sosyal teoride iktidar tartismalari marx nietzsche weber foucault debates on power in social theory...
TRANSCRIPT
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
1/111
T. C.
ULUDA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SOSYOLOJ ANABLM DALI
SOSYAL TEORDE KTDAR TARTIMALARI;
MARX, NIETSZCHE, WEBER, FOUCAULT
YKSEK LSANS TEZ
Fulya ZKAYA KARASMALOLU
BURSA 2006
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
2/111
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
3/111
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
4/111
TC.
ULUDA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Fulya zkaya Karaismailoluna ait Sosyal Teoride ktidar Tartmalar; Marx, Nietzsche,
Weber, Foucault adl alma, jrimiz tarafndan Sosyoloji Anabilim Dalnda Yksek Lisans
tezi olarak kabul edilmitir.
Bakan: Prof. Dr. Ahmet Cevizci
ye (Danman): Prof. Dr. Hsamettin Arslan
ye: Do Dr. Ferudun Ylmaz
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
5/111
iii
ZET
ktidar toplumsal yaamn gerei olarak toplumlarn ve bireylerin birlikte hareket
edebilme aracdr. Toplumsal yaamn gerei olan blm iktidarn blmdr; tbi
olan ve iktidar olan arasnda rol paylamdr. ktidar her ilikide ortaya kan katmanl,
ift ynl, hiyerarik bir yapdr. ktidar ilikilerinin iine doan birey iktidar, iktidarn
gcne maruz kaldnda, kendisi ile attnda fark eder. ktidarn her ilikide var
olmas, iktidar kavramnn inter disipliner bir perspektifte ele alnmas gereini dourur.
Sosyal Bilimlerin nc dnrlerinden Marx, Nietzsche, Weber ve Foucaultnun
almalarnda iktidar kavram merkezi neme sahiptir. Ancak bu dnrlerin her
birinin algladklar iktidar kendi yaadklar dnemde maruz kaldklar iktidardr.
Dolays ile onlarn iktidar tartmalarnn birbirleri ile kyaslamak sz konusu deildir
ancak yaadklar dnemlerin temel zelliklerine bakarak onlarn iktidar anlaylarnn
bir arada incelenmesi iktidar olgusunun gc, aralar, biimi ve deiimine dair bize
ok boyutlu kaplar aar.
Marx iin iktidar yaad dnemde ykselen kapitalizmdir ve Marksist teori
kapitalizme alternatif yaratma abasnn rndr. Nietzsche iin iktidar, yaama
tutkusunun gstergesidir, insan insan yapan temel bir gddr. Weber, Nietzschenin
geni perspektifteki iktidar anlayn tanml alan zerinde ileyen egemenlik ile
snrlandrarak brokrasi ve rasyonalizmin iktidarn betimler, aklamalar ile modern
sosyolojinin temellerini kurar. Foucault, Nietzschenin geneolojik yaklamn zneyi
ekillendiren iktidarlar zmlemek iin kullanr ve modern toplumda bireyin iktidar
alar ile evrili olduunu gsterir.
Bu dnrlerin almalarnn ulat ortak nokta iktidarn kanlmaz bir olgu
olduu, karlkl etkileim ile vcut bulduu, bu nedenle bireylerin iktidarn amalarn
ve zaaflarn her admda sorgulamalar gerektiidir.
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
6/111
iv
SUMMARY
In Social Theory debates on power plays the key role. Sociological power means the
chance to carry through ones will against social resistance. Ontologically, the will to
power is not the will of men to attain power over men, but it is the self affirmation of
life in its self-trascending dynamics, overcoming internal and external resistance. This
thesis gives place to both ontological and sociological approach. Thus, power takes
place wherever and whenever relationship between individual and society, government
and its citizens or relationship of an individual within himself. Such a broadening of the
realm of power in analysis necessitates interdisciplinary approach.
Especially, Marx, Nietzsche, Weber and Foucault are leading thinkers of power. All
these thinkers belong to different disciplines of Social Sciences. Their ideas can not be
comparable. Instead of comparing their ideas with each other, we verify their ideas in
their context, thus we reached the base of debates on power for possible further analysis
in future. Marx and Weber thought power sociologically; Nietzsches approach to
power is ontological. According to Nietzsche there is a notion of power as a motivation
of species to live. Foucault has argued that the transformation in the nature of the
exercise of power may be regarded as a change from power as a right to take life or let
live to a form of power which fosters life, later being described as a power over life, in
contrast to former sovereign power.
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
7/111
NDEKLER
GR 1
I. MARX VE KTDAR 15II. NIETZSCHE VE KTDAR 30III. WEBER VE KTDAR 45IV. FOUCAULT VE KTDAR 57V. DNRLER VE KTDARLAR 70VI. SONU 81
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
8/111
1
GR
ktidar zerinde dnmeye balamak, insann doa ile, dier insanlarla ve kendisi
ile olan ilikileri hakknda dnmeye balamak demektir; nk iktidar her ilikide var
olan bir kavramdr. nsann ilikileri doada, toplumda, kendi benliinde tezahr eder.
likilerin toplum iindeki grnmleri, insanlarn farkllklarnn grnmleridir,
eitsizliklerinin grnmleridir. Toplumu toplum yapan temel zellik eitsizliktir.nsanlar eit olmadklar iin bir aradadr. Eitlik bir deer, eitsizlik bir realitedir.
Toplum dediimiz dnya bir hiyerariler, bir eitsizlikler ve dolays yla bir eitsizlik
ilkeleri, bir g ebekesidir.1 Sosyolojik adan bakldnda iktidarn dayana
eitsizliktir. Toplumda iktidar, gc olmayan kurum, grup yoktur. ktidar herkesin
sahip olduu bireydir fakat hiyerarik dzenleme vardr, herkesin iktidarnn snrlar
vardr.
Toplum bir iktidar ilikileri ebekesi olduu iin iktidar atmalar alandr. Busosyolojiye atmac ekoln mirasdr. Toplumda atma iddetlendiinde kaosa yol
aacandan bireyler bu kaos ortamnda iktidara ihtiya duyarlar. Birey iktidara maruz
kaldnda iktidarn farkna varr; nk dzeni yalnzca iktidar salayabilir, yani en
gl olan, gc dierlerinden fazla olan. likileri birbirinden farkllatran onlarn
iktidar biimleri, g dereceleridir. Toplumda gc dierlerinden fazla olan iktidar
yoksa g ilikileri karmak ve polarize olmu demektir. ktidar rtlerin altna
saklan
r, mikro iktidar alar
arac
l
ile bireylerin davran
lar
na iler, varl
hissedilirancak sadece ayrdnda grnr.
ktidar kavramn ilikiler zerinden tanmlayan bir yaklam ok geni bir
perspektife sahip olur ve sosyal bilimlerin tamamnn konusuna giren bir kavramdan
bahsetmeye balar. ktidar kavramn sosyal bilimlerin tamam zerinden tartmaya
kalkmak ise ok geni bir klliyat kapsayaca gibi bu klliyatla doru orantl zaman
1
- ARSLAN, Hsamettin,Bilim, Bilimsel Bilgi vektidar, Dou Bat Dnce Dergisi, s.7, yl 2, 1999,s.66
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
9/111
2
da gerektirir. Elbette byle bir alma hayal edilebilir bir almadr, ancak bir tez
kapsam
nda yap
labilir bir al
ma deildir. te yandan iktidar kavram
n
birdisiplinin bak as ile tartan almalarn yapt zmlemeler deterministik
nedensellik ilkeleri retir; kavram daraltr; zaman ve mekan faktrn gz ard ederek
toplumlarn deiim srecine ilikin bilgi vermez. Bu tez iktidar kavramn sosyal
bilimlerin alanna giren bir kavram olarak deerlendirir ve adlar iktidar ile beraber
anlan drt byk sosyal bilimci zerinden iktidar kavramn tartmay amalar. Bu
sosyal bilimcilerin drdde Kta Avrupas gelenei iinde yer alan ve Anglo-Sakson
dnyann eletirisini yapan sosyal bilimcilerdir; sosyal bilimlerin farkl disiplinlerinden
gelirler ve iktidar kavramna ilikin almalar ile kerteriz noktalardrlar. Ancak bahsi
geen byk sosyal bilimciler sadece farkl disiplinlerden gelmekle kalmamakta ayn
zamanda farkl zaman dilimlerinde ve kontekslerde yer igal etmektedirler. Bu durum
tezin hem disiplin farkllklarn, hem de tarihsel farkllklarn dikkate almasn
gerektirmektedir; nk bu tezin amac sosyal bilimcileri birbiri ile kyaslamak,
fikirlerini birbiri ile karlatr p bir sonuca balamak deildir, tam aksine byle bir
yaklam dnrleri birbirine indirgeyerek kklerinden kopardndan tezin iddetle
uzak durma abas iinde olduu yaklamdr. Bu tezin mtevaz amac drt dnrn
iktidar anlaylarnn mmkn mertebe sistematik bir takdimini yapmaktr. Bu alma
bu yan ile derinlemesine bir iktidar zmlemesi deildir; interdisipliner perspektifte
ve geni bir zaman diliminde yer alan iktidar tartmalarndan yola karak gelecekte
yaplacak iktidar almalarna alt yap oluturma abasnn rndr. Bu tezin dile
getirilebilecek biricik zgn yan Trkiyede ilk kez bu drt dnrn bir arada ele
alnm olmasdr.
Hem iktidar kavram hem de bahsi geen sosyal bilimciler pek ok tartmann
konusu olmutur. Sosyal bilimler literatr iktidar tartmalar asndan hatr saylan
bir klliyatta sahip olduu gibi, tez konusu sosyal bilimcilerin her biri de ayr ayr tez
konusu yaplma kapasitesine sahiptir. Dolays ile tezin interdisipliner perspektiften
iktidara bakma abas tezin en byk eksikliinin kaynadr. Snrl zaman diliminde
geni bir literatr tarama zorunluluu ana nedenden tr zordur; birincisi bahis
konusu edilen sosyal bilimcilerinin kendi yazdklar kaynaklarn nemli bir hacime
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
10/111
3
sahip olmasndandr; ikincisi her bir sosyal bilimcinin iktidar farkl tarihsel
dnemlerde ve farkl
kontekslerde ele alarak farkl
disiplinlere referans kayna
olmasndan kaynaklanmaktadr; ncs ise ikincil kaynaklarda bu dnrlere ilikin
pek ok devam eden tartma ve yorum bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu
sorunlar aabilmek iin tez hazrlanrken birincil kaynaklara ulama abas ve sosyal
teorisyenin kendililik algs n planda tutulmutur. Ele alnan sosyal bilimcilerin
kullandklar kelime ve kavramlarn tarihe ve kontekse dein farkllklar sadece
tercmeden kaynaklanan yetersizliklerden deil kavramlarn zaman iinde kazandklar
ve kaybettikleri anlamlar dolays ile de kopuk grnmektedir. Bir sosyal bilimcinin
bahsettii kavram sosyologlar tarafndan iktidar, felsefeciler tarafndan g, psikologlar
tarafndan irade olarak okunabilmekte ve daha anlaml olabilmektedir. Bu nedenle yer
yer ayn kaynan farkl tercmeleri de karlatrlarak o kavrama karlk gelen
kelimelerden en uygun olana yer verilmeye allmtr. Bu yaklam kelime
bolluunda oulcu bir kargaann rn deil, siyaset bilimi, felsefe ve sosyolojiyi
birbirine indirgememe, nanslar dikkate alma abasnn rndr. kincil kaynaklar
taranrken ise kaynan yazarnn adnn ele alnan sosyal bilimciden nde olmamasna
dikkat edilerek sosyal bilimlerde en ok kabul grenlere ulalmaya allmtr. Btn
bunlara ramen bu tez btn kaynaklara ulamak sureti ile literatr tam olarak tarad
ve bu problemleri ad iddiasnda deildir.
Sosyal Teori kavram literatrde sosyal bilimlerde uzmanlamann dourduu
daralmann sakncalarn amak iin kullanlr. Bu almann bahis konusu ettii
dnrler dar anlamda uzman sosyal bilimciler deil, sosyolojik, felsefi, iktisadi,
siyasi armlar olan byk teorilere imza atm sosyal teorisyenlerdir. Genel olarak
iktidar kavramn Marxn siyaset bilimi, Nietszchenin felsefe, Weberin sosyoloji,
Foucaultnun insan bilimleri erevesinde tartt dnlr oysa bu karm tam
olarak doru deildir. Konu edilen sosyal teorisyenlerin her biri iktidar kavramn
yaadklar dnemi etkileyen toplumsal hareketlerden yola karak tartmlar ve farkl
iktidar alglarna sahip olmulardr. Tezin giri blmnde dnrlerin yaad
dnemi etkileyen olaylara ve iktidar kavramn konu edinen disiplinlere ilikin temel
aklamalara yer verilmektedir. Tezin birinci blmnde kronolojik olarak ilk olan
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
11/111
4
Marx ve iktidar kavramna yer verilmitir. Karl Marxn (1818 1883) yaad dnem
sanayi devriminin etkisi ile kapitalizmin ykseldii dnemdir; bu nedenle Marxkapitalizmi ve kapitalist iktidar tartm ardllarna ykl bir ideolojik miras
brakmtr. Fikirleri felsefeden, ekonomiye, siyaset biliminden, sosyolojiye kadar pek
ok alanda yank bulmutur. Onun literatrde bu kadar ok tartma konusu edilmesi
bir yandan fikirlerinin yaylmasn salarken dier yandan fikirlerini deforme etmitir.
Bu nedenle Marx ve ktidar blmnde direkt olarak birincil kaynaklardan yararlanma
abas n plandadr. kincil kaynaklara bavurma gerei duyulduunda ise yaygn
olarak kabul gren Giddens ve Elsterin tartmalar tercih edilmitir. Tezin nc
blmnde modernliin en etkili dnrlerinden Alman filozof Nietzsche ve ktidar
kavramna yer verilmektedir. Friedrich Nietzschenin (1844 1900) insann yaam
gds olarak g istencini gren felsefesi onu dierlerinden daha geni bir alanda
iktidar dnr yapar. Filoloji eitimi alan Nietzsche siyaset sosyolojisi yapmak
amacnda deildir. Onun aforizmalarnn hedefi ondokuzuncu yzyl Avrupasnda
egemen Anglo-Sakson dncedir. Nietzschenin Anglo-Sakson dnce nezdinde
yapt rasyonalite ve modernite eletirisi Weber ve Foucaultu nceleyerek
Nietzschenin halen gncelliini koruyan bir filozof olmasn salar. Tezin nc
blmnde yer alan Max Weber (1864 1920) iktidar kavram zerinde en kapsaml
tanmlamalar yapan ve iktidarn olumsal ynlerini de sergileyen toplumbilimci olarak
karmza kar. Modern sosyolojinin kurucularndan olan Weberin iktidar tartmalar
Marx ile hesaplamasnn ve rasyonalizm eletirisinin rndr. Tezin drdnc
blm felsefe ve psikoloji eitimi alm olan Fransz sosyal bilimci Michel
Foucaultnun (1926 1984) iktidar ilikilerini aa karan zmlemelerini konu
eder. Foucaultnun gnlk hayattaki iktidar yaplarnn gemiteki kkenlerine dair
Nietzscheden beslenen yaklam iktidar tartmalarna yeni bir boyut katmtr. Bu
blm hem iinde yaadmz iktidara ilikin zmlemeleri ierdiinden, hem de
Foucaultnun kendi azndan almalarna dair yapt aklamalarn literatre gemi
olmasndan dolay dier blmlere gre ikincil kaynaklara daha az ihtiya duymutur.
Dnrler ve ktidarlar blmnde ise bahis konusu sosyal teorisyenlerin iktidar
kavramna ilikin ortak ve farkl yanlarnn alt izilerek, kyaslama yapmakszn
disiplinlerin snrlarnn almas hedeflenmitir.
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
12/111
5
ktidar kavram Trkede bat dillerindeki g kavramnn karl olarak kullanlr,
son y
llarda iktidar kelimesinin g olarak tercme edildii siyaset bilimlerine ilikinevirilerde aka gzlenmekle beraber, g kelimesi ilk anda doadaki fiziki gce
arm yapar. Trkede iktidar kelimesi, ingilizce power, franszca pouvoir,
almanca macht kelimelerinin karl olarak deerlendirilir. Ancak ingilizcedeki
power kelimesi hem insann, hem de doann kudretini iaret eden bir anlam ierir.
Dilimizde g kavram iktidardan daha kuatcdr. Her g iktidar olmayabilir, ancak
her iktidar bir gtr. G kavram gce sahip olan iaret ederken, iktidar kavram gce
sahip olanla tbi olan arasndaki ilikiye iaret eder. Trkede kudret, erk, g iktidar
kavram ile e anlaml olarak karmza kan kelimelerdir. ktidar talebi felsefi
metinlerde etik deerlerin dnda ve tesinde varolu sebebidir. nsan iktidar
dnyadaki fiziki varlndan nce ister ve hayatta kalmak iin iktidarn fiziki grnts
olan gc kullanmaya balar. Kavram olarak iktidar ikincil olarak toplumda
hkmetme yetisini elinde bulunduranlar iaret eder. Geleneksel toplumlarda iktidarn
keskin ve net izgilerini daha iyi gzlemlemek mmkndr. ktidarn kim ve ne olduu,
gcn nereden ald aktr. Canneti, Tanrya inanan herkes srekli Onun iktidar
altnda olduuna inanr ve bu iktidarla kendi tarznda uzlar2 diyerek iktidarn
karlkl olarak gl olann gcnn kabul olduuna dikkat eker.
Toplumu ynetmek adna iktidar talebi, tahakkm etmek, hkm srmek, egemen
olmak ile bireyin kendi yaam zerinde iktidar talebi birbirinden farkl ynlere yol alr.
Biri siyaset bilimi ve siyaset felsefesi erevesinde devlet kavramn tartmalarn
odak noktasna getirirken, dieri felsefe balamnda insann varoluunu odak noktas
haline getirir. Oysa iktidar sadece siyasi anlamda hkmedenler ve devlet ile snrl
olmad gibi sadece felsefi konteksde praksisden ayr olarak da dnlemez.ktidar
ilikisi iktidar olan ve tbi olan arasnda geer, dolays ile iktidardan bahsedildiinde
sadece glden yani iktidar olandan bahsedilmez, tbi olan iktidarn taycsdr.
Tabiyet asndan bakldnda Schopenhauer, Nietzsche ve Foucaultnun bireyin kendi
yaam zerinde iktidarna ynelik bireyin kendini gerekletirme ediminde kanlmaz
bir olgu olarak iktidar ele aldklarphesizdir. Schopenhauer, Nietzsche ve Foucault
2 -CANNETI, Elias, Kitle vektidar, ev.Glat Aygen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998, s.280
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
13/111
6
bireysellik nosyonuna sahiptir. Bireysellik; bireylerin biricikliini vurgulam ve
sekinci bir kiilik grnts oluturmutur3
Weber ve Marx ise dierleri ilekarlatrldnda iktidar daha fazla siyaset bilimi, sosyoloji ve ekonomi iinde
grerek tartmtr. Marxn bireyi eyleyen bireydir, Weberin bireyi ise demir kafes
iinde ynetilen bireydir. Weber iin iktidar kavram sosyolojik bakmdan ekilden
yoksundur.4 Bu nedenle Weber, iktidarn snrlandrlm bir alan olan egemenlik
(tahakkm) tanmn yaparak iktidar tartr. Weber iin iktidar sosyolojik konteksde
rasyonalizmdir; Marx iin iktidar ekonomi politik konteksde kapitalizmdir; bu nedenle
Marxn iktidar tartmalarnn hedefinde kapitalizm vardr. Bununla beraber hem Marx,
hem de Weber iin iktidar toplumsal yaamn gereidir; tahakkm, brokrasi, atma,
maniplasyon, iddet, g gibi kavramlar iktidar tartmalarnn olmazsa olmaz
unsurlardr.
De facto iktidar ve iktidar isteminin ortaya k insann varoluu ile e zamanldr.
nsann doadaki eylemi hayatta kalma mcadelesinin rndr. Arthur Schopenhauer
(1778 1860) bunu irade / isten / kuvvet / enerji olarak tanmlar. Schopenhauerin
tan
mlad
irade sadece kendini isteyen bir tr karanl
k, kr, bilinsiz ilk g gibi bireydir, irade kendini arlk, drt ve kuvvet olarak somutlatrr daha dorusu
hissettirir, bir yandan da bilinte izlerini brakr.5 ada psikanalizde tanmlanan
bilind Schopenhauerin irade tanmna yaklar. rade; hem bilin, hem zeka ile
ilgilidir ancak bu iki kavram Schopenhauerin tanmlad irade kavramn oluturmakta
yeterli deildir. Ruh, zeka, bilin ve akl ile birlikte fikirler, beynin son derece sallantl,
ikinci dereceden nemli rnleridir. Schopenhauer, psiik boyuttan ayr ve bamsz
olarak yaln zca fiziki hareketin var olduunu iddia etmez.6 Shopenhauerde irade
insann isteyen bir varlk olduuna iaret eder, neyi istedii deil, istemesi n plandadr.
Bryan Magee bu nedenle Schopenhauerin irade kavram yerine enerji kavramnn
3 - STAUTH, G. - B. S. TURNER,Nietzschenin Dans, ev. Mehmet Kk, Ark Yaynlar, Ankara1997, s.924 - LUKES, Steven,ktidar ve Otorite, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, ed. Bottomore, Tom, ev.SabriTekay, Ayra Yaynevi, Ankara, 2002, s.6595 - GRN, Klaus-Jurgen,Arthur Schopenhauer, Varolmann Acs Schopenhauer Felsefesine Giri, der.Veysel Atayman, Don Kiot Yaynlar, stanbul, 2003, s.86
- MAGEE, Bryan, Byk Filozoflar Platondan Wittgensteina Bat Felsefesi, ev. Ahmet Cevizci,Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s.225
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
14/111
7
daha ak olacan dnr. Schopenhauer, bir tan dmesinde, bir insann
eyleminde ne kadar irade varsa, o kadar irade olduunu syler.7
Schopenhauerintanmlad irade zeka, ruh, bilin ve akldan bamsz hareket edebilen, gerektiinde
onlar kullanabilen, kendini bunlarn aracl ile kendi varln hissettiren, g
kullandnda grnr olan bilind bir kavramdr. Schopenhauer zeka, ruh gibi irade
rnlerini temel alarak gelitirilen felsefi ve ilahi aklamalarn asl k basama olan
iradeyi gz ard ettiklerinden yanlg iinde olduklarn dnr. Akln rnlerini
eyletirme eilimi felsefenin zerk alanlarda kapal kalmasna, insann iktidarn
tahakkm, glnn egemenlii altnda kaybolmasna neden olur. Schopenhauer bu
eilime kar kan nc dnrlerdendir. Nesnenin zneden bamsz olmadna,
insann nesnelerin bilgisini isteyen varlk deil isteyen bir varlk olduuna bu nedenle
gerektiinde nesneleri tanmlayabileceine iaret eder. Marx ve Nietzsche,
Schopenhauerin irade kavramndan yola kar; ancak Marx, Nietzsche gibi metafizik
anlamnda varolu ile balantl g istencine vurgu yapmaz; bunun yerine praksise
vurgu yaparak kollektif zm retme dar alan iine kendini hapseder; g tutkusunun
yaratt nesnelere kar toplumu uyarmaya alr, bilinli zne kavramn getirir, belirli
bir iktidar talebini (kapitalist iktidar) aa kararak, bilinci ve zekay Schopenhauerin
kr iradesine kar greve arr. Marx, dinin doasn, metann dnyasn eletirir.
kisinin ayrld nokta Shopenhauerin iradenin yaratt nesneleri zne bilincinin
znel yanlsamas olarak, Marxn ise nesnelerin retim ve mbadele sreci neticesinde
ortaya kan toplumsal yabanclamamann kayna olarak grmesidir. Bu nedenle
Marx iktisadi zmler retme abasna girer. Schopenhauer yzn metafizie
evirirken, Marx materyalizme evirir. Nietzsche, Schopenhauerin izinde srekli bir
iradenin, enerjinin varln kabul eder ancak irade kavramn yeterli bulmaz gelitirerek
iradenin amacn g istenci, iktidar talebi olarak tesbit eder. Nietzscheye gre g
istenci iyi ve kt kavramlarndan bamsz, varolmann doal sonucu, yaama isteinin
gstergesi dolays ile yaamn olumlanmasdr. Nietzsche, insann en korkun ve en
esasl talebi kudrete ynelik igdsdr8der.
7 - A.g.e., s.2268
- NIETZSCHE, Friedrich, Gstenci; Btn Deerleri Deitiri Denemesi, ev. Sedat Umran, BireyYaynclk, stanbul, 2002, s.355
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
15/111
8
Siyasi anlamda iktidar kavramnn tarihte yer alan eden totaliter iktidarlar nedeni ile
olumsuz ar
mlar
vard
r; ancak bu olumsuzluklardan te iktidar toplum yaam
n
ngereidir. ktidar bireylerin yaamlarn tek balarna srdrmelerinin imkanszlndan
kar; hkmedilenlerin karlarn korumak adna onlarn faydas iin, gc isteyerek
sahip olanlar arasnda bir i blmdr. Doal eitsizlik ortamnda gcn
birletiriciliinde hep beraber daha gl olma formudur.
ktidarn gc toplumlarn ve bireylerin kimliklerini oluturur; iktidarn gcn
kullanma ekli toplumun deerlerini, kltrn belirler. ktidar geni bir mekan ve
zaman zerinde iler; iktidarn varl sadece gc fiziken kulland zamanlarda belirir.G, iktidar grnr klar, iktidar dinamik ve anlk olarak gc kullanr. G ne kadar
ok kullanlrsa, iktidarn varl o kadar youn hissedilir. ktidar, gcn rtk olarak
kullanld ve sonularn hedeflenmeksizin belirlendii kltrlerde her trl sistemik
ve yapsal deterministik geyi kapsayacakekilde genleir; ancak varln kaybetmez.
Gcn tek elde topland iktidarlar merkezilemi iktidarlardr; gcn topluma yaygn
dald iktidarlar ise datlm iktidar olarak karmza kar.
Merkezilemi siyasal iktidarlar devletin otoritesini vurgular; tebann gvenlikbeklentisi ile iktidarn istikrar beklentisi yksektir. Platonun ideal devleti vatandalarn
toplamndan daha fazla ve onlarn stnde organik bir btn olan merkezi iktidardr.
Hobbesun toplumsal szlemenin rn gl devleti herkesin herkesle savan
engelleyen9merkezi bir iktidardr. Hobbes, insanlarn gvencede olmasnn koulunu
otoriteye boyun emeleri ve otoritenin srekli olmasna balar ve hkmet ynetmeye
muktedir olduu srece, insanlarn devlete sadakat borcu olduunu dnr.
Datlm iktidar, merkezi iktidarn kar kutbunda yer alr; merkezi iktidar gibi
genel zellikleri belirlenemez. Datlm iktidar gcn toplum iinde birbirine eit ve
ya eite yakn yaygn bir dalm olduuna iaret eder. Datlm iktidar bireyin
zgrln ve haklarn ncelikli grrken, merkezi iktidar devletin seimlerini
ncelikli grr. Siyaset felsefesinin devlete ynelik bu kavramlarn sosyoloji ve siyaset
bilimi erevesine oturtursak aadaki tabloyu elde ederiz.
9 - HOBBES, Thomas,Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001, s.94
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
16/111
9
Teba (Gsz)
Rza verir, sadk Rza vermez, sadk deil
Merkezi G Meru totaliter rejimler Meru olmayan totaliter
rejimlerktidar
(Gl) Dank G Meru totaliter olmayan
rejimler
Kaos
Tablo 1.1
Tabloda yer alan iktidarn snflandrlmasna dair keskin izgiler gerek hayatta o
kadar da keskin deildir; ancak bu tablo Weberci bir anlayla yaplan zmlemenin
rndr.
Bireyin kendi hayat zerinde iktidar talebi ile toplumsal hayatta iblm
neticesinde hkmetmeye talip olanlarn iktidar talebi arasnda ayrm yapmak zellikle
nemlidir. Bireyin kendi hayat zerinde iktidar sahibi olmak istemesi ile toplum
zerinde iktidar sahibi olmak istemesi ayn deildir; ancak ayn kaynaktan, gc kendi
setii sonulara ulamak iin kullanmay istemesinden kar. Bireyin kendi hayat
zerinde iktidar sahibi olmas kendini gerekletirme, bireysel kimliinin yaptalarn
yerletirme projesidir. Bireyin kendi hayat zerinde iktidar, kendi hayat zerinde
iktidar sahibi olmad durumlarn bulunmas yani zel alan ile kamusal alan arasnda
blnme olduunda alglanabilir ve anlam kazanr. Hannah Arendtin aka belirttii
gibi insan zorunlulua tabi olduunu bilmezse zgr olamaz, nk onun zgrl
daima kendisini zorunluluktan kurtarma yolundaki hi bir zaman tam anlamyla
baarl olamad abalar iinde kazanlr. Baka bir deyile ne zaman
zgrletiimizin farkna varmak iin kamusal alann karsna koyacam z bir zel
alana gereksinim duyarz.10
te yandan bireyin toplum zerinde iktidar sahibi olmak istemesi daha ileri bir
admdr ve sadece bireyin kendi hayatna dair isteklerini ifade etmez, kollektivist
10
- TORMEY, SMON, Totalitarizm, ev. Abdullah Ylmaz, Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar,stanbul, 1992, s.92
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
17/111
10
karlara vurgu yapar; kitlenin iktidarn istedii dorultuda ynlendirilmesini hedefler.
Toplumda gc kullanan gc isteyen ve sahip oland
r; zerinde g kullan
lan ise bugcn kullanmndan kar bekleyen tbi olandr. Tarih boyunca iktidar sahibinin
nemli arac olmutur; iddet, servet, bilgi. iddet, servet ve bilgi topluma ceza tehditi,
dl vaadi, ikna ve zeka eliinde sunulur, iktidar sahibinin otoritesinin srekliliini
salar. Modern devlet meru kaba g kullanm hakkna sahip yegane otoritedir. Devlet,
ilevlerini yerine getirirken bask yntemlerinin tek sahibi olmaya, g kullanmn
tekelinde tutmaya abalar. ktidarn otoritesini salamasnn aralar sadece yukardan
aaya dayatlan iddet, servet ve bilgi deildir; mdahele etmeme, nlem almama,
grmezden gelme ve brokrasinin arkasna saklanma iktidarn toplumu manipule
ederken kulland dier aralardr.
Toplum zerinde iktidar talebi, g birliinin retenlik ve mkemmelliyetilik vaadi
ile kendini aka ifade eder; ancak rtk olarak tekinin yklmasn ve yok edilmesini
gerektirir. Toplumda iktidara talip olan sadece alnan kararlarn, yaplan eylemlerin
sorumluluunun deil, alnmayan kararlarn, yaplmayan eylemlerin sorumluluunun da
ta
y
c
s
d
r. Yapt
r
m gc yksek olan iktidar
n zaaflar
toplumun zaaflar
na,stnlkleri toplumun stnlklerine dnr.
ktidar kavram sosyal bilimciler tarafndan Asimetrik ve Kollektif kapasitenin
kullanm arac olarak iki farklekilde yorumlanmtr. Asimetrik iktidar anlaylar bir
tarafnn kazancnn dier tarafnn pahasna olduu iddiasn tar, toplamn sfr
olduundan hareketle her zaman iin kaybeden ve kazanan ayrr. Bu anlaylarda,
toplumsal ve siyasi ilikilerin rekabeti olduu ve mahiyeti itibariyle atmal
olduklarnn varsayld sylenebilir.11
ktidara asimetrik yaklamlar iktidardenetim, bamllk ve eitsizlik erevesinde kavramsallatrr.
ktidar kolektif kapasitenin kullanm arac olarak gren anlaylar iktidarn yapsal
belirleyicileri ile tayclarn birlikte deerlendirir ve herkesin birden kazanabilecei
iddiasn tar. ktidar kollektif bir kapasite veya baardr. Bu tr anlaylarn,
toplumsal ve siyasal ilikilerin en azndan ihtimal olarak uyumlu ve ortaklamal olduu
11 - LUKES, Steven,ktidar ve Otorite, s.630
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
18/111
11
yolunda bir gre dayand sylenebilir.12 Asimetrik iktidar grlerinin tersine
kollektif iktidar anlay
iktidar
bakalar
n
n zerinde bask
arac
olarak alg
lamaz; bugrler ehir devletlerindeki katlmc, uzlamac, kollektif bilincin egemenliinden
yola kar. Platon ve Aristotales iin siyasal iktidar cemaatin btnnn iktidardr.13
Kollektif iktidar anlaynn nde gelen isimlerinden Arendt iktidar yaamn emir-itaat
ilikisinin iinde deil; egemen olmaktan ok varlnn mkemmelliini grme
arzusunun bir sonucu olarak deerlendirir. Eer poliste olup biten eylerin arkasnda
yatan bir motivasyon kaynandan sz etmenin bir anlam varsa, bu, kamusal bir grev
ya da ykmllk, ortak bir yarara hizmet etme arzusu falan deildir. Motivasyon daha
ok, grnrdeki tek ilevi kiisel grkem araynn bir arac olarak hizmet etmek olan
edimler yoluyla, kendi esizliimizi ve bireyselliimizi aa vurma ynndeki,
varolusal temelli bir arzudan gelir.14
Giddens, asimetrik ve kollektif iktidar anlaylarnn birbirinden soyutlanamaz
olduuna dikkat eker. G, etkileim sreleriyle kurumsal olarak ilikilidir ve
stratejik davranta sonulara ulamakta kullanlr15 diyerek iktidarn hem kollektif
hem de asimetrik taraf
n
vurgular. Giddens, iktidar
egemenlik ve dntrmekapasitesi arasnda karlkl etkileim sonucu ortaya kan ilikisel bir kavram olarak
grr.
Asimetrik iktidar anlay, hiyerarik yap iinde iktidar daima bir kazanan bir
kaybedeni olan bir iliki olarak grdnden g dalm arasnda net bir fark sz
konusudur. te yandan kollektif iktidar anlay konsensusa vurgu yapar, konsensus
gcn yaygn daldnn gstergesidir. ktidar ister asimetrik, ister kollektif olarak
deerlendirilsin; gl iktidartebaay kendi istekleri dorultusunda maniple edebileniktidardr. Gl iktidar kendi hakikatini topluma dayatr veya onu iktidarn
hakikatlerine doru ynlendirir, dntrr.
12- A.g.e., s.63013- A.g.e., s.63314- TORMEY, Simon, Totalitarizm, s.9315
- GIDDENS, Anthony, Sosyal Teorinin Temel Problemleri, ev. mit Tatlcan, Paradigma Yaynclk,stanbul, 2005, s.236
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
19/111
12
Tarih boyunca bilim hakikatin peinde olmutur, te yandan hakikatin ne olduu,
neye gre, kime gre hakikat olduu tart
mal
bir kavramd
r. Mutlak ve tek iyi, tekhakikat kavram felsefe tartmalarnn merkezinde yer almtr. nsann dnya algsnn
kendi varl ile zde olmas mutlak hakikatin ne olduu sorusuna farkl yantlar
verilmesine sebep olmu, bireyler hakikati deil, hakikatleri tartmak zorunda
kalmlardr. Gerekte toplumun hakikatleri, iktidarlarn hakikatleridir. Gl iktidarlar
mutlak hakikate olan inancn artmasn salarken, datlm iktidar yaplar hakikatlerin
oalmasnn ve tartmalarn artmasnn kaynadr. Bugn yaadmz dnyann
hakikat temelleri modern dnemin balangcnda atlm olan iktidar ilikileri ile
ekillenerek gnmze gelmitir.
Servetin yaratld, bireyin zgrletii, endstriyel devrimler ve Fransz ihtilalinin
yaand akl egemen klan nesnellik iddialar ile kendini merulatran dnem modern
dnem olarak anlr. Modernlik Batda onsekizinci yzyl civarnda ortaya kan, o
zamanlardan bu yana da toplumsal, ekonomik ve siyasal dizgeler demetine gnderme
yapan biremsiye terim olarak adlandrlabilir.16Onsekizinci yzyl Avrupada ulusal
devlete egemen ynetim biiminin mutlak monariden ayd
n despotlua dnt,gerekliin aklc ifadesi ve bilimsel devrimlerin perinledii bilimsel mkemmellie
duyulan iman ile karakterize edilen Aydnlanma dnemidir. Glenen burjuva snfna
kar kilise ve kral g birliine gittiinden, burjuva snf kamuoyunun gcn yanna
alabilmek iin filozoflara kulak vermitir. Voltaire, Rousseau, Diderot, Montesquie,
Kant bu dnemin nde gelen dnrleri olarak dikkat ekicidir. Aydnlanma ann
idealleri eitlik ve zgrlktr; eitlik ve zgrlk ideallerine akla dayanan gelime ve
iyilii tartlmaz grlen bilim aracl ile ulalaca varsaylmtr. Rasyonelliin
artmasnn ideallere ulamay salayaca fikri ve bilimsel bilginin mutlak doruluuna
duyulan sonsuz gven, monariden Aydn Despotlua geiin arac olmutur. Bu
dnemde bilim, burjuva snfnn yannda yeralarak geleneksel iktidar motifleri olan
kilise ve kraln gcn zayflatma rol oynamtr. Aydnlanma dneminde kilisenin ve
kraln iktidarnn paralanmas yeni hakikat iddialarnn ortaya kn tetiklemitir.
16
- SARUP, Madan,Post-yapsalclk ve Postmodernizm, ev. Abdlbaki Gl, Bilim ve SanatYaynlar, Ankara, 2004, s.186
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
20/111
13
Bilimsel objektiflik iddialar ile kendini merulatrarak Ortaadan ayrlan modern
toplum, ayn
zamanda tar
msal retim ve ticarette dayal
geleneksel toplumdan daradikal bir koputur. Modern toplum, insan emeini doann tekrarlanan rutinine gre
deil, sanayinin ihtiyalarna gre kullanr; ancak insan emeinin tarmdan sanayiye
geii sancl olmu, toplumsal deiikliklerle beraber, toplum mhendislii
kavramlarnn ortaya atlmasna sebep olmutur. Modern toplumda Habermasn ortaya
koyduu gibi mutlak bilgi olarak akl ylesine ezici bir biim stlenir ki, yalnzca
modernliin kendine gvenini pekitirme sorununu zmekle kalmaz, bu sorunu
gereinden daha iyi zer. Tarihin harc olan bilinli insan eylemi, akln kurnazl
sayesinde, aktrlerin niyetlerinden bams z aralarla, mutlak amalarna ular.17
Akln egemenliindeki modern dnem kitlelerin bireyleri retmesini salamtr.
Kitlelerce retilen bireyler ise kendini gremeyen gz misali grdklerini kendi benlii
ile zdeletirmi, kendine yabanc kimliini yceltmitir. Weberin aklc hukuksal
rasyonalizasyon srecine ilikin zmlemesinde aklad brokrasi bu
yabanclamann ve bireycilemenin kayna olarak karmza kar. Modern toplumsal
gelimenin esas ynnn meru eitsizliin yklenilirlii yerine, sanayilemenin
gerektirdii yksek dzeyde farkllam roller sistemi ierisindeki bireyler tarafndan
yerine getirilen ilevler zerinde temellendiini, z olarak yeni bir tabakalama
rntsne doru olduu ileri srlmtr.18Bu iddia modernliin Avrupadaki zaman
ve mekanla balantl kklerini yadsyarak genletirir. Oysa Avrupadaki iblm ve
brokrasi benzerleri tarih boyunca tarma dayal ekonomilerde de yaanmtr ancak hi
biri geleneksel toplumdan kopuu gerekletirmemitir. Bu nedenle Braudelin
modernlii kapitalist retim tarznn geliimi ve hakimiyeti ile biimlenen bir tr
uygarlk19olarak grme eilimi son derece anlamldr.
Kendisini iyi bir Avrupal20 olarak tanmlayan Alman filozof Nietzsche birey iin
modern olmann ne anlama geldiini sorgulayarak modern bireyin ina srecini
17 - CALLINICOS, Alex,Postmodernizme Hayr, Marksist Bir Eletiri, ev. ebnem Pala, AyraYaynlar, Ankara, 2001, s.10318 - A.g.e., s.6019 - BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali Klbay, mge Kitapevi, Ankara,2001, s. 2420
-SOLOMON, Robert,Nietzsche, Perspectivism and the Will to Power, Great Minds of the WesternIntellectual Tradition, The Teaching Company, Virginia, 2005 s.174
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
21/111
14
tartmasyla dikkat ekicidir. Modern dnemin geleneksel deerlerden kopuu ile
kimliini kaybeden znenin farkl
iktidar odaklar
aras
nda kendini ina etme ve edilmesreci Nietzschenin eserlerinde perspektivizm kavram ile hayat bulmutur. Farkl g
odaklar arasnda farkl hakikatleri iaret eden perspektivizm moderniteden post
modernizme uzanan dnemde Nietzschenin ilk byk postmodernist21 olarak
karmza kmasnn nedenidir. Marxn eitlik hedefi ile Nietzschenin doal eitsizlik
gereine ilikin kabul iki dnr kar kutuplara atar. Antik dnemden gnmze
dein iktidar ilikisinde her zaman kanlmaz olan iktidarn ve tbi olann birbirini
gerektirmesidir ve bu durum paradoksal bir ilikidir. Belki de iktidar tarafndan zoraki
bask ile madun braklan zne kendililik bilincine en ok sahip olan isteini iktidara
ramen ifade edebilen en zgr znedir. Foucaultnun tartmalarnda ortaya konulduu
gibi, znenin iktidar tarafndan mikro iktidarlar araclyla kurulduu benimsenirse
mutlak zgrlk kavram da mutlak eitlik kavram gibi ebedi olu srecinde topik bir
dnce olarak yerini alr. Ancak unutulmamaldr ki toplumlar ve insanlar besleyen
topyalardr.
21
- ROBINSON, Dave,Nietzsche ve Postmodernizm, ev. Kaan H. kten, Everest Yaynlar, stanbul,2000, s.2
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
22/111
15
KARL MARX
(1818 1883)
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
23/111
16
I. MARX VE KTDAR
Modern dnemde gerekliin aklc inas, bireyin iradesini aklclkla
snrlandrm, bireyi doadan zgrletirdiini ilan eden teknolojik gelimelerin ve
ekonomik yaplarn brokratik tasmasn bireyin boynuna geirerek insani iradeyi saf
d brakmtr. Moderniteden postmoderniteye uzanan sre iinde Marx, Saint Simon
ve Nietzsche modernlik hakknda etkili dncelerin balang noktasdr. Onsekizinci
yzyln sanayi ve siyasi devrimleri ile ekillenen modern dnem anlay Saint Simon
iin insan aklnn ilerlemesidir. Saint Simonun dncesinde sanayi toplumu, bilimsel
bilginin gc ile snf kartlnn yok olduu somut bir toplum biimi kurar. Marx da
akln ve bilimin gcne inanr; ancak modern dnem algs Saint Simonun iyimserlii
ile karlatrldnda ok daha gerekidir. Marxn zellikle Komnist Manifestoda
yer alan modernlik tanmlamas son derece canl ve etkileyicidir. retimdeki srekli
devrim, tm toplumsal koullarn kesintisiz biimde deimesi, srekli varolan
belirsizlik ve rahatszlk, burjuva dnemini btn ncekilerden ayrr. Btn bu
sabitlenmi ve dondurulmu ilikiler, eski ve sayg duyulan nyarg ve dnceler
silsileleri ile birlikte silinip sprlr; yeni biimlenmi olanlar da daha
kemikleemeden modas gemi hale gelirler. Kat olan herey buharlar; kutsal olan
herey kirletilir; insanolu da sonunda ciddi duyularla, yaamn gerek koullaryla ve
kendi tr ilikilerle yzyze gelmeye zorlanr... Burjuvazi yok olmak istemeyen tm
uluslar, burjuvazinin retim tarzn benimsemeye zorluyor; onlar uygarlk denen eyi
benimsemeye, yani burjuva olmaya zorluyor. 22 Marx, iinde yaad dnemin
eskilerden farkl radikal bir deiim srecine iaret ettii konusunda adalar ile
hemfikirdir, ancak yeni dnemin iktidar olan burjuva iktidarn hayranlkla karlamaz.
Marx burjuvazinin uluslararas pazara ynelmesini, geleneksel ilikileri (feodal,
ataerkil, pastoral) deiime uratmasnn ardndaki rasyonliteyi anlar, kabul eder; ancak
22
- MARX, Karl, F. ENGELS,Komnist Parti Manifestosu, ev.Erkin zalp, NK Yaynlar, stanbul,2005, s.14
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
24/111
17
burjuvazinin istekleri uruna toplumun dedii bedeli grmezden gelemez ve eletirir.
Marx, burjuvazinin rasyonalitesini sorgulamaz, Onun akln ve bilimin rettii bilginin,
insan mutluluunun arac olduundan phesi yoktur. Onun eletirilerinin hedefi bu
mutluluu paylama arac olan kapitalizme dairdir.
Marxn fikirleri, endstriyel kapitalizmle onsekizinci yzyln siyasal
devrimlerinin toplumda yaratt katastrofik etkilerin ve deiimlerin zmlenmesinin
rndr. Marx kendisine Aydnlanmay balang olarak almtr, Aydnlanma tarihi
onun iin dnmn bir aamasdr. Marx, Aydnlanma tarihinin srekli bir ilerleme
olduu anlayn paylamaz. Marx burjuva toplumunu akln gerekletirilmesi olarakdeil, zellikle kendi teknolojik dinamizmi ve snfl toplumu ykma yetenei tayan bir
toplumsal g olan proletaryay beslemesiyle ayrt edilen, snf smrsnn son biimi
olarak grr.23 Marx, akln gerekletirilmesini sosyalizmde grr. Marxn iktidar
karsndaki tutumunu anlamak iin, onun emek, yabanclama, toplumsal snflar,
snf atmas ve devlet kavramlarn anlamak gerekir. Ancak iktidar kavram ile gl
balar olan bu kavramlar zaman ve mekan balamlarndan soyutlanarak okunduunda
farkl imalara ynelir.
Marxn dnceleri felsefe alannda Hegelden ve Feuerbachdan, siyaset ve
ekonomi alannda Adam Smith, David Ricardo ve James Millden beslenmitir.
Nitekim, Marxn teorisinin ayrc zellii olan tarihsel materyalizm kklerini
Hegelden alr. Hegel maddesel dnyadaki gelimelerin, dncenin diyalektik
gelimesinin bir yansmas olduunu ileri srer;24Sradan bilimin deneyimi, nesneden
bams z olan bir zne tarafndan geekletirilir ve bu deneyimin, zneden bamsz
olarak var olan nesneyi aa vurabilecei kabul edilir. Oysa aslnda, bu deneyim,
doann barnda yaayan ve ona ayrlmazcasna bal olan, ama ayn zamanda ona
kart olan ve onu dnme uratmak isteyen bir insan tarafndan gerekletirilir;
yani, bilim dnyay insana gre dnme uratma isteinden doar ve bilimin son
amac , teknik uygulamadr. Bundan tr, bilimsel bilgi hibir zaman mutlak olarak
23 - CALLINICOS, Alex,Postmodernizme Hayr, Marksist Bir Eletiri, s.10224
-Alexandre Kojve, Hegelin ynteminin diyalektik deil betimleyici olduunu ileri srmtr ancakbu tartma tezin kapsam dndadr ve tartmann sonucunun tezin iddialarnda belirleyicilii yoktur.
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
25/111
18
edilgin deildir. Bilimsel deneyim, nesnenin kendisindeki hibireyin tekabl etmedii
bir yntemi nesneye uygulayan znenin etkin mdahelesinden dolay nesneyi bozar.25
Marx, Hegelin dncesini tersine evirerek dnce dnyasndaki deiimlerin madde
dnyasndaki deiimlerden kaynaklandn ileri sren diyalektik materyalizm
anlayn gelitirir. Marx, diyalektik materyalizm kavramn topluma uygulamak sureti
ile tarihsel materyalizm kavramna ular. Tarihsel materyalizm kaynan emein
dnmnden alr. nsan ile doa arasndaki deiimin balca biimi olarak emek,
doay deitirirken insann onun aracl yla kendisini ve toplumu da deitirdii
tarihsel olarak gelien bir srete26 varolur. Emein farkllamas ile deien retim
tarzlarnn retimi arttrmas ilerici bir nitelik tar. nsanlk doa zerindeki denetimini
arttran ardarda evreler aracl yla, belirli doal glere hemen hemen tam baml
olduu durumdan uzaklar; yle ki Marxn insanln toplumsal tarihi hakknda ...
toplumun ekonomik oluumundaki ilerici alardan ve daha yksek biimlerinden sz
etmesi olanakl hale gelir.27 retim biimindeki ilerici deiim Marxn tarihsel
materyalizm anlayn pozitivizm ile uzlatrr. Marx iin, insan toplumunun tarihi,
tamamen aka, sn f atmasnn diyalektiine gre analiz edilebilecek bir birim ya
da ilerlemeyi ierir. Bu tarihsel ilerlemenin iki silsilesi vardr; retici glerin
gelimesi ve insanlarn kendi yaam koullarn anlama ve denetleme glerinin
artmas. Bunlar insanln maddi dnyaya tam egemenlii olgunlarken ayn anda
tarih ncesini arkasnda brakan sosyalizmin gereklemesiyle el ele giderler.28Marx
her toplum tipinin bir ncekinden bilimsel ve teknolojik olarak ileride olmasn gelime
olarak deerlendiren, evrimci bir tarih anlayna sahiptir. Marxn Aydnlanmay
ilerleme olarak deerlendirmeyii ile bilim ve teknolojik deiimleri gelime olarak
deerlendirmesi eliik deildir; Aydnlanmay ilerleme olarak deerlendirmeyii bilimin ve akln getirdii ilerlemeye duyduu gvensizlikten deil, bilim ve akln
25 - KOJEVE, Alexandre,Hegel Felsefesine Giri, ev. Selahattin Hilav, Yap Kredi Yaynlar, 2001,stanbul, s.17926 - BOTTOMORE, Tom, Marksizm ve Sosyoloji, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, ed. Bottomore, Tom,ev. Mete Tunay, Ayra Yaynevi, 2002, Ankara, s.13127 - A.g.m., s.13128
- GIDDENS, Anthony, Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, ev. mit Tatlcan, ParadigmaYaynlar, stanbul, 2000, s.80
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
26/111
19
burjuva snfnn karlarna hizmet ediyor olmasndandr; bu nedenle snf atmasn
analizlerinde n plana karr.
Bilimsel ve teknolojik deiimler toplum yapsn retim sistemlerini belirlemek
sureti ile ina eden yap talardr. Marxn yaad dneme bakldnda Avrupa
toplumunun ve kltrnn, tarihin hibir dneminde olmad kadar retim ilikileri ve
ekonomi tarafndan ekillendirildii grlr. Braudel onsekizinci yzyl Avrupasn n
endstri Avrupas ne giriimci ne de sermayeden yoksundur; pazarn hatta uluslararas
pazarn talebine cahil deildir; bazen imdiden yar younlam bir emek gcne,
giriimcinin elinin altnda olmak zere sahiptir. Buna karlk, bugnn btnazgelimi lkeleri gibi, iyi eklemlenmemi bir ekonomiden tr skntldr... n
endstri ancak dk cretler sayesinde yaayabilmektedir. Refahn sonunda cretlerin
ykselmesine izin verdii herhangi bir blgede iilerin durumu bir dzelmeye grsn...
Endstri burada snmekte veya en iyisinden yabanc rekabet tarafndan
ldrlmektedir.29 diyerek tasvir eder. Ardndan gelen 1780 1830 arasndaki
dnemde ngilterede pamuk retimi ve madencilik alanlarnda gerekleen teknik
yenilikler aracl ile endstri devrimi yaanm ve retim artmtr. Avrupanntamam heterojen bir grntyle n endstrinin ardndan endstri devrimini yaamtr.
Endstri devriminin bir sonucu olarak iktidar ve bilimin mahiyetleri deimitir.
ktidarn meruluk temeli geleneksel ya da demokratik r zadan uzaklaarak rasyonel
sorumlulua doru kaymtr.30Tekniin ekonomik atlm salamas bilimin ihtiyalar
adna davet edilmesini getirmitir. O zamana kadar bilim btn itibariyle genellemeci,
teorik ona hi soru sormayan zanaatsal bir teknikle ibirlii yapmaya31 pek alk
deildir. Bilimin teknik taraf
ndan davet edilerek kullan
lmas
neticesinde bilimselbilgiye hayranlk duyularak yceltilmesi kanlmaz sonu olarak karmza kar. 1848
senesinde Komnist Manifestoyu yazarken Marxn yaad Avrupa, teknik aracl
ile ekonominin talebine gre toplumsal olarak yeniden ekillenen Avrupadr. Hegel,
felsefe ve dini, toplumlar, kltrleri belirleyen ana bileenler olarak grr. Marx,
29 - BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, s. 41930 - FERRAROTT, Franco,Endstri Devrimi ve Bilim,teknoloji ve ktidarn Yeni Nitelikleri, Bilim ve
ktidar der. Federico Mayor, Augusto Forti, Tbitak yaynlar, Ankara, 2000,s.4131 - BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, s. 421
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
27/111
20
Hegelin aksine, retim ilikilerinin ve ekonominin, toplumu ve kltr belirlediini
savunur. Sanat, felsefe ve din; toplumu ekonomik yapnn gereksinimlerine gre
dzenlemek, savunmak ve deerleri belirlemek iin ortaya kan st yaplardr. Marxa
gre ekonomik altyap st yapy belirlemektedir.
Marx pozitivist ve ilerlemeci tarih anlayna ramen emek, yabanclama eletirisi
ve komnizm yaklam ile romantiklere benzer. Marx, ktisadi ve Felsefi El
Yazmalarnda unu yazarHayvan kendi hayat faaliyetiyle dolayszca zdetir. Kendini
ondan ayrmaz. Kendi hayat faaliyetidir o. nsan ise, hayat faaliyetinin kendisini,
iradesinin ve bilincinin nesnesi yapar. nsann hayat faaliyeti bilinlidir. Onundolayszca btnletii bir belirleme deildir. Bilinli hayat faaliyeti, insan, hayvann
hayat faaliyetinden derhal ayrr.32 nsann kendilik bilinci hayvandan farkl olarak
zamann ve mekann btnsellii iinde gereklemez, zaman ve mekan boyutunda
insan kendi bilincini farkllatrarak alglama kapasitesine sahiptir. Marx, Kapitalde
Bir rmcek, bir dokumacnn yaptna benzeyen iler yapar. Bir ar, peteklerini ina
ederken birok mimar utandracak kadar ustadr. Fakat en kt mimar, en iyi ardan
farkl klan ey, yapsn gerek alemde kurmadan nce zihninde tasarlamasdr. Heremek srecinin sonunda, daha nceden iinin imgeleminde balang halinde varolan
bir sonu elde ederiz. i zerinde alt malzemede yaln zca bir biim deiiklii
yapmakla kalmaz, ayn zamanda, onun modus operandisini bir yasa haline getiren
kendi amacn da gerekletirir ve kendi iradesini bu amaca tabi klmak zorundadr33
der. Marx, insann genel bilincinden deil, kendililik bilincinden, kendisini
alglayndan, kendine ilikin imgeleminden, tahayylnden bahseder. nsann
mekandan ba
ms
z zaman iinde kendililik alg
s
ama ve aralar
n tesbitini gerektirir.Bu anlamda Marxn znesi bilinli znedir, kendi ama ve aralarnn ayrmn
yapabilen rasyonel davranan znedir. Marx akla hayranlk duyar, bireyin rasyonel bir
uyanklk ve bilgililik iinde bulunmas gerektiinin altn izer. Marx, insan
hayvanlardan ayran zellikler olarak amallk, retim, alet kullanma, alet yapma,
kendinin bilincinde olmas, dil kullanmas ve bilinsiz trden ibirliini sayar ve
Marxn insana zg diye verdii zellikler iinde en salam olanlar insann kendinin
32
- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, ev.Semih Lim, Liberte Yaynlar, Ekim 2004, s.6233 - MARX, Karl,Kapital I, ev.Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Mays, 2004, s.181
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
28/111
21
bilincinde olmas ve dil kullanmasdr.34 Marx insan emeini, insann bilincinin ve dil
kullanmasnn bir rn olarak deerlendirir, emek kavramn maddi retimle
snrlamakszn insan etkinliinin arac olarak varoluun ve toplumsal yapnn belirleyici
gc olarak grr.
Marxn emein yabanclamasna ilikin eletirisi bir iktidar eletirisi olarak
karmza kar. Yabanclama, kiinin veya toplumlarn eylem veya iinde bulunulan
durum nedeniyle kendi etkinliinin sonularna, rnlerine, yan etkilerine, iinde
yaad topluma, doaya ve kendi zgn kapasitesine yabanc duruma gelerek
btnselliini kaybetmesi eylemlerinin zaman ve mekandan koparlarak amalarndan bilinsiz hale dnmesidir. Yabanclam emek, baz insanlara bakalarnn
zorladklar bir alma, zgr yaratc etkinlie kart olarak zoraki emektir ayrca, ii
tarafndan onunla retilenlere, bakalarnca yani retim sisteminin efendilerince el
konulduu bir emek trdr.35 1840lardaki ama ve aracn ayran kendililik
bilincindeki Marxn zanaatkar iisi, tarihsel srete retimin retim bandlarna
geerek btnln kaybetmesi ve paraya indirgenmesi ile emeine yabanclamtr.
zne, tpk kovandaki ar gibi yaptnn btnln tahayyl etmeksizin sadece vesadece kendi grevi zerinde uzmanlaarak arasal akl iinde yaamaya balam,
toplumsal btnlnden ve benliinden uzaklaarak paralanmtr. Btnlk
tahayyln kaybeden zne topluma da yabanclamtr.
Marx iin g, emein gcdr. Marxa gre kapitalist sistemde iinin iki
zgrl vardr, emek gcn satma zgrl ya da alktan lme zgrl.Ancak
bu gl anlatmn ardnda yatan, iinin emek gcn satma mecburiyetinden ok
iinin hayatn srdrebilmesi iin alternatif edim yollarnn yokluu fikridir. cretler
yksek iken emek gcn satmann alternatifi ancak geimlik dzeyde yaamak
olduunda kii emek gcn satmaya zorlanyor yorumu yaplabilir ancak cretlerin
geimlik dzeyde olduu durumda iinin problemi alternatif edimin yokluudur.
cretli emek asndan smr, bask ve zorlama kavramlar arasndaki ilikiyi Elster
aadaki ekilde zetler. Bir ii, retim aralarndan kendi adam bana payn
34
- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.6835 - BOTTOMORE, Tom, Marksizm ve Sosyoloji, s.131
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
29/111
22
alarak ekilse onun hayatartlar iyileecek ise, imdiki halde smrlyor demektir.
Bir ii, kendi retim aralarn alarak ekilse onun hayatartlar iyileecek iseimdiki
halde emek gcn satmaya basklan yor demektir. Bir ii, kendi retim aralarn
alarak ekilse onun hayatartlar kabul edilemez lde ktleecek ise, imdiki halde
emek gcn satmaya zorlanyor demektir.36Birbirlerine yakn kavramlar olan smr
bask ve zorlama arasndaki bu farklarn ortaya konmas nemlidir. Smr genellikle
bask ve zorlama ile gerekleen bir olguymu gibi deerlendirilir; oysa Marx kapitalist
sistemde bask ve zorlama olmakszn smrnn gerekleebildiine dikkat eker.
Marxa gre kapitalizmin byk kusuru smr, yabanc
lama ve den karorannda sakl toplumsal elikidir. Marx, kapitalizmin retim srecinde deil blm
srecinde adaletsiz olduunu ifade eder. Nitekim kendine mal edilen kapitalistin iiyi
soyduu iddialarna kar kendini yle savunmaktadr. Bir bilgi dman tek bana
emekilerin rettii art deerin, haks z birekilde kapitalist iverenlere kald
grn yanl biimde bana atfediyor. Oysa ben bunun tam tersini sylyor, yani,
meta retiminin belirli bir noktada ister istemez, kapitalist meta retimine dntn
ve onu yneten deer yasasna gre art deerin emekiye deil, hakl olarak kapitaliste
kaldn iddia ediyorum.37 Giddens, Marxn argmannndan hareketle Kapitalizm
z gerei elikilidir, zira kapitalist retim biiminin (zel mlkiyetin) ileyii onunla
elien bir yapsal ilkeyi (toplumsallam retimi) gerektirir. Bandan beri kapitalist
retim bir yatrm retim-kar-yatrm - dngs iinde zel sermaye birikimini
ierirken, kendisiyle kartlk ierisindeki baka yapsal unsurlar gerektirir ve bu ynde
bir eilim sergiler. Bu elikili unsurlarn odada kapitalist retim anarisine kar
retim srelerinin sosyallemi kontrol yatar38der. Marxn elikili birlik biimleri
olarak grd bu yap iktidarn retim sistemini kontroln zorunlu klar. Giddensn
hazrlad aadaki tablo Marksist anlamda kapitalizmin elikisini zetler niteliktedir.
36 - ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.21537
- LUKES, Steven, Marksizm ve Ahlak, ev. Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar, istanbul, 1999, s.7438 - GIDDENS, Anthony, Sosyal Teorinin Temel Problemleri, s.305
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
30/111
23
MODERN KAPTALZM
TEMEL ELK zel mlkiyet/ toplumsallam retim
TEMEL KNCL ELK Ulus-devletin hegemonyas / sermayenin
uluslararaslamas
SSTEM DEJENERASYON TP Sa totalitarizm (faizm)
Tablo 3.139
Marxn kapitalist iktidarn eletirisi olarak kulland smr kavram, kapitalizm
iindeki elikili noktalardan biridir. Kapitalist sistemde iinin kapitalistin belirledii
deer zerinden emeini satmaktan baka seenei yoktur. Elsterin smr kavramna
yaklam iinde bulunduumuz dnemin koullar ele alndnda en gereki yaklam
olarak durmaktadr.Smr terimi, adaletsizlik armlar ierir. Smrnn
adaletsiz olduunu sylemek, onun kaldrlmas gerektiini sylemektir. Fakat bu szn
anlaml olmas iin, smrnn kaldrlabilir olmas gerekir. Tarihsel kant ve teorik
argman, kapitalist smrnn kaldrlmasnn, esas olarak zendirici problemleri
yznden, yalnzca smrenlerin deil, smrlenlerinde durumunda bir bozulmaya yol
aacana iaret ediyor. Bu doru ise, ya herkesin refahnn geriledii bir duruma
geiin blmnde adalet asndan bir ilerleme olabileceini, ya da smr denilen
eyde ahlaken yanl herhangi birey olmadn , buna toplumsal olarak gerekli
eitsizlik gibi baka bir ad vermek gerektiini sylemeye mahkum oluruz. Bu
seeneklerden ne biri ne de br smrnn adaletsizliini ne srecek bir kimse iin
ekici deildir. nk, o takdirde, kaldrlmas gereken smrnn kaldrlabilecek bir
smr olmad izlenimi doard.... Smrlenlerin durumunu ktletirmeksizinsmry kaldrmak, imdiki tarihsel koullarda yaplabilir deildir belki, ama farkl ve
daha uygun bir anlamda kukusuz yaplabilir niteliktedir... Kapitalizm altnda, iiler
ok altklarna, giriimciler ynetim becerilerini kullandklarna, kapital sahipleri
karlarn yeniden yatrdklarna gre, smrsz alternatifin uygulanmas nnde
fiziksel engeller olmadn biliyoruz.... Tarihsel yaplabilirlik, greli ve ok deiken
39 - A.g.e., s.307
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
31/111
24
bir kavramdr. Bugn kanlmaz olabilen ama sonsuza kadar yle kalmas gerekmeyen
eitsizlikler lehine bir argman olarak hizmet edecekekilde mutlaklatrlmamaldr.40
Marxn smr kavramn detayl olarak tartmasna ramen, hak ve adalet
kavramn burjuva ideolojisi olarak deerlendirir. Marx, hak ve adalet kavramlarnn
greli olduu ve yerleik dzen iinde tanmlandnn farkndadr, bu nedenle onlara
akn ve mutlak gereklik yklemez. rnein kredi ile yaplan bir i neticesinde elde
edilen karn bor alnan kiiye braklmas karsnda u aklamay yapar, Doal
adaletten sz etmek samadr. retimi yrtenlerin arasnda geen ilemlerin adaleti,
bunlarn retim ilikilerinin doal sonularndan ileri geldikleri olgusuna dayanr. Buekonomik ilemlerin, ilgili taraflarn iradi hareketleri olarak, kendi ortak iradelerinin
ifadeleri olarak ve bir nc tarafa kar yasa zoruyla kabul ettirilebilir szlemeler
olarak grndkleri hukuki biimler, srf biimler olarak bu ierii belirleyemezler.
Bunlar onu yaln zca ifade ederler. Bu ierik retim tarzna tekabl ettii, ona uygun
dt yerde adaletlidir. Bu biimle elitii yerde adaletsizdir. Kapitalist retim
temeli zerinde klelik adaletsizdir; tpk , metalarn kalitesine hile kartrmann
adaletsiz olmas gibi.41
Marxn dikkat ektii nokta yasalar kapitalist paradigmaiinde tanmlanan retim biiminde adalet ve hak kavramlarnn ayn paradigma
erevesinde deerlendirildii ve kapitalist smrnn hakl grnddr. Marx
gerekliin ve hakikatn kaynan praksis olarak grdnden kapitalizm iinde
kapitalist praksisden kaynaklanan hak ve adaletin phesiz hakl ve adil olaca fikrine
sahiptir. Ancak Marx, kapitalist paradigmaya gre hakl ve adil olann sanki zaman ve
mekandan bamsz mutlak olarak hakl ve adil gibi deerlendirilmesine kardr.
Platonnun Adalet glnn iine gelendir
42
sav
n
n erevesinde Marx da genelkurallar yoluyla iledikleri lde btn kurumlarn adaletsiz olduunu iddia eder43
Genel kurallar birbirinden farkl bireylere ayn kurallarn uygulanmasn
gerektirdiinden her zaman hatal ve eksik kalacaktr.
40 - ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.200-20141 - MARX, Karl,Kapital Ekonomi Politiin Eletirisi III, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, 2003, s.298-29942 - PLATON,Devlet, ev. Sabahattin Eyubolu, M. Ali Cimcoz, T. Bankas Kltr Yaynlar, stanbul,2003, s.2843
- MOORE, S., Marx on the Choice Between Socialism and Communism, Harward Universty Press,1980, s.45
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
32/111
25
Sosyolojik adan bakldnda kurumlar iktidarlardr. Marx siyasi kurumlara ilikin
fikirlerini 1850li yllarda Avrupada varolan kapitalist toplumlar inceleyerek onlarn
sorunlarn gzlemleyerek gelitirmitir. Kapitalist toplumda Devlet Teorisi, Marxn
en etkili fikirleri arasndadr. Marxa gre Devlet ile toplumun yaps , siyaset
bakmndan iki ayrey deildir. Devlet toplumun yapsdr. Devlet, toplumsal yaplarn
ktln kabul ettii lde, bunlar ya hibir insan gcnn stesinden
gelemeyecei doal yasalara yahut Devletten bamsz olan zel yaaya ya da devlete
bal olan idari yetersizliklere yorar... Devlet, bir yanda ynetimin ama ve iyi
niyetleriyle, te yanda ara ve kaynaklar arasndaki elikiyi, kendisini yok etmeden
ortadan kaldramaz, nk kendisi bu elikiye dayanmaktadr. Devlet, kamusal yaay
ile zel yaay arasndaki, genel ve zel karlar arasndaki elikinin stne
kurulmutur.44Marx, devletin ilevleri ile ilgilenir; onun devlet anlaynda kapitalist
devlet meru olmad gibi, komnist devlette iddete dayanmaz. Ancak Marx, devletin
balayc gce sahip kararlar koyma kapasitesi ynnden iddete mi, meruiyet
inancna m, dayanmaya m yoksa baka bir kaynaa m dayand45sorusuna aka
sorarak yant aramaz bunun yerine devletin hizmet ettii karlarn kimin kar
olduunu sorgulayarak snf atmasn n plana karr. Marxn devletin belirli snfa
zg grevleri ile tarafsz olan grevleri arasnda ayrm yaparak devleti deerlendirmesi
onu snf karlarnn birlikteliine dayanan iktidar yapsna gtrr. 1850 ncesinde
burjuvazinin hem ekonomik hem siyasi alanda aka gc elinde tuttuu iddiasn
tayan Marx, 1850 sonrasnda burjuvazinin siyasi alanda mutlak iktidarn gizledii
fikrindedir. 1850lerde belli bal Avrupa lkelerinde burjuvazi, onun karlarna pek
de dolayszca uygun olmayan bir siyasi dzende geliip serpildi. Bu nedenle Marx, bu
aykrl tarihsel materyalizmle tutarl bir biimde aklamak iin bir geriye ekili
hamlesi yapt. Burjuvazinin mlkiyet sahibi olup ynetici olmayan ilk sn f olduu
gerei ile yzlemek ve ayn zamanda siyaseti aklayan eyin erge iktisat olduu
grn de korumak zorundayd. zm Feragat Teorisi salayacakt.46 Feragat
Teorisi ile Marx, devletin burjuvazinin karna hizmet etmesinin tesadfi olmad ve
44 - MARX, Karl,Devlet ve Hukuk, Batda Siyasal Dnceler Tarihi Seilmi Yazlar Yakn a, der.Mete Tunay, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Mart 2004, s.126 - 12745
- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.40246 - A.g.e., s.412
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
33/111
26
ekonominin iindeki burjuvazinin aka iktidara gelerek siyasi hayatn iinde grnr
olmaktan bilinli olarak kandn iddia eder. Burjuvazi, iktidardan kendi karlarn
daha iyi korumak iin feragat eder. Burjuvazinin siyasi iktidardan uzak durmasnn
sebebi iilerin fkesini kapitalistlere veya toprak sahiplerine evirme riskine karn
siyasi g sahibi olan snf, aristokratlar araya sokmaktr. Siyasi g sahibi iktidar
dmann fkesini sourabilecek bir tampon olarak karmza kar. Marx,
aristokratlarn 1. Napoleonun halk karsnda davranna temel aldn beyan ettii,
herey halk iin ama hi birey halk tarafndan deil47ilkesinde olduu gibi herey
burjuva iin ama burjuvalar tarafndan deil eklinde davranmak niyetinde olduunu
syler. Feragat Teorisine gre burjuvazi, siyasi erkten uzak durmaya karar veren
kollektif bir aktrdr48.
Marxa gre kapitalist devletin almas gerekir, kapitalist devletin almas iilerin
retim sreci iindeki denetimi yeniden ele geirmeleri ile ilikilidir ancak bunun nasl
salanaca Marxdan gnmze zmlenemeyen bir sorun olarak kalmtr. Gnmz
toplumlarnda devlet ve iktidar kavramlarn sadece snf karlar erevesinde
aklamak gcn dalm etkisini gzden karan fazlasyla indirgemeci bir yaklamolarak durmaktadr. Marxn kapitalist devlet anlayndan snfsal egemenliin arac
olduuna ilikin blmn karrsak elimizde devlete ilikin Marxdan kalann
ekonomik ilikilerin iinde gerekletii koordine edici bir ereve49olduu grlr.
Devletin tarihte ilk kez snfl toplumlarda ortaya kt tesbitini yapan Marx,
kapitalist devletin almasn, kapitalist toplumda snflarn almas kouluna balar.
Marx kapitalist sistemde cretli emekiler, kapitalistler ve toprak beylerini byk
snf olarak sayar. Marx tam olarak ifade etmemitir ama Marksist snf kavram
insanlar retim aralar ile olan ilikilerine gre tanmlar; yani retim aralarna sahip
olanlar ve olmayanlar, ardndan da kendileri alanlar ve bakalarnn emeini satn
alanlar. Ancak snf kavram tarih boyunca farkl retim ilikileri iindeki toplumlar
aklamakta yetersiz kalmaktadr nk kollektif eylemde belirleyici yegane baskn
47 - A.g.e., s.41548
- A.g.e., s.41549 -GIDDENS, Anthony, Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, s.229
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
34/111
27
etken katlan bireylerin snfsal konumu deildir. Snf kavram zellikle prekapitalist
toplumlarda tutarl aklama getirememektedir. Marxn ardllarndan Althusser,
Lefebre, Luxemburg, Lenin, Gramschi, Korsch ayrmn, mlkiyet ilikileri, smr
veya piyasa davranna dayanlarak yaplm olduu iddiasndadrlar. zellikle dikkat
eken nokta ise Marxn snf lt olarak mlkiyete haddinden fazla nem vermesi,
gc ise olduundan nemsiz grmeye ynelmesidir.50 Marxn retim aralarnn
mlkiyeti dndaki g ilikilerini olduundan nemsiz grmesi onun analizlerinin
kusurlu noktalarndan biridir.
Marx snflar arasnda ilikinin aadakilerin emek gleri ile rettikleri artkdeeri yukarya aktarmalar ile yukardakilerin ise aadakilere g kullanmak sureti
ile tezahr ettiini dnr. Bu iki ynl iliki dolaysz olmad gibi birebir de
gereklemez. Ancak bu ilikilerin dolayl ve birebir gereklememesi toplumsal
atma yaratmas nnde engeldir. Daha az kazanma, daha ok smrlme
duygularnn yaratt kzgnlk dmanlk karsnda spesifik odak bulamaz. Toplumsal
katmanlamann iindeki atmalar g dengeleri olarak karmza kar.
Marx iin iktidar, siyasi iktidardr. Marx bireyleri toplumsal yaam iinde
deerlendirir; dolays ile kollektif iktidar anlayna sahiptir. Onun yaad dnemin
iktidarna ilikin eletirisi burjuva snfna ait olan kapitalist iktidara dairdir. Kapitalist
iktidar egemen snftr yani kapitalist toplumda retim aralarndan sermayeye sahip
olan burjuva snfdr. Marxn etkisi ne yazk ki tarihsel srete olumlu ynde
gereklememitir. Marx modern devlet iktidarn Komnist Manifestoda yer alan
1850 ncesinde benimsedii indirgemeci devlet anlayna gre, tm burjuva snfnn
ortak ilerini yrten bir komiteden baka birey deildir51 diyerek tanmlamtr.
Marx devleti, retim aralarnn mlkiyetini ve denetimini elinde tutmas nedeniyle
egemen snfn arac olarak grr. Burjuvazinin ortak iler arasnda sendikalar
engellemek iin rgtlenmeye kar yasalar, grevleri bastrmak iin polis ve ordu
kullanm, hrszla kar sert kanunlar yoluyla burjuvazinin iilere kar korunmas52
50 - ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.32951 - MARX, Karl, F. ENGELS,Komnist Parti Manifestosu, s.1352
- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.409
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
35/111
28
vardr. Marx devletin zora bavuran, baskc roln dier rollerini gz ard ederek
vurgular. Marx iin devlet egemen ve smrc bir snfn, zerinde egemenlik
kurduu smrd snf ve snflara kar kendi g ve ayrcaln empoze etmesini
ve korumasn salayan kurumdur. Marx, Le Socialism elImpotkitabna dair yazd
eletiri yazsnda devletin ilevlerinden birinin de burjuva snfn kendi kendisine kar
korumak olduunu ifade eder. Burjuva devleti, burjuva snfnn smrlen snfa
olduu gibi kendi bireysel yelerine kar ortak sigortasndan baka birey deildir.53
retim sisteminin kanlmaz bir paras olan g, kapitalist veya sosyalist her
ekonomik sistem iinde nemli yer tutar. Marxn iktidar eletirisi, kapitalist retimintoplumsal srelerinin doyurduu ve yadsd gereksinimler zerinde younlamtr.
Marx, rasyonalizmi veri kabul ederek kapitalizme ynelik eletirlerinin ardndan
sosyalizme ynelir. Marksizm sosyalizmi kurma grevi ile ilgili olarak kollektif bir
iktidar anlay ierir. 54 Marxn teorisi ii snfnn iktidar olduu bir sistem
kurgular. Marx, sanlann aksine bireyleri duygulardan uzak yar canszlam molekler
yaplar olarak grmez. O, toplumun yapta olan bireylerin kar edimlerini eitleme
sevdas iinde bireylere kaldrabileceklerinden daha fazla sorumluluk, bilinykleyerek eitliki toplumu konfigre etmeye alr. Uygar toplumun yeleri birer
atom deildir. Bir atomun ayrc nitelii, niteliksiz oluu dolays yla, doasnn
dndaki baka varlklarla kendi arasnda herhangi bir iliki belirmemesidir. Atomun
gereksinmeleri yoktur, kendi kendine yeterlidir; atom kendi iinde hereye sahip olduu
iin, d dnya tamamyla botur, ne ierii ne de anlam vardr. Uygar toplumun bencil
bireyi soyut ve cans z kavramlarla kendisini iirip bir atom haline gelebilir, yani
ilikileri olmayan, kendi kendine yeterli, gereksinmesiz mutlak olarak mkemmel vekendisinden honut bir varlk olabilir. Fakat kutsallktan uzak duyu gerekliinin onun
imgelemiyle ilgisi yoktur. Duyumlarnn her biri, onu dnyann ve baka bireylerin
varlna inanmaya zorlar; aalk midesine kadar her ey d dnyann bo
olmadn, tersine (midesini) dolduran olduunu ona her gn hatrlatr... Onun iindir
ki, (gerek ba siyasal deil, toplumsal yaay olan) uygar toplumun yelerini
birarada tutan ey doal zorunluluktur, insann zgl nitelikleridir, iinde grdkleri
53
- A.g.e., s.40954 - LUKES, Steven,ktidar ve Otorite, s.633
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
36/111
29
biim, ne denli yabanclam olsa da kardr.55 Marx bilinli znenin, toplumun
zorunluluk olmasndan kaynaklanan aklclkla sosyalizmi iktidar olarak
benimseyeceini dnr.
zetle Marxn smr, emein yabanclamas, snf atmas kavramlar kapitalist
modern toplumda iktidar ilikilerini aklayan kavramlardr. Marxn iktidar olarak
burjuva snfnn arac olan kapitalizmi anlamas, Marxn iktidar anlaynn ve
eletirisinin snrlarn izer. Kapitalizmin sorunlarn iktidarn sorunlar olarak
deerlendirmesine sebep olarak peinde kotuu eitlik ideali uruna teorisini
zmszle iter. Marxn kapitalist iktidar yerine bir baka iktidar koymas isetoplumun iktidar ilikilerine mahkum olduunun Marx tarafndan kabul edildiinin
gstergesidir.
55- MARX, Karl,Devlet ve Hukuk, s.130
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
37/111
30
FRIEDRICH NIETZSCHE
(1844 1900)
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
38/111
31
II. NIETZSCHE VE KTDAR
Modernliin en etkili dnrlerinden Nietzschenin yazdklarn sosyoloji ve
siyaset bilimi erevesinde okumak son derece meakkatli ve yanl yorumlara
ynelebilecek bir uratr. nl aforizma yazarnn felsefesi sistematikletirilmeye
uygun olmad gibi yazdklarnn herhangi bir gelenek veya ideoloji perspektifinden
okunmas onun dncelerini krarak, onun hi de amalamad noktalara ulamasnasebep olmaktadr. Dnrn iktidar algsnn onun ifade ettii anlam ile rtmesini
salamak sadece yaad dnemin zelliklerini gz nnde bulundurarak okunmasyla
mmkn olmaz, nk sanat-filozof, psikolog ve kltr eletirmeni Nietzsche, ayn
zamanda kendi kaderi ile bouan bir dnr56dr. Onun fikirlerinin odanda g
istenci vardr. G istenci sadece plak gce deil, gce duyulan tutkuya da iaret
eder. Nietzschenin gc tutku ile istenilen bir kavram olarak insan edimlerinin
merkezine yerletirmesi onu iktidar filozofu yapt
gibi bugn yap
lan btn iktidartartmalarnn olmazsa olmaz mihenk ta haline getirir. Nietzschenin g istenci
kavram yaam olumlayan bir anlayn rndr, bu anlay akla kavuturabilmek
iin perspektivist hakikat, stinsan ve ebedi dn kavramlarnn bilinmesi gerekir.
Nietzsche klasik metafizie ve epistomolojiye eletirel baknn rn olan
perspektivistanlayla modern an g odaklar arasnda gc isteyen stinsan iin
yazmtr. Nietzschenin iktidar kavram gc isteme (Wille zur Macht) fiilinden
kar. Nietzschenin nsann en korkun ve en esasl talebini kudrete ynelik
igds57olarak grmesi varolmann temel niteliini yani varl, g istemi olarak
belirlemesinden58kaynaklanr ve Nietzschenin elitizmine giden yolu aar.
56 - BLACKHAM, H.J.,Alt Varoluu Dnr, ev.Ekin Uakl, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara,2005, s. 3257
- NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.35558 - HEIDEGGER, Martin,Nietzschenin Platonculuu Tersine evirmesi, Cogito, Say: 25, 2001, s.134
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
39/111
32
Nietzschenin stinsan bir taraftan Aydnlanmann efendisi rasyonalizm ve bilimin
vaatlerinden, dier taraftan geleneksel kurumlar ve retim ilikilerinden syrlan kendi
duruunun farknda yeni bir zne tasarmdr. Nietzschenin amac kltr eletirisi
yapmak suretiyle siyasi veya felsefi zmler retmek deildir. Nietzsche gcn
kaybeden kilise, tarma dayal ekonomiden sanayi retimine dayal ekonomiye dnen
toplumsal yaplar, milliyetilik ve sosyalizm gibi ideolojiler arasnda kendi deerlerini
yeniden oluturma abasndaki bireyler ki bunlar stinsanlardr- iin aforizmalar yazar.
Nietzsche, Tanrnn yokluunda yaayabilecek yeni bir kltr bina edilebilmesi iin
tm deerlerin yeni batan deerlendirilmesinin bir yolunu aramtr.59Alman filozof
yaamnn nemli bir ksmn talyada geirmitir. Modern znenin kimliini
oluturma abasna Antik dneme ilikin derin bilgisini kullanarak eletiriler ve
yorumlar getirebilmi, ebediyen olu aamasndaki modern bireyin yoluna bugn onu
peygamber60letiren akl talar serpmitir.
Nietzsche iin modernliin sorunu Marxn fikirlerinde olduu gibi izmlerle nasl
modern olunaca deildir. Btn mutlak doruluk iddialarna phe ile bakan bir
dnr olarak Nietzsche modernliin sorununu akla ve bilime duyulan mutlak inanolarak tesbit eder ve bu inanc sorgular. Modernlik sylemini balatan ve modernliin
zeletiriye dayanan kendine gvenini konu edinen kii Hegeldir. Hegel modernliin
kendine zg sorununu, Onyedinci yzyl devriminin sonucunda geleneksel norm ve ve
modellerin k szkonusu iken, kendini hakl gsterme gereksinimi biiminde
kavramtr. Hegel iin modernlik, dinsel yaam, devlet ve toplumbilim kadar bilim,
ahlak ve sanatn znellik prensibinin birok grnmne brnd biimle kendini
gsterir. Hegel znellii, sonlu tekil bireylerle deil, z geliimi insanl
k tarihinibelirleyen Mutlak ile zde bir kendiyle ilikililik yaps olarak grr; modernlik
Mutlakn sonlu znelerin eylemesiyle kendilik bilinci kazand adr.61Nietzsche,
Hegel ile modernliin kendini hakl gsterme giriimi konusunda uzlayor grnr
ancak Hegelin aksine modernlii mutlak bir yap olarak deerlendirmez. Hatta,
Nietzsche Ecce Homo adl eserinde Tragedyann Douunda yazdklar iin
59 - STAUTH, G. - B. S. TURNER,Nietzschenin Dans, s.6960
- ROBINSON, Dave,Nietzsche ve Postmodernizm, s.261 - CALLINICOS, Alex,Postmodernizme Hayr, Marksist Bir Eletiri, s.102
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
40/111
33
tiksindirici bir Hegel kokusu yaylr ondan62 der. Hegelin her srecin sonunda
varlacak bir adm tesine ilikin stnlk idealizmi Nietzschenin aada yer verilen
ebedi dn retisiyle, oulcu bakyla uzlamaz. Nietzsche yazlarnda gereklik
kart olarak konumaktan ekinmez, nk onun eletirisinin hedefi rasyonalizmdir.
Olup olabilecek en allmadk nesnellikti benimkisi: Kim olduumu olanca kesinlii
ile biliyor, ancak bunu herhangi bir rastlantsallk gereine yanst yordum; beni
anlatan dorularn sesi rkn bir uurumdan geliyordu63der.
Dnr rasyonalizmin bilim zerine kurulu dnyasn perspektivizm kavramn
gelitirerekiddetle eletirir. Olaylarda durup kalan pozitivizme kar yani sadeceolgular vardr grne karunu sylemeliyim: Hayr, dpedz olgular yoktur,
sadece yorumlar vardr. Biz zati olarak hibir olguyu tesbit edemeyiz. Byle bireyi
istemek samalktr. Siz her eyin znel olduunu sylyorsunuz. Ama bu da bir
yorumdur. zne dorudan doruya verilen deildir, tersine bireye ilaveten vehim
edilendir, onun ardnda sakl olandr. Sonunda yorumcuyu yorumun ardna koymak
gerekli midir? Bu zihnen uydurmadr, varsaymdr. Denilebilir ki bilgi szcnn
anlam olduu oranda dnya tannabilir. Ama o baka trl yorumlanabilir, ardnda biranlam yoktur, tersine says z anlamlar vardr. Perspektivizm Dnyay
yorumlayanlar bizim ihtiyalarmzdr. gdlerimizin ve onlarn lehte ve alehte
olanlar. Her bir igd bir tr egemen olma iptilasdr, her birinin onun norm olarak
dier igdlere empoze etmek istedii perspektifi vardr. 64 Nietzschenin ortaya
koyduu perspektivist anlay Hegelin mutlan davurulduu ze ilikin yapdan
ayrlr. Nietzsche iin dile getirilen bir anlam yoktur, dile getirilen btn anlamlar
vard
r; hepsi g istenci ile yap
lan anlamland
rmalard
r. Grnen kargaa bilgilerin,gereklerin, hakikatlerin atmas deil; iktidar tutkularnn atmasdr. Nietzschenin
dnyasnda modernlik ve bilgi insana ilikin bir perspektifin rndr.
Nietzscheye gre bilmek sefil, geici, ve hayalperest bir karaktere sahiptir. Ona
gre insan zekas znde hereyi olduundan baka trl gsteren bize dnyann doru
62 - NIETZSCHE, Friedrich, Ecce Homo Kii Nasl Kendisi Olur, ev. Can Alkor, thaki Yaynlar,stanbul, 2003, s.6163
- A.g.e., s.6564 - NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.251
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
41/111
34
bilgisini sunduunu iddia ettii halde aslnda sunmayan bir gtr. Her kavram, temsil
ettiini beyan ettii eyin, yanllamasdr. Her kavram eitsiz olan eitleme yoluyla
doar. 65 Hibir ey birbiri ile tam olarak ayn deildir. Platonun ideler dnyas
aslnda gerekliinden uzaklatrlm, znden koparlm koca bir boluk dnyasdr.
Gereklie ilikin doru bilgi vermezler; sadece hatlar izmeye alr durum byle
olunca yaam kendi gerekliinden znden koparr. Perspektifin, gr asnn,
yorumun, olmad yer var olamaz. nsan deneyiminin dnda byle bir yer olduu
iddias ise deneyimin zgn zenginliinden ve canllndan uzakta daima eksik
kalmaya mahkum kendini srekli olarak yanllayan bir tanmlamadr. Nietzsche iin
dolaymsz tanmlama sz konusu deildir, eylerin gerekte olduklar halin bilgisi,
arzulanan ancak ulalamayan bir bilgidir. Nietzsche; Parmanides var olmayan bir
eyi insan dnemez. Biz bunun kar ucunday z ve deriz ki dnlebilen birey
muhakkak bir fiksiyon ( sadece zihinde mevcut) olmaldr. eitli gz vardr. Sfenksin
de gzleri var-: ve bundan dolay ok eitli gerekler vardr ve buna binaen hibir
gerek yoktur.66 der. Nietzsche ve Parmanidesin nermeleri adaki tabloda
karlatrlmtr.
Parmanides Nietzsche
Varolmayan bireyi insan dnemez. Varolmayan bireyi insan dnebilir.
Varolan bireyi insan dnebilir. Varolan bireyi insan dnemez.
Tablo 4.1
Nietzsche tabloda yer verildii zere insann hakikat algsnn hi bir zaman eylerin
gerekte olduklar halin bilgisi ile birebir eleemeyeceini iddia eder. Bu iddia
gereklerin olduklar halin bilgisini yadsmaz, bunun bir yerde ve bir zamanda olduunu
kabul eder ancak bu dnyada alglanabilir olarak deerlendirmez. Bunun altnda yatan
65 - MEGILL, Allan, Arln Peygamberler, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev. Tuncay
Birkan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara,1998, s. 8966 - NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.273
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
42/111
35
neden hakikatin bireyin kendinden geerek olumasdr. Hakikat bilgisi ulalamayan
bilgidir. Bireyin kendi perspektifinden sahip olduu hakikat bilgisi, aslnda hakikat
bilgisi deil bireyin gereklik kavraynn bilgisidir. Hakikat eretilemelerden, dz
deimecelerden insan biimciliklerden oluan seyyar bir ordudur. Ksacasiir ve
belagat yoluyla younlatrlm , aktarlm , sslenmi olan ve uzunca bir sre
kullanldktan sonra herkese fazlas ile sabit, kural koyucu ve balayc gelmeye
balayan insan ilikilerinin bir toplamdr; hakikatler yanlsama olduklar unutulmu
yanlsamalardr; an p duyumsal glerini yitirmi olan metaforlardr; zerlerindeki
resimler silinmi olan ve artk para olarak deil sadece metal olarak bir ie yarayan
paralardr.67
Dolayml hakikat znenin duruunun rndr; znenin amalarna g istencine
baml hakikattir; Dnyann deerinin bizim yorumumuzdan kaynakland dorudur
(belki de herhangi bir yerde insansal olandan daha baka yorumlar da mmkndr).
imdiye kadarki yorumlar kendileri sayesinde bizim hayatta, yeni kudret iradesinde
kudretin idamesi iin perspektif deerlendirmelerdir, yle ki insann daha dar
yorumlarn yenilmesini birlikte getirir ve her ulalan gleni ve kudret geniletii yeniperspektifleri aar ve yeni ufuklara inanlmas demektir, bu benim yazlarmn esasdr,
motifidir. Bizi bir para ilgilendiren dnya sahtedir, yani bir olgu balam deildir,
tersine gzlemlerin czi toplamnn stnde ve zihni uydurutur; o olmakta olan bir
ey, daima yeniden yer deitiren ve asla geree yaklaamayan bir sahteliktir. nk
gerek diye birey yoktur.68 Gerein olmad dnyada her birey kendi hakikatine
sahiptir ve bireyin hakikati kendine g salayandr. Kiilerden bamsz hakikatten
bahsetmek samad
r. Hakikat bireyin gcn artt
rmaya ynelik iradesinin bir rndrve birey neyin hakikat olduunu kendi gcne ynelik etkisine dayanarak karar verir.
Gerein lt g duygusunun ykseltiliinden kaynaklanr69
Nietzschenin perspektivist hakikat kavram, hakikatin gc isteyenin rn
olduuna iaret eder. Nietzsche, gce tutku ile hakikate ya da bilgiye tutku arasnda
67 - MEGILL, Allan, Arln Peygamberler, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida, s.9368
- NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.30769 - A.g.e.,s.272
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
43/111
36
geili bir sreci ngrr... Hakikate tutku moral bir g deil, bir gce/iktidara tutku
formudur 70 Bilgi ve hakikat araylar gce sahip olmak iin gereken aralardr, bu
nedenle gc isteyen tarafndan ekillendirilir. Kendinde bilgi oluun iinde mmkn
deildir. u halde bilgi nasl mmkndr? Kendi kendisi zerine yanlg , kudrete
ynelik irade, aldan iradesi olarak71 Nietzschenin bilgiyi gce tutkun bireyin
aldan olarak grmesi, hem perspektivist felsefesi hem de aada yer verilen ebedi
dn retisi ile uyumludur. Bilgi gl olmann, egemen olmann gerei olarak
iktidarn aracdr; iktidar bilgi retirken bilgi de iktidarekillendirir ve gszln
saklar.
G arttrma amacna ynelik olarak ilan edilen hakikatlerden tesinin olmamas
bireyin sahte hakikatler kulesini ykmasn ve zgr iradesi ile kendi hakikatler
dnyasn ina etmesini gerektirir. Nietzsche kavramsal dnyay ortadan kaldrmak
istemekyle dursun, zgr bir kafa tam da kavramlarn yanlsmaya dayal olduunu
fark ettii iin onlar gerekten yaratc ve sanatsal biimde kullanabilecek bir kafa
tahayyl eder. Bylece kavramlarn oluturduu muhta durumdaki insann hayat
boyunca ona tutunarak kendini kurtard o muazzam ereve ve perde, zgr bir kafaiin daraacndan ve en cretli ilerini yaparken oynayaca bir oyuncaktan ibarettir,
zgr kafa bu ereveyi parampara edip paralar karmakark dattnda ve sonra
da ironik bir biimde, birbirine en yabanc paralar bir araya getirip en yakn olanlar
birbirinden ayrarak birletirdiinde, artk onu kavramlarn deil sezgilerin
ynlendirdiini ortaya koyar.72Nietzsche bireyin hem kendisinin, hem de dierlerinin
isten tarafndan ynlendirildiinin farknda olmasn, hakikat iddialarnn
sorgulanmas
n
, yap
bozumuna urat
larak farkl
kombinasyonlarla tekrarkurgulanmasn ister ve aforizmalaryla bireyin zihnini bunlar yapabilecek zgrle
vardrmaya alr. Dolayml bilginin bireyin yaratc gcnn estetik ifadesinin
gstergesi olduunu dndnden hakikate ulama abasn ulalamayaca iin
yararsz, gereksiz bir aba olarak grmez. Nietzsche, gce tutkun bireyin hakikatleri
70 - ARSLAN, Hsamettin,Bilim, Bilimsel Bilgi ve ktidar, s.6571 - NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.30872
- MEGILL, Allan, Arln Peygamberler, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev. TuncayBirkan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara,1998, s.95
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
44/111
37
sorgulayp tekrar tekrar yeniden ina etmesini ngrr ve bu yolla estetik bir btnlk
oluturma abasna inanr. Bireylerin hakikatleri sorgulamasn salamak iin mutlak
olarak deerlendirilen kavramlar ykmaktan ekinmez nk g istenci srekli
gerilimi iinde barndrr ve birey bu gerilimi alglayabildii srece glenir.
Onun modern dneme ilikin en ok ses getiren saptamas en gl iktidar
odaklarndan kilisenin otoritesini kaybetmesi ile doan bolua ilikindir.
Nietzschenin konumunun ekirdei, dinsel/ahlaki deerlerin anmasyla birlikte Bat
kltrnn temel varsaymlarnn, ardnda bundan byle Tanr kavramyla
doldurulamayacak bir gedik brakarak kt dncesinden ibarettir. Bu ahlakidnyann yok olmasndan tr, felsefenin ve dinin eski tasars yla sanki hi birey
olmam gibi yola devam etmesi artk olanakszd.73 leri boalan eski mutlak
hakikatlerin, nesnellik iddialarnn yklarak yerine yenilerinin konduu dnemde
Nietzsche, Putlarn Alacakaranlnda yle der Gzle grnen dnya yegane
dnyadr: Gerek dnya ise sadece bir yalan.74 Hakikati daha ok varln ana
rahminde, gelip geici olmayan, kendi bana ey75 olarak gren Nietzsche
gerekliin dnda kalan herey grn olmasndan hareketle elini silahna gtrryalanlar ifa ederek Tanrnn lmn ilan eder.
Ey yksek insanlar, benden unu renesiniz: Pazar yerinde kimse yksek
insanlara inanmaz. Orada ille de konumak isterseniz, siz bilirsiniz, konuun! Ama
yn gz krpar: Biz hep eitiz.
Ey yksek insanlar diye gz krpar yn yksek insan diye birey yoktur, hepimiz
eitiz; insan insandr; Tanr nnde hepimiz eitiz!
Tanr nnde ha! Ama bu Tanr ld artk. Yn nndeyse biz eit olmak
istemeyiz. Ey yksek insanlar, Pazar yerinden uzaklanz!
Tanr nnde ha!- Ama bu Tanr ld artk! Ey yksek insanlar, bu Tanr sizin en
byk tehlikenizdi.
73 - STAUTH, G. - B. S. TURNER,Nietzschenin Dans, s.6974 - NIETZSCHE, Friedrich,Putlarn Bat Ya da ekile Nasl Felsefe Yaplr, ev. Mustafa Tzel,thaki Yaynlar, stanbul, 2005, s.1475
- NIETZSCHE, Friedrich,yinin ve Ktnn tesinde, ev. Ahmet nam, Yorum Yaynevi, stanbul,2001,s.8
-
8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc
45/111
38
Ancak o mezara gireli dirildiniz siz. Ancakimdi geliyor byk le, Ancakimdi
efendi olabilir yksek insan!
Bu szleri anladnz m ey kardelerim? rkiliyor musunuz ne: yreiniz mi