sota rustavelis saxelmwifo universitetidspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/181794/1/... · semdeg...
TRANSCRIPT
-
~ 1 ~
SoTa rusTavelis saxelmwifo universitetiqarTvelologiis instituti
niko mari
SavSeTsa da klarjeTSimogzaurobis dRiurebi
gamomcemloba
`baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti~
baTumi _ 2015
~ 2 ~
Н. Я. Марр
Дневник Поездки в Шавшетиюи Кларджетию
Батуми 2015
-
~ 3 ~
istoriuli samxreT saqarTvelos yofa da kultura – 1
sagamomcemlo sabWo: profesori mamia faRava (Tavmjdomare)asoc. profesori zaza SaSikaZe
asoc. profesori malxaz CoxaraZe
profesori Tina SioSvili
profesori nugzar mgelaZe
profesori SoTa mamulaZe
profesori ramaz xalvaSi
asoc. profesori Tamaz futkaraZe
profesori meri cincaZe
asoc. profesori maia baramiZe
~ 4 ~
UDC(uak) 910.4(560)m-31
wignSi n. mari mogviTxrobs 1904 wels SavSeTsa da klar-
jeTSi mogzaurobis STabeWdilebebs. avtori mogvatarebs SavSTa
da klarjTa soflebs, gagvacnobs aqauri materialuri kultu-
ris Zeglebs, mosaxleobas, maT yoveldRiur yofas, metyvelebas,
folklors... ,,dRiurebi” TiTqmis 80 wlis ganmavlobaSi iyo
erTaderTi sando wyaro e.w. imerxeuli dialeqtisa da SavSTa da
klarjTa folklorisa da yofis Sesaswavlad. wigns dResac ar
daukargavs mecnieruli da istoriuli Rirebuleba. igi karg
samsaxurs gauwevs SavSeTiTa da klarjeTiT dainteresebul
mkiTxvels.
rusulidan Targmna: istoriis mecnierebaTa kandidatmarevaz diasamiZem
gamokvleva da SeniSvnebi daurTo profesorma mamia faRavam
saredaqcio jgufi: prof. mamia faRavaasoc. profesori zaza SaSikaZe
profesori malxaz CoxaraZe
profesori nugzar mgelaZe
profesori Tina SioSvili
profesori ramaz xalvaSi
profesor mamia faRavas saerTo redaqciiT
tomis redaqtori _ profesori malxaz CoxaraZe
recenzentebi: rofesori murman gorgoSaZeasoc. profesori maia baramiZe
ISBN 978-9941-434-11-2© ,,SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti’’ _ 2015
-
~ 5 ~
winasityvaoba
100 welze meti gavida niko maris ,,SavSeTsa da
klarjeTSi mogzaurobis dRiurebis’’ gamosvlidan (san-
kt-peterburgi, 1911. qvemoT ,,dRiurebi’’). gamocemidan
TiTqmis 80 weli wigni iyo erT-erTi (Tu erTaderTi
ara) sando wyaro istoriuli SavSeTisa da klarjeTis
eTnografiis, folklorisa da metyvelebis Sesaswav-
lad. dRes, rodesac intensiurad mimdinareobs Woroxis
,,qveynebis’’ kvleva, didia ,,dRiurebis’’ mecnieruli, is-
toriuli da, gnebavT, praqtikuli, mniSvneloba. Tundac
imitom, rom XX saukunis dasawyisidan, 1904 wlidan,
rodesac n. marma moawyo cnobili eqspedicia, bevri ram
Seicvala SavSeTsa da klarjeTSi: daviwyebas mieca
mravali folkloruli nimuSi, eTnografiuli yofis
elementebi, pirisagan miwisa aRigava qarTuli materia-
luri kulturis bevri Zegli, zogadad Sors wavida
mxaris asimilaciis saqme... sxvagvarad, rac naxa n. mar-
ma, ver poulobs Tanamedrove mkvlevari. ase rom, gamo-
cemidan dRemde fasi moimata, Torem araferi daklebia
,,dRiurebs’’.
droSi gamocdili wigni bibliografiul iSviaTo-
bad iqca. umravles SemTxvevaSi, dainteresebuli mkiTx-
velisaTvis miuwvdomelia n. maris Sroma. arada, mis sa-
Wiroebas yoveldRiurad grZnobs qarTuli yofisa da
kulturis mkvlevari, gansakuTrebiT is, vinc Tanamed-
rove TurqeTis respublikis qarTul provinciebs ik-
vlevs.
didi xania CvenSi momwifda idea n. maris ,,dRiure-
bis’’ qarTulad Targmnisa da gamocemisa. Cvens sinamdvi-
leSi iyo kidec amis ramdenime cda, magram saqme bo-
~ 6 ~
lomde ver iqna miyvanili. mTargmnelsa da redaqtors
mravali siZnele eRobeba win, upirvelesad, esaa saTar-
gmni teqstis sirTule, avtoris Txrobis originaluri
manera... aRvniSnavT, rom mTargmnelma, istoriis mecnie-
rebaTa kandidatma, revaz diasamiZem warmatebiT gaar-
Tva Tavi wignis Targmnas, SeZlo qarTulad gadmoeca
misi Sinaarsi ise, rom umetesad SeenarCunebina avtoris
stili, rac sakmaod rTuli da ZneladmisaRwevi iyo.
,,dRiurebis’’ qarTuli Targmanis gamarTvisa da sas-
tambod gamzadebisaTvis CvenTan erTad iRvawes da sak-
maod gaisarjnen: asocirebuli profesori zaza SaSika-
Ze, asocirebuli profesori malxaz CoxaraZe, prof.
nugzar mgelaZe, prof. Tina SioSvili, liliTi meloi-
an-futkaraZe. yvelas madlobas movaxsenebT gaweuli
SromisaTvis.
madlobas movaxsenebT saqarTvelos parlamentis
wevrs, filologiis mecnierebaTa kandidat elguja ma-
karaZes, romelmac mogvipova da gadmogvca ,,dRiure-
bis’’ originalis (1911 wlis rusuli gamocemis) fotopi-
rebi, rac arcTu ioli iyo.
dabolos, aRvniSnavT, rom wignis qarTuli gamoce-
ma ver iqneba dazRveuli naklisagan. sagamomcemlo
jgufi madlierebiT miiRebs dainteresebuli mkiTxve-
lis saqmian SeniSvnebs da gaiTvaliswinebs momdevno
gamocemis dros.
28 mariamobisa, 2012 weli.
-
~ 7 ~
niko mari da misi mogzauroba SavSeTsada klarjeTSi
ierusalimSi, jvris monasterSi, n. marma 1902 wels
miakvlia giorgi merCules ,,grigol xanZTelis cxovre-
bas’’. Txzuleba man Targmna rusulad da ,,gamosca Cine-
bulad’’1. Cans, teqstis gacnobam mravali kiTxva gauCina
axalgazrda mkvlevars, romelTa pasuxis Ziebam gada-
awyvetina, moenaxulebina grigol xanZTelis mier daar-
sebuli eklesia-monastrebi, zogadad ,,aTormet savane-
Ta’’ qveyana. imdroisaTvis Zalian cota icodnen saqar-
Tvelos istoriuli kuTxeebis, SavSeTis, klarjeTisa
da, zogadad, Woroxis ,,qveynebis’’ Sesaxeb. xelmisawvdo-
mi iyo g. yazbegisa2 da d. baqraZis3 Sromebi (zogierTi
sxva publikaciac), magram arsebuli codna ver akmayo-
filebda mravalmxrivi interesebis mkvlevars. amitomac
1904 wlis zafxulSi n. marma imogzaura SavSeTsa da
klarjeTSi, dRiurebad aRwera naxuli da daurTo mis
mierve Targmnil ,,grigol xanZTelis cxovrebas’’4.
,,dRiurebis” gacnobiT mkiTxveli rwmundeba, rom mog-
zaurs gadaulaxavs bevri dabrkoleba, zogjer saf-
rTxeSic Caugdia sakuTari sicocxle, xan fexiT, xan
cxeniT mouvlia SavSeTi da klarjeTi, unaxavs Zalian
bevri da naxuli aRuweria sizustiTa da siyvaruliT.
cnobismoyvare mkvlevari mogvatarebs SavSeTisa da
1 a. SaniZe, niko mari. kr. niko mari 120. Tb. 1988, gv. 15.2 ix. Г. Казбег, Три месяца в Турецкой Грузии, шз дневника путешественника.Тифлис, 1875.3 ix. Д. Бакрадзе, Археологическое Путешествие по Грузии и Адчарь сАтласом, СПБ 1878.4 ix. Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзийского (введение, издание,перевод Н.Я. Марра) с дневником поездки в Шавшию и Кларджию. Кн. Текстыи разыскание по Армяно-Грузинской филологии, т. VII, СПБ. 1911. ~ 8 ~
klarjeTis soflebs, gagvacnobs aqaur mkvidr mosax-
leobas, maT tradiciebs, metyvelebas, folklors, aq
gabneul materialuri kulturis Zeglebs... n. mari yve-
lafers aRwers imdenad cocxlad, rom zogjer mkiTx-
veli avtoris Tanamgzavri xdeba, masTan erTad ganic-
dis SavSTa da klarjTa gaWirvebasa da sixaruls, maT
yoveldRiurobas, am kuTxeSi gabneul eklesia-monas-
trebis sidiades... da, rac mTavaria, ,,dRiurebi’’ mkiTx-
vels aRuZravs survils, Tavadac imogzauros ,,aTormet
savaneTa” mxareSi, Tavadac inaxulos aqaurebi da moi-
naxulos siZveleebi. es ki wignisa da misi avtoris ga-
marjvebaa. barem aRvniSnavT, rom dasaxelebul Sromas
mkiTxveli da maqebari ar moklebia, magram Woroxis
qveynebSi mogzauroba cnobili mizezebis gamo TaobaTa
auxdenel ocnebad iqca...
modiT, Cvenc Tanamgzavri gavuxdeT n. maris sauku-
niswinandel eqspedicias da masTan erTad movixiloT
SavSeTi da klarjeTi.
$1. niko maris SavSeTsa da klarjeTSi mogzaurobisgeografia
1904 wlis 18 ivliss saRamos 9 saaTze n. mari yar-
sidan ardaganSi Cavida. aq man gaicno batoni kobievi,
romelTan saubriTac daiwyo misi eqspedicia. kerZod,
mogzaurma Tanamosaubrisagan gaigo, rom: ,,1. hamamliSi,
sarikamiSis maxloblad, aris eklesia qarTuli warwe-
riT; 2. xas-qoisTan gzis samuSaoebisas amoTxares qva
qarTuli warweriT. misi nawili sadRac waiRes, nawili
ki adgilze daamtvries” (gv. 99). ai pirveli cnobebi,
romelic mogzaurs ,,dRiurebSi” Cauweria.
19 ivliss, orSabaTs, n. mari aTvalierebs ardagans,
magram didxans ar Cerdeba, CamoTvlis mxolod aqaur
siZveleebs da agrZelebs gzas. SuadRis 2 saaTze, Cafar
Saqro (zaqaria) jafariZisa da qurT omaris (cxenebis
-
~ 9 ~
mepatrone) TanxlebiT, mecnieri daadga SavSeTis gzas,
Tumca man uari Tqva pirdapir saTlelisaken gamgzavre-
baze. n. mari ,,dRiurSi” Cawers: ,,Sevxede ra rukas, ga-
davwyvite, Semecvala marSruti da gavmgzavrebuliyavi
ara saTlelSi, aramed sulisisaken da iqidan tbeTSi,
rom saTlelidan ar dagvWirveboda kvlav aRmosavle-
Tisaken mobruneba’’ (gv.102). Tumca mas Cafari umtkiceb-
da, rom ,,SeuZlebelia sulisSi mgzavroba’’ cudi gze-
bis gamo da umjobesia tbeTSi gamgzavreba SavqeTis,
balvanis, oqrobageTisa da velis gavliT. mkiTxvelis
yuradRebas miiqcevs mogzauris pirveli STabeWdilebe-
bi, romelic bolomde gayveba mas. tbeTisken mimavali
mkvlevari wers: ,,gza midioda yvavilebiT mofenil ma-
Ralbalaxian zeganze. Cven TiTqos xaliCaze mivdiodiT.
grila, TiTqmis civa, magram janmrTeli haeria. mar-
cxniv davtoveT sqeli nisliT dafaruli SavqeTi da
balvani... Cven mivdiodiT mTis yvavilebis aromatiT gab-
ruebulni. maRali, wvniani xSiri balaxi acTunebda ga-
maZRar cxensac, romelsac es esaa kargad aWames... nis-
li Cvenken moiwevda. gamcilebelma Tqva, rom SeiZlebo-
da gza dagvkargvoda. Cven gadavediT mdinareze da aR-
moCnda, rom gamcilebels mainc SeeSala gza. nislma
dagvfara. irgvliv araferi Cans. fexqveS SevniSneT di-
di gza. gairkva, rom moSorebiT ismoda xmebi. gamcile-
beli wavida da dauZaxa. mwyemsebi iyvnen. Tqves, rom ax-
los, qvemoT aris saguSago. 1 saaTSi Cven mivediT sagu-
Sagoze...” (gv. 102-103).
nacnobi suraTia misTvis, visac am mxareSi erTxel
mainc umgzavria.
gzadagza mogzauri da mkvlevari amowmebs xuTver-
sian rukas (1898 wlis SesworebiT) da masze aRmoaCens
cdomilebebs, kerZod, rukaze ar aRmoCnda:
a. agara _ qveda sulisidan Crdilo-aRmosavleTiT;
~ 10 ~
b. eklesiis nangrevebi agaris iqiT tyeSi: sindoba
an cinoba;
g. ori dasaxleba, maT Soris koRazdilari (gv. 103).
Cveni mxriv davumatebdiT, rom kavkasiis xuTversian
rukaze marTlac bevri cdomilebaa, gamotovebulia an
arasworadaa datanili zogierTi punqti, rac bunebri-
via, Tu gaviTvaliswinebT samuSaos moculobas, rome-
lic rukis Semdgenlebs SeusrulebiaT. SemTxveviTi
arc is iyo, rom xsenebuli ruka sistematurad sworde-
boda da zustdeboda1.
mogzauri yuradRebis miRma ar tovebs arafers,
zogjer TiTqos ubralo wvrilmansac ki. upirvelesad,
mas ainteresebs kuTxis siZveleebi, materialuri kul-
turis Zeglebi, xelnawerebi, warwerebi... aqaurTa mety-
veleba, folklori, tradiciebi, yofis elementebi.
Cafar ezmi-efendis, romelic Tan axlda n. mars, aR-
moaCnda ori aTeuli Turquli dokumenti, maT Soris
Svidi SedarebiT Zvelia; isini konstantinepolidanaa
da SavSeTs Seexebian (gv. 104), aRniSnavs mkvlevari, mag-
ram arafers ambobs, Tu ra dokumentebia.
igive ezmi-efendis ezoSi, saxlisgan marjvniv, aR-
moCnda kamarovani naxevradamovsebuli miwisqveSa gasav-
leli. maspinZlis TqmiT, gvirabi 10 saJenis manZilze
SeiniSneba. masSi Sesvlas veravin bedavs. adgilobri-
vebma uari Tqves Sig Sesvlaze. amtkiceben, rom gvirab-
Si jinebi arian da maT moklaven. Cafari Saqro Cavida
lampiT, magram sinaTle qreboda mis yovel moZraobaze.
Semdeg ardagneli qurTi omari Cavida da Seecada, si-
naTlis gareSe SeeRwia gvirabSi, magram haeris ukmari-
sobis gamo verc man SeZlo gadaadgileba. balvanelebi
n. mars umtkicebdnen, rom saTavsoebi or rigadaa gan-
1 ix. Д.Д. Пагирев, Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказскогокрая, издания Кавказскаго Военно-Топографическаго Отдела. Тифлисб, 1913.
-
~ 11 ~
lagebuli; zeda rigSi mRvimuri saTavsoa, romelSic
aravis SeuRwevia da verc SeaRwevs, mRvimuri saTavsoe-
bis qveda rigi ki eklesiiTaa. iq aranairi warwera araa,
magram aris qvaze adamianis gamosaxuleba CaquCiT xel-
Si (gv. 104-105). motanil cnobas davumatebdiT, rom e.w.
maRarebi (ase uwodeben SavSelebi mRvimur saTavsoebs)
SavSeTSi ramdenime sofelSi Segvxvda. adgilobrivebi
sxvadasxva gadmocemas yvebian maT sidiadeze. umetes
SemTxvevaSi maRarebs, iseve rogorc bevr sxva siZveles,
isini ukavSireben Tamaris saxels. Tumca es maRarebi
gacilebiT Zvelia, vidre Tamaris epoqaa. vfiqrobT, isi-
ni seriozul arqeologiur Seswavlas moiTxovs. mxo-
lod amis Semdeg SeiZleba misi Tavdapirveli funqciis
gansazRvra. am mRvimeebis arqeologiur kvlevamde ki
jer Soria, amitomac amjerad adgilobrivTa monaTxro-
biT unda davkmayofildeT: ,,dedeÁ ityoda’’ da maTac
sjeraT. Cvenc davijeroT, sxva ra gza gvaqvs1...
20 ivliss, samSabaTs, eqpedicia dabawvrilSi amTav-
rebs.
21 ivliss n. mari dabawvrilel beirus xelaZesTan
(gamcilebeli) erTad miemgzavreba agaris saZovrebze
mimavali gzidan marjvniv mdebare eklesiis sanaxavad,
agaridan _ vanSi (TauzeTis jvari)2... aRwera iqauri ek-
lesiebi da 1 saaTis Semdeg oqrobageTSi wavida, sadac
man naxa da Seiswavla somxuri eklesia, romelic qar-
Tuli eklesiidan gadaukeTebiaT 1847 wels. oqrobagel-
Ta cnobiT, adgilobriv Tavads, isa-beg aTabeg-oRlis
miwebi miuyidia somxebisaTvis. gayidul miwebze mdgara
swored is eklesia, romelic gadaukeTebiaT somxurad.
1 ix. m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011, gv. 89-90...2 SevniSnavT: n. mari toponims iwers, rogorc tauzeTi, Cven 2011wlis eqspediciis dros CaviwereT forma TauzeTi. ase gamoTqvaigi adgilobrivma informatorma. vfiqrobT, amosavali unda iyosCveni Cawerili forma. ~ 12 ~
eklesia rom qarTuli iyo, amas mowmobs jvriani qva
qarTuli warweriT, romelic gvamcnobs, rom taZari au-
giaT ,,mamalaÁsZeTa’’ (gv. 110-111).
n. mari aRniSnavs, rom amJamad oqrobageTis mosax-
leoba somxebia, magram maT somxur metyvelebaSi igiramdenime qarTul sityvas SeniSnavs: gogo, sarwyavi, Ci-ti, Zera, morieli... Cans, isini adgilobrivTa qarTuli-dan Sevida somxurSi.
22 ivliss, xuTSabaTs, 11 saaTsa da 15 wuTze, eqspe-
dicia oqrobageTidan velis gavliT tbeTSi gaemgzavra.
gzad maT inaxules erTkamariani, sakmaod farTe TaRia-
ni xidi, romelzec cxenosnebma gavla ver gabedes da
SemovliTi gza arCies. mogzauris yuradRebas iqcevs s.
velSi mkis procesi. mkian qalebi... iqve Sexvda musikosi
,,WiboTi’’, romlis gverdiT Wabuki ,,cekvavda mucliT...”
me saCqarod mindoda gadameRo, magram swored eqspozi-
ciis momentSi musikosma amoiRo piridan Wibos salamu-
ri da mTeli instrumenti dauSva’’ (gv. 114-115). male eq-
spedicia tbeTSi mivida. n. mari didi gulmodginebiT
aRwers tbeTis taZars, romelic imdroisaTvis jer ki-
dev ar iyo dangreuli. sami dRe (22-23-24 ivlisi) imuSa-
va mkvlevarma tbeTSi... ,,dRiurebma’’ Semogvinaxa tbeTis
taZris detaluri aRwera...
24 ivliss n. mari dabakeTilSi gaemgzavra. soflis
maxloblad daaTvalieres eklesiis nangrevebi. dabake-
TilSi eqspedicia aRar gaCerebula, saTlel-rabaTisa-
ken wamovida, sadac naxes qarTuli droebis uzarmaza-
ri qvis sawnaxeli (gv.141). Cans, am kuTxeSi uwin mevena-
xeoba dawinaurebuli dargi iyo.
25 ivliss eqspediciam saTlel-rabaTSi somxuri,grigorianuri eklesia Seiswavla; mRvdelma mkvlevarsaCvena ori xelnaweri _ 1 qaRaldze da 1 pergamentze.qaRaldis xelnaweri somxuri qoronikonis 92 (1477)welsaa Sesrulebuli. igi mecnierisaTvis saintereso
-
~ 13 ~
ar aRmoCnda. saTlel-rabaTidan n. mari gurnaTelSiavida, sadac naxa kokoSauris eklesia.
26 ivliss eqspedicia iyo cixisZirSi. soflis mama-saxlisis (muxtris) axmed-aRa jinSar-oRlis aivnidan n.marma daaTvaliera garemo, saidanac kargad Canda: kia-sin-taSi, saxara, beri-klde, iRili... mTis miRma qurde-vani. Semdeg gaemgzavra surevanSi Wuarebis gavliT. ammxareSi mkvlevari eZebda meres monasters, magram ama-od. gamoirkva mxolod, rom imerxevSi ori adgilia,romelsac mere ewodeba _ wyalsimerTan da surevanTan(didmere). iqve mecnieri SeniSnavs: ,,... saqmeSi yvelazeCarTulma pirebma ician mxolod Tavisi ubani, ukeTesSemTxvevaSi _ Tavisi mxare. ase, imerxevelma _ imerxevi,SavSelma _ SavSeTi, magram esec iSviaTad. ufro xSi-rad maT ician TavianTi sofeli da aremare. magaliTad,imerxevis Cafarma, wvrilxevis mcxovrebma, nacadma kac-ma, ar icis sulesis axlos agaris arseboba, Tanac su-lesSi arasodes yofila’’ (gv. 149). aseT pirobebSimkvlevars uWirda miznis miRweva, moepovebina sando ma-salebi da Seeswavla kuTxe.
27 ivliss eqspedicia gadavida yviralas xeobaSi,gzad moinaxula kutaleTi (kotalaZe, kutalaZe), sadacdausaxeles sami gvari: elazaÁ, lazaraÁ, osefaÁ (gv.149). xeobaSi n. marma daaTvaliera aqauri siZveleebi:sawnaxeli (hinZani), gamoqvabuli da svirevanis eklesia.
28 ivliss mogzauri dasamobSi gaemgzavra. mas Tanaxldnen: Cafari gaspari da milicieli mamudi sapalnecxeniT. 20 wuTis Semdeg isini gauswordnen simagres ba-ro, imerxevis marcxena napirze1. gzad eqspediciam gaia-ra fxikiuri (saidanac Tvali Seavlo davlaursa da sa-nadiro xevs), Semdeg gogaZis-wyali da miadgnen dasamo-
1 CaqvelTas cixe, axla mas bara cixesac uwodeben, meTabra’sac(ix. m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011, gv. 151; S. mamulaZe,SavSeTis materialuri kulturis Zeglebi. SavSeTi, gv. 61-63). ~ 14 ~
bis eklesiis nangrevebs. adgilobrivi mcxovrebi, mamudaxmedis Ze jarbiZe, qarTveli musulmani, etyvis mkvle-vars, rom misi papa iyo mRvdeli, Tumca eklesia ukveramdenime Taobaa, dangreulia (gv. 155). cnoba saintere-soa, im TvalsazrisiT, rom osmalTa batonobis period-Si xeobaSi qristianoba ganagrZobda arsebobas; iyomRvdeli, TavisTavad gulisxmobs, rom mas hyavda mim-devrebic, garkveuli raodenoba mainc...
eklesiis nangrevebs adgilobrivebi saswaulmoqme-
dad Tvlian. mas erTnairad scemen pativs rogorc qris-
tianebi (somxebi), ise musulmanebi (qarTvelebi). aq sa-
locavad modian sxvadasxva dros, xSirad, aRdgomazec
(gv. 155).
fxikiuridan eqspedicia svirevanSi gadavida. aq sa-
interesoa mkvlevris SeniSvna: ,,imerxevSi soflebi da-
yofilia saxlebis jgufebad (soflebi an dasaxlebebi).
xdeba, rom gamoiyofa erTi saxli da calke dgeba. xSi-
rad mTeli sofeli xuTi saxlisagan Sedgeba, soflis
ubani ki _ ori an samisagan. saxlebis yovel jgufs
(sofels) ewodeba ,,Mehle” (ubani _ red.). Cveulebriv, meh-les uWiravs odiTgan dasaxlebuli adgili Zveli sa-
xelwodebiT...’’ surevani mTeli sofelia, is eqvs ubnadiyofa, romelTa Soris aris TviT surevani centrSiimerxevis mmarTvelobiT. sofeli surevani TxuTmetsaxls iTvlis. sxva ubnebia: 2. daviTeTi, 3 farnuxi (o-rive dasavleTiT, ufro maRla mTebSia). dabla gzazearis 4. kutaleTi, 5. jvarisxevi (qvemoT), 6. CaqvelTa(zemoT mTaze), bara ki aris CaqvelTas gamosazamTrebe-
li adgili (gv. 157). Cvenis mxriv davumatebT: imerxevis
sofeli dResac iyofa ubnebad, meheleebad/mahaleebad.
magram zogjer erT mmarTvelobaSi gaerTianebul da-
saxlebebsac im soflis mahaled miiCneven, sadac mmar-
Tvelobaa. asea zemomoyvanil SemTxvevaSic. surevani/-
svirevani, daviTeTi/davieTi, farnuxi, kutaleTi/kuta-
-
~ 15 ~
liZe||kutalaZe, jvarisxevi/jvarisÃevi, CaqvelTa damou-
kidebeli soflebia, surevanze, rogorc samuxtros (sa-
mamasaxlos) administraciul centrze ,,mibmuli’’.
29 ivliss eqspedicia wyalsimerisaken wavida. gza
md. imerxevis marcxena sanapiros miuyveboda. marjvniv
darCa weTileTi da mere. 11 saaTze ukve daniSnulebis
adgilze iyvnen.
wyalsimeri sami mehelesagan Sedgeba: wyalsimeri,
Soltisxevi, bzaTa (sinamdvileSi sami damoukidebeli
sofelia wyalsimeris samamasaxlisoze ,,mibmuli’’). so-
felSi im dros sul 112 saxli iyo. gasuli saukunis
dasawyisSi wyalsimeri gamoirCeoda sasuliero pirTa
simravliT, Sesabamisad, maTi Zlieri gavleniT. Tqmu-
lis sailustraciod sainteresoa n. maris aseTi infor-
maciac: ,,mxiaruleba da simRerebi gamoricxulia imer-
xevelTa cxovrebidan. momRerlebs xojebis eSiniaT. er-
Tma SeZlebulma Turqma saidumlod miTxra, rom xoje-
bidan maT cxovreba ar aqvT, TamaSebi, simRera, musika
gaqra wyalsimerSi...” (gv. 167).
wyalsimeridan eqspedicia diobanSi wavida. gzad
daaTvaliera imfxreulis1cixe. ifxreulSi Rame gaaTia
ali-CauS naib-oRli mosiZis saxlSi. im dRes, 29 ivliss
sofeli 3 dRiT Áailaze midioda sajumbuSod (awinde-
li mariobis festivali, romelic ivlisis bolo kvi-
ras imarTeba _ m.f.). xojebi ewinaaRmdegebian am tradi-
cias, rogorc Zvels. ewinaaRmdegebian aseve ,,ziareTSi’’
wasvlas, magram xalxi jiutobs, ambobs, rom aseTia ma-
Ti uZvelesi wesi. ifxreulis ubnebia: imnaZe, ifxreuli,
ivieTi (amJamad xmaroben formas iveTi _ m. f.). saRamos
1 aseTi formiT xmarobs n. mari aRniSnul toponims. dRes Cveu-lebriv iyeneben formas ifxreuli. ifxli (>ifxri) kidev qar-TulSi cnobili fuZea, niSnavs gvimras (ix. m. faRava, dasax.naSr. gv. 90). ~ 16 ~
mkvlevarma adgilobrivi ,,deliyanebi’’ (axalgazrdebi)
dapatiJa da maTgan Caiwera folkloruli nimuSebi.
30 ivliss eqspediciis wevrebi diobanSi asulan
O(,,dRiurebSi” ar Cans diobnuri STabeWdilebebi), iqi-
dan ubeSi gadasulan.
ubeSi mimavali n. mari ubur xanZTaSi Seivlis (Cans,
maSin gza mTebze gadioda _ m.f.). irgvliv nagebobis
kvali ar ariso, aRniSnavs gulnakluli mogzauri (gv.
210-211). warmovidginoT grigol xanZTelis mier daarse-
buli monastrebis saZieblad gzas damdgari kacis gan-
cda xanZTis xsenebaze. am dRidan 100 wlis Semdeg, 2005
wels (Semdegac kidev erTxel 2011 wels) Cven vimuSaveT
ubeSi da vinaxuleT uburi xanZTa. veraferi vnaxeT. ad-
gilobrivi gamcilebeli gvimtkicebda, aq ariso eklesi-
is nangrevebi, Tumca man ver gviCvena igi. SavSeTis am
seqtorSi xanZTis monastris arsebobas mxars ar uWers
arc giorgi merCules Txzuleba1. aq ubralod geogra-
fiuli saxelis damTxvevasTan gvaqvs saqme. Cans, uburi
xanZTa gviandeli toponimia da mas araferi aqvs saer-
To ,,grigol xanZTelis cxovrebaSi’’ moxsenebul xan-
ZTasTan.
ubeSi, devaZeebis||devaZevi||debaZebi ubanSi n. marma
aRwera SavSeT-imerxevis tipis eklesia. sainteresoamkvlevris mier dafiqsirebuli forma devaZevi2. eqspe-
1 ix. m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011, gv. 51-53; misive: kvlavxanZTis lokalizaciis sakiTxisaTvis. kr. Cveni sulierebis ba-lavari, II, baTumi, 2010, gv. 44-49; misive: xanZTisa da SatberdislokalizaciisaTvis. J. mnaTobi, 1, 2007, gv. 143-149. Sdr. S. futka-raZe, Cveneburebis qarTuli, baTumi, 1993, gv. 189; m. CoxaraZe,imerxevis xanZTa. Cveni sulierebis balavari, IV, Tb. 2012, gv. 38-43.2 erTgan ak. SaniZe saubrobs -ev kilos kvalze qarTul geogra-fiul saxelebSi da aRniSnavs, rom –ev mravlobiTobis sawarmo-eblad Semounaxavs TerTmet sityvas... da ,,–ev sufiqsis gavrce-lebis ared SegviZlia CavTvaloT teritoria aragvidan rionis
-
~ 17 ~
dicia ubidan dabaSi gadavida, iqidan _ zaqieTsa da va-
keTSi, zaqieTis yiSlebSi. Semdeg n. mari bazgireTis
samxreT-dasavleTiT sazgirelze avida. adgilobrivebi
mianiSnebdnen, rom aq eklesiis nangrevebiao, magram
warwerebi arc moxucebs axsovT, arc axla aris. ad-
gils ,,kapanTi Tas” uwodeben, misi siaxlovis gamo im
qvian wverTan, bazgireTisken romaa mimarTuli1. sazgi-
relidan eqspedicia TeTrakeTisken (ase uwodebs n. mari
TeTraqeds. TeTrakeTia datanili xuTversian rukazec2)
wavida, iqedan CixorSi, romlis dasaxlebebia: andriaw-
minda (wiTel-oRlebiT dasaxlebuli), libani, dasamobi,
gigieTi, brili, agara, nioleTi (niolisZe), merqezi,
Wedriuli (rukaze Cedleuri).
2 agvistos, orSabaTs, eqspedicia WedreulSi wavida
libanis gavliT. iq eklesiis nangrevebi egulebodaT.
adgilze misulebs imedi gaucruvdaT, saZirkvlis qve-
Sua welamde” (ix. ak. SaniZe, ev kilos kvali saqarTvelos geog-rafiul saxelebSi. Txz. Tormet tomad, t. II, Tb. 1981, gv. 443.devaZevi, xoxlevi (sof. imerxevSi) formebis dadastureba aRniS-nuli regionidan esoden daSorebul kuTxeSi mniSvnelovanifaqtia: erTis mxriv gaizarda ev’sufiqsian geografiul saxelTaricxvi, meores mxriv, ganivrco -ev sufiqsis gavrcelebis area-li.1 SavSeTSi 2005 wlis eqspediciis dros sazgirelze bazgirlebmagviambes: ,,Zveli qilisas nangrevebiao aq, warwerebiani qvebicvnaxeTo... kuTxovani asoebiT raRac ewerao zed. ,,sigaretiskolofze gadavwere da borCxas qarTulis wera-kiTxvis mcodneadvokatTan wevRe, mindoda misTvis meCvenebia, wiekiTxa da gemegora ewera, magram raT ginda, advokati stambol damxTa wesuli,Semdeg naweric davkarqe. warwera fiqalze (rbil qvazeo, _gagvimarta) iyo da iSleboda, bolos ki TlaT deikarqao’’ _gviambo nejaT sumbaZem’’ (m. faRava, SavSuri Canawerebi, gv. 22).Znelia amtkico, sazgirelze iyo Tu ara warweriani qva, magramSavSuri tipis mozrdili eklesiis nangrevebi sasaflaoebiTdResac aris (ix. S. mamulaZe, SavSeTis materialuri kulturisZeglebi. SavSeTi, gv. 85-86). zogierTis mtkicebiT aq ,,Tamarissasvenia” (m. faRava, iqve).2 ix. Д.Д. Пагирев, dasax. naSr. gv. 243. ~ 18 ~
bic ar aris darCenili. libanidan CixorSi avidnen Zne-
lad savali aRmarT-daRmarTebiT, iqidan _ WedreulSi,
sadac taZari moinaxules Tavisi kimiteriT. 4 saaTze
sinkoTSi wavidnen, saRamos ukve daniSnulebis adgilze
iyvnen1.
3 agvistos n. marma aRwera sinkoTis mahaleebs _
gogliZesa da folociels Soris mdebare SavSeTis er-
T-erTi didi eklesiis nangrevebi.
sinkoTidan xozabirSi (rukaze _ xozabarti) wavida
mogzauri. sami saaTis Semdeg avida kidec iq. xozabire-
lebTan Sexvedrisas mkvlevris yuradReba miiqcia qar-
Tulma leqsikam adgilobrivTa Turqul metyvelebaSi:,,WiSka’’ (sxvebi gamoTqvamen ,,SiSkar’’) _ WiSkari... xoza-birSi n. mari midioda im imediT, rom Satberds naxavda,
magram daxvda SavSeT-imerxeuli tipis eklesia.
saRamos eqspedicia xozabiridan norgielisaken wa-
movida. mze Cadioda. mecnieri cdilobda Camavali mzis
fonze gadaeRo wefTis cixe, magram vidre aparats ga-
marTavda, mze gamoemSvidoba simagres. ,,cixis konture-
bi Seerwya mTebis xazebs da mowyenilma uari vTqvi fo-
tografirebaze,’’ _ wers n. mari (gv. 241). Rame norgiel-
Si gaaTies.
4 agvisto eqspediciisaTvis muknikeTis Tavze arse-
buli Zveli nagebobis monaxulebiT daiwyo. 9 saaTze
eqspedicia samwyaroSi wavida. iq naxa da aRwera ekle-
siis nangrevebi. Semdeg anakertis gavliT anCaSi gada-
vidnen. mkvlevari saguldagulod aRwers taZris nan-
1 SevniSnavT, rom n. mari SavSeTsa da imerxevs sxvadasxva re-gionad miiCnevs, ris mizezic unda veZioT SemdegSi: e.w. SavSeTi_ meTurqulea, imerxevi _ meqarTule. qarTuli enis arcodnisgamo SavSeTs ,,daupirispirda’’ imerxevi, rogorc gansxvavebuliqveyana. sinamdvileSi SavSeTi erTi qveyanaa, vrceli, imerxevi kimisi nawilia mxolod (ix. m. faRava, redaqtorisagan. SavSeTi, gv.6).
-
~ 19 ~
grevebs. imave dRes artanujSi Cavidnen. naxes artanu-
jis meCeTi, romlis kedelSic Catanebulia qva qarTu-
li warweriT...
5 agvistos artanujis taZari moinaxules da aRwe-
res. n. mari aseve aRwers artanujis sxva siZveleebs:
zemo da qvemo qalaqs. sainteresod gveCvena mkvlevris
aseTi Canaweri: ,,mkrtiC kiurkCianTan aRmoCnda sakmaod
Zveli xelnaweri pergamenti gasanTlul sqel qaRal-dze. roca me is momitanes ristikiancis saxlSi, qalba-tonma ristikiancma somxurad Tqva, es maTi babuis mem-kvidreobidan aris, rom es Cavarda maTi naTesavis xel-
Si. naTesavis aRsaniSnavad man gamoiyena qarTuli sity-
va ,,ganayofi’’, masTan aso ,,y’’ brwyinvaled iyo warmoT-
qmuli’’ (gv.255). rogorc vxedavT, mecnieris maxvil
Tvals araferi rCeba SeuniSnavi. qarTuli sityva arta-
nujul somxurSi, y’s ,,brwyinvale’’ warmoTqma dagvafiq-
rebs qalbatoni tostikiancis vinaobazec... yvelaferi
ki erTxel kidev gvarwmunebs, rom siRrmiseul kvlevas
moiTxovs qarTuli elementi Woroxis xeobis Turqul-
Si (aseve somxurSi). sakvlevia aqauri somxebis warmo-
mavlobis sakiTxic.
6 agvistos, diliT, n. maris eqspedicia eni-rabaTSi
gaemgzavra. artanujidan eni-rabaTisaken mimavlebma mar-
cxniv datoves sof. sxu da unus-xevi, gaiares xarauli
(gamoCnda mTa, sadac ziareTia, Semdeg marcxniv xavTi,
xevs iqiT _ viwroTi, qvemoT, artanujisaken _ anklia),
aqedan marjvniv uxveven, radganac gzas uWris SuaTis
xevi... am xevis marjvena mxaris soflebia: SuaTi (qve-
moT) da Savgulari (zemoT). marcxena mxares _ axalSi,
ufro maRla xerTvisi (xerTusi _ warmoTqvamen zogier-
Tni), gaiares mewagilic... da miaRwies eni-rabaTs. taZa-
ri axla somexi grigorianelebis xelSia: ,,Senoba xe-
luxlebelia, araviTari gadakeTeba an minaSeni, Senar-
Cunebulia sakmaod kargad, sruliad mrTeli gumbaTiT.
~ 20 ~
axali mxolod somxuri warwerebia’’ (gv. 257) _ wers n.
mari. moyvanili amonarididan Cans, rom me-20 saukunis
dasawyisSi taZari sakmaod kargad aris moRweuli. asi
wlis Semdeg, 2005 wels eklesia mZime mdgomareobaSi
dagvxvda. maSin dRiurSi Caviwere: ,,... Cans, aq didi sa-
monastro kompleqsi iyo odesRac. gadarCenilia mxo-
lod sakmaod didi jvar-gumbaTovani eklesia, dReisaT-
vis sanaxevrod dangreuli da mouvleli’’1.
n. mari Cveuli gulmodginebiT aRwers eni-rabaTs
(gv. 257-263)...
3 saaTze eqspedicia longoTxevis gavliT tanZoTSi
gadavida. gzad gaiares sof. longoTxevi, arnauli da
uReltexilis gadalaxvis Semdeg Cavidnen daniSnule-
bis adgilze. tanZoTSi mkvlevarma naxa erTi somxuri
xelnaweri (XV-XVII ss), Sesrulebuli pergamentze... Ra-
me tanZoTSi gaaTies.
7 agvistos, SabaTs n. mari agrZelebs tanZoTSi da-
culi siZveleebis Seswavlas. 13 saaTze wamovidnen ar-
tanujisaken. gzad daaTvalieres SavSeT-imerxeuli ti-
pis eklesiis nangrevebi, simagre sof. klarjeTis dasav-
leTiT, eklesiis nangrevebi (simagridan samxreT-dasav-
leTiT). 10 saaTze eqspedicia Cavida artanujSi.
8 agvistos, kviras, eqspediciam Seiswavla artanu-
jis zemo qalaqi: qalaqis kari, eklesia, wyalsatevi...
9 agvistos, orSabaTs, artanujidan WedilSi wavid-
nen anCisa da norgielis gavliT. pirvelad mividnen an-
CaSi, pintigilis meheleSi, naxes qvis boZi eziz sais-
oRlis ezoSi, Semdeg sawnaxeli _ TavadgilSi, saRamo-
Ti norgielSi Cavidnen.
10 agvisto, samSabaTi. diliT eqspedicia samwyaris
sazRvarze qolitaSSi wavida, sadac qvis jvari inaxu-
la, iqidan wavidnen mTaze maRlis-ukani. iq aRweres Sav-
1 m. faRava, SavSuri Canawerebi, gv. 120.
-
~ 21 ~
SeT-imerxeuli tipis eklesia. maRlis-ukanidan WidilSi
gadavidnen. gimnazist ioseb ristikiancis biZam 3 agvis-
tos n. mars acnoba, rom Wedilas xevSi aris nangrevebi-
ani maRlobi _ ,,Satberdi’’ (zogi gamoTqvamda _ ,,Saber-
di”). Satberdis gagonebaze mkvlevarma winaswar dageg-
mili marSruti uaryo da Wedilas xevSi wavida. adgil-
ze Satberdis Sesaxeb araferi ician, arc Saberdze. sa-
magierod ician wyarosTavi, baraTei (Cans, bareTelTa),
nuka-saydari, anZa (mTis saxeli jogos zemoT)...
11 agvistos, oTxSabaTs, mkvlevari gadawyvets wya-
ros-TavSi asvlas. gzad naxa da aRwera bareTeula (ba-
reTelTa _ m.f.). aqedan aRmarTebiT wyaros-TavSi avid-
nen. n. marma Cveuli gulmodginebiT Seiswavla monaste-
ri da misi mimdebare Zveli nagebobebi. aqedan eqspedi-
cia karCxalas xeobaSi gadavida.
12 agvistos, xuTSabaTs eqspedicia axalTadan nu-
kas-saydarSi wavida. Tu warmovidgenT ufskrulis pir-
ze gamaval bilikebs, talaxs, gasagebi gaxdeba, ra dab-
rkoleba daZlies mgzavrebma, vidre saydars miaRwev-
dnen. saxeldaxelod gakeTebuli kibiT n. marma SeZlo
monasterSi SeRweva da detaluri aRwera... SuadRe ga-
dasuli iyo, eqspedicia nukas saydridan rom wamovida.
adgilze moxilvisa da aRweris Semdeg mkvlevari dar-
wmunda, rom nukas saydari (nuka qilisa) Zveli xanZTaa,
nukis wyaro ki _ xanZTis wyaro1.
13 agvisto, paraskevi _ xanZTam didi STabeWdileba
moaxdina mkvlevarze. nukas saydars n. mari uwodebs ,,u-
kiduresi asketizmis’’ adgils. mecnieri gadavida kar-
1 nuka/nuki adamianis sakuTari saxeli Cans. SesaZlebelia,miviwyebul saydarSi/qilisaSi berma nukam daido bina. misisaxelidan gamomdinare Searqves Semdgom saydars nukas-qilisa.yofili xanZTa iqca nukas-saydrad. yvelaferi es gvian undamomxdariyo. yovel SemTxvevaSi, saydris axali saxeldebisasmosaxleobas misi Zveli saxeli ar axsovda. ~ 22 ~
Cxalas marcxena napirze, verana baRebSi da iqedan ga-
daiRo nukas bazilika. mogzauris gaocebas iwvevs wya-
roTa siuxve am kuTxeSi... Semdeg miZnaZori moinaxula
mkvlevarma. Cans, karga xans ixetiales miZnaZoris ezo-
Si eqspediciis wevrebma, gulmodgined daaTvalieres
taZris jer kidev gadarCenili narCenebi, azomes, Cai-
niSnes... (gv. 318). Semdeg n. mari mdinaris gaRma gasula,
marjvena napirze da iqedan gadauRia miZnaZori, magram
firfita gamJRavnebamde damsxvrevia gzaSi, amitomac
miZnaZoris Zveli foto Cvenamde ar moRweula, axla ki-
dev bevri aRaraferia gadasaRebi.
14 agvisto, SabaTi. eqspedicia axalTadan portaSi
gaemgzavra karCxalasa da misi Senakadis, cxumuris xe-
obiT. Zalian mZime pirobebSi uxdebodaT muSaoba. movi-
tanT amonarids ,,dRiuridan’’: ,,...ukve gaxevamoswrebul
Ceqmebze mecva adgilobrivi qalamnebi, specialurad
ferdobisaTvis rom amzadeben. me viyenebdi joxsac. fe-
xebi mekveTeboda SimSilisganac. diliT me Cveulebriv
ori Wiqa CaiT vkmayofildebodi. puric cota iyo da me
mas vizogavdi. gavsinje biskvitebi (odesis romeliRac
firmisa), artanujSi SeZenili, magram maT sapnis gemo
da piris Rebinebis moqmedeba hqonda. diliT me adre ga-
viRviZe. sanam gzisTvis vemzadebodi (zozinSi aqaurebi
Zalian hgvanan beduinebs), sakmao dro gavida. janmrTe-
li, sufTa, mTis haeri autanlad zrdida madas. Sedegi
is iyo, rom me xarbad Seveqeci xuTi dRe-Ramis, mogzau-
robiT sakmaod gaqvavebul artanujul purs. maragSi
mqonda sardinebis yuTic, magram ena motyda. xelT
mqonda konservebis gasaxsneli xelsawyo, magram dam-
swreTagan veravin SeZlo misi gamoyeneba. me ki axla Za-
la ar meyo. pirvelad vigrZeni daRla...’’ (gv. 319-230).
mgzavrebi jer zemo forTaSi avidnen, aqedan daeSvnen
dabla, forTis xevSi, sadac monasteria. forTas xil-
-
~ 23 ~
visas pirveli gancda, rac mkvlevars gauCnda iyo, rom
imyofeboda SatberdSi.
15 agvisto, kvira. n. mari ganagrZobs qvemo forTis
monastrisa da misi Semogarenis Seswavlas. Sesaswavli
ki Zalze bevria: samonastro nagebobebi, eklesia, war-
werebi... qvemo forTaSi agrZeleben muSaobas 16 agvis-
tosac, SuadRe karga xnis gadasuli iyo, roca eqspedi-cia opizisaken gaemarTa. gzad gaiares: yolTi-xevisRartafi, qusla (ferdobi, sadac SavSeT-imerxeuli ti-pis eklesia aRweres).
17 agvisto, samSabaTi. eqspedicia muSaobs opizaSi,
aRwers taZars da toponimias... sayuradReboa, rom n. ma-
ris Ziebam gavlena moaxdina mxlebelze, Cafar ambar-
cumze. erTxelac aseTi dialogi gaimarTa ambarcumsa
da eqspediciis xelmZRvanels Soris:
,,_ miTxariT, geTayva, Zvelad iyvnen adamianebi Wkvi-
ani Tu axla? _ moulodnelad mkiTxa erTxel ambarZum-
ma. mas gansakuTrebiT aocebda winaprebis unari, nagebo-
bisaTvis SeerCiaT saukeTeso adgilebi ara marto mo-
xerxebulobiT, aramed silamaziTac.
_ aq ra kargia?! _ iZaxda ambarZumi, rogorc ki vec-
nobodiT axali monastris mdebareobas. mas aocebda sa-
sargeblo nagebobebis, sawnaxelebis, sardafebis, xide-
bis simtkice. Senobis, monastris saTavsoebisa da dar-
bazebis grandiozuloba.
_ nuTu amas qarTvelebi akeTebdnen? _ mkiTxa ambar-
Zumma meramdened ukve opizaSi.
_ diax, qarTvelebi!...’’
imdenad nacnobi situaciaa, rom gadavwyvite mometa-
na es dialogi mTlianad. sainteresoa misi gagrZeleba,
sadac Cans n. maris damokidebulebac mtkivneuli prob-
lemis mimarT:
,,_ SeiZleba kaTolike qarTvelebi?
~ 24 ~
somxebSi, dabal wodebaSi, religia gaigivebulia
erovnebasTan da me vSiSobdi, SevZlebdi Tu ara mis-
Tvis amexsna, rom kaTolike qarTveli, Tu aseTi mar-
Tlac arsebobs, iseTive qarTvelia, rogorc qarTveli
qalkedoneli.
ambarZum taisujiani artanujelia, kaTolike some-
xi. misi babua axlcixidanaa.
_ ara, _ vupasuxe ambarZums, _ isini marTlmadide-
beli qarTvelebi, qalkedonelebi iyvnen, ,,horomebi’’
(romeebi)! magram miTxariT, romeli qarTveli kaToli-
kebi gyavT mxedvelobaSi?
_ Cemi winaprebi kaTolike qarTvelebia! me qarTuli
ar vici. mamaCemma qarTuli icoda. babuaCemma somxuri
ki ara, qarTuli icoda...
es SeniSvna ambarZumis Sesaxeb Semaqvs, rogorc ma-
sala kaTolike qarTvelebze sakamaTo sakiTxisaTvis” _
wers mkvlevari (gv. 366-3677).
ambarcum taisujianis Sesaxeb n. maris monaTxrobi
mraval kiTxvas aCens, upirvelesad adgilobrivi mcxov-
reblebis msoflmxedvelobisa da erovnuli identobis,
erovnuli kuTvnilebis Sesaxeb. problema uaRresad sa-
TuTia da faqtebis gamowvlilviT analizs moiTxovs
daskvnebis gakeTebamde.
18 agvisto, oTxSabaTi. n. mari diliT avsebs taZre-
bis Sesaxeb informacias da berTaSi miemgzavreba: gaia-ra kaparia (aq Seagroves cnobebi parexis (//farexis) Se-saxeb) da avida berTaSi. monasteri mdebareobs iq, sa-
dac taltoSiswyali erTvis karCxalas.
19 agvisto, xuTSabaTi, diliT eqspedicia papaura-
dan (berTas ubania) parexTasaken daiZra karCxalas xeo-
biT, gaiares silaurT-wyali, kobkuri, gadavidnen dug-
nalis xeobaSi da avidnen daniSnulebis adgilas (n.
marma ver SeZlo parexTas qvabebSi asvla Zneladmisad-
gomobis gamo). mkvlevarma daaTvaliera garemo da 9 sT.
-
~ 25 ~
da 50 wuTze datova parexTa. gzad aRwera ramdenime ga-
moqvabuli da eklesia.
20 agvisto, paraskevi, n. marma bargi arTvinSi gag-
zavna, Tavad ki gadawyvita, daeTvalierebina daba,
jmerki da dolisyana. 12 saaTze gamovidnen papauradan.
karCxalas xidamde fexiT midiodnen: ,,gadavediT tol-
toSa da gaisma muezinis (sic) Zaxili odesRac monas-tradyofili simaRlidan. dRe sadResaswaulo, paraske-
vi iyo. sevdas gvgvrida odesRac qristianobis burjze
islamis mozeime xmis gagoneba... imaTi mkvidri Svilebi,
vinc aago qristianobis es Zeglebi, miiswrafodnen ze-
moT taZarSi, rom TavianTi locviT im formebSi gadmo-
ecaT TavianTi ganwyoba, rac ucxo iyo berTas mSeneb-
lebisaTvis. sevdas gvgvrida Sexedva, sevdas gvgvrida
mosmena...” (gv. 392). dadardianebuli tovebda mogzauri
aqaurobas, gzad jer dabaSi Seiara, Semdeg _ jmerkSi.
Rame jmerk-Walas baRebSi, osman aslan-oRlisa da misi
Zmebis ojaxSi gaaTia.
21 agvisto, SabaTi. eqspedicia jmerkidan dolisya-
naSi gaemgzavra. n. marma dawvrilebiT aRwera dolisya-
na da arTvinisaken wavida. SuadRisas ukve arTvinSi iy-
vnen.
22-23 agvisto (kvira-orSabaTi) n. marma arTvinSi ga-
atara. daaTvaliera da aRwera aqauri siZveleebi, maT
Soris, RvTismSoblis grigorianuli eklesiis oTxTa-
vi...
24 agvistos n. mari arTvinidan naviT baTumSi gaem-
gzavra.
amiT dasrulda niko maris istoriuli eqspedicia
SavSeTsa da klarjeTSi. mogzauroba gagrZelda 1904
wlis 18 ivlisidan 24 agvistomde (37 dRe). eqspediciam
moiara istoriuli SavSeTi da klarjeTis is nawili,
sadac grigol xanZTelisa da misi mowafeebis daarse-
buli wminda savaneebia gaSenebuli. Canawerebidan Cans
~ 26 ~
avtoris mecnieruli interesebis mravalferovneba da
Rrma erudicia, mizanswrafuloba da gamZleoba... ,,dRi-
urebSi’’ mkvlevari ganixilavs problemaTa wyebas, ro-
melTa Sesaxebac momdevno paragrafebSi visaubrebT.
$2. qarTuli ena SavSeTsa da klarjeTSi
SavSeTsa da klarjeTSi mogzaurobisas, n. mari ak-
virdeboda enobriv situacias istoriul qarTul pro-vinciebSi. gavimeorebT da aRvniSnavT: a. istoriuladSavSeTi gaiyo or ,,regionad’’, sakuTriv SavSeTad da
imerxevad. meTurqule mxare SavSeTia, meqarTule _
imerxevi. Cans, am dayofas safuZvlad upirvelesad qar-
Tuli enis Senaxva-daviwyeba udevs. erovnuli meobis
upirvelesi niSani swored mSobliuri enis codnaa. gan-
sakuTrebiT es iTqmis ucxo garemoze. principi aseTia:
ici qarTuli ena, xar qarTveli, ar ici _ ar xar qar-Tveli. swored aRniSnul safuZvelze orad _ imerxevadda SavSeTad gaiyo istoriulad erTi qarTuli qveyana.qarTvelologiaSi damkvidrda termini SavSeT-imerxevi,TurqeTis respublikis qarTuli provinciebis (SavSeTi,klarjeTi) qarTuli metyvelebisaTvis _ imerxeuli ki-lo (terminebi ekuTvnis n. mars). miuxedavad imisa, romaRniSnul terminebs garkveuli safuZveli aqvs, vfiq-
robT, ver asaxaven realobas: SavSeT-imerxevi erTi re-
gionia da mis aRsaniSnavad unda gamoviyenoT terminiSavSeTi, imerxevi mxolod misi nawilia, igi istoriu-lad araa calke qveyana1. arc lingvistur qarTvelo-
1 terminis SavSeT-imerxevi Seqmnas, SesaZloa, imanac Seuwyoxeli, rom osmalTa batonobis xanaSi ,,SavSeTi, imerxevi da maWa-xeli osmaleTis imperiaSi cal-calke sanjayebs (sadroSoebs)warmoadgendnen’’ (ix. z. SaSikaZe, SavSeTi osmaleTis imperiaSi.SavSeTi gv. 17 da Semdeg). SeiZleba es momenti daedo safuZvladistoriuli SavSeTis or (sam) qveynad gaazrebas.
-
~ 27 ~
logiaSi damkvidrebuli imerxeuli kiloa realobisamsaxveli termini: jer erTi, rogorc vTqviT, imerxeviSavSeTis nawilia mxolod, imerxevelTa metyveleba ki_ istoriuli SavSuri kilos. amitomac, imerxeuli ki-los nacvlad unda vixmaroT: SavSuri kilo (moRweu-lia imerxeuli da maWaxluri metyvelebis saxiT) da
klarjuli kilo (moRweulia murRulis, devsqelisa dalivanas xeobaTa metyvelebis saxiT)1. barem aqve aRvniS-navT, klarjeTic SeiZleba gavyoT orad: meTurquleklarjeTi (artanujis mxare, aRmosavleTi klarjeTi)da meqarTule klarjeTi (murRulis, devsqelisa dalivanas xeobebi, dasavleT klarjeTi). sizustisaTvis:
livanas xeobaSi igulisxmeba Woroxis qvemo welze ga-
Senebuli erges zemoTa (mirveTi, maradidi, kirnaTi, xe-
ba...) da borCxis mimdebare soflebi.
Woroxis xeobaSi kidev erT qarTul provinciaSi,
taoSicaa gadarCenili qarTuli ena. istoriulad taos
vrceli qveynidan qarTulad saubroben eliasxevis ram-
denime patara sofelsa da WilaTSi. maT metyvelebastaour kilos vuwodebT.
dabolos, SavSuri, klarjuli, taouri da aWaruli
(muhajirTa STamomavlebis metyvelebiTurT) struqtu-
ruli maxasiaTeblebiT erTmaneTTan axlos dganan daSesaZlebelia, maT qarTuli enis samxruli kiloebi vu-wodoT.
1 samxruli metyvelebis dialeqturi Sedgenilobis Sesaxeb ix. m.faRava, samxruli kiloebis fonematuri struqtura, sadoqtorodisertacia (xelnaweri), baTumi, 2003, gv.8-28; m. cincaZe, m. faRava,SavSuri kilo. SavSeTi, gv. 219; m. faRava, enobrivi situacia samx-reT saqarTveloSi da samxruli metyvelebis dialeqturi Sedge-nilobis sakiTxi. bsu Sromebi (humanitarul mecnierebaTa seria),t. III, baTumi 2003, gv. 10-11; Sdr. S. futkaraZe, qarTuli enis samx-rul-dasavluri dialeqtebis Taviseburebani istori-uli tao-klarjeTisa da muhajiri qarTvelebis metyvelebis mixedviT. sa-disertacio macne, Tb. 1995. ~ 28 ~
aseTia Woroxis qveynebis qarTuli metyvelebis zo-
gadi suraTi.
davubrundeT mTavar saTqmels: ra mdgomareobaa
qarTuli enis moRweulobis TvalsazrisiT SavSeTSi?
winaswarve aRvniSnavT: SavSeTi, iseve rogorc isto-
riuli samxreT saqarTvelos sxva provinciebi (aWaris,
qvemo maWaxlisa da klarjeTis ramdenime soflis gar-
da, romlebic dRes aWaris avtonomiuri respublikis
SemadgenlobaSia) ramdenime saukunea sxvadasxva kultu-
raTa Sexvedrisa da dialogis asparezadaa qceuli, rac
zogjer imiT dasrulda, rom qarTuli Turqulma Sec-
vala (istoriuli taos didi nawili, meTurqule klar-
jeTi da SavSeTi, speri, mtkvris xeobis Turquli nawi-
li...), xolo iq, sadac jer kidev SenarCunebulia qar-
Tuli ena, mosaxleoba ori enis, _ qarTulisa (mSobli-
uri) da Turqulis (saxelmwifo, ,,dialogSi’’ gamarjve-
buli) matarebelia. Sesabamisad, regionSi gvxvdeba gan-
sxvavebul kulturaTa Serevis SemTxvevebi.
qarTuli ena SenarCunebulia meqarTule SavSeTis
soflebSi: bazgireTi, gameSeTi, ziosi, xevwruli (||xev-
wvrili), zaqieTi, daba, ube, surevani (||svirevani), usta-
misi, iveTi, ifxreuli, CaqvelTa, manatba, maCxateTi, ni-
oleTi, brili, agara, zenagara, weTileTi, palexli
(*parexli _ m.f.), davlaTi, Cixisxevi (CixisÃevi), dasamo-
bi, oTxkilde, jvarisxevi, bzaTa, xoxlevi, Soltisxevi,
kokbereTi, bojaneTi, qoqlieTi.SevniSnavT: meqarTule SavSeTis yvela sofelSi
qarTuli ena Tanabrad araa Senaxuli. qarTuli ufro
ician ufrosi da saSualo asakis SavSelebma, axalgaz-
rdebma umetesad _ ara. amis mizezi mravalia, magram
mTavari mainc regionSi Seqmnili istoriuli viTare-
baa...
qarTuli ena dauviwyiaT SavSeTis Semdeg sofleb-
Si: diobani, wyalsimeri, yvirala, zendaba, jinali, miqe-
-
~ 29 ~
leTi, CixvTa, juarebi (||Wuarebi), karaveTi, TurmaneTi,
koTxevi, axaldaba, cixisZiri, dabakeTili, veli, tbeTi,
garylobi, SavTa, wiwveTi, samjeli, soforo, qoTeTri-
si, xanTuSeTi, verxvnali, moroxozi, cecxlauri, gur-
naTeli, vanTa, mamanelisi, oqrobageTi, kuWeni, SavqeTi,
sulisi, balvana, CarTuleTi, anklia, jaraTi, moqTa,
sinkoTi, Widila, muxobani1.
aseTia mdgomareoba qarTuli enis moRweulobis
TvalsazrisiT Tanamedrove SavSeTSi. Tu ra situacia
iyo gasuli saukunis dasawyisSi sando cnobebs vxvde-
biT n. maris ,,dRiurebSi’’. aRvniSnavT, rom mas specia-
lurad ar ukvlevia SavSuri da klarjuli (misi termi-
niT _ imerxeuli) dialeqtebi. mkvlevars ufro sxva
problemebi ainteresebda, Tumca gzadagza yuradRebas
miaqcevda adgilobrivTa metyvelebasac.
_ oqrobageli somxebis saubarSi mkvlevarma SeniS-
na ramdenime qarTuli sityva: gogo, sarwyavi, Citi, Ze-
ra, morieli (gv. 113);
_ qarTulad ar laparakoben tbeTSi, magram mecnie-
ri SeniSnavs, rom musikaluri instrumentis, Wibo’s
(Tulumi) sxvadasxva nawilis saxeli qarTulia: RirRi-
ti||RerReti (satuCe), qaraxsi (n. mari daZebnis parale-
lebs leqsikonebSi: qaraxsi (saba), qaraxsa, resp. qarasxa(Cub.), SeinarCuna mniSvneloba ,,yanwi RvinisaTvis’’ (sq.
gv. 139), nau _ xis Sualedi tiksa da bolos Soris (navi
_ aq Raris mniSvnelobiT), duduki, tiki (gv. 139).
_ mogzauri esaubreba garylobel moxucs Sav-mTaze
arsebuli eklesiis Sesaxeb da moulodnelad aRniS-
navs: ,,sityvam moitana da moxuci Zlivs, magram mainc
laparakobs qarTulad’’ (gv. 146). es cnoba gvaZlevs sa-
1 ix. m. faRava, samxruli kiloebis fonematuri struqtura,sadoqtoro disertacia (xelnaweri), baTumi, 2003, gv. 8-28; misive:SavSuri Canawerebi, gv. 343; m. CoxaraZe, SavSeTis soflebi.SavSeTi... gv. 24-40. ~ 30 ~
fuZvels vTqvaT, rom garylobSi XX saukunis dasawyis-
Si jer kidev ismoda qarTuli.
,,_ svirevanSi ,,qarTuli ena ... saojaxoa, magram
ureven Turqul sityvebs, ase: belqi _ SeiZleba, rahaTi
_ Tavisufali, iSta _ mada...’’(gv. 149).
_ WedilSi kvlav ismis qarTuli ena (gv. 279). qve-
moT kidev azustebs am cnobas mkvlevari: ,,qarTuli ena
WedilSi Zalze sustad gavrcelebuli aRmoCnda. bav-
Svebma da axalgazrdebma TiTqmis ar ician is. mxolod
moxuci qalebi saubroben. rogorc macnoba me ,,samoci
wlis moxucma’’, romelic qarTulis yvelaze karg
mcodned iTvleba, Tumca is yovel nabijze Turqulze
gadadis’’ (gv. 280-181). nacnobi situaciaa, rodesac in-
formatori gesaubreba qarTulad da ise rom verc am-
Cnevs, Turqulze gadadis. Tumca erTxel sapirispiro
SemTxvevac davafiqsireT, kerZod: miZnaZoris monastris
nangrevebis daTvalierebis Semdeg vesaubreT iqve
mcxovreb moxuc qalbatons, romelmac ganacxada, rom
Turqia da qarTuli ar icis. gvesaubreboda Turqulad,
gviyveboda monastris Sesaxeb... moulodnelad igi qar-
Tulze gadavida da ganagrZobda Txrobas. Cvens gaoce-
bas mohyva gameSeTeli mustafa gameSiZis komentari: ,,ax-
la ama gonia, Turqulad laparakobso’’.
_ ,,qarTuli ena ase Tu ise esmiT axalTaSic, rom-
lis mcxovreblebi arian Widilidan gadmosulebi, mud-
mivad aq myofni, an zafxulobiT momsvlelni. Tumca
CemTan mosaubre moxuci forTelia. verc erT frazas
ise ver amTavreben, rom Turqulze ar gadauxvion. ara-
fers vambob Turquli sityvebis minarevze adgilobriv
qarTul metyvelebaSi’’ (gv. 310).
_ qvemo forTaSi qarTuli ena aRar ismis (gv. 322).
_ opizaSi ,,qarTuli ena daviwyebulia’’. maT Tur-
qul saubarSi gvaocebs warmoTqmis siswrafe. gansakuT-
rebiT gamaoca Cemma maspinZelma, kedem loman-oRlim,
-
~ 31 ~
romelic berTelad warmogvidga. igi iseve swrafad
moZraobs, rogorc laparakobs, rom erTi marcvlis
warmoTqmis dro hyofnis sami da ufro metmarcvliani
mTeli sityvis warmosaTqmelad. magram is sxvebiviTkvecavs, an saerTod ylapavs xmovnebs. funRaraia (wya-rosken) mis warmoTqmaSi ismis funRraia. amave dros er-Tmarcvlian sityvebs igi asammagebs _ hehehe ,,he’’-s magi-
er’’(gv. 354).SevniSnavT: SavSelebi da maTi mezobeli klarjebic
Cveulebriv swrafad saubroben, magram sityvaSi fun-Rraia (
-
~ 33 ~
rom mTxrobelma ,,qarTuli ,,damatyvila’’ ... amixsna qar-Tuladve: ,,man SemaWra’’(iqve).
SavSuri dialeqtis Sesaswavlad mniSvnelovania
mecnieris mier Cawerili SavSuri folkloris nimuSebi,
romlis Sesaxebac qvemoT visaubrebT.
bolos n. mari Seajamebs Tavis dakvirvebebs ,,imer-
xeul kiloze’’:
a. imerxeulSi SeiniSneba xmovnebis mimsgavseba, ro-
gorc imerul da gurul kiloebSia: mag. deiWirven, gaR-
mielebi, deebmian, douxedvebia. ,,es vulgarizmebia, ro-
gorc wavda(?), movda nacvlad: wavida, movida. vulga-
rizmia qomo qvemos nacvlad, quemo aris o’Si Serwyma
ori xmovnisa, magram ara ve, resp. ue, aramed va, resp. ua(*qvamo resp. quamo).
b. TanxmovanTa damTxvevisas SeiniSneba gadasma.
imerxeuli kilosaTvis damaxasiaTebelia leski resp.lesgi leqsis magier... mkvlevars Sesadareblad mohyavs
Turq. eqsi (
-
~ 35 ~
i. Taviseburad gamoiyeneba zmniswini zmnebSi, mag.
dagwonda (mogwonda’s nacvlad) eg adgilebi, batono?
k. daStvena (guruli dafStvena1), e.i. forma f for-
mantis gareSe. SesaZlebelia arqauli movlenac. Tavise-
buria daTv-maTvi, baRan-buRana warmoeba (gv. 226).
Semdeg mkvlevari gvTavazobs imerxeul glosars
(leqsikons) (gv. 226-230). ganmartebulia 50-mde sityva.
aseTia n. maris dakvirvebebi imerxeul (SavSur-
klarjul _ m.f.) kiloze. lakonurad exeba mkvlevari
imerxeulis ZiriTad maxasiaTeblebs. misi ganmartebebi
mkafio da sandoa. amis Tqma dRes SegviZlia, ramdena-
dac ukve vicnobT SavSuris ZiriTad Taviseburebebs,
mxedvelobaSi gvaqvs m. cincaZisa da m. faRavas da S.
futkaraZis Sromebi2.
zemomotanili dakvirvebebis wakiTxvis Semdeg gviC-
ndeba zogierTi kiTxva Tu SeniSvna, kerZod:
ewari (sic) eweri, iyeneben Turqul ifxvri’sac.gvxvdeba sabasTan: ,,ifxli – gvimra’’3, d. CubinaSvil-
Tan4; igive fuZe, oRond gansxvavebuli mniSvnelobiT
Cans mTiululursa da raWulSi: ifxla ,,mTis Caduna,Caduna’’5. ifx gvimris mniSvnelobiT gvxvdeba svanur-
kebi qarTulSi. ike, XV, Tb., 1966, gv. 224; m. faRava, nawilakiaxal qarTulSi. Tb. 2009, gv. 41-42.1TvalSi sacemia, rom n. mari, rodesac saubrobs imerxevelTametyvelebis Sesaxeb, Sesadareblad umetes SemTxvevaSi mohyavsgurulis (iSviaTad imerulis) masala. es imitom, romdasaxelebuli kiloebi misTvis axlobelia, sxva, imerxeulTanaxlos mdgomi kiloebi (gansakuTrebiT aWaruli) ki - ucnobi.2m. cincaZe, m. faRava, SavSuri kilo. ix. SavSeTi. gv. 219-280; 366-471; 569-614; S. futkaraZe, Cveneburebis qarTuli, gv.182-295.3 s.s. orbeliani, sityvis kona qarTuli, romel ars leqsikoni,Tb. 1949.4 d. CubinaSvili, qarTul-rusuli leqsikoni, Tb. 1984.5 al. Rlonti, qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, Tb. 1984. ~ 36 ~
Sic1. ifxr fuZe gamoiyofa toponimSi ifxreuli (sofe-
li SavSeTSi). eWvs iwvevs misi Turquloba.bare-sami ganmartebulia, rogorc Zalian, mag. gon-
ji bare-sami, Zalian avadmyofi (gv. 226). ganmarteba zus-
ti araa, arc magaliTia marjved SerCeuli. baresami/-/barsami ixmareba aWarulSic da niSnavs: ,,bevri, mrava-li...”2.
lursi sxveni. n. mari SeniSnavs, rom saTlel-ra-baTSi, somxebTan am mniSvnelobiT SevniSne Zv. qarTuliqori. Sdr. meregi (gv. 227). qori sxvenis mniSvnelobiTsayuradRebo faqtia SavSuri metyvelebisaTvis. Cveni ma-
salebis mixedviT, qori meregia, sabZeli, sakarmidamoSicalke mdgomi damxmare nageboba, saTleli somxebis
metyvelebaSi ki igi saxlis nawilia. Cans, Tavdapirve-
lad SavSeTSi qori saxlis nawili iyo, Semdgom ki ga-dainacvla sakarmidamoSi.
24 agvistos, samSabaTs, arTvinidan baTumSi n. mari
Woroxze mgzavrobda naviT, romelsac gamahmadianebuli
qarTvelebi marTavdnen. mgzavri maT metyvelebas akvir-deboda. misma maxvilma smenam aRiqva maTi gamoTqma: cu-ta, nacvlad cota’si. ,,aq, dialeqtur safuZvelSi xomar unda veZeboT wyaro, saidanac warmoiSva Zveli qar-Tuli teqstebi sistematuri ,,u’’ dawerilobiT iq, sa-dac Cven movelodiT ,,o’’-s, da, aseve, piriqiT: ,,o’’-s da-werilobiT ,,u’’-s nacvlad?” _ svams kiTxvas mkvlevarida asrulebs Txrobas (gv. 422).
aseTia SavSuri (imerxeuli) kilos n. mariseuli
pirveladi portreti.
1 v. Tofuria, m. qaldani, svanuri leqsikoni, Tb. 2000.2 S. niJaraZe, qarTuli enis aWaruli dialeqti, leqsika, baTumi,1971.
-
~ 37 ~
$3. gvarsaxelebi SavSeTsa da klarjeTSin. mari ,,dRiurebSi’’ aRwers SavSeTsa da klarjeT-
Si gavrcelebul gvarebs, raodenobrivad arcTu bevrs.
warmovadgenT gvarsaxelebs soflebis mixedviT
dabawvrili: *gopaZe, xalaZe, qeSiS-oRli (somexi)
(gv.105).
Wuarebi: *fanCiZe;
garyelofi: qadagiZe;
sunobani: futkariZe, beriZe, TulaZe, gaTamiZe (am
ukanasknelis Sesaxeb mkvlevari sqolioSi akeTebs gan-
martebas: qaTamiZe);
sxia: CorkiZe, *petvaZe;
meria: *firpiZe, *iremiZe;
dabawvrili: kobaZe, xalaZe;
dabakeTili: lerwamiZe, *morTuliZe;
ifxreuli: mosiZe, *aRaniZe, jorkaZe, subuqiZe, Sara-
Ze, butiZe, *saRriZe;
bazgireTi: kefaZe.
am gvaris Sesaxeb n. mars Cauweria: ,,xeoba tyiT iyo
dafaruli. movida vinme kefaZe, gakafa tye, gawminda ad-
gili da aago saxli. swored is iyo bazgireTis pirve-
li da didi xniT erTad-erTi mcxovrebi’’ (gv. 219).
mkvlevari SeniSnavs, rom: ,,xom ar aris etimologiuri
legenda?’’(gv. 219). vfiqrobT, asea.
daba: devaZe;
kutaleTi: n. mars Cauweria sami, vityodiT, ucnauri
gvari: elazaÁ, lazaraÁ, osefaÁ (gv. 149). swored SeniS-
navs i. sixaruliZe: ,,Cveni azriT, eseni ufro mamaTa sa-
xelebia, vidre gvarebi’’.1
fxikiuri: iriR-oRli, wmax-oRli, jir-oRli.2
1 i. sixaruliZe, SavSeT-imerxevi, baTumi, 1988, gv. 61.2 *gopaZefenCiZe, saxloben aWaraSi; *petvaZe>fetvaZe? *firpiZe>pirpiZe? (Sdr. pirpilaZe); *iremiZe> iremaZe; ~ 38 ~
yuradRebas iqcevs n. maris Semdegi dakvirveba:,,tbeTSi gvarebi Cveulebriv Ze’zea, magram muslimanebi,qarTulad rom ar saubroben, warmoTqvamen rogorc,,ze’’ (gv. 140). momdevno gverdze ki aseTi msjellobaa:,,muslimani ara marto arbilebs Z’s z’d, aramed saxesucvlis mis winamdebare xmovans: i’s an a’s da aqcevse’d, ase rom ,,iZe’’, ,,aZe’’ ismis rogorc ,,eze”. Tanxmovanielementi (s) naTesaobiTi brunvisa iSviaTad ismis, ro-gorc, magaliTad, abramisZe’Si, magram aseTi SemTxveve-bic mowmobs, rom, Cans, mTqmeli icnobs amgvar movle-nebs qarTul gvarebSi’’ (gv. 140).
SevniSnavT, rom yarmusZe, abramisZe Camoyalibebuligvarsaxelis STabeWdilebas ar tovebs, Zveli formebia,iseTive ,,tbeTis sulTa matianis” adrindel fenaSi romgvxvdeba: ,,s(u)lsa marTulasZisa ioanesa Seunden R(mer-Tma)n (XIr); ,,s(u)lsa gorasZisa basliss Se-ndvne R(merTma)n (XIr).1 aRvniSnavT, rom ,,matiane’’ Sedge-nilia imave regionSi, sadac n. mari muSaobda. sayu-radReboa isic, rom mkvlevris mier Cawerili zogierTigvari SavSeTsa da klarjeTSi dRes aRar gvxvdeba: mas-kuliZe, TulaZe, butiZe, subuqiZe... savaraudebelia, roman gvarma icvala Tavdapirveli forma, andac maTmaSTamomavlebma daiviwyes. SavSeTSi DdRes bevrs Zveligvari ar axsovs.
ifxreulSi n. mari adasturebs gvarebs: mosiZe, aRa-niZe, jorkaZe, subuqiZe, SaraZe, butiZe, saRriZe da Se-niSnavs: ,,ai is Svidi saxli imfxreulis mcxovreblebi-sa’’ (gv. 171). aq, vfiqrobT, saintereso SemTxvevasTangvaqvs saqme. gvari da saxli sinonimur cnebebad arisgagebuli. analogiuri movlenis gadmonaSTi unda iyos
*morTuliZe>morTulaZe; *aRaniZe>RaRaniZe; *abramisZe> abramiZe(saxloben imereTSi); *saRriZe(*saRaraZe.1,,tbeTis sulTa matiane’’. teqsti gamosacemad moamzada,gamokvleva da saZieblebi daurTo T. enuqiZem, Tb. 1997.
-
~ 39 ~
qobuleTSi gavrcelebuli gamoTqma: ,,SaqariSvilis sax-lis Svili’’, ,,romanaZis saxlis Svili’’ _ ityvian qal-ze.
aRsaniSnavia kidev erTi garemoeba: n. maris mier Ca-werili gvarebi mxolod Ze’ze bolovdeba, ar CansSvil’ze daboloebuli gvarebi.
mkiTxvelisaTvis interesmoklebuli ar iqneba aseTi
cnobac: SavSeTSi, bazgireTSi, savele eqspediciebisdros CaviwereT gvarebi: bezgienTi (bezingaroRli), ke-foZe//kefoenTi (kefoRli), TeTraZe//TeTrienTi (TeT-roRli), bisonienTi (bisonoRli), jivanienTi (jivanoR-li), yasmienTi (yasimoRli), cvariZe//cvarienTi (TamToR-li, TanToRli), bolqvaZe (alioRli), gameSiZe (saria-
noRli), boianCiSvili (boianCioRli), sarvaniZe (Tura-
noRli)1. gvxvdeba zedwodebebi, romelsac dRes gvarad
asaxeleben: falazebi, fuqSebi, yavazi, futebi...aq yuradRebas iqcevs -enT daboloeba, romelsac ar
afiqsirebs n. mari. igive daboloebiT nawarmoebi gvar-
saxelebi gvxvdeba zemoaWaraSic. –enT daboloeba, vfi-
robT, Camomavlobaze, an kuTvnilebaze miuTiTebs2.
calke unda aRiniSnos n. maris mier arTvinSi,
RvTismSoblis somxur eklesiaSi napovni pergamentze
Sesrulebuli XI-XII saukuneebis nusxuri anbniT Sesru-
lebuli qarTuli ,,saswaulmoqmedi’’ saxareba. yuradRe-
bas iqcevs xelnaweris minawerebi, ,,sulTa matiane’’. isi-
ni sainteresoa upirvelesad paleografiuli Tvalsaz-
risiT, rac calke kvlevas moiTxovs. minawerebSi ramde-
nime gvarsaxelia:
*dukisZe (I. rv. VIII furclis ukan), **lasauaraZaisa
(X rveulis VII furclis wina mxare), maRraZe (XXII rve-
1 ix. T. futkaraZe, SavSeTis eTnografia. SavSeTi, gv. 92-96.2 b. jorbenaZe, m. kobaiZe, m. beriZe, qarTuli enis morfemebisa damodaluri elementebis leqsikoni, Tb. 1988, gv. 149. Sdr. gv. 150. ~ 40 ~
ulis II furclis wina mxares, qvemoT), ***devabiZe
(XXIV rveulis pirveli furclis wina mxares, qvemoT),
****buTiZe (XXIV rveulis VIII furclis wina mxares,
zemoT).*dukisZe meorejeracaa naxsenebi X rveulis VII
furclis ukana mxares: ,,† R΅ Zeo da s΅lo w΅o Se΅Ts΅li dukisZisa sxdloanisa...ΙΙ Cans, dukisZe sxloanidan(sxlobanidan) iyo.
**lasauariZaisa _ a’metobiTaa Cawerili _ lasuri-Zisa. gvarsaxeli gvxvdeba SavSeTSic.1
***devabiZe mogvagonebs SavSeTSi, dabaSi gavrcele-bul gvarsaxels devaZe//debaZe.
**** buTiZe gvxvdeba aWaraSi. SavSeTSi Cven aRniS-nuli gvarsaxeli ar Segvxvedria.
,,dRiurebSi’’ naxsenebi SavSeTSi da klarjeTSi gav-
rcelebuli gvarsaxelebi sainteresoa gvarTa Camoya-
libebisa da garcelebis geografiis TvalsazrisiT.
$4. SavSeT-klarjeTis toponimiagzadagza mogzauri aRwers SavSeTisa da klarje-
Tis toponimias da iZleva zogierTi geografiuli saxe-lis axsnas. aRvniSnavT, rom SavSeTis toponimia sakma-od kargadaa aRwerili da Seswavlili,2 klarjeTisa ki
1 asometoba damaxasiaTebelia ,,tbeTis sulTa matianisaTvis’’,saSuali qarTulis sxva ZeglebisTvisac. zedmeti xmovanisityvaSi Cndeba mxolod TanxmovanTa Soris, magram n. maris miermotanili masala am wess ar misdevs, aq zedmeti aso Cndeba C-Vda V-C poziciaSi. ix. iv. qavTaraZe, qarTuli enis istoriisaTvis(XII-XVIII ss), Tb. 1964, gv.66; T. enuqiZe, xelnaweris qronologiu-ri fenebi da tabulebi. tbeTis sulTa matiane. gv.13; m. faRava,samxruli kiloebis fonematuri struqtura, sadoqtoro diser-tacia, gv. 92-93.2 ix. n. cecxlaZe, SavSeT-imerxevis toponimia, baTumi, 2000; misive:Ziebani Woroxis auzis toponimiidan, baTumi, 2004; misive:
-
~ 41 ~
_ moiTxovs kvlevas. n. maris Canawerebi da SeniSvnebimniSvnelovani wyaroa SavSeTisa da klarjeTis geogra-fiuli saxelebis Sesaswavlad. mkvlevari iwers masa-lebs da udarebs xuTversian rukaze datanil formebs,asworebs da zogjer avsebs kidec arsebul monacemebs:
gomTa, rukaze komta, SeniSnavs n. mari.Wedriuli _ rukaze Cedliuri (Cans, rukis Semdge-
nelma sworad ver aRiqva nakarnaxevi forma da Secdo-miT Caiwera).
wefTibari _ rukaze xozabarti. aq aSkara Secdomaa.SavSeTis mxareSi marTlac aris xozabiri//xazabavri,magram wefTibari calke toponimia. sxvaTa Soris, d. pa-girevs ,,cnobarSi’’ Seutania xozabarTi1. aRvniSnavT ima-sac, rom dasaxelebul wignSi Setanilia wefTa da wef-Tibaric,2 Cans, Sromis gamocemisas (1913 weli) xuTver-sian rukaze ukve datanili iyo Sesworeba.
Satolda _ datanilia xuTversian rukaze, ,,cnobar-Si’’ Seutania d. pagirevsac. sayuradReboa, da moulod-nelic, n. maris SeniSvna: ,,amboben, es (Satolada _ m.f.)aris sarZaloT’is damaxinjeba, is ki rukaze ar aris’’(gv. 257). Znelia, warmoidgino, rogoraa Satolada sar-ZaloT’is damaxinjeba.
sabori _ 321-e gverdze, sqolioSi mkvlevari ake-Tebs ganmartebas: ,,xuTversian rukaze’’ sabadura. es,rogorc Cans, topografis damaxinjebuli Turqisagangagonili ,,sabor dur’’ an ,,sobori aris’’. eWvs iwvevsforTas midamoebSi soboris (rus. eklesia) arseboba.ufro bunebrivi Cans sabadura.
n. mars Cauweria ramdenime toponimis Sesaxeb Tqmu-leba, vfiqrob, saintereso:
SavSeTis toponimia. SavSeTi, 2011, gv. 301-340; i. sixaruliZe,SavSeT-imerxevi, baTumi 1988.1 Д.Д. Пагиревь, dasax. naSr. gv. 266.2 iqve, gv. 273. ~ 42 ~
dasamobi: ,,yvebian, rom CrdiloeTiT mdebare maRal
mTaze cxovrobda da-Zma. da garboda saTamaSod, Zma ga-
ekida. dainaxa, rom da samobs. aqedanaa swored dasamo-
bis saxelwodebao’’ (gv. 155). gonebamaxviluri dakvirve-baa. Cveni azriT, dasamobi
-
~ 43 ~
-eT//-aT: oqrobageTi, tbeTi, beleSeTi, bazgireTi,gigieTi, nioleTi, SaSubeTi(
-
~ 45 ~
relmTa), SavmTa, ukeTisxeoba, qalisafinad (//qalissa-
finad), wyalsimeri, gogaZiswyali, sanadiroxevi, didme-
re, TeTrakeTi (
-
~ 47 ~
ToTxmete moqceviT? mivyveT movlenebs da dasmulkiTxvazec pasuxi mogvianebiT gavceT.
2. oqrobageTSi somxuri (qarTuli eklesiidan gada-
keTebuli) taZris SesasvlelTan, marjvniv, karis wir-
TxlTan devs jvriani qva nusxuri warweriT:
q st~liT
a R~a aR
mf S~sa k~ptss vS~neT w~a
o~fiR S~sY bg~r eks~a G~n mm~
tsY m~ms o~ S~s am T~sY Z~T: q~k
drk~isY Zm~sa m osa [rm~id]
akrs~a a mw~iR da mkTix~vi R~n da mw~T Siw~yn,,qriste, saxeliTa RmrTisaÁTa aRvaSeneT wmida ek-
lesia Cuen mamalaÁsÁ(sic) ZeT qoronikonsa |rmّ̄ id| meu-feman SeundosÁ kp¯rss (kapitons?). ufalman SeundosÁbagratsÁ mamas. ufalman Seundos amderkisa Zmasa makar-sa. mwerali da mkiTxavi(sic) RmerTman da mowameo Se-iwyalen’’ .
warwera gvamcnobs, rom eklesia aSenebula qoroni-
konis 154 wels. mkvlevris angariSiT, 1466 wels (1312 w.
meToTxmete moqcevis qoronikoni_ m.f.)+154). ,,saeWvoa yo-
filiyo 935 (781 w. mecamete moqcevis qoronikoni_
m.f.)+154)’’ SeniSnavs mkvlevari (gv. 111). Tavisi varaudis
gasamyareblad avtori ityvis: ,,Á-s araswori gamoyeneba,
iseve rogorc daudevroba ar mowmoben X saukunis sa-
sargeblod. musulmanuri kulturis gavlenis droze
SeiZleba miuTiTebdes is, rom warwera iwyeba marjvni-
dan da marcxniv gadadis. damaxasiaTebelia 50-is aRniS-
vna ara erTi asoTi _ n, aramed oriT _ mi=ormocdaa-
Ti’’ (gv. 111-112).
~ 48 ~
motanili msjeloba sainteresoa, amasTan, igi ba-
debs ramdenime kiTxvas, kerZod:
a. qarTuli eklesiis kedelze, nusxuriT Sesrule-
buli qarTuli warwera, ratomaa daTariRebuli me-
ToTxmete moqcevis qoronikoniT (1312 w.), da ara mecame-
te (781 w.)? ar SeiZleba davuSvaT, rom am kuTxeSi X sa-
ukuneSi eklesia aSenebuliyo? ra Tqma unda, SeiZleba.
SavSeTSi da mis mezobel klarjeTSi am epoqaSi ekle-
sia-monastrebis mSenebloba dawinaurebuli saqme iyo...
b. rom sarwmunod miviCnioT meToTxmete moqcevis
qoronikoniT warwerisa da, Sesabamisad, eklesiis daTa-
riReba (warwera saaRmSenebloa), 1466 wels SeiZleba am
kuTxeSi musulmanuri kulturis gavlenaze saubari?
osmalebi xom ufro gvian gamoCndnen aq, vidre XV sau-
kunea?1 is rom warweris jer marjvena nawili ikTxeba,
Semdeg ki marcxena, ar aris sakmarisi, visaubroT mu-
sulmanuri kulturis gavlenaze.
g. Á-s araswori gamoyeneba iZleva ki imis safuZ-
vels, vamtkicoT, rom warwera ar ekuTvnis 935 wels?
vfiqrobT, ara. gasaTvaliswinebelia, rom IX-XIII sauku-
neTa werilobiT ZeglebSi sakmaod xSiria i da Á gra-
femaTa xmarebis wesis darRvevebi. xolo Á-s Semcvel
difTongTa moSla ufro adre, VI-VIII saukuneebSi dawy-
ebula.2
Tqmulidan gamomdinare, vfiqrobT, zemomotanili
orive warwera unda daTariRdes mecamete moqcevis qo-
1 z. SaSikaZis dakvirvebiT, osmalebma qarTuli teritoriebisdapyroba XVI saukunis 40-iani wlebidan daiwyes. SavSeTi 1553wliT daTariRebul dokumentSia moxsenebuli rogorc ojaqli-qi (STamomavlobiT mmarTveloba). mkvlevris varaudiT, SavSeTi,sxva mxareebTan erTad, osmalTa mmarTvelobaSi Sevida XVI sau-kunis 60-iani wlebidan (dawvrilebiT ix. z. SaSikaZe, SavSeTiosmaleTis imperiaSi. SavSeTi, gv. 15-17).2 z. sarjvelaZe, qarTuli saliteraturo enis istoriisSesavali, Tb. 1984, gv. 282-283.
-
~ 49 ~
ronikoniT da ara meToTxmete, Sesabamisad, 1 _ 1061, II _
935 wliT.
3. tbeTis taZris kedelze n. marma amoikiTxa asom-
TavruliT Sesrulebuli warweris fragmenti:
q~w e esoade T~a[/]Áv~e cxb[/]mkvlevari msjelobs: ,,damatebis gareSe ikiTxeba da
gaigeba mxolod erTi, mcire ramis mTqmeli fraza
,,qriste adide’’, an ,,akurTxe’’. Tu svetebis mixedviT un-
da wavikiTxoT... maSin Zalisxmevis gareSe SeiZleba wa-
vikiTxoT pirveli sveti ,,qristÀ adide iovane’’ da aseT
SemTxvevaSi meore svetSi aris narCenebi gagrZelebis
aRdgenisaTvis: o[r]Ta[ve] cxoreb[aTa], magram maSin ‘iesgvayenebs rTul mdgomareobaSi. striqonebad wakiTxvi-
sas aseve vawydebiT sirTules: dasawyisi ,,qristÀ ieso’’
kidev asatania ,,ieso qristÀ’s’’ nacvlad. srulad gasa-
gebia isev adide, magram SeiZleba ki garisko, Zalado-bis gareSe daamato meore striqons ase: Ta[mar]. am Sem-TvevaSic mesame, ukanaskneli striqoni aRsadgeni gaxde-boda ucnauri formiT: [or]ive cxovreb[iT]’’ (gv. 20). aqwyvets mkvlevari warweraze saintereso msjelobas da
sxva sakiTxze gadadis. Cveni azriT, warweris striqone-
bad wakiTxva ufro misaRebia: ,,qristÀ ieso, adide Ta-
mar orive cxorebiT’’.
tbeTis eklesiis kedelze n. mari amoikiTxavs kidev
ramdenime freskul warweras. yuradRebas mivaqcevT
erT maTgans: warwera Sesrulebulia asomTavruli
mrglovaniT or svetad, romelTa Soris naxati Tu
ornamentia. mkvlevarma warwera ase amoikiTxa: ,,k‑(‑e-
so‒) msia (mesia), S΅e (Seiwyale) x΅s (xosro). ,,iisus mesa,Seiwyale, xosro’’. n. mars sainteresod miaCnia ,,mesias’’
gaCena ,,qristes’’ nacvlad. yuradRebas iqcevs striqone-
~ 50 ~
bis ganlagebac, _ ikiTxeba jer marjvena sveti, Semdeg
_ marcxena (gv.133-134). formiT es warwera enaTesaveba
oqrobageTis warweras. mas ara aqvs TariRi, magram Se-
iZleba vivaraudoT, rom igi imave epoqas ganekuTvneba,
romelsac zemomotanili TariRiani warwera (935 w.).
mecnierma naxa da amoikiTxa warwera tbeTis taZris
mezoblad mcxovrebi jevri- efendis saxlis Rumelis
garedan CaSenebil qvaze. qva ,,tbeTis Zveli eklesiidan
unda iyos’’. warwera dazianebulia. igi Svidstriqoniani
unda yofiliyo, Sesrulebulia asomTavruliT. warwe-
ridan mxolod imis gageba SeiZleba, rom es ,,samrek-
lo’’ aSenebuli iyo 215 w. (+781), e.i. 996 wels. es weli
saqarTveloSi Zalian adreulad rom ar Candes, an
(+1312) 1527 wels, romeli welic aranairad ar unda ga-
moCndes Zalian dagvianebuli saerTod qristianuli na-
gebobisaTvis tbeTSi’’ (gv. 138). Tu gaviTvaliswinebT,
rom saqarTveloSi eklesiebTan samrekloebi XIII sauku-
nidan Cndeba1, maSin misaRebi xdeba warweris 1527 wliT
daTariReba.
4. tanZoTis meCeTze n. marma amoikiTxa asomTavru-
liT Sesrulebuli vrceli warwera:
q. aReSena: w˜Á: ese: eklesiaÁ: saxelsa: z˜a:w˜isa q˜wlisa: q˜es: mowamisa: marina˜sa: q˜ro-nikonsa: f˜: l˜a: r˜a: mx˜biTa: misiTa: mog˜ces:
mt˜vbÁ:cdvaT˜Á: r˜: a˜qs: kadnir˜bˑ :ˑ q˜s mowm˜es: marina:
Se-5. iwr˜e: mcire: ese: sams˜xri: kalm˜xelisa: saimdav-
lis [g˜n da]
1 v. jobaZe, adreuli Sua saukuneebis qarTuli monastrebiistoriul taoSi, klarjeTsa da SavSeTSi, gv. 50.
-
~ 51 ~
6. Tamarisg˜n da: SvilTa: m˜TTa: g˜i: da i˜e: da:sÂmb˜tis g˜n:
5 saim] meeWveba s, maT Soris ki wvrilad Cawerilias da m. am g˜n da] sruliad Camofxekilia.
6. [Tamris g˜n] g, resp. g damrgvaleba marcxnidan ise-Tia, rogorc aqvs somxur dawyebiT Ղ.
,,q(riste)! es wmida eklesia aSenda qristesTvis wmi-da mowame qalwulis marinas saxelze qronikonis 531wels, rom misi SuamdgomlobiT mogveteos codvebi, ro-melic aris kadniereba. qristes mowame marina, Seiwirees mcire samsaxuri kalmaxelisagan, saimdavlisa da Ta-marisagan da maT SvilTagan: giorgis, ioanesa da sumba-tisagan’’ (gv. 265-266).
warwera icnobs gankveTilobis niSnebs, _ naxmaria
ori wertili (:), Sesrulebulia qoronikonis f˜l˜a(531) (531+781=1312 w.). Sinaarsidan Cans, rom qva, romel-
zec warweraa Sesrulebuli, eklesiidanaa. irkveva, rom
taZari aSenebuli yofila wminda qalwulis, marinas
(||mariamis) saxelze. warweraSi naxsenebia sakuTari sa-
xelebi: kalmaxeli, saimdavli, Tamari, giorgi (g΅i), io-ane (ide) da sumbati.
n. mari gzadagza kiTxulobs forTis (Satberdis,
rogorc mkvlevari uwodebs), opizis, dolisyanisa da
sxva taZrebis warwerebs. isini sxvadasxva Sinaarsis
Semcvelia da saintereso qarTuli paleografiisa da,
zogadad, saqarTvelos istoriisaTvis. sainteresoa
mkvlevris damokidebulebac. mkiTxvelisaTvis gaugeba-
ri rCeba: ratomaa, rom ikiTxeba zogierTi warweris
jer marjvena sveti, Semdeg _ marcxena? pasuxs moiTx-
ovs kiTxva, radganac n. maris pasuxi mkiTxvels ver
ajerebs.
~ 52 ~
$6. SavSeT-klarjeTis folklori ,,dRiurebSi’’,,dRiurebSi’’ sayuradReboa n. maris mier Cawerili
SavSuri da klarjuli folkloris nimuSebi. maT mniS-
vnelobas gansakuTrebiT zrdis is faqti, rom SavS-
klarjTa dRevandel Taobebs isini aRar axsovT (yovel
SemTxvevaSi jer-jerobiT ar gamovlenila) da Semoina-
xa mxolod saukunis winandelma Canawerebma.1
mkvlevars ifxreulSi sxvadasxva mTqmelisagan 29-30
ivliss Cauweria:
a. yaCaRebis: davjeqi da devifiqre; davjde da wigni
davwero;
b. saqorwilo: beÁrun gelin, nazillama; qestene
dur, qestene.
n. maris SeniSvniT, ,,firalis simRerebi ... SeTxza
firalma odel-oRli Sirinma’’. misive TqmiT, pirvels
mRerodnen, motivi axali ar aris, sxva sityvebiT mog-
vismenia somxebTan da TaTrebTanac’’ (gv.171-172).
1 SavSuri da klarjuli folkloris Sesaxeb ixile: T. Sio-Svili, SavSuri folklori. SavSeTi, gv. 143-218; misive: SavSurifolklori (masalebi, SeniSvnebiTa da variantebiT), iqve, gv. 472-568. misive: imerxeuli folklori, J. Woroxi, #1, 2005 w.; misive:sacolis darCeva-SerCevis leqs-simRerebi imerxeul folklorSi.rsu Sromebi, XIII, baTumi, 2009; misive: SavSuri patriotulilirika. n. berZeniSvilis institutis Sromebi, IX, baTumi, 2010; r.xalvaSi, imerxeuli folklori (s. bazgireTi). rsu samxreT-dasavleT saqarTvelos samecniero-kvleviTi centris ,,krebuli,V, 2007; m. faRava, m. cincaZe, imerxeuli teqstebi. krebuli, V,2007; m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011; S. futkaraZe, Cvenebu-rebis qarTuli, baTumi, 1993. dasaxelebul SromebSi gamoqveyne-bulia savele eqspediciebis gziT Segrovebuli SavSur-klarju-li folkloris nimuSebi, gamokvleulia misi ZiriTadi prob-lemebi.
-
~ 53 ~
30 maiss n. mars moxucma mosiZem uambo xalxuri
,,moTxrobebi’’: 1. Tehar mirzas heqia, 2. qoroRlis heqia,
3. yurbanis Tqmuli, 4. yeribis; 5. aSiy omeris, 6. qeremis,
7. derdi-oRlis, 8. aSux-yuranis, 9. aSuy-rezayi, 10. Áara-
li-hussis, 11. Áarali-mahmudis, 12. mirza-mahmudis, 13.
aSuy-sedaÁs, 14. aSux-uzeÁris, 15. aSux-suleimanis, 16.
aSux-ferhaTis, 17. aSux-Samilis, 18. aSux-muhibbis, 19.
aSux-saÁdis, 20. aSux-summanis, 21. aSux-sefilis, 22 aSux-
sulalis, 23. aSux-fehtaT-u-Sirinis, 24. aSux-esmanas, 25.
aSux-ismailis da sxva. aqve dausaxeles imerxevelebi,
aSuRi ali-CauS misiloRli da mTxrobeli da aSuRi
qamili, orive ifxreulidan (gv. 172). samwuxarod, mkvle-
vars dasaxelebuli yvela folkloruli nimuSi ,,dRiu-
rebSi’’ ar Seutania, SesaZloa, yvelaferi arc Cauweria,
an Tu Caiwera, ar CaTvala saWirod maTi Setana Tavis
SromaSi.
aqve aRvniSnavT, rom n. mars ,,dRiurebSi’’ Setanili
aqvs Turquli folkloris nimuSebi da erTic ,,lazuri
simRera Cxalelebisagan mosmenili’’ (gv. 186), rac aseve
sayuradRebo faqtia. SavSuri folkloris sruli war-
modgenisaTvis mniSvnelovania aseve n. maris mier Cawe-
rili ,,Tehar mirzas eqia’’ (gv. 187-195), ,,qoroRlis heqia’’
(gv. 195-208). sainteresoa, rom mTqmeli ambavs qarTulad
yveba, Siga da Sig ki CaurTavs xolme Turqul leqsebs.
n. mariseul folklorul masalaSi naTlad aisaxa sak-
vlev regionSi mimdinare Zalze rTuli ,,kulturaTa
dialogi’’...
kidev erT faqts mivaqcevT yuradRebas. n. mars
,,dRiurebSi’’ Seutania leqsi ,,orTabaTumi’’, romelic
Cauweria saide aRaniZisagan, ,,man daasaxela avtori Si-
rin odel-oRli, magram manve Tqva, rom simRera ,,saqar-
Tvelodan movida’’ (gv. 184). aq igulisxmeba baTumi, da
aWara zogadad. diax, SavSeTsa da mTels Woroxis qvey-
nebSi ,,saqarTvelodan modioda’’ da piriqiT, aqedan mi-
~ 54 ~
dioda aWaraSi siRerebi, cekvebi, Tqmuleba-gadmoceme-
bi... Woroxis qveynebi saerTo kulturis matareblebi
iyvnen, amitomacaa, rom bevri paraleli iZebneba maT
metyvelebaSi, folklorSi, yofaSi... SeiZleba iTqvas
Woroxis auzi erTiani kulturuli sivrcea, romelsac
SeiZleba samxruli kultura vuwodoT1.
dabolos, faseulia yvela folkloruli nimuSis
bolos mkvlevris SeniSvnebi, sadac kidev erTxel ga-
moCndeba n. maris maxvili Tvali da yuri, cda, zedmi-
wevniT zustad Caiweros gagonili, yvelaferi erTad ki
zrdis masalis sandoobas. sanimuSod movitanT SeniS-
vnis ramdenime nimuSs: ,,Wuana aWaras ari, ,,xulazezeiTa’’ (gv. 176, SnS. 9,2); ,,gulisa, gulis-da’’(SnS.2,2gv.175); ,,waktenili – meore TeTrakeTelma Seaswora: wak-
tenili demaR kvdari gibZandebio’’ (gv.176)... moyvanil
maslaSi Cans mkvlevris cda Canawers SeunarCunos bu-
nebrivi ieri, ufro swored, CanawerSi SeinarCunos
xalxuri warmoTqma, rac gansakuTrebiT faseulia. ami-
tomac aRvniSnavT, rom n. maris Cawerili zepirsityvie-
ri nimuSebi, aseve pirvelxarisxovani, sando dialeqtu-
ri masalaa. is kargad asaxavs saukunis winandel Sav-
Sur metyvelebas.
$7. SavSeT-klarjeTis materialuri kulturisZeglebi
,,dRiurebSi’’ n. mari gansakuTrebul yuradRebas uT-
mobs SavSeTisa da klarjeTis materialuri kulturis
1 m. faRava, z. SaSikaZe, kulturaTa dialogi istoriul samxreTsaqarTveloSi da qarTvelTa identobis zogierTi sakiTxi.wignSi: humanitaruli mecnierebani informaciul sazogadiebaSi,saerTaSoriso konferenciis masalebi, I, 2009, gv. 5-13; m. faRava, m.CoxaraZe, Woroxis auzi erTiani kulturuli sivrce. J.
semiotika, 8, 2010, გვ. 95-103.
-
~ 55 ~
Zeglebs. mkiTxveli xedavs, Tu rogor gulmodgined aR-
wers axalgazrda mkvlevari Zegls, cdilobs ar gamor-
Ces arc erTi detali, zogjer umniSvneloc ki1. mniS-
vnelovania, rom mecnieri SavSeTsa da klarjeTSi gav-rcelebul taZrebs uwodebs SavSur-imerxeuli tipiseklesias. igi ase xasiaTdeba: ,,mogrZo oTxkuTxedi Sig-
niT, aRmosavleTis mxridan sakurTxevlis momrgvale-
biT” (gv. 240). sailustraciod srulad moviyvanT aga-
ris eklesiis n. mariseul aRweras: ,,agaridan saZovarze
(Cairze) mimavali gzidan marcxniv, aTiod nabijze aris
eklesia: wagrZelebuli oTxkuxedi, SigniT sakurTxev-
lis momrgvalebiT, msxvili gaTlili qvebiT [naSeni]:
mopirkeTeba, Zalze faqizi wyoba. nangrevebi axla war-
moadgens mxolod kedlis qveda nawilis erT-or rigs
adamianis simaRleze sakurTxevlis momrgvalebasTan,
samxreTi mxridan yvelaferi safuZvelTanaa gasworebu-
li pirdapiri kedlis TiTqmis mTel gagrZelebamde;
kedlis sisqe sakurTxevelTan: SigniT _ 15 goji, sakur-
Txevlis naxevarwris siRrme _ 1 saJeni da 9 goji. sig-
rZe SigniT sakurTxevlis amaRlebidan: 8 arSini da 1
goji, sigane SigniT _ 2 saJeni da 15 goji. kedlis sis-
qe samxreT-dasavleT kuTxesTan 1 arSini da 2 goji; sa-
kurTxevlis SemaRlebaze egdo qva naxvretiT, TiTqos
raRacis Ziris sayrdeni, SesaZlebelia jvris ornamen-
tiT erT mxareze. jvris centrSi gadaxlarTuli sami
amoburculi xazi wreSi. wris diametri 6 3/8 gojia.
1 n. maris eqspediciidan asi wlis Semdeg SavSeTis materialurikulturis Zeglebi aRwera da Seiswavla SoTa rusTavelis sa-xelmwifo universitetis samecniero-kvleviTi centris mudmiv-moqmedma kompleqsurma eqspediciam. unda iTqvas, rom saukunisSemdeg radikalurad Seicvala Zeglebis mdgomareoba, bevri maT-gani saZirkvlis donemdea dangreuli. ase rom maT Sesaxeb sandoda zusti cnobebi Seinaxa mxolod n. maris ,,dRiurebma’’ (ix. S.mamulaZe, SavSeTis materialuri kulturis Zeglebi. SavSeTi, gv.41-91; m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011). ~ 56 ~
jvari moinaxa qvemoT, sakurTxevelTan, magram patara,
gamoburculi, patara qvaze: jvris sigrZe 4 gojia,
gverdiTi frTebi _ 2 5/8 goji. kari iyo mxolod sam-
xreTi, 2 1/2 arSinis manZilze dasavleTi kedlidan. yve-
laferi gadaTxrilia ganZismaZieblebis mier. samxreTi
kedlis iqiT, garedan gdia didi qva jvris wirTxliT.
sakurTxevelSi marcxniv (CrdiloeTiT) sakmaod Rrma
(12-14 goji) niSaa (1 arSini × 1 arSinze). sakurTxeveli
momrgvalebulia mxolod SigniT, garedan ki wesieri
oTxkuTxedia. sapire qvebi erTob didia: gvxvdeba 1 ar-
Sini da 12 goji × 1 arSini da 3 goji simaRleze). asea
aRmosavleT kedelSi, Crdilo-aRmosavleT kuTxesTan.
eklesiis safuZveli gareT gamodis cokoliT. is jer
araa miwiT dafaruli. eklesiidan samxreTiT ramdenime
nabijSi iyo saflavi, axla gadaTxrili ganZismaZieble-
bis mier. aqve, samxreTiT gdia uzarmazari qva naxvre-
tiT, Ziri, an sakurTxeveli didi saflavis zeda qvis
jvrisa. eklesias uwodeben winobas. aseve qvia wiwvovantyesac, romelSic aris nangrevi’’ (gv. 107).1 agaris msgav-
si eklesiebi SavSeTisa da klarjeTis TiTqmis yvela
sofelSia, zogierTSi ori da samic. ,,dRiurebSi’’ av-
tors aRwerili aqvs ramdenime aTeuli analogiuri ta-
Zari.
gansakuTrebuli interesiT mkvlevari eZebs da swav-
lobs samonastro nagebobebs, axdens maT identifikaci-
as literaturul Tu istoriul wyaroebSi moxsenebul
1 motanil aRweraSi yuradRebas iqcevs aseve n. maris CanarTebi:,,yvelaferi gadaTxrilia ganZismaZieblebis mier’’. diax, amkuTxeSi yvela siZveleze ganZs, ,,xazinas’’ eZebdnen 100 wlis wi-naT, eZeben _ dResac. ,,baboÁ meraylia, mebneva, vici xazinaa nuka-qilisaze, alTunia, wamoÁ vTxaroTo...’’ gagvimxila bazgireTelmaosmanam, romlis mama karCxalas xeobaSi, didvenaxSi cxovrobsda yovel dRe uyurebs kldeze SenivTebul nuka-saydars. bevrsCvenc ,,ganZismaZieblebi’’ vgonivarT (ix. m. faRava, SavSuri Ca-nawerebi, 2011).
-
~ 57 ~
ZeglebTan. misi am kuTxeSi, ,,aTormet savaneTa mxareSi’’
mogzaurobis mTavari mizanic xom es iyo.
7.1. 22 ivliss n. mari ewvia tbeTs. mkvlevars tbeTisdidebuli taZari fexze mdgari dauxvda, ,,igi jer ki-dev ar imsaxurebs nangrevebis saxels’’ _ Caiwers pir-vel STabeWdilebas mogzauri da detalurad aRwersyvelafers, rac drosa da adamianis xels jer kidev ga-daurCa. sami DdRe (22-23-24 ivlisi) moandoma mecniermatbeTis Seswavlas.
7.2. 4 agvistos eqspedicia anCis sakaTedro taZarsestumra. anCa dangreuli dauxvda mkvlevars: ,,eklesii-dan miwis zedapirze darCa cota da es ,,cotac’’ gawmen-dilia mosapirkeTebeli qvebisagan da SemorCenilia:kedlis narCenebi Crdilo-dasavleT kuTxeSi, sruliadgaZarculi, sakurTxevlis naxevarze naxevargumbaTisnawiliT da CrdiloeTisa da samxreTis ori ekvderigare kedlebiT. samxreT ekvderze miSenebuli iyo kideverTi oTaxi, romlis narCenebic saxezea’’(gv. 247). CveuligulmodginebiT aRwera mogzaurma taZari, daafiqsira,risi dafiqsirebac SeiZleboda: ,,eklesiis sigrZe Sig-niT sakurTxevlis naxevarwriT 5 saJeni da 2 arSinia,sigane _ 3 saJeni da 2 1/2 arSini. didi qvebis moculo-ba: sigrZe 1 arSini da 6 goji × 10 1/2 gojze, saSualoqvebisa _ 9 goji × 10 1/2 gojze’’ (gv. 248). aRwera sxva,TiTqosda umniSvnelo detalebic, romelsac aq aRarSevexebiT, dainteresebuli mkiTxveli Tavad waikiTxavsmas. aRvniSnavT, rom 2005 wels anCis narCenebi movinaxu-leT baTumis universitetis samxreT-dasavleT saqar-Tvelos samecniero-kvleviTi centris eqspediciis wev-rebma, TiTqmis araferi gadarCenila: ,,anCis sakaTedrotaZari dRes mTlianad dangreulia. SemorCenilia mxo-lod nawilebi odesRac didi samonastro kompleqsisa.am nangrevebis mnaxvels sevda geufleba. drom Tavisi
~ 58 ~
msaxvrali xeli daatyo taZars, arc kacma daaklocda’’, Caviwere dRiurSi.1
7.3. 6 agvistos eqspedicia eni-rabaTSi avida. imxanad
taZari grigorianeli somxebis xelSi iyo, soflis
mcxovrebnic isini iyvnen. ,,Senoba xeluxlebelia, aravi-
Tari gadakeTeba an minaSeni, SenarCunebulia sakmaod
kargad, sruliad mrTeli gumbaTiT. axali mxolod
somxuri warwerebia, erTi dasavleTi frTis fasadze,
meore _ samxreT fasadze. eklesia jvriseburia’’ (gv.
257) _ aseTi iyo STabeWdileba, eni-rabaTma pirveli
naxviT rom moaxdina n. marze. dRes eni-rabaTis didebu-
li samonastro kompleqsidan dangrevispiras misuli
eklesiaa gadarCenili.
,,eni-rabaTi lamaz, vake adgilasaa gaSenebuli. dab-
la Rrma xevia. zemodan dahyurebs monasteri xeobas.
Cans, aq didi samonastro kompleqsi iyo odesRac. ga-
darCenilia sakmaod didi jvar-gumbaTovani eklesia,
dReisaTvis sanaxevrod dangreuli da mouvleli.
aq wina mogzaurobis dros agvixsnes, rom eklesiis
ezoSi didi Tlili qvebi eyara, ezo traqtoriT gawmin-
des da lodebic dabla xevSi gadayareso. aRmosavle-
Tis mxridan dResac SeimCneva sxva damxmare nagebobebis
narCenebi. eklesiis maxloblad jer kidevaa mimofantu-
li gaTlili qvebi. kargia dabla xevSi Casvla da ga-
dayrili qvebis daTvaliereba. egeb aRmoCndes raime
CvenTvis saintereso, iqneb warweriani qvebic iyos...
vaTvalierebT eni rabaTs. jer kidev SerCenia mas
Zveli dideba. Tvals itacebs taZris sidiade...
Svelas iTxovs eni-rabaTi. gawmenda da gasamagrebe-
li samuSaoebis Catareba esaWiroeba, Torem veRar gauZ-
1 m. faRava, SavSuri Canawerebi, gv. 121..
-
~ 59 ~
lebs da...’’1 _ Caviwere n. maris eqspediciidan asi wlis
Semdeg.
Satberdis Ziebas didi dro dauTmo mecnierma. Sat-
berdi xom uSualod grigol xanZTelis naRvawia... jer
iyo da artanujSi gimnazist ioseb ristikianis biZam
acnoba mkvlevars, rom ,,Satberdi napovnia. misma kargma
nacnobma, romelic xSirad aris Wedilas axlo xevSi,
Tqva, rom kiTxvaze: ,,xevSi nangrevebiani ra maRlobia?’’
adgilobrivma Turqma (qarTvelma)2 upasuxa: ,,es Satber-
dia’’ (gv. 280). meore artanujelma, batonma kiurkCianma
gvacnoba: ,,is stumrad iyo begTan, dainaxa Zveleburi
uzangebi da kiTxvaze: ,,saidanaa eseni? begma upasuxa:
Satberdidan da imave mxares miuTiTa’’ (gv. 280). sxvebi
kidev n. marTan saubarSi azustebdnen, rom im adgils
axla Saberdi da ara Satberdi qvia.’’3
mkvlevarma uari Tqva Zvel marSrutze: daba_jmer-
ki_dolis-yana_berTa_opiza_forTa da gadawyvita Wedi-
las mxridan misuliyo miTiTebul adgilas. aRmoCnda,
rom WedilSi araferi ician Satberdze, arc Saberdze,
samagierod ician wyaros-Tavi (igi Wedilas sakuTrebaa).
Wedilas mamasaxlisma ismail TanTo-oRlim stumars
dausaxela aseve baraTei. ,,rogorc Cans, bareTelTa,
aseve nuka-saydari (da ara nuki-qilise)’’, mas xanZTa ar
gaugonia, icis anZa, mTis saxeli artanujTan, jogos
zemoT (gv. 280).
1 iqve, gv. 120-121.2 Cveni yuradReba miiqcia gamoTqmam: ,,adgilobrivi Turqi (qarT-veli)”. vis uwodebs n. mari ,,adgilobriv Turqs?”. Cans, gamusli-manebul qarTvels.3 bolo xanebSi qarTul mecnierebaSi gamoiTqva mosazreba, romSatberdi mdebareobs Wedilas axlo xevSi da dRes Saberdi qvia.mniSvnelovania, rom cnoba pirvelad n. marma moipova, TviTonvegadaamowma WedilaSi, magram ver daadastura (gv.280). Sdr. T. xu-ciSvili, Satberdis monastris lokalizaciis problemisaTvis,2004 w. ~ 60 ~
7.4. 11 agvistos n. mari bareTeÍlas swavlobda. We-dilidan baraTeulamde mogzaurs Cauweria toponimebi:
Saraula, safutkre, goglaTuri, Rvinigili, Zueli, er-
doT-ukan, anzalauri, yaramangili. moxuci ezizi Txov-
da n. mars, jer enaxa ,,joris Cliqis nakvalevi warwe-
riT”. mecnieri aRniSnavs, rom ,,Cliqis gamosaxuleba Se-
iZleba Seicno mrgval RrmulSi kldis im mxareze, ro-
melic qvemoT, gverdiT aris miSverili, md. Wedil-qois
marjvena napirze, magram, ra Tqma unda, arc moxatulo-
ba, arc warwera’’ (gv. 283). adgilobrivma gamcileblebma
eqspedicia md. Wedilis marjvena napiriT maRla waiyva-
nes da Seuxvies ra xeebs iqiT, kldeze aCvenes naxvreti.
sainteresoa, rom sofelSi bevrma arc icoda am adgi-
lis Sesaxeb. ezizi kidev irwmuneboda, rom aq Zveli
wisqvili iyo. ,,patara xvrelma Cven marTlac Segviyvana
gamoqvabulis Rrmulidan Zalian akuratul miwisqveSa
nagebobaSi. moxuci amtkicebda, rom es wiqvilia. zemoT
mianiSnes ,,kodas’’, wisqvilis Raris adgils’’ (gv. 284).
ra Tqma unda, mkvlevars ver warmoedgina, Tu rogor
SeiZleboda es Senoba wisqvilad gamoeyenebinaT. buneb-
rivia, es ar iyo wisqvili, es bareTelTaa, istoriulad
cnobili monasteri. taZars n. mari ase aRwers: ,,Crdi-
lo-aRmosavleT kedelSi aris sakurTxevlis naxevar-
wre, misi sigane 1 arSini da 13 1/2 gojia, siRrme _ 1
arSini da 8 1/2 goji. sakurTxevlis naxevarwre zemoT
mTavrdeba ara naxevargumbaTiT, rogorc Cveulebriv
aris, aramed TaRiT. kedlisken TaRi viwrovdeba da iq-
mneba mili, sadRac mimavali. axla amovsebulia. am
mils SeeZlo warmoeSva azri aq wisqvilis arsebobis
Sesaxeb... nebismier SemTxvevaSi arazusti orientireba
ar SeiZleba xels uSlides am nagebobaSi eklesiis
amocnobas... am nagebobis win mcire gamoqvabulia qvebiT
-
~ 61 ~
gawyobili. is mimarTulia Crdilo-dasavleTisaken. ga-
moqvabuli mdebareobs zed Wedilaze...’’ (gv. 285).1 niSan-
doblivia n. maris daskvna: ,,Tu es nageboba