeker Ahmet Paşa)

• Ceride-i Mehakim çıkarıldı (Resmi Gazete)

• Darül Muallimat açıldı (ilk kız öğretmen okulu)

• İstanbul’da idadiler açıldı (lise)

► V.Murat (1876)

• Sultan Abdülaziz’in darbe ile indirilmesi ve darbecilerin Çerkez Hasan baskınında öldürülmesi olayları zamanında padişah olmuş, Kısa süre içinde yaşadığı olaylar kendisini etkilemiştir. Toplu halde huzura alınan gayr-i müslim cemaat ruhanileri kendilerine mah-sus kıyafetleriyle üzerine yürüyünce kaçmaya çalışmış, Padişah-ların törenle Cuma namazına gittikleri Cuma Selamlığı sırasında kendini sarayın havuzuna atmaya çalışması yüzünden bu törene bir daha cesaret edilememiş, dahada önemlisi saltanatının meş-ruiyetinin tasdiki anlamına gelen kılıç alayı yapılamamıştır. Yoğun

psikolojik travmaların geçtiği dönemde sadece 93 günde tahta kalarak en kısa sürede tahta kalan Osmanlı Padişahı olmuştur.

► II.Abdülhamit (1876-1909)

• Aralarında Mithat Paşa, Ziya Paşa, Ali Suavi, Namık Kemal ve Şinasi’nin de bulunduğu devlet adamlarıve aydınlar meşrutiyeti ilan edeceğine söz vererek Osmanlı tahtına oturan Osmanlı Sul-tanıdır.

• II.Abdülhamit döneminin Askeri ve Siyasi olayları

• 1876-1877 Osmanlı-Sırp Savaşı: Osmanlı İmparatorluğu ile Sırbistan Prensliği arasında gerçekleşen savaşlardır.Bu savaşın hemen sonrasında Osmanlı İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu arasında 93 Harbi başladı.

• Tersane Konferansı (1876): Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki eyaletlerinin yönetim koşullarını düzenlemek üzere Avrupa ülke-lerinin baskısı sonucu İstanbul’daki Haliç Tersaneleri’nde toplanmış uluslararası bir konferanstır.Sırbistan ve Karadağ için bağımsızlık kararı alındı.Bulgaristan ve Bosna-Hersek’e özerklik verilmesi ka-rarlaştırıldı. Osmanlı Devleti bu durumu kabul etmeyince Rusya Osmanlı Devleti’ne savaş açtı.

• 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı): Tersane ve aka-binde gerçekleşen Londra konferansında alınan kararları kabul etmeyen Osmanlı’ya Rusya savaş açmıştır. Yaklaşık 1 yıl süren savaşta Osmanlı orduları, savunma savaşı yapmıştır. Osmanlı Or-duları Rusya karşısında ağır bir yenilgi almıştır Edirne Ateşkesi ile savaş hali sona ermiştir..

• Ayastefanos Antlaşması: 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı) sonunda imzalanan barış antlaşmasıdır. Maddeleri ara-

SOSYAL HOCAM


83



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

sında;

♥ Sırbistan, Karadağ ve Romanya tam bağımsızlık kazanacak ve sınırları genişletilecek.

♥ Büyük bir Bulgaristan Prensliği kurulacak, Prensliğin sınırları Tuna’dan Ege’ye, Trakya’dan Arnavutluk’a uzanacak.

♥ Bosna-Hersek’e iç işlerinde bağımsızlık verilecek.

♥ Kars, Ardahan, Artvin, Batum, Doğubeyazıt ve Eleşkirt Rusya’ya verilecek.

♥ Teselya Yunanistan’a bırakılacak.

• gibi maddeler vardır, Ancak Batılı devletlerin araya girmesi so-nucu bu antlaşma yürürlüğe girmeden Berlin’de yeni bir antlaşma imzalanmıştır. Ayastefanos Antlaşması, Osmanlı devrinde Sevr Antlaşması gibi kâğıt üzerinde kalan bir antlaşmadır.

• Berlin Antlaşması (1878): Osmanlı İmparatorluğu, Rusya İm-paratorluğu, Büyük Britanya, Alman İmparatorluğu, Avustur-ya-Macaristan İmparatorluğu, İtalya Krallığı ve Fransa arasın-da Berlin’de imzalanan barış antlaşmasıdır. Antlaşma maddeleri arasında;

♥ Bulgaristan üçe ayrılarak Asıl Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti’ne bağlı bir prenslikolması, Doğu Rumeli’nin özerk olması ve Makedonya’nın ıslahat şartı ile Osmanlı Devleti’ne bırakılması kararlaştırıldı.

♥ Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsızolacaktı.

♥ Kars, Ardahan, Batum Rusya’ya; Doğubeyazıt Osmanlı Devleti’ne bırakılacaktı.

♥ Bosna Hersek Osmanlı toprağı sayılacak ancak yönetimi, geçici

olarak Avusturya’yabırakılacaktı.

♥ Girit ve Ermenilerin oturdukları yerde ıslahatlaryapılacaktı. (Bu maddeyle beraber Ermeni Meselesi ilk kez Uluslararası bir antlaşmada yer almıştır)

• Halepa Fermanı (1878): Girit Rumları ile Osmanlı Devleti ara-sındaki antlaşmadır. Adada toplanan verginin ada için harcanması kararlaştırıldı İlk vali Fotiyadi Paşa, Girit mahkemelerine bağım-sızlık kazandıracak bir nizamname hazırladı ve bunu Osmanlı hü-kumetine de kabul ettirdi.

• Kıbrıs’ın İngiltere’ye verilmesi (1878): Geçici olarak verilen bu yer I.Dünya Savaşı sırasında tamamen kaybedilmiştir.

• Tunus’un İşgali (1881): Fransa, Osmanlı Devleti’nin içinde bu-lunduğu bunalımdan faydalanarak 1881’deTunus’u işgal etti.

• İstanbul Antlaşması (1885): Maltız Olayını bahane ederek İn-giltere (Büyük Britanya) 1882’de Mısır’ı işgal etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu ile Büyük Britanya arasında Mısır konusunda im-zalanmış bir antlaşmadır. Bu antlaşmayla Büyük Britanya’nın Mı-sır’daki varlığı resmiyet kazanmış oldu.

• Dömeke Meydan Muharebesi (1897): Osmanlı İmparatorluğu ile Yunanistan arasında meydana gelen savaştır. Yaklaşık bir ay sür-müş ve Osmanlı ordusunun kesin zaferiyle neticelenmiştir. Osmanlı Devleti’nin yaptığı son meydan savaşıdır.

• Kanuniesasi

• Türk tarihinin ilk yazılı anayasası olan II.Abdülhamit döneminde ilan edilen 1876 Kânûn-i Esâsî’si bağımsız bir İslam ülkesinde yü-rürlüğe giren Batılı anlamda ilk yazılı anayasadır. Bu anayasanın önemli maddeleri;

SOSYAL HOCAM


84

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Herkes kanun ve devlet karşısında eşit haklara sahiptir.

• Herkese eğitim - öğretim, mülkiyet hakkı, basın, yayın ve din özgürlüğü verilmiştir.

• Yasama yetkisi Âyan Meclisi ve Mebusan Meclisi ne aittir.

• Âyan Meclisi üyeleri padişah tarafından ölünceye kadar kalma kaydıyla tayin edilecektir.

• Mebusan Meclisi nin üyeleri dört yılda bir yapılan seçimle erkek-lerin seçeceği milletvekillerden oluşacaktır.

• Yürütme yetkisi padişahın bulunduğu bakanlar kuruluna aittir.

• Hükûmetin kurulması ve görevden alınması yetkisi padişaha ait-tir.

• Hükûmet, padişaha karşı sorumludur.

• Meclisi açma ve kapama yetkisi padişaha aittir.

• Kanun teklifini yalnızca hükûmet yapabilecek ve kanunlar padi-şahın onayından sonra yürürlüğe girecektir.

• I. Meşrutiyet

• Osmanlı İmparatorluğu’nda 1876 yılında ilan edilen anayasal yönetime denir. İlk kez parlemento kurulmuş Mebuslar Meclisi açılmıştır. Yürütme yetkisini tümüyle elinde tutan padişah, sadra-zam ve vekilleri (bakanları) istediği gibi atayıp görevden alabiliyor-du. Meclisin vekiller üzerinde denetim yetkisi yoktu. Padişah, savaş ve barış yapma, istediğinde meclisi kapatma ve yeniden seçimle-re götürme yetkisine de sahipti. Ayrıca padişahın, “kamu yararı için” polis soruşturması sonucunda kişiyi sürgün etme yetkisi var-dı. Kanun-i Esasi uyarınca iki kanatlı bir parlamento oluşturuldu. Üyeleri seçim yoluyla belirlenen meclise Meclis-i Mebusan, üyeleri

atama yoluyla belirlenen meclise de Âyan Meclisi deniyordu. İki meclisin oluşturduğu parlamento Meclis-i Umumi (Genel Meclis) olarak adlandırılmıştı. Âyan Meclisi’nin başkan ve üyeleri doğru-dan padişah tarafından atanıyordu. II. Abdülhamit Osmanlı-Rus Savaşı’nı gerekçe göstererek anayasanın kendisine verdiği hakkı kullanıp Mebusan Meclisi’ni süresiz kapattı.

• İstibdad Dönemi

• II.Abdülhamit’in Meşruti yönetime son verip 30 yıl boyunca tek elende sıkı yönetim uyguladığı dönemin adıdır. Bu dönemde;

• İslamcılık siyaseti izlenmiştir.

• Devlet Yıldız Sarayından yönetilmiştir.

• Muharrem Kararnamesi (1881) ile devlet iflas ettiğini açıklamış Duyun Umimiye İdaresi kurulmuştur. Bu idare Osmanlı’nın Doğu Rumeli vergilerine, Maden, Reji, Orman, Balık, Demir Yolu, Tuzla ve Kabotaj gelirlerine el koymuştur.

• Hafiyelik Teşkilatı oluşturulmuştur.

• Osman Hamdi Bey tarafından ilk resim okulu Sanayi Nefise açıl-mış; Ticaret, Hukuk ve Mülkiye mektepleri kurulmuştur.

• Memleket Sandıkları Ziraat Bankasına dönüştürülmüştür.

• Ermeni isyanına karşı Hamidiye Alayları kurulmuştur.

• Japonya’ya iade-i ziyaret babında Ertuğrul Fırkateyni gönde-rilmiştir.

• Yardıma muhtaç insanlar için Darülacize kurulmuştur.

• Demiryolları inşa edilmiştir

•

SOSYAL HOCAM


85



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• II. Meşrutiyet

• I.Meşrutiyet’in ilan edilmesinde Jön Türkler etkiliyken II.Meşrutiyet’in ilan edilmesinde etkili olan grup İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir.

• İttihat ve Terakki Cemiyetinin baskısı, İngiltere ve Rusya arasın-da Reval Görüşmelerinin yapılması, Ordu ile Halk arasında isyan belirtilerinin ortaya çıkması ve Padişaha darbe için ordu kuruldu-ğu iddiası II.Meşrutiyet’in ilan edilmesinin nedenleri arasındadır.

♥ II.Meşrutiyet’in ilanından sonra Kanuniesasi’de 1909 tarihi ile getirilen yenilikler;

• Basın üzerindeki sansür kaldırıldı.

• Padişahın sürgün yetkisi elinden alındı.

• Hükûmet, padişaha karşı değil meclise karşı sorumlu hâle ge-tirildi.

• İttihat ve Terakki, Hürriyet ve İtilaf ve Ahrar fırkaları kurularak çok partili yaşama geçildi.

• Padişahın veto hakkı sınırlandırıldı.

• İttihat ve Terakki, Ahrar Fırkası, Hürriyet ve İtilaf Fırkası ve İttihad-ı Muhammedi Fırkası başlıca partiler arasındadır.

► V.Mehmet Reşat (1909-1918)

• 31 Mart Olayı ardından 1909’da II. Abdülhamid Meclis-i Milli tarafından tahttan indirilmesiyle İttihat ve Terakki’nin desteğiyle Osmanlı Sultanı olmuştur.

• V.Mehmet Dönemi’nin Askeri ve Siyasi olayları

• Trablusgarp Savaşı (1912):Tek bir ülke olarak birleşmekte di-

ğer Avrupa ülkelerine göre geç kalan İtalya, sömürgecilik yarışına katılarak Kuzey Afrika’da Osmanlılara ait olan Trablusgarp’i ele geçirmek istedi. Avrupalı devletlerin de desteğini alan İtalya, Os-manlı Devleti’ne bir ultimatom vererek, Trablusgarp’in kendisine bırakılmasını istedi. İtalyanların bu isteği reddedilince Trablusgarp ve Bingazi işgal edildi. Balkan Savaşlarının başlaması üzerine İtal-yanlarla barış imzalandı ve Trablusgarp Savaşı sona erdi. Yapılan Uşi Antlaşması’na göre Trablusgarp ve Bingazi İtalya’ya verildi. 12 ada Yunanistan’ın işgal etmemesi için geri verilmek üzere İtalya’da bırakıldı. Böylece Kuzey Afrika’daki son toprak parçası da elden çıkmış oldu.

• I. Balkan Savaşı (1912): 8 Ekim 1912 - 30 Mayıs 1913 ta-rihleri arasında Bulgaristan Krallığı, Sırbistan Krallığı, Yunanistan Krallığı ve Karadağ Krallığı’ndan oluşan Balkan Birliği, Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlardaki topraklarının çoğunu ele geçirdi. Arnavutluk da bağımsızlığını kazandı.

• Bab-ı Ali Baskını (1913): İttihatçılar tarafından gerçekleştiril-miş yönetim etkinliği artmıştır.

• II. Balkan Savaşı (1913): I. Balkan Savaşı’na katılan Yunanis-tan, Karadağ, Arnavutluk, Sırbistan, Osmanlı İmparatorluğu ve sonradan katılan Romanya’nın Bulgaristan’a karşı yaptıkları sa-vaşlardır. Bu savaş ile Edirne ve Kırklareli kurtarılmıştır. Londra Konferansı, hükümleri kısmen değişmiştir. 1913’te Londra Ant-laşması imzalandı bu antlaşmaya göre

♥ Osmanlı Devleti’nin batı sınırı Midye-Enez hattı olacaktır.

♥ Selanik, Güney Makedonya ve Girit Yunanistan’a verilecektir.

♥ Orta ve Kuzey Makedonya, Sırbistan’a bırakılacaktır.

SOSYAL HOCAM


86

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ Ege Adaları’nın geleceğinin saptanması büyük devletlere bıra-kılacaktır.

• İstanbul Antlaşması (1913): Osmanlı ve Bulgaristan arasında imzalanmış Meriç Nehir sınır kabul edilmiştir.

• Atina Antlaşması (1913): Osmanlı ve Yunanistan arasında im-zalanmış ve Meriç Nehri sınır kabul edilmiştir.

• İstanbul Antlaşması (1914): Osmanlı ve Sırbistan arasında, Sırbistan’da kalan Türklerin hakları üzerine bu antlaşma imza-lanmıştır.

• İttihat ve Terakki Dönemi gelişmeleri

• Şer-i Hukuk mahkemeleri adalet bakanlığına bağlanmış ve şey-hülislamın yönetiminden alınmıştır.

• Evkaf nezaretine bağlı olan bazı okullar eğitimi birleştirmek için maarif bakanlığına alınmıştır.

• Yargı kuvveti, şerri, örfi ve kapitulasyonla verilmiş hakların tümü, Adalet bakanlığına ait olacak ve tek bir hukuk sistemi ge-çerli olacaktır

• Bütçe ayarlaması hükümete bırakıldı.

• Meclisi Mebusan’ın her vekiline kanun teklifi hakkı verildi.

• Şahsi hürriyetlere hiç kimsenin kanunlar dışında tutuklanamaz kısmı eklendi.

• İlk dönemlerde “İttihad-ı Anasır” (Unsurların Birliği) düşüncesi benimsenmiştir.

• Aile Kararnamesi ile kadınlara evlilik ve boşanma hukukunda bazı haklar tanımış olmasına rağmen işgal döneminde kararname yürürlükten kaldırılmıştır.

• Eğitim yaygınlaştırılmış, ilköğretim zorunlu ve parasız olmuş ve eğitimde birliğin sağlanması için çalışılmıştır.

• Osmanlı İtibar-ı Milli bankası açıldı.

► VI. Mehmet Vahideddin (1918-1922)

• Son Osmanlı Hükümdarıdır.

• Son Osmanlı Sadrazamı Ahmet Tevfik Paşa’dır.

• 1 Kasım 1922 tarihinde Saltanatın Kaldırılması’ndan sonra da Ankara Hükümeti halife olarak, T.B.M.M.’nin seçtiği Halife Abdül-mecid Efendi’den, sadece Müslümanların Halifesi unvanını kullan-ması ve gösterişli hareketlerde bulunmaması istemişti. Abdülmecid Efendi, T.B.M.M. Yönetimi tarafından halife seçildikten sonra ken-disine verilen talimata aykırı olarak, “Halife-î Müslimin” unvanın-dan başka sıfat ve unvanlar kullanarak, Cumhuriyet hükumetinin talimatı dışına çıktı. Son Osmanlı Halifesi Abdülmecid Efendi’nin, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Cumhuriyetin İlânından sonra ger-çekleştirmeyi planladığı devrimlere engel olabilmesi ihtimal dahi-linde bulunan bir hilafet kurumuna karşı en sert tedbirleri alacağı belliydi. Bir taraftan Abdülmecid Efendi’nin, bu davranışları Hali-feliğin kaldırılması için bahane edilerek ve diğer taraftan da başka sebepler ileri sürülmek suretiyle, hilafet müessesesi 3 Mart 1924 tarihli Halifeliğin kaldırılması ve Hanedan-ı Osmaniye’nin Türkiye Cumhuriyeti memâlik-î hariciyesine çıkarılmasına dair kanûn ile sona erdirildi. Osmanlı Hanedanı yurt dışına çıkarıldıktan sonra “Hanedan Reisliği” sistemiyle Aile Başkanlığı sistemi uygulandı.

SOSYAL HOCAM


87



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

Osmanlı İmparatorluğu Kültür ve Medeniyet

♥ Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşundan yıkılışına kadar Mer-kezi olan şehirler

• Söğüt – Karacahisar – Bilecik – İznik – Bursa – Edirne – İs-tanbul

♥ Osmanlı İmparatorluğunda hükümdar ünvanları

• Han, Hakan, Bey, Gazi, Padişah, Sultan, Halife, Hünkar, Hüda-vendigar

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Hükümdarlık sembolleri

• Otağ, Alem, Tuğ, Tuğra, Çetr, Tabl, Hutbe, Hilat, Taht, Kılıç Alayı, Sikke, Cülus Bahşişi, Sancak

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Padişah’ın Yasama yetkileri

• Buyruk: Yazılı emirler

• Tuğra: Padişahın imzası

• Kanunname: Padişah belgesi

• Berat: Atama belgesi

• Adaletname: Hak koruyucu belge

• Hattı hümayun: Padişahın yazdığı emirler

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Padişah’ın Yürütme yetkileri

• Divana başkanlık ederek Devletin yönetilmesi üzerine alınan ka-rarlarda söz sahibi olmak

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Padişah’ın Yargı yetkileri

• Kulluk sistemi: Devşirme sistemi üzerindeki etkisi

• Müsadere sistemi: Kişilerin mal varlığına el koyma hakkı

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Veraset Sistemi

• Osman Bey: Ülke hanedanın ortak malıdır.

• I.Murat: Ülke padişahın ve oğullarının ortak malıdır.

• II.Mehmet: Ülke sadece padişahın malıdır.

• I.Ahmet: Ekber ve Erşed (en büyük ve olgun) olan tahta geçer.

♥ Sancak Sistemine tabii tutulan Sancaklar;

• Saruhan (Manisa), Amasya, Trabzon, Aydın, Kütahya, Konya, Kastamonu, Çankırı, Teke ve Kefe (Anadolu dışında bulunan tek sancak Kefe’dir)

♥ Osmanlı Sarayları

• Bursa Sarayı (Orhan Bey)

• Edirne Sarayı (I.Murat)

• Topkapı Sarayı (II.Mehmet)

• Yıldız Sarayı (III.Selim)

• Dolmabahçe Sarayı (Abdülmecit)

• Çırağan Sarayı (Abdülaziz)

• Beylerbeyi Sarayı (Abdülaziz)

♥ Padişahın mutlak vekili olan ve Padişahın mührünü taşı-yan; Serdar-ı Ekrem sıfatıyla orduyu komuta eden devlet görevlisi Sadrazam’dır.

♥ Türk ve Müslüman olup Medrese çıkışlı olması gereken Askeri davalardan ve Adalet işlerinden sorumlu divan üyesi Kazasker’dir.

♥ Devletin her türlü mali işlerini yürüten Divan üyesi Defterdar’dır.

♥ Devletin dış yazışmalarından sorumlu divan üyesi Reisülküttap’tır.

SOSYAL HOCAM


88

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ İç ve dış yazışmaları yürüten ve belgelere Padişahın imzası sayı-lan Tuğra çeken divan üyesi Nişancı’dır.

♥ Osmanlı’da fetva verme yetkisi bulunan tek kişi olan aynı za-manda Divanın daimi bir üyesi olmamasına rağmen alınan kararların dine uygun olup olmadığı bilgisine başvurulan görevli Şehyülislam’dır.

♥ Osmanlı’da deniz kuvvetlerinin en büyük askeri ve mülki amiri olan ve vezir olması halinde divan toplantılarına katılan Devlet görevlisi Kaptan-ı Derya’dır.

♥ İstanbul’un güvenliğinden sorumlu olan vezir rütbesine sahip olmaları halinde Divan toplantılarına katılan Devlet görevlisi Yeniçeri Ağası’dır.

♥ Osmanlı İmparatorluğunda idari ve askeri alanlarda sorumlu olan Seyfiye yönetici sınıfı görevlileri;

• Sadrazam, Vezirler, Yeniçeri Ağası, Kaptan-ı Derya, Beylerbeyi, Sancakbeyi, Subaşı

♥ Osmanlı İmparatorluğunda eğitim, din ve hukuk alanlarında sorumlu olan İlmiye yönetici sınıfı görevlileri;

• Şeyhülislam, Kazasker, Kadı, İmam, Müderris

♥ Osmanlı İmparatorluğunda bürokrasi ve diplomasi alanlarında sorumlu olan Kalemiye yönetici sınıfı görevlileri;

• Defterdar, Nişancı, Reisülküttap, Katip, Memur

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Başkentin idaresinden sorumlu olan kişiler

• Sadrazam: Genel düzeninden sorumlu

• Yeniçeri Ağası: Şehrin güvenliğinden sorumlu

• Taht Kadısı: Adalet işlerinden sorumlu

• Muhtesip: Çarşı-Pazar düzeninden sorumlu

• Şehremini: Belediye işlerinden sorumlu

• Mimarbaşı: İmar işlerinden sorumlu

♥ Osmanlı Askeri sisteminde Kapıkulu Askerleri

• Acemi Oğlanlar: Küçük yaşta ocağa alıp eğitim alanlar

• Yeniçeri Ocağı: Merkezi ordunun en önemli kısmıdır. Askerlikten başka işle uğraşmazlar 3 ayda bir ulufe denilen maaş alırlardı.

• Topçu Ocağı: Top döken ve Savaşta kullanan

• Cebeci Ocağı: Silah yapım, bakım, onarım

• Lağımcı Ocağı: Savaşlarda tünel kazan ve düşman surlarını imha eden teknik sınıf

• Humbaracı Ocağı: Havan topu, El bombaları yapıp kullananlar

• Bostancı Ocağı: Saray çevresinin güvenliğinden sorumlu

• Silahtar ve Sipahiler: Atlı birliklerdir. Savaş sırasında Otağı ko-rurlar.

SOSYAL HOCAM


89



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Garipler: Atlı birliklerdir. Savaş sırasında hazine ve ganimetleri korurlar.

• Ulufeciler: Atlı birliklerdir. Savaş sırasında saltanat sancağını korurlardı.

♥ Osmanlı Askeri sisteminde Eyalet Askerleri

• Tımarlı Sipahiler: Ordunun en kalabalık bölümünü oluşturan ve temeli Dirlik sistemine dayanan Türk askerlerdir.

• Akıncılar: Hafif süvari birliklerdir.

• Azaplar: Sınır kalelerini koruyanlar.

• Beşliler: Sınır kalelerini koruyanlar.

• Cerahorlar: Ordunun geçeceği yerlerde yol açan Hristiyan as-kerlerdir.

• Delilier: Hafif süvari birlikleridir. Keşif ve bilgi koludur.

• Derbentçiler: Ticaret yolları üzerinde güvenliği sağlayanlar.

• Gönüllüler: Sınırdaki şehir ve kasabaları koruyanlar.

• Müsellemler: Ordunun önünde yol açan, körü kuran birliktir.

• Mortulozlar: Sarp geçitlerde güvenliği sağlayan maaşlı Hristiyan askerlerdir.

• Turnalar: Ordunun posta işleriyle ilgilenenler

• Sakalar: Ordunun su ihtiyacını karşılayanlar

• Yayalar: Yol açmak, siper kazmak gibi görevli askerler.

• Voynuklar: Ordunun atlarına bakma vazifesi olan ve savaşlara katılan Hristiyan askerler.

♥ Osmanlı Askeri sisteminde Donanma kuvvetleri

• Günümüzdeki Deniz Kuvvetleri Komutanına Osmanlı’da Kaptan-ı Derya denilmiştir.

• Donanma komutanına Reis denir.

• Donanma askerine Levent denir.

• Donanmada bulunan gemilere Kadırga, Karamürsel, Kırlangıç, Firkate, Baştarda, Kalyon, Mavna ve Kalita gibi isimler verilmiştir.

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Toprak Mülk ve Miri Arazi olarak ikiye ayrılmıştır. Mülk arazi Örşi ve Haraci arazidir. Miri Arazinin bö-lümleri;

• Dirlik Arazi: Devlet vazifesi karşılığı verilen, Geliri 100 bin akçe-den fazla olana Has, 20-100 bin arasında olana Zeamet, 10-20 bin arasında olana Tımar adı verilmiştir.

• Mukataa: Geliri İltizam yoluyla toplanan topraklardır.

• Paşmaklık: Geliri Valide Sultanlara ve diğer sultanlara verilen ayrılan topraklardır.

• Ocaklık: Geliri kale muhafızlarına ve tersane giderlerine ayrılan topraklardır.

• Arpalık: Üst düzeyde devlet görevlilerine emeklilik dönemi için ayrılan topraklardır.

• Yurtluk: Geliri sınır boylarında görev yapanlara ayrılan toprak-lardır.

• Mevat: Tarıma elverişsiz verimsiz topraklar.

• Malikane: Üstün hizmet karşılığı Padişah tarafından verilen mülk topraklardır.

• Vakıf: Vergi alınmayan ve sosyal hizmet için kullanılan toprak-

SOSYAL HOCAM


90

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



lardır.

♥ Osmanlı’da açılan bankalar

• Bank-ı Dersaadet: Açılan ilk Osmanlı bankasıdır.

• Bank-ı Osmani: İngiliz destekli açılmış sonradan Fransa da or-tak olmuştur.

• Memleket Sandıkları: Ziraat Bankasının temelini oluşturan çift-çiye destek amaçlı açılan bankadır.

• Ziraat Bankası: II.Abdülhamit döneminde açılan ilk milli ban-kadır.

• Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası: İttihat ve Terakki tarafından açılmıştır.

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Şer’i vergiler

• Öşür: Müslümanlardan alınan ürün vergisi

• Haraç: Gayrimüslimlerden alınan üretim vergisi

• Cizye: Gayrimüslimlerden askerlik yapmamaları karşılığında alı-nan vergi

• Ağnam: Hayvan vergisi

• Amediye: Gümrük vergisi

• Arusane: Evlilikte kız sahibinin tımar sahibine ödediği vergi

• Bac-ı Bacar: Çarşı ve Pazar vergisi

• Bennak: Toprak eken evli erkeklerden alınır

• Cerime: Dirliklerde suç işleyenlerden alınır

• Canavar Resmi: Gayrimüslimlerden alınan domuz vergisi

• Çiftbozan: Üretimde sürekliliği sağlamak adına toprağını ekme-yenden alınan vergi

• İspenç: Gayrimüslim çiftçilerden alınan vergi

• İhtisap: Şehir ve taşrada Pazar ve panayır yerlerinden alınan vergi

• Mücerred: Evlenme çağındaki bekar çiftçilerden alınan vergi

• Resmi Çift: Müslümanlardan toprağın büyüklüğü ve medeni du-ruma göre alınan vergi

• Tapu: Miri arazinin ziraatten alıkoyunması üzerine alınan vergi

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Örfi vergiler

• Avarız: Olağanüstü durumlarda alınan vergi

• Bad-ı Heva: Tazminat vergisi

• Derbent: Yol, Geçit ve Köprü vergisi

• Resm-i Nüzül: Ordunun geçtiği yerden halktan alınan vergi

• İmdadiyye-i seferiyye: Hane reislerinden savaş harcamalarını karşılamak için alınan vergidir

• İmdadiyye-i hazariyye: Hane reislerinden savaş olmayan za-manlarda ihtiyaç doğması halinde alınan vergidir.

• İâne-i cihadiyye: Hane reislerinden savaşa yardım için alınan vergidir.

• Kürekçi bedeli: Hane reislerinden gemilerde kürek çeken ve yel-ken açıp toplayanların ücretlerinin ödenmesi için alınan vergidir.

• İzn-i sefine: Yabanci tüccarlardan boğazlardan geçen tüccar ge-milerine verilen izinlere karşılık alınan vergidir.

• Resmi Sürsat: Ordunun yol güzargahı üzerindeki halktan alınan nevale vergisidir.

SOSYAL HOCAM


91



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Osmanlı Ekonomisinde Klasik dönemde etkili olan 3 önemli ilke

• İaşecilik: Reayanın refahını sürekli kılmak için piyasayı kontrol altında tutan ilke

• Gelenekçilik: Sosyal ve iktisadi ilişkilerde mevcut dengeleri koru-mayı ve varolan düzeni bozacak değişme eğilimlerini engellemeyi ifade ilke

• Fiskalizm: Hazineye ait gelirleri mümkün olduğu kadar yüksek düzeye çıkarmayı ve ulaştığı düzeyin altına inmesini engellemeyi amaçlayan ilke

♥ Osmanlı Devletinde mahkemelerde alınan kararların işlendiği deftere Şeriyye Sicilleri denir.

♥ Osmanlı’da Padişahlara ve Önemli Paşalara verilen lakaplar

• Adli: “Adil”. II. Bayezid, III. Mehmed ve II. Mahmud’a verilmiştir.

• Ak Başlı: “Ak başlıklı”. Aktimur’a verilmiştir.

• Avcı: IV. Mehmed’e verilmiştir. Hayatındaki en önde gelen uğra-şısı idi. Edirne civarında kendisini bu iptilaya kaptırmıştı.

• Bahti: “Talihli”. I. Ahmed’e verilmiş ve onun tarafından şiirlerin-de maslah olarak kullanılmıştır.

• Bedros: “Kurnaz”. Genel bir Ermeni adıdır ve güya II. Abdülhamid’in yüz hatları itibariyle Ermeniler’e benzediğini ima için ona verilmiştir.

• Ceddü’l Osman:”Osmanlıların Babası”.Süleyman Şah’a verilmiş-tir.

• Cihandar: “Dünyanın Efendisi”. III. Selim’e verilmiştir.

• Civan: “Genç”.Kapıcıbaşı Mehmed’e verilmiştir.

• Çelebi: Padişah oğullarına ayrıca I. Mehmed’e de özellikle veril-miştir.

• Damad-ı Şehriyarı: “Padişah Damadı”. Padişahların kızlarıyla evlenenlere verilen ünvandır.

• Deli: I. Mustafa ve İbrahim’e verilmiştir.

• Düzmece: “Sahte”. Şehzade Mustafa’ya verilmiş ünvandır.

• Eğri: “Eğri-büğrü”. Topal olan Şehzade Cihangir’e verilmiştir.

• Eğri Fatihi: III. Mehmed’e verilmiştir.

• Fahriddün: “Dinin öğüncü”. I. Osman’a verilmiştir.

• Fatih: İstanbul’u fethinden dolayı II. Mehmed’e verilmiştir.

• Fatih-i Bağdat: “Bağdat’ı fetheden” IV. Murad’a verilmiştir.

• Genç II. Osman’a verilen isimdir.

• Güreşçi: Güçlü olduğu için I. Mehmed’e verilmiştir.

• Hadimı’l Harameyni’ş Şerifeyn: “İki mübarek şehir olan Mekke ve Medine’nin koruyucusu”. I. Selim’e 1517’de Mekke Şerifi tara-fından bu şehirlerin anahtarı gönderilmek suretiyle verilmiş bir ünvandır.

• Hünkar: “Hükümdar” I. Murad ve II. Mehmed’e verilen ünvan.

• Hüdavendigar” Hükümdar”, “Bey”. I. Murad’a verilmiş

• İlhami: “İlham alan”. III. Selim’e verilen ünvandır.

• Kanbur: I. Mahmud’a verilmiştir.

• Kanuni: “Adil”. II. Mehmed’e ve özellikle de I.Süleyman’a veril-miştir.

• Kuyucu: Murat Paşa’ya verilmiştir.

• Mest: “Sarhoş”. II. Selim’e verilmiştir.

SOSYAL HOCAM


92

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Muhteşem: Avrupalılar tarafından I. Süleyman’a verilen unvan-dır

• Mezamorta: (Yarı Ölü) Hüseyin Paşa’ya verilen bir lakaptır.

• Osmancık: “Küçük Osman”. I. Osman için kullanılmıştır.

• Saibü’l-Aşereti’l Kamilet: “On numarayı tamamlayan”. Onuncu sultan olduğu için I. Süleyman’a verilmiştir.

• Sarı: “Sarı”, “Soluk”. II. Selim’e verilmiştir.

• Sığır: II. Selim’e verilmiştir.

• Sofu: II. Bayezid’e verilen unvanıdır.

• Sultanü’l-Guzat: “Gaziler sultanı”. İlk dönem unvanıdır. I. Murad ve diğerlerine verilmiştir.

• Şahin:Sokullu Mehmed Paşa’ya verilmiştir.

• Şücaeddin: “Dinin kahramanı”. Orhan’a verilen ünvandır.

• Tavil: “Uzun”. Sokullu Mehmed Paşa’ya verilmiştir.

• Veli: II. Bayezid’e verilen ünvandır.

• Yavuz: “Yiğit”. I. Selim’e verilmiştir.

• Yıldırım: I. Bayezid’e verilmiştir.

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Mimari’de Erken Dönem eserleri

• Bilinen ilk yapı İznik Hacı Özbek Camii (Orhan Bey)

• İlk Medrese İznik Süleyman Paşa Medresesi (Orhan Bey)

• İlk Külliye Fatih Külliyesi (Mimar Sinaneddin Yusuf)

• En eski köşk Çinili Köşk (II.Mehmet)

• Sahnı Seman Medresesi, Bursa Ulu Camii, Bursa Yeşil Medrese ve Türbe, Edirne Üç Şerefeli Camii, Edirne II. Beyazıt Kulliyesi (DİNİ)

• Edirne Sarayı, Edirne Uzunköprü, Topkapı Sarayı, Bursa İpek Han (SİVİL)

• Kale Sultaniye, Kilitbahir Kalesi, Bozcaada Kaleci, Anadolu ve Rumeli Hisarı (ASKERİ)

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Mimari’de Klasik Dönem eserleri

• İlk yapı Beyazıd Camii’dir (Mimar Hayrettin)

• Dönemin en ünlü mimarı Mimar Sinan’dır.

• - Haseki Hürrem Sultan Camii ve Külliyesi (ilk)

• - Şehzade Camii (Çıraklık)

• - Süleymaniye Camii (Kalfalık)

• - Selimiye Camii (Ustalık) “Unesco Miras Listesi”

• Sultan Ahmet Camii (Sedefkar Mehmet Ağa)

• Rüstem Paşa Camii, Mihrimah Sultan Camii, Süleymaniye Med-resesi, Eyüp Sultan Türbesi, Köprülü Mehmet Paşa Külliyesi, Kara Mustafa Paşa Külliyesi (DİNİ)

• Mostar Köprüsü, Osiyek Köprüsü, Drina (Sokullu Mehmet Paşa) Köprüsü, Rüsteş Paşa Kervansarayı, Sokullu Mehmet Paşa Sarayı, Bağdat Köşkü, Revan Köşkü, Mısır Çarşısı, Şemsi Paşa Kütüphanesi (SİVİL)

• Seddülbahir Kalesi (ASKERİ)

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Mimari’de Lale Devri eserleri

• Sadabad Kasrı, Nevşehirli İbrahim Paşa Külliyesi ve III.Ahmet Çeşmesi

SOSYAL HOCAM


93



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Mimari’de Barok ve Rokoko Üslubu ile yaratılan eserler

• Nuru Osmaniye Camii (ilk örnek)

• Laleli Camii, İshak Paşa Sarayı, Levent ve Selimiye Kışlası, Eyüp Sultan Camii

♥ Osmanlı İmparatorluğunda Mimari’de Neoklasik Dönem eserleri

• Bebek Camii, Alman Çeşmesi, Bostancı Camii, Haydarpaşa İs-kelesi

♥ Osmanlı İmparatorluğunda ilk rasathaneyi kuran ünlü gökbi-limci Takiyüddin Mehmet

♥ Osmanlı’da Yapay kanat takarak uçuş denemesi yapan ilk insan Hazerfen Ahmet Çelebi

♥ Osmanlı İmparatorluğunda ilk roket uçuşu denemesini yapan bilim adamı Lagari Hasan Çelebi

♥ Osmanlı İmparatorluğunda döneminde yaşamış Türk Plasik Cerrahinin Babası olarak bilinen bilim adamı Sabuncuoğlu Şerafettin

♥ Osmanlı İmparatorluğunda döneminde yaşamış ilk Osmanlı va-kanüvisti Halepli Mustafa Naima Efendi

♥ Osmanlı İmparatorluğunda döneminde yaşayan en büyük vaka-nüvist olarak bilinen ve Mecelle’yi hazırlayan devlet adamı Ahmet Cevdet Paşa

♥ Cihannüma adlı eserinde Osmanlı’nın kuruluş dönemiyle ilgili bilgiler veren Neşri

♥ Kanuni döneminin ünlü denizcisi ve bilim adamı olan “Kitab-ı Bahriye” adlı eserini I.Süleyman’a takdim eden ünlü denizci Piri Reis

♥ Kanuni döneminin ünlü denizcisi ve Coğrafyacısı “Miratül Me-malik” adlı eseri bulunan bilgin Seydi Ali Reis

♥ II.Mehmet ve II.Beyazıt dönemlerini anlatan “Tarih-i Ebü’l-Feth” adlı eserin sahibi ünlü Tarihçi Tursun Bey

♥ Osmanlı Döneminde yaşamış ünlü bir seyyah olan ve “Seyehatname”si bulunan alim Evliya Çelebi

♥ Osmanlı Tarihinin ilk bilim tarihçisi olan ve “Miftahü-s-Sa’de ve Misbahü’s-Siyade” eseri bulunan kişi Taşköprülüzade Ahmet

♥ Osmanlı’nın ilk şeyhülislam’ı olarak kabul edilen ve Aynü’l Ayan adlı eseri bulunan alim Molla Fenari

♥ Mehmet Ali Paşa tarafından Mısır’da çıkarılan gazetenin adı Vekay-i Mısriyye

♥ Abdülmecit döneminde çıkarılan ve ilk yarı Resmi Türkçe özel-liği olan gazete Ceride-i Havadis

♥ Şinasi ve Agah Efendi tarafından çıkarılmış ilk özel gazetenin adı Tercüman-ı Ahval

♥ Tasvir-i Efkar adlı özel gazeteyi çıkaran Şinasi

♥ Gazete üzerinde ilk kez Miladi Tarih kullanılma özelliği olan ga-zete Sabah

♥ Osmanlı İmparatorluğunda çıkarılan ilk resmi gazete Takvim-i Vekayi (II.Mahmut)

♥ Abdülmecit döneminde çıkarılan ilk Türk dergisi Vekay-ı Tıb-biye

♥ Abdülaziz döneminde çıkarılan ve ilk kadın dergisi olma özelli-ğini taşıyan derginin adı Muhadderat

SOSYAL HOCAM


94

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ Teodor Kasap tarafından çıkarılan ilk mizah dergisinin adı Di-yojen

♥ II.Abdülhamit döneminde yazar kadrosunun tamamı kadınlar-dan oluşan gazete Şüküfezar

♥ Münif Paşa tarafından çıkarılmış bilim dergisinin adı Mecmuay-ı Fünun

I. DÜNYA SAVAŞI VE MİLLİ MÜCADELE TARİHİI. DÜNYA SAVAŞI VE MİLLİ MÜCADELE TARİHİ

ÜNİT E ÜN İT E

99

SOSYAL HOCAM


95



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

I. Dünya Savaşı

• I. Dünya Savaşı, 28 Temmuz 1914’te başlayan ve 11 Ka-sım 1918’de sona eren Avrupa merkezli küresel savaş. II. Dün-ya Savaşı’na dek Dünya Savaşı veya Büyük Savaş olarak adlan-dırılmıştır. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Veliahtı Franz Ferdinand, 28 Haziran 1914 günü Saraybosna’yı ziyaretinde bir Sırp Milliyetçisi olan Gavrilo Princip tarafından öldürülme-si üzerine Avusturya-Macaristan Sırbistan’a savaş açmış; Rusya Avusturya’ya savaş açıp Sırbistan’ın yanında olmuş, Almanya da Avusturya Macaristan’ın yanında saf tutunca bir anda savaş tüm Avrupa’yı sarmış; Avrupa dışındaki ülkelerin de katılmasıyla bir Dünya Savaşı haline dönmüştür.

• I.Dünya Savaşının Genel Nedenleri

• Fransız İhtilali sonucunda ortaya çıkan milliyetçilik akımının et-kisi

• Sanayi İnkılabı ile birlikte sömürgeciliğin hızlanması

• Ham madde ve pazar arayışının uluslararası rekabete dönüşmesi

• Avrupa devletleri arasında bloklaşma ve silahlanma yarışının hız kazanması

• I.Dünya Savaşının Özel Nedenleri

• İngiltere ve Almanya arasındaki ham madde ve pazar anlayışın-dan kaynaklanan rekabetin olması

• Fransa’nın 1871 Sedan Savaşı’nda Almanya’ya kaptırdığı Alsas Loren kömür havzasını geri almak istemesi,

• Avusturya - Macaristan İmparatorluğu ile Rusya’nın Balkanlara hâkim olma düşüncesi,

• İtalya’nın Akdeniz’e egemen olma düşüncesi,

• Rusya’nın dünya ticaretinden pay almak için sıcak denizlere ulaşmak amacını taşıması ve Balkanlarda uyguladığı Panslavizm politikası,

• Japonya’nın Asya ve Büyük Okyanus’ta yayılma amacını gütmesi

♥ İttifak (Bağlaşma) Devletleri

• Alman İmparatorluğu

• Avusturya-Macaristan İmparatorluğu

• Osmanlı İmparatorluğu (sonradan katılmıştır)

• Bulgaristan Krallığı (sonradan katılmıştır)

♥ İtilaf (Anlaşma) Devletleri

• Birleşik Krallık (İngiltere)

• Fransa

• Rusya

• İtalya (Taraf değiştiren)

• Sırbistan

• Belçika

• Karadağ

• Japonya (Savaştan ilk çekilen)

• Portekiz

• Romanya

• ABD (Savaşın seyrini değiştiren)

• Yunanistan (Savaşa en son katılan)

SOSYAL HOCAM


96

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ Osmanlı’nın Almanya’nın yanında savaşa girmesinin nedenleri

• Almanya’nın savaşı kazanacağı inancı

• Toprak kayıplarını telafi etmek

• Siyasi yalnızlıktan kurtulmak

• Kapitülasyon ve borçlardan kurtulmak

• Turancılık fikrini gerçekleştirmek

♥ Almanya’nın Osmanlı’yı savaşta yanında görme sebepleri

• Savaşı geniş alana yayıp yeni cephelerin açılmasıyla yükünü ha-fifletmek

• Osmanlı’nın stratejik özelliklerinden yararlanmak

• Osmanlı’nın insan gücünden ve hammaddesinden yararlanmak

• Halifelik makamından yararlanmak

• Rusya’ya boğazlar üzerinden yardım gönderilmesini engellemek ve müttefikleriyle bağlantısını kesmek

♥ Yavuz ve Midilli gemilerinin Rusya’nın Sivastopol ve Odessa li-manlarını bombalamasıyla Osmanlı’nın savaşa resmen dahil olmuştur.

• I. Dünya Savaşında Cepheler

• Kafkas Cephesi

• Toprak kazanılan tek cephedir (Muş,Bitlis)

• Taaruz cephesidir

• Ruslara karşı açılmıştır.

• Sarıkamış harekatı bu cephededir.

• Brest-Lirowsk Antlaşması ile Kars, Ardahan ve

• Batum Ruslar’dan geri alınmış ve Rusya savaştan çekildiği için

Doğu cephesi kapatılmıştır.

• Kanal Cephesi

• Taaruz cephesidir.

• Almanya’nın isteğiyle açılmıştır.

• Arap Milliyetçiliğinin baskın çıkmasından dolayı bağımsızlık vaad edilen Araplar İngilizlerle ortak hareket etmiş, Osmanlı başarısızlık yaşanmış Ümmetçilik anlayışı bu cephe ile son bulmuştur.

• Çanakkale Cephesi

• Savunma cephesidir.

• Başarıyla sonuçlanan tek cephedir.

• Savaşın ömrünü uzatmıştır.

• Osmanlı adına kapatılan ilk cephedir.

• Bu savaştaki başarılarından dolayı M.Kemal’in ileride Kurtuluş Savaşı lideri olmasında etkili olmuştur.

• Irak Cephesi

• İngiltere tarafından açılmıştır.


• Ruslara destek amaçlı açılmıştır.

• İngilizlere karşı Selmanı Pak ve Ketül Amare’de başarılar elde edilmişse de Musul ve Kerkük dışında tüm Irak kaybedilmiştir.

• Suriye-Filistin Cephesi

• Kanal cephesinin bir devamı sayılır


• İngilizler Arapların da desteğiyle Kudüs ve Filistin’i ele geçir-miştir.

SOSYAL HOCAM


97



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• M.Kemal’in görev yaptığı son cephedir.

• Hicaz-Yemen Cephesi

• İngiltere tarafından açılmıştır.


• İngilizler Hicaz ve Yemen bölgesini ele geçirmiştir.

• Makedonya, Romanya ve Galiçya Cephesi

• Müttefiklere yardım amaçlı açılan cephelerdir.

• Osmanlı toprakları dışında mücadele edilmiştir.

♥ I.Dünya Savaşı sırasında imzalanan gizli antlaşmalar

• Boğazlar Antlaşması (1915): İngiltere, Fransa ve Rusya arasın-da Boğazların hakimiyeti üzerine yapılan bir antlaşmadır.

• Londra Antlaşması (1915): İngiltere, Fransa, Rusya ve İtalya arasında imzalanan bu antlaşmayla İtalya savaşta taraf değiştir-miştir.

• Sykes Picot Antlaşması (1916): İngiltere ve Fransa arasında Irak ve Suriye bölgesi hakimiyeti üzerine imzalanan antlaşmadır.

• Mac Mahon Antlaşması (1916): İngiltere ve Hicaz Emiri Şerif Hüseyin arasında Arap Devleti kurma vaadiyle Osmanlı’ya karşı olmaları üzerine imzalanan antlaşmadır.

• Petrograd Antlaşması (1916): İngiltere, Fransa ve Rusya ara-sında Boğazlar Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu hakimiyeti üze-rine yapılan antlaşmadır.

• Saint Jean de Maurienne (1917): İngiltere, Fransa ve İtalya arasında İzmir’in İtalya’ya bırakılmasını öngören antlaşmadır.

♥ I.Dünya Savaşı’nı bitiren Ateşkes Antlaşmaları

• Almanya – Rethondes Ateşkesi

• Avusturya Macaristan – Willa Guiste Ateşkesi

• Osmanlı – Mondros Ateşkesi

• Bulgaristan – Selanik Ateşkesi

• I.Dünya Savaşının Sonuçları

• Dünya’nın siyasi yapısı değişmiştir.

• İmparatorlukların yerini Ulus devletler almaya başlamıştır.

• Sömürgeciliğin yerini Manda ve Himaye almıştır.

• Dünya barışını koruma adına Cemiyet-i Akvam kurulmuştur.

• Tank, Kimyasal Silah ve Denizaltı ilk kez bu savaşlarda kulla-nılmıştır.

• Komünizm, Faşizm, Nazizm gibi totaliter rejimler ortaya çık-mıştır

• Sivil savunma örgütleri yaygınlaşmıştır.

• Savaştan en karlı olarak çıkan İngiltere

• Ekonomisi en çok gelişen ABD-Japonya

• Savaş sırasında rejim değiştiren Rusya

♥ Mondros Ateşkes Antlaşması

• Mondros Ateşkes görüşmelerini Osmanlı Devleti adına Rauf Bey yürütmüştür. Mondros Mütarekesinin koşulları, aynı günlerde im-zalanan Bulgaristan, Avusturya-Macaristan ve Almanya antlaş-malarıyla benzerlik gösterir. Stratejik noktaların işgali, ordunun terhisi ve donanma ile cephanelerin teslimi gibi askeri tedbirler, yenilen tarafı savaşa devam edemez hale getirmeye yöneliktir.

SOSYAL HOCAM


98

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Sadece doğu illerinde karışıklık çıkması halinde İtilaf devletlerine buraları işgal etme yetkisini veren 24. madde, Türk ateşkesine özeldir. Mondros Ateşkes Antlaşmasının;

♥ 7.Madde (Tehlikeli görülen stratejik noktaların işgali)

♥ 24.Madde (Vilayet-i Sitte’de –Bitlis-Elazığ-Van- Sivas-Diyar-bakır-Erzurum karışıklık çıkması durumda bölgenin işgali)

• maddeleri Anadolu’yu işgale zemin hazırlama amaçlıdır.

• Mondros’tan sonra işgal edilen ilk Osmanlı toprağı Musul’dur.

• Mondros’tan sonra Anadolu’da işgal edilen ve ilk direniş hareke-tinin çıktığı yer Hatay Dörtyol’dur.

♥ Yunanlıların İzmir’i işgal etmesi üzerine attığı kurşunla Ulusal Kurtuluş mücadelesinin simgelerinden haline gelen isim Hasan Tahsin’dir. (Osman Nevres)

♥ Dr. Esat Işık Raporu

• İşgallere karşı vatanı koruma ve bağımsız yaşama isteği sonu-cunda oluşan bu direniş ruhuna Kuvayımilliye (millî kuvvetler), teşkilatına ise Kuvayımilliye Teşkilatı denir. (Kuvayımilliye’nin ilk kez geçtiği yer)

♥ Yunanlıların Batı Anadolu işgalinin haklı gerekçeye dayanma-dığını ilk kez Amiral Bristol Raporu ile Dünya kamuoyuna sunulmuştur.

♥ Türk kuvvetleri ile İtilaf kuvvetleri arasında bir tampon bölge oluşturacak şekilde çizilen hat Milne Hattı’dır.

♥ Milli Mücadele Döneminde varlık gösteren yararlı cemiyetler

• Kars İslam Şürası: Mondros ateşkesi sonrası kurulan ilk yarar-lı dernektir. Osmanlı Devletinin dağılması halinde yeni bir Türk

devleti kurmayı hedeflemiş, Erzurum Kongresine temsilci gönder-miştir.

• Trakya-Paşaeli: Bu cemiyet Osmanlı Devletinin dağılması halin-de yeni bir Türk devleti kurma amacı gütmüştür. Doğu Trakya’nın Rum işgalini önlemek amacıyla kurulmuştur.

• Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk: Bölgede kurulması hedeflenen bir Ermeni devletine engel olmak amacıyla kurulan bir cemiyettir. Le Pays, Albayrak ve Hadisat gazetelerini çıkarmışlardır. Erzurum Kongresinin toplanmasında öncü olmuşlardır.

• Trabzon Muhafazaa-i Hukuk: Bölgede olası bir Pontus Rum devletinin kurulması önlemek amacıyla kurulmuşlardır. Erzurum Kongresinin toplanmasına yardımcı olmuşlardır.

• İzmir Müdafaa-i Hukuk: Düşman işgaline karşı silahlı mücadele yapmayı kabul eden cemiyet ileride İzmir Redd-i İlhak cemiyeti adını almıştır. Balıkesir ve Alaşehir kongreleri bu yeni cemiyetin faaliyetleri arasındadır.

• Milli Kongre: Dr. Esat Işık tarafından kurulan basın-yayın yo-luyla faaliyetlerini yürüten bir cemiyettir.

• Kilikyalılar: İstanbul’da kurulan daha sonra merkezini Adana’ya taşıyan Çukurova bölgesini savunma amaçlı kurulan bir cemiyettir.

• Anadolu Kadınlar Müdafaa-i Vatan: Sivas merkezli bir cemi-yettir.

• Milli Karakol Cemiyeti: Faaliyetlerini İstanbul’da gizli bir şekilde yürüten cemiyettir.

• Milli Müdafaa: İstanbul’dan Anadolu’ya silah, cephane ve insan gücü sağlayan bir cemiyettir.

SOSYAL HOCAM


99



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Yararlı Cemiyetlerin Özellikleri

• İşgallere karşı Türk milletini bilinçlendirme faaliyetlerinde ol-maları

• Bağımsızlığı koruma ve Milliyetçiliği ön planda tutmaları

• Kuvayı Milliye ruhunu ortaya çıkarmaları

• Azınlık faaliyetlerini engelleme arzuları

• Not: Sivas Kongresinde tüm yararlı cemiyetler “Anadolu ve Ru-meli Müdafaa-i Hukuk” çatısı altında birleştirilmiştir.

♥ Milli Mücadele Döneminde varlık gösteren zararlı azınlık cemi-yetleri

• Pontus Rum: Trabzon merkezli kurulan ve bölgede Pontus Rum İmparatorluğunu tekrar canlandırmayı hedefleyen cemiyet

• Mavri Mira: İstanbul’da kurulan, Kara Gün de denilen cemiyetin amacı Bizans’ı tekrar kurmaktır.

• Etnik-i Eterya: Rumlar tarafından kurulan ilk cemiyettir. Me-galo İdea’yı gerçekleştirme amacıyla faaliyetlerde bulunmuşlardır.

• Kordos Cemiyeti: Mavri Mira’nın bir alt gibi faaliyet gösteren Rum cemiyettir.

• Hınçak ve Taşnak: Patrik Zaven Efendi tarafından Cenevre’de kurulan Ermeni Hınçak ve Tiflis’te kurulan Taşnak cemiyeti Doğu’da bir Ermeni Devleti kurmak amacıyla faaliyetlerde bulun-muşlardır.

• Alyans-İsrailit: İstanbul’da kurulan Yahudi cemiyettir.

♥ Milli Mücadele Döneminde varlık gösteren Milli varlığa düşman cemiyetler

• Wilson Prensipleri: Kurucuları arasında Halide Edip, Yunus Nadi ve Refik Halit gibi isimlerin bulunduğu ABD mandeterliğini savu-nan ancak Sivas Kongresinden sonra Milli Mücadeleye katılan

• cemiyettir.

• İngiliz Muhripleri: Sait Molla tarafından İstanbul’da kurulan ve İngiliz mandaterliğini savunan cemiyettir. Üyeleri arasında VI.Mehmet Vahideddin ve Sadrazam Damat Ferit Paşa da bulunur.

• Hürriyet ve İtilaf: Milli Mücadele karşıtı olan bu cemiyet Alem-dar ve Peyamı Sabah gazetelerinde görüşlerini yayımlamışlardır.

• Teal-i İslam: Hürriyet ve İtilaf fırkası tarafından desteklenen ve Saltanat ile Halifelik makamını savunan cemiyet.

• Kürt Teali: Güneydoğu’da bir Kürt Devleti kurmayı amaçlayan cemiyettir.

♥ M.Kemal’in Anadolu’ya geçmeden önce düşüncelerini yaymak için Fethi Bey ile beraber çıkardıkları gazetenin adı Minber’dir.

♥ M. Kemal’i bölgenin güvenliğini sağlamak, halkın elindeki silah ve cephaneyi almak ve oluşan mücadeleci grupları dağıtmak adına IX. Ordu Müfettişi görevi ile Samsun’a gönderilmiştir.

♥ M.Kemal’in Samsun’a çıktıktan sonra hazırladığı ilk rapor Sam-sun Raporu’dur.

♥ Milli bilincin uyandırılması adına ilk adım olan ve Mondros Ateşkesine ilk kez karşı çıkılan genelge Havza Genelgesi’dir.

♥ Milli Mücadelenin amacını, gerekçesini ve yöntemini açıklayan Amasya Genelgesinde imzası ve onayı bulunan isimler: M.Kemal, Rauf

SOSYAL HOCAM


100

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Bey, Refet Bey, Kazım Karabekir, Cemal Paşa ve Ali Fuat Paşa. Not: Dik-kat!! İsmet İnönü, Fethi Okyar, Fevzi Çakmak gibi önemli isimler yoktur.

♥ Amasya Genelgesi’nin önemli özellikleri

• Bir ihtilal bildirisidir.

• İlk kez milli egemenlikten bahsedilmiştir.

• İlk kez ulusal bir kongrenin toplanması belirtilmiştir.

• İlk kez Temsil heyeti kurulması gündeme gelmiştir.

• M.Kemal’in yaveri Cevat Abbas Bey tarafından yazılmıştır.

• M.Kemal’in IX. Ordu Müfettişi olarak yaptığı son resmi faali-yettir.

♥ Erzurum Kongresinin özellikleri

• Bitlis, Erzurum, Sivas, Trabzon ve Van’dan gelen delegelerin ka-tılımıyla toplanmıştır.

• Kongre başkanı M.Kemal’dir. Temsil heyeti ilk kez burada oluş-turulmuştur

• Kongre yasama, Temsil heyeti de yürütme organı gibi hareket etmiştir.

• İlk kez ulusal sınırlardan bahsedilmiştir, İlk kez mandeterlik reddedilmiştir. İlk kez Mebuslar Meclisinin toplanması istenmiştir.

• İlk kez Milli egemenliğe dayalı devlet kurma düşüncesi dile ge-tirilmiştir.

♥ Toplanış bakımından bölgesel, aldığı kararlar bakımından ulusal bir kongre olan Erzurum Kongresinde alınan önemli kararlar;

• Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, parçalanamaz.

• Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı Osmanlı

Hükûmeti’nin iş yapamaz hâle gelmesi hâlinde millet topyekûn kendini savunacaktır.

• Osmanlı Hükûmeti vatanı koruyamaz ve istiklali sağlayamazsa geçici bir hükûmet kurulacaktır. Bu hükûmeti millî kongre seçe-cektir. Kongre toplanmamış ise bu seçimi Temsil Heyeti yapacaktır.

• Kuvayımilliye’yi etkin, millî iradeyi hâkim kılmakesastır.

• Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, parçalanamaz.

• Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı Osmanlı Hükûmeti’nin iş yapamaz hâle gelmesi hâlinde millet topyekûn kendini savunacaktır.

• Osmanlı Hükûmeti vatanı koruyamaz ve istiklali sağlayamazsa geçici bir hükûmet kurulacaktır. Bu hükûmeti millî kongre seçe-cektir. Kongre toplanmamış ise bu seçimi Temsil Heyeti yapacaktır.

• Kuvayımilliye’yi etkin, millî iradeyi hâkim kılmakesastır.

♥ Sivas Kongresinin özellikleri

• İstanbul hükümeti tarafından engellenmeye çalışılmış; Bunun için Elazığ Valisi Ali Galip Bey görevlendirilmiştir.

• Kongre Başkanı M.Kemal’dir. Her açıdan ulusal bir kongredir.

• Aldığı karalar bakımından ihtilalcidir. Kongre’nin toplanmasına engel olamayan Damat Ferit Paşa hükümeti istifa etmiştir.

• Batı Cephesine Ali Fuat Paşa atanmıştır.

♥ Sivas Kongresinde alınan önemli kararlar;

• Manda ve himaye kesin bir şekilde reddedildi. Lakin devletin ve milletin bağımsızlığı, vatanın bütünlüğü zedelenmemek kaydıyla herhangi bir devletten ekonomik yardım alınabilecekti.

SOSYAL HOCAM


101



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Temsil Heyeti sadece doğu illerini değil tüm yurdu temsil ede-cekti.

• Azınlıklara siyasi egemenliğimizi ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilmeyecekti.

• Mebus Meclisi’nin toplanması için çalışmalara devam edilecekti.

• Tüm cemiyetler tek çatı altında birleştirildi.

♥ Milli Mücadele Döneminde Erzurum ve Sivas dışındaki önemli kongreler

• Balıkesir Kongreleri: Hacim Muhittin Bey başkanlığında topla-nan, Yunanlılara karşı mücadele kararı alan ve padişaha bağlılık bildiren bir kongredir.

• Nazilli Kongreleri: Celal Bayar başkanlığında toplanan ve kuva-yi milliyeyi güçlendirme yönünde kararları alan kongredir. Celal Bayar’ın lakabı “Galip Hoca”dır.

• Lüleburgaz Kongresi: Trakya Paşaeli Cemiyeti tarafından Yu-nanlılara karşı mücadele etme amacıyla toplanan kongredir.

• Alaşehir Kongresi: Hacim Muhittin Bey başkanlığında Yunanlı-lara karşı mücadele etme amacıyla toplanan kongredir. Kurtuluş Savaşında Batı Cephesinin oluşmasında etkilidir.

• Afyon Kongresi: M.Kemal de katılmıştır. Milli Mücadeleye orga-nize etmeye yönelik destek amaçlıdır.

• Pozantı Kongreleri: Toplanan son kongredir. M.Kemal ve Fevzi Çakmak da katılmıştır.

♥ Doğu Anadolu’da Ermeni iddialarının doğru olmadığını belirten ve Milli mücadelenin haklılığını ortaya koyan General Harbourd Rapo-rudur.

♥ Amasya Görüşmeleri

• Amasya Görüşmelerini Temsil Heyetiyle gerçekleştiren Osmanlı hükümeti Ali Rıza Paşa Hükümetidir.

• Amasya Görüşmelerine İstanbul hükümeti adına katılan Devlet görevlisi Bahriye Nazırı Salih Paşa’dır.

♥ Amasya Görüşmelerinde;

• Türk vatanının bütünlüğü ve bağımsızlığı korunacaktı.

• Müslüman olmayan azınlıklara devletin siyasi egemenliğini ve sosyal dengesini bozacak imtiyazlar verilmeyecekti.

• Anadolu ve Rumeli Müdafaai hukuk Cemiyeti Osmanlı Hükûmeti tarafından tanınacaktı.

• İtilaflar ile barış amacıyla toplanacak konferansa Temsil Heyeti tarafından da uygun görülecek temsilciler gönderilecekti.

• Mebuslar Meclisi İstanbul’da güvenli bir ortamda baskıdan uzak bir şekilde toplanması mümkün değildir. Bu nedenle meclis Anadolu’da hükûmetin uygun göreceği güvenli bir yerde toplan-malıdır.

• Bu antlaşmayla beraber İstanbul hükümeti Temsil Heyetini ilk kez tanımıştır, Temsil heyetinin ilk siyasi başarısıdır, Görüşmelerde alınan kararlardan sadece Mebusan Meclisinin açılması ve seçimle-rin yapılması kabul edilmiştir.

♥ Temsil Heyetinin İstanbul’daki gelişmeleri yakından takip ede-bilmek adına Ankara’yı seçimiş olmasının sebepleri Ankara’nın;

• İşgale uğraşamamış olması

• Güvenli ve Anadolu’ya hakim bir noktada olması

• XX. Kolordunun burada olması

SOSYAL HOCAM


102

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ Son Osmanlı Mebusan Meclisinde alınan kararlar

• Mondros Ateşkes Anlaşması imzalandığı sırada düşman ordu-larınca işgal edilmiş olan Arap memleketlerinin durumu halkın vereceği karara göre belirlenecektir. Ateşkes imzalandığı tarihte Türk ve İslam çoğunluğunun bulunduğu bölgeler hiçbir suretle bir-birinden ayrılamaz, bir bütündür.

• İstanbul ve Marmara Denizi’nin güvenliği her türlü tehlikeden korunmalıdır. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının dünya ticaret ve ulaşımına açılması konusunda bizimle diğer devletlerin birlikte vereceği kararlar geçerlidir.

• Azınlıkların hakları komşu memleketlerdeki Müslüman hakları-nın korunması şartıyla kabul edilecektir.

• Siyasi, mali ve adli gelişmemizi engelleyen her türlü sınırlamalar (kapitülasyonlar) kaldırılmalıdır.

• Halkın oyları ile anavatana katılan Üç Sancak (Kars, Ardahan ve Batum)’ta gerekirse yine halkoylamasına başvurulabilir.

• Batı Trakya’nın hukuki durumu halkın serbestçe vereceği oyla belirlenmelidir.

♥ Mısak-ı Milli kararlarının Osmanlı Mebusan Meclisinde onay-lanması üzerine 9 Mart 1920 yılında İstanbul İngiltere’nin başını çektiği İtilaf Devletleri tarafından resmen işgal edilmiş; Mebusan Meclisi dağıtı-larak Milletvekilleri Malta’ya sürgüne gönderilmiştir.

• Türkiye Büyük Millet Meclisi (I. TBMM)

• Son Osmanlı Mebusan Meclisinin dağıtılması üzerine 23 Nisan 1920 tarihinde açılan TBMM’in ilk başkanı Mustafa Kemal ol-muştur.

• Kurucu bir meclistir.

• Ulusal bir meclistir.

• İhtilalci bir meclistir.

• Demokratik bir meclistir.

• Olağanüstü yetkilere sahip bir meclistir.

• Meclis hükümeti sistemi vardır.

• Siyasi partilere yer verilmemiştir.

♥ I. TBMM’de bulunan gruplar;

• Müdafaa-i Hukuk Grubu

• Tenasüd Grubu

• Halk Zümresi

• İstiklal Grubu

• Islahatçılar Grubu

• Yeşil Ordu Grubu

♥ I. TBMM döneminde çıkarılan kanunlar;

• Ağnam Vergisinin arttırılması

• Hıyanet-i Vataniye

• İstiklal Mahkemeleri

• Dış Gümrük Vergilerinin arttırılması

• Firariler Hakkında

• Men’i İsrafat

• Men-i Müskirat

• Nisab-ı Müzakere

• Düzenli Ordu

SOSYAL HOCAM


103



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• İstiklal Marşı

• Başkomutanlık

• Teşkilat-ı Esasiye

♥ I.TBMM’ye karşı doğrudan İstanbul hükümeti tarafından çıka-rılan ayaklanmalar

• Kuvay-ı İnzibatiye, Ahmet Anzavur Not: Ethem birlikleri ve Ali Fuat Paşa’ya bağlı birlikler ayaklanmaları bastırdılar.

♥ I.TBMM’ye karşı Osmanlı Hükûmeti ve İtilaf Devletlerinin Kış-kırtmalarıyla Çıkan Ayaklanmalar

• Düzce, Konya, Cemil Çeto, Yozgat, Milli Aşireti, Koçgiri, Deli-baş Mehmet, Çoğur Musa, Ali Batı Not: Kuvayımilliye birlikleri bu ayaklanmaları bastırmıştır.

♥ I.TBMM’ye karşı Kuvayımilliye Birliklerinin Ayaklanmaları

• Çerkez Ethem, Demirci Mehmet Efe Not: Demirci Mehmet Efe Ayaklanması Refet Bey, Çerkez Ethem Ayaklanması ise İsmet Bey kuvvetlerince bastırılmıştır.

♥ I.TBMM’ye karşı Azınlıkların Çıkardığı Ayaklanmalar

• Pontus Rum, Ermeni Not: Ermenilere karşı Kâzım Karabekir, Rumlara karşı Nurettin Paşa komutasındaki Türk birlikleri ayak-lanmaları bastırmıştır.

• I.TBMM Dönemi önemli gelişmeleri

• Hıyanet-i Vataniye ile yargılanan ilk kişi Damat Ferit Paşadır.

• İlk yurtdışı temsilciliği Azerbaycan, ilk temcisli Memduh Şevket’tir.

• Halkı bilinçlendirmek adına İrşad heyetleri kurulmuştur.

• TBMM’nin Osmanlı tarafından siyasi varlığının ilk kez tanınması 5 Aralık 1920 tarihindeki Bilecik Görüşmeleriyle gerçekleşmiştir.

Doğu Cephesi

• Gümrü Antlaşması

• XV. Kolordu Kazım Karabekir komutasında Sarıkamış, Kars ve Batum’u ele geçirmesiyle antlaşma imzalamak zorunda kalan ve TBMM’nin siyasi varlığını tanıyan ilk devlet Ermenistan olmuştur. İmzalanan antlaşmasyla;

• TBMM adına Kazım Karabekir imzalamıştır.

• Bu antlaşma ile Doğu cephesi kapanmıştır.

• Siyasi ve Askeri alanda ilk zaferdir.

• Halkın TBMM’ye güveni artmıştır.

• Serv antlaşmasının geçersizliğini tanıyan ilk devlet Ermenistan’dır.

• Türkiye Devleti tabirinin geçtiği ilk antlaşmadır.

♥ Kazım Karabekir’in imzaladığı Artvin, Ardahan ve Batum’un Türkiye’ye kazandırdığı“Batum Antlaşması” Gürcistan ile imzalanmış-tır. Milli Mücadele Döneminde Ankara’da büyükelçilik açan ilk devlet Gürcistan’dır.

Güney Cephesi

• Düzenli Ordunun mücadele etmediği tek cephedir.

• Urfa – Ali Saip, Maraş – Sütçü İmam, Antep – Şahin (Sait Bey), Adana – Tufan (Yüzbaşı Osman) gibi öncüler ile mücadele edilmiştir.

♥ Antep “Gazi” ünvanını 1921 yılında, İstiklal Madalyasını 2008

SOSYAL HOCAM


104

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



yılında almıştır.

♥ İnebolu 1924 yılında İstiklal madalyası almıştır.

♥ Maraş 1925 yılında İstiklal madalyası, 1973 yılında “Kahra-man” ünvanını almıştır.

♥ Urfa “Şanlı” ünvanını 1984 yılında almıştır. İstiklal Madalyası-nı ise 2016 yılında almıştır.

Batı Cephesi

• Yunanlılara karşı 24 Ekim 1920 yılında gerçekleştirilen

• Gediz Taaruzunun başarısızlıkla sonuçlanması.üzerine Batı cep-hesi Komutanlığından Ali Fuat Paşa alınarak Albay İsmet Bey bu göreve getirilmiştir.

• Yunan kuvvetlerine karşı Gediz Muharebelerinde Kuvay-ı Milliye birliklerinin başarısız olması, Kuvay-ı Milliye birliklerinin düzensiz ve Askeri disiplinden yoksun bir şekilde hareket etmeleri veKuvay-ı Milliye birliklerinin hukuksuz uygulamaları üzerine Düzenli Ordu-nun kurulmasının gereklilikleri oluşmuştur.

► I.İnönü Savaşı (10 Ocak 1921)

• Düzenli Ordunun kazandığı ilk askeri zaferdir.

• Halkın Milli Mücadeleye karşı güveni ve inancı artmıştır.

• Başarısından dolayı Albay İsmet Bey Genarelliğe yükseltilmiştir.

• Bu savaşın kazanılmasıyla beraber; Teşkilat-ı Esasiye Kanunu kabul edilmiş; İstiklal Marşı kabul edilmiş; Rusya ile Moskova ant-laşması imzalanmış; İtilaf devletleriyle Londra konferansı toplan-mış ve Afganistanla dostluk antlaşması imzalanmıştır.

• Teşkilat-ı Esasiye

• Egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir.

• Yürütme gücü ve yasama yetkisi, milletin tek ve gerçek temsilcisi olan TBMM’de toplanır.

• Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisince yönetilir ve “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti” adını taşır.

• Büyük Millet Meclisinin seçimi iki yılda bir yapılır. Seçilenlerin üyelik süresi iki yıldır. *Büyük Millet Meclisi üyeleri tüm ulusun vekilidir.

• Din buyruklarının yerine getirilmesi, yasaların konulması, de-ğiştirilmesi, kaldırılması, antlaşma ve barış yapılması, savaş kararı verilmesi gibi temel haklar, TBMM’nindir.

• Genel Kurul’da seçilen Büyük Millet Meclisi Başkanı hükûmetin de başkanıdır.

• Seçme yaşı 18, Seçilme yaşı 25’tir.

• 29 Ekim 1923 değişikliği: Cumhuriyet’in ilanı

• Londra Konferansı (23 Şubat-12 Mart 1921)

• İtilaf Devletleri’nin TBMM’nin varlığını resmen ilk kez tanıdığı gelişmedir.

• TBMM İtalya aracılığıyla davet edilmiştir.

• Londra konferansında ikililik yaratarak isteklerini kabul et-tirmeyi düşünen İtilaf Devletlerinin bu stratejisine karşı ““Ben, sözü Türk milletinin hakiki temsilcisi olan TBMM baş delegesine bırakıyorum.” diyerek bu oyunu bozan Osmanlı Sadrazamı Tevfik Paşa’dır.

SOSYAL HOCAM


105



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Londra Konferansına TBMM adına katılan Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey’dir.

• İngiltere, Fransa, İtalya, Yunanistan konferansa katılan devlet-lerdir.

• 12 Mart 1921’de kabul edilen “İstiklal Marşı”

• Yazarı Mehmet Akif Ersoy’dur.

• Hamdullah Suphi tarafından TBMM’de okunmuştur.

• İlk kez Açıksöz Gazetesinden yayımlanmıştır.

• İlk bestecisi Ali Rıfat Çağatay günümüzde kullanılan bestenin sahibi Osman Zeki Üngör’dür.

• Moskova Antlaşması (16 Mart 1921)

• Bu antlaşmayla Sovyet Rusya TBMM’yi tanıyan, Serv antlaşma-sının geçersizliğini kabul eden, Mısak-ı Milliyi tanıyan ve Kapitü-lasyonların kaldırılmasını kabul eden ilk Avrupalı Devlet olmuştur.

• Yusuf Kemal, Ali Fuat ve Rıza Nur Türk Delegasyonunu

• oluşturmaktadır. Not: Ali Fuat Moskova büyükelçisidir.

• Sovyet Rusya Misakımillî’yi tanımıştır.

• Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusya’sı arasında imzalanmış olan antlaşmalar hükümsüz sayılmıştır.

• Sovyet Rusya kapitülasyonların kaldırılmasını kabul etmiştir.

• Sovyet Rusya, TBMM Hükûmeti’nin Gürcistan ve Ermenistan ile imzaladığı antlaşmalarla belirlediği sınırları Batum’un Gürcistan’a verilmesi şartıyla tanımıştır. Böylece Mısakı Milli’den taviz verilen ilk yer Batum olmuştur.

• Afgan Dostluk Antlaşması

• Türk-Afgan Dostluk Antlaşmasıyla beraber TBMM’nin varlığını tanıyan ilk Müslüman devlet Afgansitan olmuştur.

• Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Afganistan’ın tam bağımsızlığını tanımıştır.

• Taraflardan biri saldırıya uğrarsa diğeri tüm imkânlarıyla yar-dım edecektir.

• Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Afganistan’a kültürel açıdan yar-dım etmeyi subay ve öğretmen göndermeyi garanti etmiştir.

► II.İnönü Savaşı (23 Mart- 1 Nisan 1921)

• Savaşı TBMM’ye ait Düzenli Ordu kazanmıştır.

• Halkın TBMM’ye olan güveni daha da artmıştır.

• İtalya işgal ettiği yerlerden çekilmeye başlamıştır.

• Fransa Zonguldak’tan çekilmiştir.

• Malta’da esir tutulan 40 Türk serbest bırakılmıştır.

• Fevzi Çakmak’a Orgenerallik rütbesi verilmiştir.

• M.Kemal’in “Siz orada sadece düşmanı değil, milletin makus ta-lihini de yendiniz” sözünü İsmet Paşa’ya bu savaştan sonra söy-lenmiştir.

♥ İstikâl Yolu (İnebolu - Kastamonu - Ilgaz ve Çankırı)

► Eskişehir-Kütahya Muharebeleri (24 Temmuz 1921)

• Düzenli Ordu’nun Milli Mücadele döneminde yenildiği ilk ve tek savaştır.

SOSYAL HOCAM


106

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Eskişehir-Kütahya muharebelerinde alınan yenilgi sonrası, Mec-liste bir panik havası yaratılmış, Mustafa Kemal’in liderliği tartışıl-mış hatta Meclis’in Kayseri’ye taşınması fikirleri ortaya atılmıştır. M.Kemal’in tüm bu tartışmalar sonucunda Başkomutanlık Yasası ile beraber askerlik mesleğine geri dönmüştür.

• Tekalifimilliye Emirleri (7-8 Ağustos 1921)

• Mustafa Kemal, başkomutanlık yasasının verdiği yetkiye daya-narak Türk ordusunun ihtiyaçlarını karşılamak için yayınladığı emirlerdir.

• Tekalifimilliye Emirlerinin uygulanması için Ankara, Samsun, Konya, Yozgat ve Kastamonu’da İstiklal Mahkemeleri kurulmuştur.

► Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos-13 Eylül 1921)

• Mustafa Kemal’in Başkomutan olarak katıldığı ilk muharebe olan ve Türk ordusunun son savunma muharebesi olan savaştır.

• Bu savaştan sonra Türk Ordusu taarruza geçmiştir.

• Mustafa Kemal bu savaşta “Yüzey Savunması Stratejisi”ni uy-gulamıştır.

• Bir çok subayımızı kaybettiğimiz için “Zabitler Savaşı” olarak da bilinir. Mustafa Kemal Melhame-i Kübra” ifadesi ile nitelemiştir.

• Mustafa Kemal’e Mareşallik ve Gazilik verilmiştir.

• Savaş sonrasında;

• -Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile Kars Antlaşması im-zalanmış;

• -Fransa ile Ankara Antlaşması imzalanmış;

• -Ukrayna ile Dostluk Antlaşması imzalanmış;

• -İngiltere ile Esir Mübadelesi Antlaşması imzalanmıştır.

• Kars Antlaşma (13 Ekim 1921)

• TBMM ile Kafkas ülkeleri arasında imzalanmıştır.

• TBMM adına Kazım Karabekir imzalamıştır.

• Doğu (Kafkas) sınırımız kesinleşmiş ve son halini almıştır.

• Batum Mısakimilli’ye aykırı bir şekilde sınırlarımızın dışında kal-mıştır.

• Ankara Antlaşması (1921)

• TBMM ile Fransa arasında imzalanmıştır.

• TBMM’nin varlığını kabul eden ilk İtilaf Devleti Fransa olmuştur.

• Fransızlar Güneydoğu Anadolu’da işgal ettikleri yerlerden çe-kilecekler ancak özel bir yönetim kurulması şartıyla İskenderun - Hatay Fransa mandasındaki Suriye’de kalacaktır. (Mısakimilliden 2.Taviz Hatay)

• İki taraf savaş durumuna son verecek ve savaş esirlerini serbest bırakacaktır.

• Antlaşmanın imzalanmasını izleyen iki ay içinde tespit edilen sınırın güneyine Fransız kuvvetleri, kuzeyineTürk kuvvetleri çeki-lecektir.

• Süleyman Şah’ın mezarının bulunduğu Caber Kalesi, Türk bay-rağı altında, Türk mülkü olarak kalacaktır.

• Başkomutanlık Meydan Muharebesi (Büyük Taaruz – 26 Ağustos-9 Eylül 1922)

• Mustafa Kemal’in Rum Sındığı Savaşı adını verdiği ve “Ordular

SOSYAL HOCAM


107



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

ilk hedefiniz Akdeniz’dir İleri!” sözleriyle Kurtuluş Savaşının son askeri safhasının gerçekleştiği olaydır.

• Başkomutanlık Meydan Muharebesinden sonra aldığı Mareşal-lik rütbesiyle Mustafa Kemal’den sonra bu rütbeye ulaşan tek kişi Fevzi Çakmak’tır.

• Ateşkes görüşmeleri için Mudanya’daki konferansa katılan isim-ler

• İsmet Paşa – TBMM

• General Harrington - İngiltere

• General Charpy – Fransa

• General Monbelli – İtalya

► Mudanya Ateşkes Antlaşması

• Kurtuluş Savaşının askeri safhası sona ermiştir.

• Doğu Trakya, İstanbul ve Boğazlar savaş yapılmadan kurtarıl-mıştır.

• Osmanlı Devleti hukuken sona ermiştir.

• Mondros Ateşkes Antlaşması resmen geçersiz olmuştur.

• İngiltere Yeni Türk Devletini tanımıştır.

• İngiliz Lloyd George hükümeti istifa etmiştir.

► Lozan Barış Antlaşması

• Lozan Barış Görüşmelerine katılan devletler; TBMM, İngiltere, Fransa, İtalya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, Portekiz, Belçi-ka, Japonya, Sovyet Rusya, Bulgaristan ve ABD

• Not: Japonya, Sovyet Rusya ve Bulgaristan boğazlar konusunda katılırken, ABD gözlemci olarak katılmıştır.

• Lozan Konferansından boğazlar üzerinde mutlak Türk egemen-liği tezini savunan devlet Sovyet Rusya’dır.

• İstanbul Hükûmeti’nin Lozan görüşmelerine Ankara Hükûmeti ile birlikte katılma çağrısında üzerine Lozan’a güçlü gitmek isteyen TBMM 1 Kasım 1922 Saltanat’ın kaldırmıştır.

♥ Lozan Barış Görüşmeleri sırasında;

• 20 Kasım 1922 Barış konferansı toplandı.

• *17 Şubat 1923 Atatürk Türkiye İktisat Kongresi’nin açılışını yaptı.

• 1 Nisan 1923 Büyük Millet Meclisi seçim kararı aldı.

• 27 Mayıs 1923 Yunanlılar, tazminat bedeline karşılık Karaağaç’ı Türkiye’ye vermeyi kabul etti.

• 11 Ağustos 1923 II. Büyük Millet Meclisi açıldı.

• 23 Ağustos 1923’te TBMM tarafından Lozan Barış Antlaşması onaylandı.

♥ Lozan Barış Antlaşmasında Türkiye lehine çözülen konular

• Azınlıklar Sorunu

• Ermeni Yurdu

• İstanbul’un işgalinin sona ermesi

• Kapitülasyonlar

• Osmanlı Borçları

• Savaş Tazminatı

• Yabancı Okullar

♥ Lozan Barış Antlaşmasında Türkiye aleyhine çözülen konular

• *Adalar *Boğazlar *Hatay *Patrikhane

SOSYAL HOCAM


108

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



♥ Lozan Barış Antlaşmasında çözülemeyen konu Musul’dur.

♥ Lozan Barış Antlaşmasından sonra tekrar gündeme gelen ko-nular

• Boğazlar (1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi)

• Patrikhane (Patriklerin tüm ayrıcalıkları kaldırıldı)

• Musul (1926 Ankara Antlaşması)

• Hatay (1939 Anavatana bağlanma)

• Osmanlı Borçları (1954’te bitti)

• Nüfus Mübadelesi (10 Haziran 1930)

• Yabancı Okullar (26 Eylül 1925)

• Lozan Barış Antlaşmasında Türk heyetinde delagasyonların ba-şında İsmet İnönü – Hasan Saka – Rıza Nur vardır.

• Serv Barış Antlaşmasını ölü doğan bir antlaşma olarak sonuç-lanmasına sebep olan antlaşmadır.

• Lozan Barış Antlaşmasında çizilen tek sınır Türk-Yunan sınırı, Meriç nehri sınır olarak kabul edilmiştir.

♥ Mühendishane-i Berr-i Hümâyun ve Erkân-ı Harbiye Mekte-binde eğitim gören Balkan Savaşları, I.Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşına katılan ve bu yılları Hatıralarım, Genç Subaylık Yılları, Siyasi ve İçtimai Nutukları adlı eserlerde anlatılan Milli Şef İsmet İnönü

♥ 1907’de Enver Paşa ile birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Manastır şubesini kuran 1909’da 31 Mart Olayı’nı bastırmak için kuru-lan Hareket Ordusu’na katılan 1912’de I. Balkan Savaşı’nda yer alan ve Kurtuluş Savaşı sürecinde en etkili isimlerden biri olan; Ankarada Savaş Rüzgarları, Bir Düello ve Bir Suikast, Paşaların Hesaplaşması, İstiklal Harbimizin Esasları ve Paşaların Kavgası gibi eserleri bulunan paşa Kazım

Karabebekir

♥ Trablusgarp, Balkan, I. Dünya ve Kurtuluş Savaşlarında görev yapan TBMM tarafından Moskova büyükelçisi olarak atanan İzmir Su-ikastı dolayısıyla İstiklal Savaşını birlikte başlattıkları Kâzım Karabekir, Rauf Orbay ve Refet Bele Paşalarla birlikte tutuklanan yargılanan ve beraat eden; Yazdığı eserler arasında Milli Mücadele Hatıratı, Moskova Hatıraları, Siyasi Hatıralar ve Mektep Arkadaşım Atatürk bulunan Paşa Ali Fuat Cebesoy

♥ Kurtuluş Savaşı’na katılan ilk beş generalden biri olan Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında İçişleri Bakanlığı, Milli Savunma Ba-kanlığı görevlerinde bulunmuş; İzmir suikastı sanıklarındandır. Suikast girişimi nedeniyle yargılanıp beraat ettikten sonra Atatürk’ün sağlığında tekrar milletvekili olabilen iki kişiden biri (diğeri Ali Fuat Paşa) olan Paşa Refet Bele

♥ Osmanlı İmparatorluğunda 24 Aralık 1918’den 14 Mayıs 1919’a kadar Ferik rütbesiyle Erkan-ı Harbiye Reisliğini üstlenen; 26 Mayıs 1920’de İstanbul Hükümeti tarafından ulusal hareketin önderle-rinden biri olarak rütbesinin kaldırılmasına, nişanlarının geri alınmasına ve idamına karar verilen, Ulusal Kurtuluş Savaşının en büyük komu-tanlarından biri olan ve Mareşallik rütbesine kadar yükselen Paşa Fevzi Çakmak

♥ Cumhuriyeti kuran öncü kadro içinde yer almış, Başbakanlık ve TBMM Başkanlığı yapmış, Atatürk’ün talimatıyla kurulan muhale-fet partisi Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı yönetmiştir. Yaşamı boyunca Mustafa Kemal Atatürk’ün en yakın kişisel arkadaşlarından biri olan ve Mustafa Kemal ile birlikte Minber gazetesini çıkaran isim Fethi Okyar

SOSYAL HOCAM


109



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Dönemi Anlatan Eserler

• Vurun Kahpeye (Halide Edip Adıvar)

• Ateşten Gömlek (Halide Edip Adıvar)

• Yaban (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)

• Dikmen Yıldızı (Aka Gündüz)

• Üç İstanbul (Mithat Cemal Kuntay)

• Sahnenin Dışındakiler (Ahmet Hamdi Tanpınar)

• Kalpaklılar (Samim Kocagöz)

• Yorgun Savaşçı (Kemal Tahir)

• Hükümet Meydanı (İlhan Tarus)

• Küçük Ağa (Tarık Buğra)

• Esir Şehrin İnsanları (Kemal Tahir)

• Kurtlar Sofrası (Attila İlhan)

• Vatan Tutkusu (İlhan Tarus)

• Sözde Kızlar (Peyami Safa)

• Sodom ve Gomore (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)

• Kiralık Konak (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)

• Kutsal İsyan (Hasan İzzettin Dinamo)

• Halas/Kurtuluş (Mehmet Rauf)

• Dumlupınar Yolunda (Kemalettin Kamu)

• Belgelerle Kurtuluş Savaşı (Ebubekir Hâzım Tepeyran)

• Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)

• Kuvayimilliye Destanı (Nazım Hikmet)

• Dağa Çıkan Kurt (Halide Edip Adıvar)

• Milli Savaş Hikayeleri (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)

• Yeşil Gece (Reşat Nuri Güntekin)

• Erenlerin Bağından (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)

• Zeytindağı (Falih Rıfkı Atay)

• Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri (Falih Rıfkı Atay)

• Çankaya (Falih Rıfkı Atay)

SOSYAL HOCAM


110

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938)

♥ Mustafa Kemal’in öğrenim gördüğü okullar

• Mahalle Mektebi (Selanik)

• Şemsi Efendi İlkokulu (Selanik)

• Mülkiye Rüştiyesi (Selanik)

• Askeri Rüştiyesi (Selanik)

• Askeri İdadisi (Manastır)

• Harp Okulu (İstanbul)

• Harp Akademisi (İstanbul)

♥ Mustafa Kemal Selanik Askeri Rüştiyesi okuluna giderken Ma-tematik Öğretmeni Yüzbaşı Mustafa Bey tarafından “Kemal” adını al-mıştır.

♥ Mustafa Kemal’in Askerlik Kariyeri

• 1905 yılında Şam 5. Ordu ilk görev yeridir.

• 1907 yılında stajını tamamlayarak Kıdemli Yüzbaşı olmuştur.

• 1909 yılında Hareket Ordusu Kurmay Başkanı olarak Kolağası Yüzbaşı Mustafa Kemal 31 Mart İsyanını bastıran orduda görev almıştır.

• 1912 yılında Şerif Bey kod adıyla Trablusgarp Savaşına katıla-rak sömürgeciliğe karşı ilk mücadelesini vermiş ve buradaki başa-rılarından dolayı Binbaşı rütbesine yükselmiştir.

• 1913 yılında II.Balkan Savaşında Bolayır Kolordusu Kurmay Başkanıdır.

• 1913 yılında II. Balkan Savaşında gösterdiği başarılarından do-layı Sofya Asker Ataşemiliterliğine getirilmiştir.

ATATÜRKÇÜLÜK VE ATATÜRK İLKE - İNKILAPLARIATATÜRKÇÜLÜK VE ATATÜRK İLKE - İNKILAPLARI

ÜNİT E ÜN İT E

1010

SOSYAL HOCAM


111



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• 1914 yılında 19. Tümeni kurmak üzere Tekirdağ’da görevlen-dirildi.

• 1915 yılında Çanakkale Savaşında Arıburnu ve Conkbayırındaki başarılarından dolayı ünü artmıştır. Anafartalar Grup Kuman-danlığına getirilmiştir.

• 1916’da Kafkas Cephesinde 16.Kolordu’da Muş ve Bitlis’i kur-tarmış Tümgenarelliğe yükselmiştir.

• 1917 yılında Veliaht Vahdettin ile Almanya’ya giderek cephede incelemelerde bulundu.

• 1917 yılında Suriye Filistin Cephesine VII. Ordu komutanı ola-rak atanmıştır.

• 1918’de Liman Von Sanders’ten Yıldırım Orduları Komutanlı-ğını almış bu görevle beraber I.Dünya Savaşında son görevini yap-mıştır.

• 1919 yılında IX.Ordu Müfettişi olarak Samsun’a çıkmıştır.

• 1919 yılında Erzurum Kongresinden önce Askerlik mesleğinden istifa etmiştir.

• 1921 yılında Kütahya-Eskişehir savaşından sonra Başkomutan seçilmiş ve askerlik mesleğine geri dönerek Sakarya Meydan Mu-harebesinde savaşmıştır.

• 1921 yılında Sakarya Meydan Muharebesinden sonra kendisine Gazi ünvanı ve Mareşallik rütbesi verilmiştir.

♥ Mustafa Kemal hayatı boyunca 4 defa (1923, 1927, 1931 ve 1935) Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

♥ Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’dan, Cumhuriyet sonrası inkılap dönemine kadarki (1927) zaman diliminde olan olayları anlattığı eserin

adı Nutuk’tur. Bu eseri CHP II.Büyük Kurultayında okumuştur. Nutuk’ta adı geçen kişiler; Kâzım Karabekir Paşa, Rauf Bey (Orbay), Refet Paşa (Bele), Cemâl Paşa (Mersinli), Nurettin Paşa (Sakallı), Kara Vasıf Bey (Karakol), Zeki Bey (Kadirbeyoğlu), Celâleddin Arif Bey, Cafer Tayyar Paşa (Eğilmez), Ali İhsan Paşa (Sabis), Bekir Sami Bey (Kunduh), Rıza Nur Bey, Çerkez Ethem Bey ve kardeşleri, Selahattin Bey (Köseoğlu), Hüseyin Avni Bey (Ulaş), Ali Rıza Paşa, Şerif Paşa, Ahmet İzzet Paşa (Furgaç), Çürüksulu Mahmut Paşa, Yahya Kaptan

♥ Atatürk’ün Yazdığı Eserler

• Nutuk (1927)

• Geometri (1937)

• Karlsbad Hatıraları

• Takımın Muharebe Talimi (Almanca’dan çeviri –1908)

• Tâbiye ve Tatbikat Seyahati (1911)

• Tâbiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Sureti Tahririne Dair Ne-sayih

• Zabit ve Kumandan ile Hasbihal (1918)

• Cumalı Ordugâhı

• Süvari: Bölük, Alay, Liva Talim ve Manevraları (1909)

• Bölüğün Muharebe Talimi (Almanca’dan çeviri – 1912)

• Vatandaş için Medeni Bilgiler

♥ Atatürk’e ilişkin yazılan önemli eserler

• Tek Adam: Şevket Süreyya Aydemir tarafından yazılmış Atatürk’ün biyografisidir.

• Çankaya: Falih Rıfkı Atay tarafından yazılmış Atatürk’ün haya-

SOSYAL HOCAM


112

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



tını da içeren eserdir.

• Atatürk Ne İdi? Falih Rıfkı Atay tarafından yazılmış anı ve de-neme türünden bir eserdir.

• Babanız Atatürk: Falih Rıfkı Atay tarafından çocuklara yönelik yazılmış dili sade bir eserdir.

• Gazi Paşa: Attila İlhan tarafından yazılmış bir eserdir.

• Bozkurt: H. Armstrong tarafından yazılmış, Atatürk’ün sağlı-ğında yayımlanan tek biyografisidir.

• Atatürk Modern Türkiye’nin Kurucusu: Andrew Mango tarafın-dan yazılmış biyografik eserdir.

• Atatürk Bir Milletin Doğuşu: Patrick Lord Kinross tarafından yazılmış biyografik bir eserdir.

• Doğunun kahramanı Atatürk: Bilal Şimşir’in yabancı basında çıkan haberlere yer verilerek Atatürk’ün yaptıklarının dünyada yankılarının ve büyük devletlerce kolonileştirilmiş üçüncü dünya ülkelerindeki etkilerinin anlatıldığı kitabıdır.

• Küçük Anılarda Büyük Sırlar: Mustafa Kemal Atatürk’ ün ha-yatını doğumundan önce başlayarak ve Mustafa Kemal ile irtibatı olmuş tarihsel kişiliklere de yer vererek ayrıntılı olarak anlatan Nurten Aslan eseridir.

• Yükselen Bir Deniz; Can Dündar’ın kaleme aldığı kitap Atatürk’ün öğrencilik hayatındaki ülke durumunu ve Atatürk’ün beraberliğin-de değişimleri anlatan bir kitaptır.

• İnkılap ve Kadro: Şevket Süreyya Aydemir tarafından 15 Ocak 1931’de, Türk Ocakları Merkez Heyeti binasında verilen bir kon-feranstan yola çıkarak 1932’de yayınladığı eserdir.

• Atatürk Devrimi Bir Çağdaşlaşma Modeli: Atatürk’ün doğumu-nun yüzüncü yıldönümünde yayınlanmak üzere 1978’de yazım çalışmaları başlayan ve Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları için Suna Kali tarafından özel olarak hazırlanan bir kitap.

♥ Mustafa Kemal’in fikir hayatının oluşumda etkili olan 4 kent

• Selanik, Manastır, Sofya, İstanbul

♥ Mustafa Kemal’in Düşünce Hayatını Etkileyen Yabancı Yazarlar

• Herbert George Wells

• Jean-Jecques Rousseau

• Voltaire

• Montesquieu

• Rene Descartes

• Sir (Charles) Leonard Wooley

• Leone Caetani

• Alfred Cort Haddon

• Davıd Leon Cahun

• Mustafa Celalettin ( Polonya Asıllıdır )

• H.F. Kvergic

• Joseph De Guignes

• Pittard

♥ Mustafa Kemal’in Düşünce Hayatını Etkileyen Türk Yazarlar

• Namık Kemal

• Mehmet Emin Yurdakul

• Sadri Maksudi Arsal

SOSYAL HOCAM


113



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

• Ahmet Mithat

• Abdülhak Hamit Tarhan

• Şehbenderzade Ahmed Hilmi

• Tevfik Fikret

• Ziya Gökalp

• Necim Asım Yazıksız

♥ Mustafa Kemal’in çok yönlülüğünü ortaya koyan özellikleri ve sözleri

• Vatan ve ulus sevgisi: “Ben, ne yapabildimse ancak onunla yapa-bildim. Türk’ten daha büyük millet var mıdır?”

• Mantıklı ve Gerçekçiliği: “Bizim akıl, mantık, zeka ile hareket etmek en belirgin özelliğimizdir.”

• Yaratıcılığı: O’na “ Ordu yok” dediler, “yapılır” dedi;“para yok” dediler “bulunur” dedi. “düşman çok” dediler “yenilir” dedi. Ve bütün dedikleri oldu.

• İdealistliği: “Biz ilhamlarımızı gökten, gaipten değil, doğrudan doğruya hayattan almış bulunuyoruz.”

• İleri Görüşlülüğü: “Geldikleri gibi giderler” Önderliği: “Bu zaferi kazanan ben değilim. Akdeniz yolunu Türk süngülerine açan kah-raman askerler kazanmıştır.”

• Birleştirici ve bütünleştiriciliği: “Milli Mücadelemiz süresince ister Saltanat- Hilafetçi olsun ister ulusal egemenlik yanlısı olsun herke-si vatanın kurtuluşu davasında görmek arzumuz”

• Devrimciliği ( İnkılapçılığı): “Türk Milletinin yeteneği ve kesin kararı medeniyet yolunda, durmadan, yılmadan ilerlemektir.”

• Çok Cepheliliği: Mustafa Kemal, askerlikten eğitime, sanattan

felsefeye, matematikten tarihe kültürden, hukuka değişik alanlar-dadüşünmüş insan zekasının kavrayabileceğibütün konularla ilgi-lenmiş ve eserler de vermiştir.

► Halk Fırkası

• Mustafa Kemal tarafından 9 Eylül 1923 tarihinde kurulmuştur. 10 Kasım 1924’te “Cumhuriyet” sözcüğü parti adına eklenmiştir.

♥ Halk Fırkasının parti programında;

• Egemenlik milletindir.

• Aşar vergisinin kaldırılması gerekir.

• Askeri süresi kısaltılmalıdır.

• Atatürk ilkeleri benimsenmelidir.

• Kanunların düzeltilmesi gerekir.

• Öğretim birliği sağlanmalıdır.

• Özel teşebbüs teşvik edilmelidir.

► Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

• 17 Kasım 1924 tarihinde Cumhuriyet’in ilanından sonra kuru-lan ilk (aynı zamanda ilk muhalefet) partisidir..

• Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Adnan Adıvar, Rauf Orbay kurucuları arasındadır. Parti başkanlığını Kazım Ka-rabekir üstlenmiştir.

♥ Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının parti programında;

• Bireysel özgürlükler korunmalıdır.

• Cumhurbaşkanının milletvekilliği kaldırılmalıdır.

• Dini düşüncelere saygılı olunmalıdır.

SOSYAL HOCAM


114

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• Devlet görevlilerin siyasi partilere üye olması engellenmelidir.

• Hükümete ait araziler topraksız çiftçiye verilmelidir.

• Liberal (Serbest Ekonomi) benimsenmelidir.

• Tek dereceli seçim sistemi benimsenmelidir.

• Yerinden yönetim uygulanmalıdır.

♥ Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kapatılmasına sebep olan olay Şeyh Sait İsyanı’dır.

► Serbest Cumhuriyet Fırkası

• 12 Ağustos 1930 yılında Atatürk’ün isteğiyle Ali Fethi Okyar tarafından kurulmuştur.

♥ Serbest Cumhuriyet Fırkasının parti programında;

• Cumhuriyetçi, milliyetçi ve laik esaslara bağlı kalınmalıdır.

• Dokunulmazlıklar yürürlükte kalmalıdır.

• Kadınlara siyasi haklar verilmelidir.

• Köylü ve çiftçiye uygun şartlarda krediler verilmelidir.

• Liberal (Serbest Ekonomi) benimsenmelidir.

• Limanlara uygulanan tekelcilik kaldırılmalıdır.

• Paranın kıymeti korunmalıdır.

• Tek dereceli seçim sistemi benimsenmelidir.

• Teşvik-i Sanayi Kanunu bütünüyle uygulanmalıdır.

• Yabancı sermayenin ülkeye girmesi uygun koşullar altında sağ-lanmalıdır.

• Vergiler halkın gücü doğrultusunda düşürülmelidir.

♥ Rejim karşıtı baskının parti içinde yükselmesiyle Ali Fethi Bey

rejimi korumak adına partiyi 17 Kasım 1930’da feshetmiştir.

• Atatürk İlkeleri

• Atatürk’ün ilkeleri 1937’de çıkarılan bir kanunla 1924 Anayasası’na eklenmiştir.

• Atatürk’ün Ulus egemenliğini ön planda tuttuğu; Ulusal ege-menlik, Ulusal irade, Yönetim, Seçim, Demokrasi, Çok partili sistem, Seçme ve Seçilme, Anayasa gibi kavramları içeren ilkesi Cumhuriyetçilik

• Atatürk’ün Vatan ve millet sevgisi, milli birlik ve beraberliğine dayanan; Ulusal bağımsızlık, Ulusal bilinç, Milli birlik, Milli bera-berlik, Milli tarih, Milli dil ve Türklük gibi kavramları içeren ilkesi Milliyetçilik

• Atatürk’ün din ve devlet işlerini birbirinden ayrılması üzerine inşa ettiği; Akıl, Bilim, Din ve vicdan özgürlüğü, Düşünce ve İnanç özgürlüğü gibi kavramları içeren ilkesi Laiklik

• Atatürk’ün toplum içindeki ayrıcalıkları kaldırmak adına inşa ettiği her türlü sınıf farklılığını reddeden; Eşitlik, Sosyal devlet, Sosyal Adalet, Demokrasi, Halka hizmet gibi kavramları içeren ilkesi Halkçılık

• Atatürk’ün devletin ekonomik kalkınmayı sağlaması adına doğ-rudan müdahale durumunu oluşturan; Ekonomi, Kalkınma, Yatı-rım, Kamulaştırma, İktisadi çalışma gibi kavramları içeren ilkesi Devletçilik

• Atatürk’ün yeni ve çağdaş toplum düzeni yaratma adına; Çağ-daşlaşma, Medeniyet, Devrim, Değişim, Modernleşme, Muasırlaş-ma, İlerleme ve Yenileşme gibi kavramları içeren ilkesi İnkılapçılık

SOSYAL HOCAM


115



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

► Atatürk Dönemi İnkılapları

♥ Atatürk’ün Siyasi alanda gerçekleştirdiği inkılaplar

• Saltanat’ın kaldırılması (1 Kasım 1922)

• Ankara’nın başkent ilan edilmesi (13 Ekim 1923)

• Cumhuriyet’in İlanı (29 Ekim 1923)

• Halifeliğin kaldırılması (3 Mart 1924)

• Şeriye ve Evkaf Vekaletinin kaldırılması (3 Mart 1924)

• Erkan-ı Harbiye Vekaletinin kaldırılması (3 Mart 1924)

• Osmanlı Hanedanının yurt dışına çıkarılması (3 Mart 1924)

• Kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi (5 Aralık 1934)

♥ Atatürk’ün Hukuk alanında gerçekleştirdiği inkılaplar

• 1924 Anayasasının ilan edilmesi (20 Nisan 1924)

• Medeni Kanunun ilanı (İsviçre örnek alınmıştır 1926)

• İtalya’dan Ceza Kanunu’nun alınması (1926)

• İsviçre’den Ticaret Kanunu’nun alınması (1926)

• İsviçre’den Borçlar Kanunu’nun alınması (1926)

• İsviçre’den Hukuk usulü muhakeme Kanunu’nun alınması (1927)

• Almanya’dan Deniz Ticaret Kanunu’nun alınması (1929)

• Fransa’dan İdare hukukunun alınması (1929)

• Kadınlara belediye seçimlerine katılma hakkı (1930)

• İsviçre’den İcra İflas Kanunu’nun alınması (1932)

• Kadınlara muhtarlık seçimlerine katılma hakkı (1933)

• Kadınlara Milletvekilliği seçme ve seçilme hakkı (1934)

♥ Atatürk’ün Eğitim ve Kültür alanında gerçekleştirdiği inkılaplar

• Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924)

• Medreselerin kapatılması (11 Mart 1924)

• Maarif Teşkilatı hk. Kanun (2 Mart 1926)

• Yeni Türk Harflerinin kabulü (1 Kasım 1928)

• Millet Mekteplerinin açılması (24 Kasım 1928)

• Türk Tarih Kurumunun açılması (15 Nisan 1931)

• Halkevlerinin açılması (19 Şubat 1932)

• Türk Dil Kurumunun açılması (12 Temmuz 1932)

♥ Atatürk’ün Toplumsal alanda gerçekleştirdiği inkılaplar

• Kılık, Kıyafet ve Şapka Kanunu (25 Kasım 1925)

• Tekke, Türbe ve Zaviyelerin Kapatılması (30 Kasım 1925)

• Miladı takvimin kabulü (1 Ocak 1926)

• Uluslararası rakamların kabulü (30 Mayıs 1928)

• Uluslararası ölçü birimlerinin kabul edilmesi (1 Nisan 1931)

• Hafta tatilinin Pazar’a alınması (27 Mayıs 1935)

• Soyadı Kanunu’nun kabulü (21 Haziran 1934)

♥ Atatürk’ün Ekonomik alanda gerçekleştirdiği çalışmalar

• İzmir İktisat Kongresi: 17 Şubat 1923 yılında Kazım Karabekir başkanlığında gerçekleştirilmiştir. Milli iktisadi kararları alınmıştır. Bu kongre doğrultusunda;

• -İş Bankası kurulmuş (1924)

• -Ticaret ve Sanayi Odası kanunu çıkarılmış (1925)

• -Yerli kumaştan elbise giyilmesi hk. Kanun çıkarılmış (1925)

SOSYAL HOCAM


116

SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E



• -Teşvik-i Sanayi kanunu çıkarılmıştır (1927)

• Aşar vergisi kaldırılmıştır (1925)

• Atatürk Orman Çiftliği açılmıştır (1925)

• Sanayi ve Maadin Bankası kurulmuştur (1925)

• İlk şeker fabrikası Alpullu açılmıştır (1926)

• İlk özel fabrika Uşak Şeker Bankası açılmıştır (1926)

• Kayseri Uçak Fabrikası açılmıştır (1926)

• Emlak ve Eykam Bankası kurulmuştur (1926)

• Kabotaj kanunu ilan edilmiştir (1926)

• İlk kağıt para tedavüle çıkarılmıştır (1927)

• Tarım Kredi Kooperatifleri kurulmuştur (1928)

• Toprak Reformu kanunu çıkarılmıştır (1929)

• Gümrük Tarife kanunu çıkarılmıştır (1929)

• Deniz Ticaret kanunu çıkarılmıştır (1929)

• Türk parasının koruma kanunu çıkarılmıştır (1930)

• Merkez Bankası kurulmuştur (1930)

• Türkiye Sanati Kredi Bankası kurulmuştur (1932)

• Zirai Donatım Kurumu açılmıştır (1932)

• Sümerbank kurulmuştur (1933)

• Halk Bankası kurulmuştur (1933)

• İller Bankası kurulmuştur (1933)

• I.Beş yıllık sanayi planı yürürlüğe girmiştir (1934)

• Etibank kurulmuştur (1935)

• Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü kurulmuştur (1935)

• İzmir Enternasyonel Fuarının açılması (1936)

• Denizbank kurulmuştur (1937)

• Fiskobirlik kurulmuştur (1938)

• Toprak Mahsulleri Ofisi açılmıştır (1938)

♥ Atatürk’ün Ulaşım ve Bayındırlık alanında gerçekleştirdiği ça-lışmalar

• Sivas-Erzurum Demiryolu ihalesi Türk mütahitlerin yaptığı ilk demiryoludur. (1923)

• Devlet Demir Yolları Genel Müdürlüğü kurulmuştur (1924)

• Anadolu demiryolarının devletleştirilmesi kanunu çıkarılmış-tır(1924)

• Yol Mükellefiyet Kanunu (1925)

• Türk Teyyare Cemiyeti (1925)

• İlk Planör uçuşu (1925)

• Teyyare Mektebi açılmıştır (1925)

• İlk sivil teyyare okulu Vecihi Hürkuş tarafından açılmıştır (1932)

• Türkkuşu okulu açılmıştır (1935)

• İlk baraj olan Çubuk barajı açılmıştır (1936)

• Motorlu Uçak Okulu açılmıştır.

• İlk kadın savaş pilotu Sabiha Gökçen (1936)

• İlk spor kompleksi Ankara 19 Mayıs Stadyumu açılmıştır (1936)

• Denizbank kurulmuştur (1937)

• Devlet Hava Yolları Genel Müdürlüğü kurulmuştur (1938)

SOSYAL HOCAM


117



SO

SYA

L H

OC

AM

YO

UT

UB

E

♥ Atatürk döneminde Sağlık alanında gerçekleştirilen çalışmalar

• Yeşilay kurulmuştur (1920)

• Sağlık Bakanlığı oluşturulmuştur (1920)

► Çocuk esirgeme kurumu kurulmuştur (1921)

• Heybeliada Senatoryumu kurulmuştur (1924)

• Umumi Hıfzıssıha kanunu çıkarılmıştır (1930)

• Sağlık ocaklarının temeli sayılan Etimesgut Numune Dispanseri kurulmuştur (1930)

• Sağlık ve sosyal yardım bakanlığı teşkilatı ve memurin kanunu çıkarılmıştır (1936)

♥ 1926’da kurulan Devlet İstatistik Enstitüsü dahilinde gerçekleş-tirilen ilk nüfus sayımı 1927

♥ Atatürk yurt gezisi sırasında Şapka devrimini Kastamonu-İne-bolu başlatmıştır.

♥ Mustafa Kemal’in büyük gazetelerin başyazarıyla beraber ger-çekleştirdiği ilk basın toplantısı İzmit (1923) şehrinde gerçekleşmiştir.

♥ Ankara’nın başkent olması hakkında yasa tasarısını meclise su-nan isim İsmet İnönü’dür.

♥ Türkiye’nin ilk başbakan ve ilk meclis başkanı

• İsmet İnönü (Başbakan)

• Ali Fethi Okyar (Meclis Başkanı)

sosyal hocam yks - alonot.com · 2021. 1. 24. · sosyal hocam yks tarih ders notları 3 sosy hocam...

Documents