sota rustavelis saxelmwifo universitetidspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/181794/1/... · semdeg...

244

Upload: others

Post on 18-Oct-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • ~ 1 ~

    SoTa rusTavelis saxelmwifo universitetiqarTvelologiis instituti

    niko mari

    SavSeTsa da klarjeTSimogzaurobis dRiurebi

    gamomcemloba

    `baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti~

    baTumi _ 2015

    ~ 2 ~

    Н. Я. Марр

    Дневник Поездки в Шавшетиюи Кларджетию

    Батуми 2015

  • ~ 3 ~

    istoriuli samxreT saqarTvelos yofa da kultura – 1

    sagamomcemlo sabWo: profesori mamia faRava (Tavmjdomare)asoc. profesori zaza SaSikaZe

    asoc. profesori malxaz CoxaraZe

    profesori Tina SioSvili

    profesori nugzar mgelaZe

    profesori SoTa mamulaZe

    profesori ramaz xalvaSi

    asoc. profesori Tamaz futkaraZe

    profesori meri cincaZe

    asoc. profesori maia baramiZe

    ~ 4 ~

    UDC(uak) 910.4(560)m-31

    wignSi n. mari mogviTxrobs 1904 wels SavSeTsa da klar-

    jeTSi mogzaurobis STabeWdilebebs. avtori mogvatarebs SavSTa

    da klarjTa soflebs, gagvacnobs aqauri materialuri kultu-

    ris Zeglebs, mosaxleobas, maT yoveldRiur yofas, metyvelebas,

    folklors... ,,dRiurebi” TiTqmis 80 wlis ganmavlobaSi iyo

    erTaderTi sando wyaro e.w. imerxeuli dialeqtisa da SavSTa da

    klarjTa folklorisa da yofis Sesaswavlad. wigns dResac ar

    daukargavs mecnieruli da istoriuli Rirebuleba. igi karg

    samsaxurs gauwevs SavSeTiTa da klarjeTiT dainteresebul

    mkiTxvels.

    rusulidan Targmna: istoriis mecnierebaTa kandidatmarevaz diasamiZem

    gamokvleva da SeniSvnebi daurTo profesorma mamia faRavam

    saredaqcio jgufi: prof. mamia faRavaasoc. profesori zaza SaSikaZe

    profesori malxaz CoxaraZe

    profesori nugzar mgelaZe

    profesori Tina SioSvili

    profesori ramaz xalvaSi

    profesor mamia faRavas saerTo redaqciiT

    tomis redaqtori _ profesori malxaz CoxaraZe

    recenzentebi: rofesori murman gorgoSaZeasoc. profesori maia baramiZe

    ISBN 978-9941-434-11-2© ,,SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti’’ _ 2015

  • ~ 5 ~

    winasityvaoba

    100 welze meti gavida niko maris ,,SavSeTsa da

    klarjeTSi mogzaurobis dRiurebis’’ gamosvlidan (san-

    kt-peterburgi, 1911. qvemoT ,,dRiurebi’’). gamocemidan

    TiTqmis 80 weli wigni iyo erT-erTi (Tu erTaderTi

    ara) sando wyaro istoriuli SavSeTisa da klarjeTis

    eTnografiis, folklorisa da metyvelebis Sesaswav-

    lad. dRes, rodesac intensiurad mimdinareobs Woroxis

    ,,qveynebis’’ kvleva, didia ,,dRiurebis’’ mecnieruli, is-

    toriuli da, gnebavT, praqtikuli, mniSvneloba. Tundac

    imitom, rom XX saukunis dasawyisidan, 1904 wlidan,

    rodesac n. marma moawyo cnobili eqspedicia, bevri ram

    Seicvala SavSeTsa da klarjeTSi: daviwyebas mieca

    mravali folkloruli nimuSi, eTnografiuli yofis

    elementebi, pirisagan miwisa aRigava qarTuli materia-

    luri kulturis bevri Zegli, zogadad Sors wavida

    mxaris asimilaciis saqme... sxvagvarad, rac naxa n. mar-

    ma, ver poulobs Tanamedrove mkvlevari. ase rom, gamo-

    cemidan dRemde fasi moimata, Torem araferi daklebia

    ,,dRiurebs’’.

    droSi gamocdili wigni bibliografiul iSviaTo-

    bad iqca. umravles SemTxvevaSi, dainteresebuli mkiTx-

    velisaTvis miuwvdomelia n. maris Sroma. arada, mis sa-

    Wiroebas yoveldRiurad grZnobs qarTuli yofisa da

    kulturis mkvlevari, gansakuTrebiT is, vinc Tanamed-

    rove TurqeTis respublikis qarTul provinciebs ik-

    vlevs.

    didi xania CvenSi momwifda idea n. maris ,,dRiure-

    bis’’ qarTulad Targmnisa da gamocemisa. Cvens sinamdvi-

    leSi iyo kidec amis ramdenime cda, magram saqme bo-

    ~ 6 ~

    lomde ver iqna miyvanili. mTargmnelsa da redaqtors

    mravali siZnele eRobeba win, upirvelesad, esaa saTar-

    gmni teqstis sirTule, avtoris Txrobis originaluri

    manera... aRvniSnavT, rom mTargmnelma, istoriis mecnie-

    rebaTa kandidatma, revaz diasamiZem warmatebiT gaar-

    Tva Tavi wignis Targmnas, SeZlo qarTulad gadmoeca

    misi Sinaarsi ise, rom umetesad SeenarCunebina avtoris

    stili, rac sakmaod rTuli da ZneladmisaRwevi iyo.

    ,,dRiurebis’’ qarTuli Targmanis gamarTvisa da sas-

    tambod gamzadebisaTvis CvenTan erTad iRvawes da sak-

    maod gaisarjnen: asocirebuli profesori zaza SaSika-

    Ze, asocirebuli profesori malxaz CoxaraZe, prof.

    nugzar mgelaZe, prof. Tina SioSvili, liliTi meloi-

    an-futkaraZe. yvelas madlobas movaxsenebT gaweuli

    SromisaTvis.

    madlobas movaxsenebT saqarTvelos parlamentis

    wevrs, filologiis mecnierebaTa kandidat elguja ma-

    karaZes, romelmac mogvipova da gadmogvca ,,dRiure-

    bis’’ originalis (1911 wlis rusuli gamocemis) fotopi-

    rebi, rac arcTu ioli iyo.

    dabolos, aRvniSnavT, rom wignis qarTuli gamoce-

    ma ver iqneba dazRveuli naklisagan. sagamomcemlo

    jgufi madlierebiT miiRebs dainteresebuli mkiTxve-

    lis saqmian SeniSvnebs da gaiTvaliswinebs momdevno

    gamocemis dros.

    28 mariamobisa, 2012 weli.

  • ~ 7 ~

    niko mari da misi mogzauroba SavSeTsada klarjeTSi

    ierusalimSi, jvris monasterSi, n. marma 1902 wels

    miakvlia giorgi merCules ,,grigol xanZTelis cxovre-

    bas’’. Txzuleba man Targmna rusulad da ,,gamosca Cine-

    bulad’’1. Cans, teqstis gacnobam mravali kiTxva gauCina

    axalgazrda mkvlevars, romelTa pasuxis Ziebam gada-

    awyvetina, moenaxulebina grigol xanZTelis mier daar-

    sebuli eklesia-monastrebi, zogadad ,,aTormet savane-

    Ta’’ qveyana. imdroisaTvis Zalian cota icodnen saqar-

    Tvelos istoriuli kuTxeebis, SavSeTis, klarjeTisa

    da, zogadad, Woroxis ,,qveynebis’’ Sesaxeb. xelmisawvdo-

    mi iyo g. yazbegisa2 da d. baqraZis3 Sromebi (zogierTi

    sxva publikaciac), magram arsebuli codna ver akmayo-

    filebda mravalmxrivi interesebis mkvlevars. amitomac

    1904 wlis zafxulSi n. marma imogzaura SavSeTsa da

    klarjeTSi, dRiurebad aRwera naxuli da daurTo mis

    mierve Targmnil ,,grigol xanZTelis cxovrebas’’4.

    ,,dRiurebis” gacnobiT mkiTxveli rwmundeba, rom mog-

    zaurs gadaulaxavs bevri dabrkoleba, zogjer saf-

    rTxeSic Caugdia sakuTari sicocxle, xan fexiT, xan

    cxeniT mouvlia SavSeTi da klarjeTi, unaxavs Zalian

    bevri da naxuli aRuweria sizustiTa da siyvaruliT.

    cnobismoyvare mkvlevari mogvatarebs SavSeTisa da

    1 a. SaniZe, niko mari. kr. niko mari 120. Tb. 1988, gv. 15.2 ix. Г. Казбег, Три месяца в Турецкой Грузии, шз дневника путешественника.Тифлис, 1875.3 ix. Д. Бакрадзе, Археологическое Путешествие по Грузии и Адчарь сАтласом, СПБ 1878.4 ix. Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзийского (введение, издание,перевод Н.Я. Марра) с дневником поездки в Шавшию и Кларджию. Кн. Текстыи разыскание по Армяно-Грузинской филологии, т. VII, СПБ. 1911. ~ 8 ~

    klarjeTis soflebs, gagvacnobs aqaur mkvidr mosax-

    leobas, maT tradiciebs, metyvelebas, folklors, aq

    gabneul materialuri kulturis Zeglebs... n. mari yve-

    lafers aRwers imdenad cocxlad, rom zogjer mkiTx-

    veli avtoris Tanamgzavri xdeba, masTan erTad ganic-

    dis SavSTa da klarjTa gaWirvebasa da sixaruls, maT

    yoveldRiurobas, am kuTxeSi gabneul eklesia-monas-

    trebis sidiades... da, rac mTavaria, ,,dRiurebi’’ mkiTx-

    vels aRuZravs survils, Tavadac imogzauros ,,aTormet

    savaneTa” mxareSi, Tavadac inaxulos aqaurebi da moi-

    naxulos siZveleebi. es ki wignisa da misi avtoris ga-

    marjvebaa. barem aRvniSnavT, rom dasaxelebul Sromas

    mkiTxveli da maqebari ar moklebia, magram Woroxis

    qveynebSi mogzauroba cnobili mizezebis gamo TaobaTa

    auxdenel ocnebad iqca...

    modiT, Cvenc Tanamgzavri gavuxdeT n. maris sauku-

    niswinandel eqspedicias da masTan erTad movixiloT

    SavSeTi da klarjeTi.

    $1. niko maris SavSeTsa da klarjeTSi mogzaurobisgeografia

    1904 wlis 18 ivliss saRamos 9 saaTze n. mari yar-

    sidan ardaganSi Cavida. aq man gaicno batoni kobievi,

    romelTan saubriTac daiwyo misi eqspedicia. kerZod,

    mogzaurma Tanamosaubrisagan gaigo, rom: ,,1. hamamliSi,

    sarikamiSis maxloblad, aris eklesia qarTuli warwe-

    riT; 2. xas-qoisTan gzis samuSaoebisas amoTxares qva

    qarTuli warweriT. misi nawili sadRac waiRes, nawili

    ki adgilze daamtvries” (gv. 99). ai pirveli cnobebi,

    romelic mogzaurs ,,dRiurebSi” Cauweria.

    19 ivliss, orSabaTs, n. mari aTvalierebs ardagans,

    magram didxans ar Cerdeba, CamoTvlis mxolod aqaur

    siZveleebs da agrZelebs gzas. SuadRis 2 saaTze, Cafar

    Saqro (zaqaria) jafariZisa da qurT omaris (cxenebis

  • ~ 9 ~

    mepatrone) TanxlebiT, mecnieri daadga SavSeTis gzas,

    Tumca man uari Tqva pirdapir saTlelisaken gamgzavre-

    baze. n. mari ,,dRiurSi” Cawers: ,,Sevxede ra rukas, ga-

    davwyvite, Semecvala marSruti da gavmgzavrebuliyavi

    ara saTlelSi, aramed sulisisaken da iqidan tbeTSi,

    rom saTlelidan ar dagvWirveboda kvlav aRmosavle-

    Tisaken mobruneba’’ (gv.102). Tumca mas Cafari umtkiceb-

    da, rom ,,SeuZlebelia sulisSi mgzavroba’’ cudi gze-

    bis gamo da umjobesia tbeTSi gamgzavreba SavqeTis,

    balvanis, oqrobageTisa da velis gavliT. mkiTxvelis

    yuradRebas miiqcevs mogzauris pirveli STabeWdilebe-

    bi, romelic bolomde gayveba mas. tbeTisken mimavali

    mkvlevari wers: ,,gza midioda yvavilebiT mofenil ma-

    Ralbalaxian zeganze. Cven TiTqos xaliCaze mivdiodiT.

    grila, TiTqmis civa, magram janmrTeli haeria. mar-

    cxniv davtoveT sqeli nisliT dafaruli SavqeTi da

    balvani... Cven mivdiodiT mTis yvavilebis aromatiT gab-

    ruebulni. maRali, wvniani xSiri balaxi acTunebda ga-

    maZRar cxensac, romelsac es esaa kargad aWames... nis-

    li Cvenken moiwevda. gamcilebelma Tqva, rom SeiZlebo-

    da gza dagvkargvoda. Cven gadavediT mdinareze da aR-

    moCnda, rom gamcilebels mainc SeeSala gza. nislma

    dagvfara. irgvliv araferi Cans. fexqveS SevniSneT di-

    di gza. gairkva, rom moSorebiT ismoda xmebi. gamcile-

    beli wavida da dauZaxa. mwyemsebi iyvnen. Tqves, rom ax-

    los, qvemoT aris saguSago. 1 saaTSi Cven mivediT sagu-

    Sagoze...” (gv. 102-103).

    nacnobi suraTia misTvis, visac am mxareSi erTxel

    mainc umgzavria.

    gzadagza mogzauri da mkvlevari amowmebs xuTver-

    sian rukas (1898 wlis SesworebiT) da masze aRmoaCens

    cdomilebebs, kerZod, rukaze ar aRmoCnda:

    a. agara _ qveda sulisidan Crdilo-aRmosavleTiT;

    ~ 10 ~

    b. eklesiis nangrevebi agaris iqiT tyeSi: sindoba

    an cinoba;

    g. ori dasaxleba, maT Soris koRazdilari (gv. 103).

    Cveni mxriv davumatebdiT, rom kavkasiis xuTversian

    rukaze marTlac bevri cdomilebaa, gamotovebulia an

    arasworadaa datanili zogierTi punqti, rac bunebri-

    via, Tu gaviTvaliswinebT samuSaos moculobas, rome-

    lic rukis Semdgenlebs SeusrulebiaT. SemTxveviTi

    arc is iyo, rom xsenebuli ruka sistematurad sworde-

    boda da zustdeboda1.

    mogzauri yuradRebis miRma ar tovebs arafers,

    zogjer TiTqos ubralo wvrilmansac ki. upirvelesad,

    mas ainteresebs kuTxis siZveleebi, materialuri kul-

    turis Zeglebi, xelnawerebi, warwerebi... aqaurTa mety-

    veleba, folklori, tradiciebi, yofis elementebi.

    Cafar ezmi-efendis, romelic Tan axlda n. mars, aR-

    moaCnda ori aTeuli Turquli dokumenti, maT Soris

    Svidi SedarebiT Zvelia; isini konstantinepolidanaa

    da SavSeTs Seexebian (gv. 104), aRniSnavs mkvlevari, mag-

    ram arafers ambobs, Tu ra dokumentebia.

    igive ezmi-efendis ezoSi, saxlisgan marjvniv, aR-

    moCnda kamarovani naxevradamovsebuli miwisqveSa gasav-

    leli. maspinZlis TqmiT, gvirabi 10 saJenis manZilze

    SeiniSneba. masSi Sesvlas veravin bedavs. adgilobri-

    vebma uari Tqves Sig Sesvlaze. amtkiceben, rom gvirab-

    Si jinebi arian da maT moklaven. Cafari Saqro Cavida

    lampiT, magram sinaTle qreboda mis yovel moZraobaze.

    Semdeg ardagneli qurTi omari Cavida da Seecada, si-

    naTlis gareSe SeeRwia gvirabSi, magram haeris ukmari-

    sobis gamo verc man SeZlo gadaadgileba. balvanelebi

    n. mars umtkicebdnen, rom saTavsoebi or rigadaa gan-

    1 ix. Д.Д. Пагирев, Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказскогокрая, издания Кавказскаго Военно-Топографическаго Отдела. Тифлисб, 1913.

  • ~ 11 ~

    lagebuli; zeda rigSi mRvimuri saTavsoa, romelSic

    aravis SeuRwevia da verc SeaRwevs, mRvimuri saTavsoe-

    bis qveda rigi ki eklesiiTaa. iq aranairi warwera araa,

    magram aris qvaze adamianis gamosaxuleba CaquCiT xel-

    Si (gv. 104-105). motanil cnobas davumatebdiT, rom e.w.

    maRarebi (ase uwodeben SavSelebi mRvimur saTavsoebs)

    SavSeTSi ramdenime sofelSi Segvxvda. adgilobrivebi

    sxvadasxva gadmocemas yvebian maT sidiadeze. umetes

    SemTxvevaSi maRarebs, iseve rogorc bevr sxva siZveles,

    isini ukavSireben Tamaris saxels. Tumca es maRarebi

    gacilebiT Zvelia, vidre Tamaris epoqaa. vfiqrobT, isi-

    ni seriozul arqeologiur Seswavlas moiTxovs. mxo-

    lod amis Semdeg SeiZleba misi Tavdapirveli funqciis

    gansazRvra. am mRvimeebis arqeologiur kvlevamde ki

    jer Soria, amitomac amjerad adgilobrivTa monaTxro-

    biT unda davkmayofildeT: ,,dedeÁ ityoda’’ da maTac

    sjeraT. Cvenc davijeroT, sxva ra gza gvaqvs1...

    20 ivliss, samSabaTs, eqpedicia dabawvrilSi amTav-

    rebs.

    21 ivliss n. mari dabawvrilel beirus xelaZesTan

    (gamcilebeli) erTad miemgzavreba agaris saZovrebze

    mimavali gzidan marjvniv mdebare eklesiis sanaxavad,

    agaridan _ vanSi (TauzeTis jvari)2... aRwera iqauri ek-

    lesiebi da 1 saaTis Semdeg oqrobageTSi wavida, sadac

    man naxa da Seiswavla somxuri eklesia, romelic qar-

    Tuli eklesiidan gadaukeTebiaT 1847 wels. oqrobagel-

    Ta cnobiT, adgilobriv Tavads, isa-beg aTabeg-oRlis

    miwebi miuyidia somxebisaTvis. gayidul miwebze mdgara

    swored is eklesia, romelic gadaukeTebiaT somxurad.

    1 ix. m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011, gv. 89-90...2 SevniSnavT: n. mari toponims iwers, rogorc tauzeTi, Cven 2011wlis eqspediciis dros CaviwereT forma TauzeTi. ase gamoTqvaigi adgilobrivma informatorma. vfiqrobT, amosavali unda iyosCveni Cawerili forma. ~ 12 ~

    eklesia rom qarTuli iyo, amas mowmobs jvriani qva

    qarTuli warweriT, romelic gvamcnobs, rom taZari au-

    giaT ,,mamalaÁsZeTa’’ (gv. 110-111).

    n. mari aRniSnavs, rom amJamad oqrobageTis mosax-

    leoba somxebia, magram maT somxur metyvelebaSi igiramdenime qarTul sityvas SeniSnavs: gogo, sarwyavi, Ci-ti, Zera, morieli... Cans, isini adgilobrivTa qarTuli-dan Sevida somxurSi.

    22 ivliss, xuTSabaTs, 11 saaTsa da 15 wuTze, eqspe-

    dicia oqrobageTidan velis gavliT tbeTSi gaemgzavra.

    gzad maT inaxules erTkamariani, sakmaod farTe TaRia-

    ni xidi, romelzec cxenosnebma gavla ver gabedes da

    SemovliTi gza arCies. mogzauris yuradRebas iqcevs s.

    velSi mkis procesi. mkian qalebi... iqve Sexvda musikosi

    ,,WiboTi’’, romlis gverdiT Wabuki ,,cekvavda mucliT...”

    me saCqarod mindoda gadameRo, magram swored eqspozi-

    ciis momentSi musikosma amoiRo piridan Wibos salamu-

    ri da mTeli instrumenti dauSva’’ (gv. 114-115). male eq-

    spedicia tbeTSi mivida. n. mari didi gulmodginebiT

    aRwers tbeTis taZars, romelic imdroisaTvis jer ki-

    dev ar iyo dangreuli. sami dRe (22-23-24 ivlisi) imuSa-

    va mkvlevarma tbeTSi... ,,dRiurebma’’ Semogvinaxa tbeTis

    taZris detaluri aRwera...

    24 ivliss n. mari dabakeTilSi gaemgzavra. soflis

    maxloblad daaTvalieres eklesiis nangrevebi. dabake-

    TilSi eqspedicia aRar gaCerebula, saTlel-rabaTisa-

    ken wamovida, sadac naxes qarTuli droebis uzarmaza-

    ri qvis sawnaxeli (gv.141). Cans, am kuTxeSi uwin mevena-

    xeoba dawinaurebuli dargi iyo.

    25 ivliss eqspediciam saTlel-rabaTSi somxuri,grigorianuri eklesia Seiswavla; mRvdelma mkvlevarsaCvena ori xelnaweri _ 1 qaRaldze da 1 pergamentze.qaRaldis xelnaweri somxuri qoronikonis 92 (1477)welsaa Sesrulebuli. igi mecnierisaTvis saintereso

  • ~ 13 ~

    ar aRmoCnda. saTlel-rabaTidan n. mari gurnaTelSiavida, sadac naxa kokoSauris eklesia.

    26 ivliss eqspedicia iyo cixisZirSi. soflis mama-saxlisis (muxtris) axmed-aRa jinSar-oRlis aivnidan n.marma daaTvaliera garemo, saidanac kargad Canda: kia-sin-taSi, saxara, beri-klde, iRili... mTis miRma qurde-vani. Semdeg gaemgzavra surevanSi Wuarebis gavliT. ammxareSi mkvlevari eZebda meres monasters, magram ama-od. gamoirkva mxolod, rom imerxevSi ori adgilia,romelsac mere ewodeba _ wyalsimerTan da surevanTan(didmere). iqve mecnieri SeniSnavs: ,,... saqmeSi yvelazeCarTulma pirebma ician mxolod Tavisi ubani, ukeTesSemTxvevaSi _ Tavisi mxare. ase, imerxevelma _ imerxevi,SavSelma _ SavSeTi, magram esec iSviaTad. ufro xSi-rad maT ician TavianTi sofeli da aremare. magaliTad,imerxevis Cafarma, wvrilxevis mcxovrebma, nacadma kac-ma, ar icis sulesis axlos agaris arseboba, Tanac su-lesSi arasodes yofila’’ (gv. 149). aseT pirobebSimkvlevars uWirda miznis miRweva, moepovebina sando ma-salebi da Seeswavla kuTxe.

    27 ivliss eqspedicia gadavida yviralas xeobaSi,gzad moinaxula kutaleTi (kotalaZe, kutalaZe), sadacdausaxeles sami gvari: elazaÁ, lazaraÁ, osefaÁ (gv.149). xeobaSi n. marma daaTvaliera aqauri siZveleebi:sawnaxeli (hinZani), gamoqvabuli da svirevanis eklesia.

    28 ivliss mogzauri dasamobSi gaemgzavra. mas Tanaxldnen: Cafari gaspari da milicieli mamudi sapalnecxeniT. 20 wuTis Semdeg isini gauswordnen simagres ba-ro, imerxevis marcxena napirze1. gzad eqspediciam gaia-ra fxikiuri (saidanac Tvali Seavlo davlaursa da sa-nadiro xevs), Semdeg gogaZis-wyali da miadgnen dasamo-

    1 CaqvelTas cixe, axla mas bara cixesac uwodeben, meTabra’sac(ix. m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011, gv. 151; S. mamulaZe,SavSeTis materialuri kulturis Zeglebi. SavSeTi, gv. 61-63). ~ 14 ~

    bis eklesiis nangrevebs. adgilobrivi mcxovrebi, mamudaxmedis Ze jarbiZe, qarTveli musulmani, etyvis mkvle-vars, rom misi papa iyo mRvdeli, Tumca eklesia ukveramdenime Taobaa, dangreulia (gv. 155). cnoba saintere-soa, im TvalsazrisiT, rom osmalTa batonobis period-Si xeobaSi qristianoba ganagrZobda arsebobas; iyomRvdeli, TavisTavad gulisxmobs, rom mas hyavda mim-devrebic, garkveuli raodenoba mainc...

    eklesiis nangrevebs adgilobrivebi saswaulmoqme-

    dad Tvlian. mas erTnairad scemen pativs rogorc qris-

    tianebi (somxebi), ise musulmanebi (qarTvelebi). aq sa-

    locavad modian sxvadasxva dros, xSirad, aRdgomazec

    (gv. 155).

    fxikiuridan eqspedicia svirevanSi gadavida. aq sa-

    interesoa mkvlevris SeniSvna: ,,imerxevSi soflebi da-

    yofilia saxlebis jgufebad (soflebi an dasaxlebebi).

    xdeba, rom gamoiyofa erTi saxli da calke dgeba. xSi-

    rad mTeli sofeli xuTi saxlisagan Sedgeba, soflis

    ubani ki _ ori an samisagan. saxlebis yovel jgufs

    (sofels) ewodeba ,,Mehle” (ubani _ red.). Cveulebriv, meh-les uWiravs odiTgan dasaxlebuli adgili Zveli sa-

    xelwodebiT...’’ surevani mTeli sofelia, is eqvs ubnadiyofa, romelTa Soris aris TviT surevani centrSiimerxevis mmarTvelobiT. sofeli surevani TxuTmetsaxls iTvlis. sxva ubnebia: 2. daviTeTi, 3 farnuxi (o-rive dasavleTiT, ufro maRla mTebSia). dabla gzazearis 4. kutaleTi, 5. jvarisxevi (qvemoT), 6. CaqvelTa(zemoT mTaze), bara ki aris CaqvelTas gamosazamTrebe-

    li adgili (gv. 157). Cvenis mxriv davumatebT: imerxevis

    sofeli dResac iyofa ubnebad, meheleebad/mahaleebad.

    magram zogjer erT mmarTvelobaSi gaerTianebul da-

    saxlebebsac im soflis mahaled miiCneven, sadac mmar-

    Tvelobaa. asea zemomoyvanil SemTxvevaSic. surevani/-

    svirevani, daviTeTi/davieTi, farnuxi, kutaleTi/kuta-

  • ~ 15 ~

    liZe||kutalaZe, jvarisxevi/jvarisÃevi, CaqvelTa damou-

    kidebeli soflebia, surevanze, rogorc samuxtros (sa-

    mamasaxlos) administraciul centrze ,,mibmuli’’.

    29 ivliss eqspedicia wyalsimerisaken wavida. gza

    md. imerxevis marcxena sanapiros miuyveboda. marjvniv

    darCa weTileTi da mere. 11 saaTze ukve daniSnulebis

    adgilze iyvnen.

    wyalsimeri sami mehelesagan Sedgeba: wyalsimeri,

    Soltisxevi, bzaTa (sinamdvileSi sami damoukidebeli

    sofelia wyalsimeris samamasaxlisoze ,,mibmuli’’). so-

    felSi im dros sul 112 saxli iyo. gasuli saukunis

    dasawyisSi wyalsimeri gamoirCeoda sasuliero pirTa

    simravliT, Sesabamisad, maTi Zlieri gavleniT. Tqmu-

    lis sailustraciod sainteresoa n. maris aseTi infor-

    maciac: ,,mxiaruleba da simRerebi gamoricxulia imer-

    xevelTa cxovrebidan. momRerlebs xojebis eSiniaT. er-

    Tma SeZlebulma Turqma saidumlod miTxra, rom xoje-

    bidan maT cxovreba ar aqvT, TamaSebi, simRera, musika

    gaqra wyalsimerSi...” (gv. 167).

    wyalsimeridan eqspedicia diobanSi wavida. gzad

    daaTvaliera imfxreulis1cixe. ifxreulSi Rame gaaTia

    ali-CauS naib-oRli mosiZis saxlSi. im dRes, 29 ivliss

    sofeli 3 dRiT Áailaze midioda sajumbuSod (awinde-

    li mariobis festivali, romelic ivlisis bolo kvi-

    ras imarTeba _ m.f.). xojebi ewinaaRmdegebian am tradi-

    cias, rogorc Zvels. ewinaaRmdegebian aseve ,,ziareTSi’’

    wasvlas, magram xalxi jiutobs, ambobs, rom aseTia ma-

    Ti uZvelesi wesi. ifxreulis ubnebia: imnaZe, ifxreuli,

    ivieTi (amJamad xmaroben formas iveTi _ m. f.). saRamos

    1 aseTi formiT xmarobs n. mari aRniSnul toponims. dRes Cveu-lebriv iyeneben formas ifxreuli. ifxli (>ifxri) kidev qar-TulSi cnobili fuZea, niSnavs gvimras (ix. m. faRava, dasax.naSr. gv. 90). ~ 16 ~

    mkvlevarma adgilobrivi ,,deliyanebi’’ (axalgazrdebi)

    dapatiJa da maTgan Caiwera folkloruli nimuSebi.

    30 ivliss eqspediciis wevrebi diobanSi asulan

    O(,,dRiurebSi” ar Cans diobnuri STabeWdilebebi), iqi-

    dan ubeSi gadasulan.

    ubeSi mimavali n. mari ubur xanZTaSi Seivlis (Cans,

    maSin gza mTebze gadioda _ m.f.). irgvliv nagebobis

    kvali ar ariso, aRniSnavs gulnakluli mogzauri (gv.

    210-211). warmovidginoT grigol xanZTelis mier daarse-

    buli monastrebis saZieblad gzas damdgari kacis gan-

    cda xanZTis xsenebaze. am dRidan 100 wlis Semdeg, 2005

    wels (Semdegac kidev erTxel 2011 wels) Cven vimuSaveT

    ubeSi da vinaxuleT uburi xanZTa. veraferi vnaxeT. ad-

    gilobrivi gamcilebeli gvimtkicebda, aq ariso eklesi-

    is nangrevebi, Tumca man ver gviCvena igi. SavSeTis am

    seqtorSi xanZTis monastris arsebobas mxars ar uWers

    arc giorgi merCules Txzuleba1. aq ubralod geogra-

    fiuli saxelis damTxvevasTan gvaqvs saqme. Cans, uburi

    xanZTa gviandeli toponimia da mas araferi aqvs saer-

    To ,,grigol xanZTelis cxovrebaSi’’ moxsenebul xan-

    ZTasTan.

    ubeSi, devaZeebis||devaZevi||debaZebi ubanSi n. marma

    aRwera SavSeT-imerxevis tipis eklesia. sainteresoamkvlevris mier dafiqsirebuli forma devaZevi2. eqspe-

    1 ix. m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011, gv. 51-53; misive: kvlavxanZTis lokalizaciis sakiTxisaTvis. kr. Cveni sulierebis ba-lavari, II, baTumi, 2010, gv. 44-49; misive: xanZTisa da SatberdislokalizaciisaTvis. J. mnaTobi, 1, 2007, gv. 143-149. Sdr. S. futka-raZe, Cveneburebis qarTuli, baTumi, 1993, gv. 189; m. CoxaraZe,imerxevis xanZTa. Cveni sulierebis balavari, IV, Tb. 2012, gv. 38-43.2 erTgan ak. SaniZe saubrobs -ev kilos kvalze qarTul geogra-fiul saxelebSi da aRniSnavs, rom –ev mravlobiTobis sawarmo-eblad Semounaxavs TerTmet sityvas... da ,,–ev sufiqsis gavrce-lebis ared SegviZlia CavTvaloT teritoria aragvidan rionis

  • ~ 17 ~

    dicia ubidan dabaSi gadavida, iqidan _ zaqieTsa da va-

    keTSi, zaqieTis yiSlebSi. Semdeg n. mari bazgireTis

    samxreT-dasavleTiT sazgirelze avida. adgilobrivebi

    mianiSnebdnen, rom aq eklesiis nangrevebiao, magram

    warwerebi arc moxucebs axsovT, arc axla aris. ad-

    gils ,,kapanTi Tas” uwodeben, misi siaxlovis gamo im

    qvian wverTan, bazgireTisken romaa mimarTuli1. sazgi-

    relidan eqspedicia TeTrakeTisken (ase uwodebs n. mari

    TeTraqeds. TeTrakeTia datanili xuTversian rukazec2)

    wavida, iqedan CixorSi, romlis dasaxlebebia: andriaw-

    minda (wiTel-oRlebiT dasaxlebuli), libani, dasamobi,

    gigieTi, brili, agara, nioleTi (niolisZe), merqezi,

    Wedriuli (rukaze Cedleuri).

    2 agvistos, orSabaTs, eqspedicia WedreulSi wavida

    libanis gavliT. iq eklesiis nangrevebi egulebodaT.

    adgilze misulebs imedi gaucruvdaT, saZirkvlis qve-

    Sua welamde” (ix. ak. SaniZe, ev kilos kvali saqarTvelos geog-rafiul saxelebSi. Txz. Tormet tomad, t. II, Tb. 1981, gv. 443.devaZevi, xoxlevi (sof. imerxevSi) formebis dadastureba aRniS-nuli regionidan esoden daSorebul kuTxeSi mniSvnelovanifaqtia: erTis mxriv gaizarda ev’sufiqsian geografiul saxelTaricxvi, meores mxriv, ganivrco -ev sufiqsis gavrcelebis area-li.1 SavSeTSi 2005 wlis eqspediciis dros sazgirelze bazgirlebmagviambes: ,,Zveli qilisas nangrevebiao aq, warwerebiani qvebicvnaxeTo... kuTxovani asoebiT raRac ewerao zed. ,,sigaretiskolofze gadavwere da borCxas qarTulis wera-kiTxvis mcodneadvokatTan wevRe, mindoda misTvis meCvenebia, wiekiTxa da gemegora ewera, magram raT ginda, advokati stambol damxTa wesuli,Semdeg naweric davkarqe. warwera fiqalze (rbil qvazeo, _gagvimarta) iyo da iSleboda, bolos ki TlaT deikarqao’’ _gviambo nejaT sumbaZem’’ (m. faRava, SavSuri Canawerebi, gv. 22).Znelia amtkico, sazgirelze iyo Tu ara warweriani qva, magramSavSuri tipis mozrdili eklesiis nangrevebi sasaflaoebiTdResac aris (ix. S. mamulaZe, SavSeTis materialuri kulturisZeglebi. SavSeTi, gv. 85-86). zogierTis mtkicebiT aq ,,Tamarissasvenia” (m. faRava, iqve).2 ix. Д.Д. Пагирев, dasax. naSr. gv. 243. ~ 18 ~

    bic ar aris darCenili. libanidan CixorSi avidnen Zne-

    lad savali aRmarT-daRmarTebiT, iqidan _ WedreulSi,

    sadac taZari moinaxules Tavisi kimiteriT. 4 saaTze

    sinkoTSi wavidnen, saRamos ukve daniSnulebis adgilze

    iyvnen1.

    3 agvistos n. marma aRwera sinkoTis mahaleebs _

    gogliZesa da folociels Soris mdebare SavSeTis er-

    T-erTi didi eklesiis nangrevebi.

    sinkoTidan xozabirSi (rukaze _ xozabarti) wavida

    mogzauri. sami saaTis Semdeg avida kidec iq. xozabire-

    lebTan Sexvedrisas mkvlevris yuradReba miiqcia qar-

    Tulma leqsikam adgilobrivTa Turqul metyvelebaSi:,,WiSka’’ (sxvebi gamoTqvamen ,,SiSkar’’) _ WiSkari... xoza-birSi n. mari midioda im imediT, rom Satberds naxavda,

    magram daxvda SavSeT-imerxeuli tipis eklesia.

    saRamos eqspedicia xozabiridan norgielisaken wa-

    movida. mze Cadioda. mecnieri cdilobda Camavali mzis

    fonze gadaeRo wefTis cixe, magram vidre aparats ga-

    marTavda, mze gamoemSvidoba simagres. ,,cixis konture-

    bi Seerwya mTebis xazebs da mowyenilma uari vTqvi fo-

    tografirebaze,’’ _ wers n. mari (gv. 241). Rame norgiel-

    Si gaaTies.

    4 agvisto eqspediciisaTvis muknikeTis Tavze arse-

    buli Zveli nagebobis monaxulebiT daiwyo. 9 saaTze

    eqspedicia samwyaroSi wavida. iq naxa da aRwera ekle-

    siis nangrevebi. Semdeg anakertis gavliT anCaSi gada-

    vidnen. mkvlevari saguldagulod aRwers taZris nan-

    1 SevniSnavT, rom n. mari SavSeTsa da imerxevs sxvadasxva re-gionad miiCnevs, ris mizezic unda veZioT SemdegSi: e.w. SavSeTi_ meTurqulea, imerxevi _ meqarTule. qarTuli enis arcodnisgamo SavSeTs ,,daupirispirda’’ imerxevi, rogorc gansxvavebuliqveyana. sinamdvileSi SavSeTi erTi qveyanaa, vrceli, imerxevi kimisi nawilia mxolod (ix. m. faRava, redaqtorisagan. SavSeTi, gv.6).

  • ~ 19 ~

    grevebs. imave dRes artanujSi Cavidnen. naxes artanu-

    jis meCeTi, romlis kedelSic Catanebulia qva qarTu-

    li warweriT...

    5 agvistos artanujis taZari moinaxules da aRwe-

    res. n. mari aseve aRwers artanujis sxva siZveleebs:

    zemo da qvemo qalaqs. sainteresod gveCvena mkvlevris

    aseTi Canaweri: ,,mkrtiC kiurkCianTan aRmoCnda sakmaod

    Zveli xelnaweri pergamenti gasanTlul sqel qaRal-dze. roca me is momitanes ristikiancis saxlSi, qalba-tonma ristikiancma somxurad Tqva, es maTi babuis mem-kvidreobidan aris, rom es Cavarda maTi naTesavis xel-

    Si. naTesavis aRsaniSnavad man gamoiyena qarTuli sity-

    va ,,ganayofi’’, masTan aso ,,y’’ brwyinvaled iyo warmoT-

    qmuli’’ (gv.255). rogorc vxedavT, mecnieris maxvil

    Tvals araferi rCeba SeuniSnavi. qarTuli sityva arta-

    nujul somxurSi, y’s ,,brwyinvale’’ warmoTqma dagvafiq-

    rebs qalbatoni tostikiancis vinaobazec... yvelaferi

    ki erTxel kidev gvarwmunebs, rom siRrmiseul kvlevas

    moiTxovs qarTuli elementi Woroxis xeobis Turqul-

    Si (aseve somxurSi). sakvlevia aqauri somxebis warmo-

    mavlobis sakiTxic.

    6 agvistos, diliT, n. maris eqspedicia eni-rabaTSi

    gaemgzavra. artanujidan eni-rabaTisaken mimavlebma mar-

    cxniv datoves sof. sxu da unus-xevi, gaiares xarauli

    (gamoCnda mTa, sadac ziareTia, Semdeg marcxniv xavTi,

    xevs iqiT _ viwroTi, qvemoT, artanujisaken _ anklia),

    aqedan marjvniv uxveven, radganac gzas uWris SuaTis

    xevi... am xevis marjvena mxaris soflebia: SuaTi (qve-

    moT) da Savgulari (zemoT). marcxena mxares _ axalSi,

    ufro maRla xerTvisi (xerTusi _ warmoTqvamen zogier-

    Tni), gaiares mewagilic... da miaRwies eni-rabaTs. taZa-

    ri axla somexi grigorianelebis xelSia: ,,Senoba xe-

    luxlebelia, araviTari gadakeTeba an minaSeni, Senar-

    Cunebulia sakmaod kargad, sruliad mrTeli gumbaTiT.

    ~ 20 ~

    axali mxolod somxuri warwerebia’’ (gv. 257) _ wers n.

    mari. moyvanili amonarididan Cans, rom me-20 saukunis

    dasawyisSi taZari sakmaod kargad aris moRweuli. asi

    wlis Semdeg, 2005 wels eklesia mZime mdgomareobaSi

    dagvxvda. maSin dRiurSi Caviwere: ,,... Cans, aq didi sa-

    monastro kompleqsi iyo odesRac. gadarCenilia mxo-

    lod sakmaod didi jvar-gumbaTovani eklesia, dReisaT-

    vis sanaxevrod dangreuli da mouvleli’’1.

    n. mari Cveuli gulmodginebiT aRwers eni-rabaTs

    (gv. 257-263)...

    3 saaTze eqspedicia longoTxevis gavliT tanZoTSi

    gadavida. gzad gaiares sof. longoTxevi, arnauli da

    uReltexilis gadalaxvis Semdeg Cavidnen daniSnule-

    bis adgilze. tanZoTSi mkvlevarma naxa erTi somxuri

    xelnaweri (XV-XVII ss), Sesrulebuli pergamentze... Ra-

    me tanZoTSi gaaTies.

    7 agvistos, SabaTs n. mari agrZelebs tanZoTSi da-

    culi siZveleebis Seswavlas. 13 saaTze wamovidnen ar-

    tanujisaken. gzad daaTvalieres SavSeT-imerxeuli ti-

    pis eklesiis nangrevebi, simagre sof. klarjeTis dasav-

    leTiT, eklesiis nangrevebi (simagridan samxreT-dasav-

    leTiT). 10 saaTze eqspedicia Cavida artanujSi.

    8 agvistos, kviras, eqspediciam Seiswavla artanu-

    jis zemo qalaqi: qalaqis kari, eklesia, wyalsatevi...

    9 agvistos, orSabaTs, artanujidan WedilSi wavid-

    nen anCisa da norgielis gavliT. pirvelad mividnen an-

    CaSi, pintigilis meheleSi, naxes qvis boZi eziz sais-

    oRlis ezoSi, Semdeg sawnaxeli _ TavadgilSi, saRamo-

    Ti norgielSi Cavidnen.

    10 agvisto, samSabaTi. diliT eqspedicia samwyaris

    sazRvarze qolitaSSi wavida, sadac qvis jvari inaxu-

    la, iqidan wavidnen mTaze maRlis-ukani. iq aRweres Sav-

    1 m. faRava, SavSuri Canawerebi, gv. 120.

  • ~ 21 ~

    SeT-imerxeuli tipis eklesia. maRlis-ukanidan WidilSi

    gadavidnen. gimnazist ioseb ristikiancis biZam 3 agvis-

    tos n. mars acnoba, rom Wedilas xevSi aris nangrevebi-

    ani maRlobi _ ,,Satberdi’’ (zogi gamoTqvamda _ ,,Saber-

    di”). Satberdis gagonebaze mkvlevarma winaswar dageg-

    mili marSruti uaryo da Wedilas xevSi wavida. adgil-

    ze Satberdis Sesaxeb araferi ician, arc Saberdze. sa-

    magierod ician wyarosTavi, baraTei (Cans, bareTelTa),

    nuka-saydari, anZa (mTis saxeli jogos zemoT)...

    11 agvistos, oTxSabaTs, mkvlevari gadawyvets wya-

    ros-TavSi asvlas. gzad naxa da aRwera bareTeula (ba-

    reTelTa _ m.f.). aqedan aRmarTebiT wyaros-TavSi avid-

    nen. n. marma Cveuli gulmodginebiT Seiswavla monaste-

    ri da misi mimdebare Zveli nagebobebi. aqedan eqspedi-

    cia karCxalas xeobaSi gadavida.

    12 agvistos, xuTSabaTs eqspedicia axalTadan nu-

    kas-saydarSi wavida. Tu warmovidgenT ufskrulis pir-

    ze gamaval bilikebs, talaxs, gasagebi gaxdeba, ra dab-

    rkoleba daZlies mgzavrebma, vidre saydars miaRwev-

    dnen. saxeldaxelod gakeTebuli kibiT n. marma SeZlo

    monasterSi SeRweva da detaluri aRwera... SuadRe ga-

    dasuli iyo, eqspedicia nukas saydridan rom wamovida.

    adgilze moxilvisa da aRweris Semdeg mkvlevari dar-

    wmunda, rom nukas saydari (nuka qilisa) Zveli xanZTaa,

    nukis wyaro ki _ xanZTis wyaro1.

    13 agvisto, paraskevi _ xanZTam didi STabeWdileba

    moaxdina mkvlevarze. nukas saydars n. mari uwodebs ,,u-

    kiduresi asketizmis’’ adgils. mecnieri gadavida kar-

    1 nuka/nuki adamianis sakuTari saxeli Cans. SesaZlebelia,miviwyebul saydarSi/qilisaSi berma nukam daido bina. misisaxelidan gamomdinare Searqves Semdgom saydars nukas-qilisa.yofili xanZTa iqca nukas-saydrad. yvelaferi es gvian undamomxdariyo. yovel SemTxvevaSi, saydris axali saxeldebisasmosaxleobas misi Zveli saxeli ar axsovda. ~ 22 ~

    Cxalas marcxena napirze, verana baRebSi da iqedan ga-

    daiRo nukas bazilika. mogzauris gaocebas iwvevs wya-

    roTa siuxve am kuTxeSi... Semdeg miZnaZori moinaxula

    mkvlevarma. Cans, karga xans ixetiales miZnaZoris ezo-

    Si eqspediciis wevrebma, gulmodgined daaTvalieres

    taZris jer kidev gadarCenili narCenebi, azomes, Cai-

    niSnes... (gv. 318). Semdeg n. mari mdinaris gaRma gasula,

    marjvena napirze da iqedan gadauRia miZnaZori, magram

    firfita gamJRavnebamde damsxvrevia gzaSi, amitomac

    miZnaZoris Zveli foto Cvenamde ar moRweula, axla ki-

    dev bevri aRaraferia gadasaRebi.

    14 agvisto, SabaTi. eqspedicia axalTadan portaSi

    gaemgzavra karCxalasa da misi Senakadis, cxumuris xe-

    obiT. Zalian mZime pirobebSi uxdebodaT muSaoba. movi-

    tanT amonarids ,,dRiuridan’’: ,,...ukve gaxevamoswrebul

    Ceqmebze mecva adgilobrivi qalamnebi, specialurad

    ferdobisaTvis rom amzadeben. me viyenebdi joxsac. fe-

    xebi mekveTeboda SimSilisganac. diliT me Cveulebriv

    ori Wiqa CaiT vkmayofildebodi. puric cota iyo da me

    mas vizogavdi. gavsinje biskvitebi (odesis romeliRac

    firmisa), artanujSi SeZenili, magram maT sapnis gemo

    da piris Rebinebis moqmedeba hqonda. diliT me adre ga-

    viRviZe. sanam gzisTvis vemzadebodi (zozinSi aqaurebi

    Zalian hgvanan beduinebs), sakmao dro gavida. janmrTe-

    li, sufTa, mTis haeri autanlad zrdida madas. Sedegi

    is iyo, rom me xarbad Seveqeci xuTi dRe-Ramis, mogzau-

    robiT sakmaod gaqvavebul artanujul purs. maragSi

    mqonda sardinebis yuTic, magram ena motyda. xelT

    mqonda konservebis gasaxsneli xelsawyo, magram dam-

    swreTagan veravin SeZlo misi gamoyeneba. me ki axla Za-

    la ar meyo. pirvelad vigrZeni daRla...’’ (gv. 319-230).

    mgzavrebi jer zemo forTaSi avidnen, aqedan daeSvnen

    dabla, forTis xevSi, sadac monasteria. forTas xil-

  • ~ 23 ~

    visas pirveli gancda, rac mkvlevars gauCnda iyo, rom

    imyofeboda SatberdSi.

    15 agvisto, kvira. n. mari ganagrZobs qvemo forTis

    monastrisa da misi Semogarenis Seswavlas. Sesaswavli

    ki Zalze bevria: samonastro nagebobebi, eklesia, war-

    werebi... qvemo forTaSi agrZeleben muSaobas 16 agvis-

    tosac, SuadRe karga xnis gadasuli iyo, roca eqspedi-cia opizisaken gaemarTa. gzad gaiares: yolTi-xevisRartafi, qusla (ferdobi, sadac SavSeT-imerxeuli ti-pis eklesia aRweres).

    17 agvisto, samSabaTi. eqspedicia muSaobs opizaSi,

    aRwers taZars da toponimias... sayuradReboa, rom n. ma-

    ris Ziebam gavlena moaxdina mxlebelze, Cafar ambar-

    cumze. erTxelac aseTi dialogi gaimarTa ambarcumsa

    da eqspediciis xelmZRvanels Soris:

    ,,_ miTxariT, geTayva, Zvelad iyvnen adamianebi Wkvi-

    ani Tu axla? _ moulodnelad mkiTxa erTxel ambarZum-

    ma. mas gansakuTrebiT aocebda winaprebis unari, nagebo-

    bisaTvis SeerCiaT saukeTeso adgilebi ara marto mo-

    xerxebulobiT, aramed silamaziTac.

    _ aq ra kargia?! _ iZaxda ambarZumi, rogorc ki vec-

    nobodiT axali monastris mdebareobas. mas aocebda sa-

    sargeblo nagebobebis, sawnaxelebis, sardafebis, xide-

    bis simtkice. Senobis, monastris saTavsoebisa da dar-

    bazebis grandiozuloba.

    _ nuTu amas qarTvelebi akeTebdnen? _ mkiTxa ambar-

    Zumma meramdened ukve opizaSi.

    _ diax, qarTvelebi!...’’

    imdenad nacnobi situaciaa, rom gadavwyvite mometa-

    na es dialogi mTlianad. sainteresoa misi gagrZeleba,

    sadac Cans n. maris damokidebulebac mtkivneuli prob-

    lemis mimarT:

    ,,_ SeiZleba kaTolike qarTvelebi?

    ~ 24 ~

    somxebSi, dabal wodebaSi, religia gaigivebulia

    erovnebasTan da me vSiSobdi, SevZlebdi Tu ara mis-

    Tvis amexsna, rom kaTolike qarTveli, Tu aseTi mar-

    Tlac arsebobs, iseTive qarTvelia, rogorc qarTveli

    qalkedoneli.

    ambarZum taisujiani artanujelia, kaTolike some-

    xi. misi babua axlcixidanaa.

    _ ara, _ vupasuxe ambarZums, _ isini marTlmadide-

    beli qarTvelebi, qalkedonelebi iyvnen, ,,horomebi’’

    (romeebi)! magram miTxariT, romeli qarTveli kaToli-

    kebi gyavT mxedvelobaSi?

    _ Cemi winaprebi kaTolike qarTvelebia! me qarTuli

    ar vici. mamaCemma qarTuli icoda. babuaCemma somxuri

    ki ara, qarTuli icoda...

    es SeniSvna ambarZumis Sesaxeb Semaqvs, rogorc ma-

    sala kaTolike qarTvelebze sakamaTo sakiTxisaTvis” _

    wers mkvlevari (gv. 366-3677).

    ambarcum taisujianis Sesaxeb n. maris monaTxrobi

    mraval kiTxvas aCens, upirvelesad adgilobrivi mcxov-

    reblebis msoflmxedvelobisa da erovnuli identobis,

    erovnuli kuTvnilebis Sesaxeb. problema uaRresad sa-

    TuTia da faqtebis gamowvlilviT analizs moiTxovs

    daskvnebis gakeTebamde.

    18 agvisto, oTxSabaTi. n. mari diliT avsebs taZre-

    bis Sesaxeb informacias da berTaSi miemgzavreba: gaia-ra kaparia (aq Seagroves cnobebi parexis (//farexis) Se-saxeb) da avida berTaSi. monasteri mdebareobs iq, sa-

    dac taltoSiswyali erTvis karCxalas.

    19 agvisto, xuTSabaTi, diliT eqspedicia papaura-

    dan (berTas ubania) parexTasaken daiZra karCxalas xeo-

    biT, gaiares silaurT-wyali, kobkuri, gadavidnen dug-

    nalis xeobaSi da avidnen daniSnulebis adgilas (n.

    marma ver SeZlo parexTas qvabebSi asvla Zneladmisad-

    gomobis gamo). mkvlevarma daaTvaliera garemo da 9 sT.

  • ~ 25 ~

    da 50 wuTze datova parexTa. gzad aRwera ramdenime ga-

    moqvabuli da eklesia.

    20 agvisto, paraskevi, n. marma bargi arTvinSi gag-

    zavna, Tavad ki gadawyvita, daeTvalierebina daba,

    jmerki da dolisyana. 12 saaTze gamovidnen papauradan.

    karCxalas xidamde fexiT midiodnen: ,,gadavediT tol-

    toSa da gaisma muezinis (sic) Zaxili odesRac monas-tradyofili simaRlidan. dRe sadResaswaulo, paraske-

    vi iyo. sevdas gvgvrida odesRac qristianobis burjze

    islamis mozeime xmis gagoneba... imaTi mkvidri Svilebi,

    vinc aago qristianobis es Zeglebi, miiswrafodnen ze-

    moT taZarSi, rom TavianTi locviT im formebSi gadmo-

    ecaT TavianTi ganwyoba, rac ucxo iyo berTas mSeneb-

    lebisaTvis. sevdas gvgvrida Sexedva, sevdas gvgvrida

    mosmena...” (gv. 392). dadardianebuli tovebda mogzauri

    aqaurobas, gzad jer dabaSi Seiara, Semdeg _ jmerkSi.

    Rame jmerk-Walas baRebSi, osman aslan-oRlisa da misi

    Zmebis ojaxSi gaaTia.

    21 agvisto, SabaTi. eqspedicia jmerkidan dolisya-

    naSi gaemgzavra. n. marma dawvrilebiT aRwera dolisya-

    na da arTvinisaken wavida. SuadRisas ukve arTvinSi iy-

    vnen.

    22-23 agvisto (kvira-orSabaTi) n. marma arTvinSi ga-

    atara. daaTvaliera da aRwera aqauri siZveleebi, maT

    Soris, RvTismSoblis grigorianuli eklesiis oTxTa-

    vi...

    24 agvistos n. mari arTvinidan naviT baTumSi gaem-

    gzavra.

    amiT dasrulda niko maris istoriuli eqspedicia

    SavSeTsa da klarjeTSi. mogzauroba gagrZelda 1904

    wlis 18 ivlisidan 24 agvistomde (37 dRe). eqspediciam

    moiara istoriuli SavSeTi da klarjeTis is nawili,

    sadac grigol xanZTelisa da misi mowafeebis daarse-

    buli wminda savaneebia gaSenebuli. Canawerebidan Cans

    ~ 26 ~

    avtoris mecnieruli interesebis mravalferovneba da

    Rrma erudicia, mizanswrafuloba da gamZleoba... ,,dRi-

    urebSi’’ mkvlevari ganixilavs problemaTa wyebas, ro-

    melTa Sesaxebac momdevno paragrafebSi visaubrebT.

    $2. qarTuli ena SavSeTsa da klarjeTSi

    SavSeTsa da klarjeTSi mogzaurobisas, n. mari ak-

    virdeboda enobriv situacias istoriul qarTul pro-vinciebSi. gavimeorebT da aRvniSnavT: a. istoriuladSavSeTi gaiyo or ,,regionad’’, sakuTriv SavSeTad da

    imerxevad. meTurqule mxare SavSeTia, meqarTule _

    imerxevi. Cans, am dayofas safuZvlad upirvelesad qar-

    Tuli enis Senaxva-daviwyeba udevs. erovnuli meobis

    upirvelesi niSani swored mSobliuri enis codnaa. gan-

    sakuTrebiT es iTqmis ucxo garemoze. principi aseTia:

    ici qarTuli ena, xar qarTveli, ar ici _ ar xar qar-Tveli. swored aRniSnul safuZvelze orad _ imerxevadda SavSeTad gaiyo istoriulad erTi qarTuli qveyana.qarTvelologiaSi damkvidrda termini SavSeT-imerxevi,TurqeTis respublikis qarTuli provinciebis (SavSeTi,klarjeTi) qarTuli metyvelebisaTvis _ imerxeuli ki-lo (terminebi ekuTvnis n. mars). miuxedavad imisa, romaRniSnul terminebs garkveuli safuZveli aqvs, vfiq-

    robT, ver asaxaven realobas: SavSeT-imerxevi erTi re-

    gionia da mis aRsaniSnavad unda gamoviyenoT terminiSavSeTi, imerxevi mxolod misi nawilia, igi istoriu-lad araa calke qveyana1. arc lingvistur qarTvelo-

    1 terminis SavSeT-imerxevi Seqmnas, SesaZloa, imanac Seuwyoxeli, rom osmalTa batonobis xanaSi ,,SavSeTi, imerxevi da maWa-xeli osmaleTis imperiaSi cal-calke sanjayebs (sadroSoebs)warmoadgendnen’’ (ix. z. SaSikaZe, SavSeTi osmaleTis imperiaSi.SavSeTi gv. 17 da Semdeg). SeiZleba es momenti daedo safuZvladistoriuli SavSeTis or (sam) qveynad gaazrebas.

  • ~ 27 ~

    logiaSi damkvidrebuli imerxeuli kiloa realobisamsaxveli termini: jer erTi, rogorc vTqviT, imerxeviSavSeTis nawilia mxolod, imerxevelTa metyveleba ki_ istoriuli SavSuri kilos. amitomac, imerxeuli ki-los nacvlad unda vixmaroT: SavSuri kilo (moRweu-lia imerxeuli da maWaxluri metyvelebis saxiT) da

    klarjuli kilo (moRweulia murRulis, devsqelisa dalivanas xeobaTa metyvelebis saxiT)1. barem aqve aRvniS-navT, klarjeTic SeiZleba gavyoT orad: meTurquleklarjeTi (artanujis mxare, aRmosavleTi klarjeTi)da meqarTule klarjeTi (murRulis, devsqelisa dalivanas xeobebi, dasavleT klarjeTi). sizustisaTvis:

    livanas xeobaSi igulisxmeba Woroxis qvemo welze ga-

    Senebuli erges zemoTa (mirveTi, maradidi, kirnaTi, xe-

    ba...) da borCxis mimdebare soflebi.

    Woroxis xeobaSi kidev erT qarTul provinciaSi,

    taoSicaa gadarCenili qarTuli ena. istoriulad taos

    vrceli qveynidan qarTulad saubroben eliasxevis ram-

    denime patara sofelsa da WilaTSi. maT metyvelebastaour kilos vuwodebT.

    dabolos, SavSuri, klarjuli, taouri da aWaruli

    (muhajirTa STamomavlebis metyvelebiTurT) struqtu-

    ruli maxasiaTeblebiT erTmaneTTan axlos dganan daSesaZlebelia, maT qarTuli enis samxruli kiloebi vu-wodoT.

    1 samxruli metyvelebis dialeqturi Sedgenilobis Sesaxeb ix. m.faRava, samxruli kiloebis fonematuri struqtura, sadoqtorodisertacia (xelnaweri), baTumi, 2003, gv.8-28; m. cincaZe, m. faRava,SavSuri kilo. SavSeTi, gv. 219; m. faRava, enobrivi situacia samx-reT saqarTveloSi da samxruli metyvelebis dialeqturi Sedge-nilobis sakiTxi. bsu Sromebi (humanitarul mecnierebaTa seria),t. III, baTumi 2003, gv. 10-11; Sdr. S. futkaraZe, qarTuli enis samx-rul-dasavluri dialeqtebis Taviseburebani istori-uli tao-klarjeTisa da muhajiri qarTvelebis metyvelebis mixedviT. sa-disertacio macne, Tb. 1995. ~ 28 ~

    aseTia Woroxis qveynebis qarTuli metyvelebis zo-

    gadi suraTi.

    davubrundeT mTavar saTqmels: ra mdgomareobaa

    qarTuli enis moRweulobis TvalsazrisiT SavSeTSi?

    winaswarve aRvniSnavT: SavSeTi, iseve rogorc isto-

    riuli samxreT saqarTvelos sxva provinciebi (aWaris,

    qvemo maWaxlisa da klarjeTis ramdenime soflis gar-

    da, romlebic dRes aWaris avtonomiuri respublikis

    SemadgenlobaSia) ramdenime saukunea sxvadasxva kultu-

    raTa Sexvedrisa da dialogis asparezadaa qceuli, rac

    zogjer imiT dasrulda, rom qarTuli Turqulma Sec-

    vala (istoriuli taos didi nawili, meTurqule klar-

    jeTi da SavSeTi, speri, mtkvris xeobis Turquli nawi-

    li...), xolo iq, sadac jer kidev SenarCunebulia qar-

    Tuli ena, mosaxleoba ori enis, _ qarTulisa (mSobli-

    uri) da Turqulis (saxelmwifo, ,,dialogSi’’ gamarjve-

    buli) matarebelia. Sesabamisad, regionSi gvxvdeba gan-

    sxvavebul kulturaTa Serevis SemTxvevebi.

    qarTuli ena SenarCunebulia meqarTule SavSeTis

    soflebSi: bazgireTi, gameSeTi, ziosi, xevwruli (||xev-

    wvrili), zaqieTi, daba, ube, surevani (||svirevani), usta-

    misi, iveTi, ifxreuli, CaqvelTa, manatba, maCxateTi, ni-

    oleTi, brili, agara, zenagara, weTileTi, palexli

    (*parexli _ m.f.), davlaTi, Cixisxevi (CixisÃevi), dasamo-

    bi, oTxkilde, jvarisxevi, bzaTa, xoxlevi, Soltisxevi,

    kokbereTi, bojaneTi, qoqlieTi.SevniSnavT: meqarTule SavSeTis yvela sofelSi

    qarTuli ena Tanabrad araa Senaxuli. qarTuli ufro

    ician ufrosi da saSualo asakis SavSelebma, axalgaz-

    rdebma umetesad _ ara. amis mizezi mravalia, magram

    mTavari mainc regionSi Seqmnili istoriuli viTare-

    baa...

    qarTuli ena dauviwyiaT SavSeTis Semdeg sofleb-

    Si: diobani, wyalsimeri, yvirala, zendaba, jinali, miqe-

  • ~ 29 ~

    leTi, CixvTa, juarebi (||Wuarebi), karaveTi, TurmaneTi,

    koTxevi, axaldaba, cixisZiri, dabakeTili, veli, tbeTi,

    garylobi, SavTa, wiwveTi, samjeli, soforo, qoTeTri-

    si, xanTuSeTi, verxvnali, moroxozi, cecxlauri, gur-

    naTeli, vanTa, mamanelisi, oqrobageTi, kuWeni, SavqeTi,

    sulisi, balvana, CarTuleTi, anklia, jaraTi, moqTa,

    sinkoTi, Widila, muxobani1.

    aseTia mdgomareoba qarTuli enis moRweulobis

    TvalsazrisiT Tanamedrove SavSeTSi. Tu ra situacia

    iyo gasuli saukunis dasawyisSi sando cnobebs vxvde-

    biT n. maris ,,dRiurebSi’’. aRvniSnavT, rom mas specia-

    lurad ar ukvlevia SavSuri da klarjuli (misi termi-

    niT _ imerxeuli) dialeqtebi. mkvlevars ufro sxva

    problemebi ainteresebda, Tumca gzadagza yuradRebas

    miaqcevda adgilobrivTa metyvelebasac.

    _ oqrobageli somxebis saubarSi mkvlevarma SeniS-

    na ramdenime qarTuli sityva: gogo, sarwyavi, Citi, Ze-

    ra, morieli (gv. 113);

    _ qarTulad ar laparakoben tbeTSi, magram mecnie-

    ri SeniSnavs, rom musikaluri instrumentis, Wibo’s

    (Tulumi) sxvadasxva nawilis saxeli qarTulia: RirRi-

    ti||RerReti (satuCe), qaraxsi (n. mari daZebnis parale-

    lebs leqsikonebSi: qaraxsi (saba), qaraxsa, resp. qarasxa(Cub.), SeinarCuna mniSvneloba ,,yanwi RvinisaTvis’’ (sq.

    gv. 139), nau _ xis Sualedi tiksa da bolos Soris (navi

    _ aq Raris mniSvnelobiT), duduki, tiki (gv. 139).

    _ mogzauri esaubreba garylobel moxucs Sav-mTaze

    arsebuli eklesiis Sesaxeb da moulodnelad aRniS-

    navs: ,,sityvam moitana da moxuci Zlivs, magram mainc

    laparakobs qarTulad’’ (gv. 146). es cnoba gvaZlevs sa-

    1 ix. m. faRava, samxruli kiloebis fonematuri struqtura,sadoqtoro disertacia (xelnaweri), baTumi, 2003, gv. 8-28; misive:SavSuri Canawerebi, gv. 343; m. CoxaraZe, SavSeTis soflebi.SavSeTi... gv. 24-40. ~ 30 ~

    fuZvels vTqvaT, rom garylobSi XX saukunis dasawyis-

    Si jer kidev ismoda qarTuli.

    ,,_ svirevanSi ,,qarTuli ena ... saojaxoa, magram

    ureven Turqul sityvebs, ase: belqi _ SeiZleba, rahaTi

    _ Tavisufali, iSta _ mada...’’(gv. 149).

    _ WedilSi kvlav ismis qarTuli ena (gv. 279). qve-

    moT kidev azustebs am cnobas mkvlevari: ,,qarTuli ena

    WedilSi Zalze sustad gavrcelebuli aRmoCnda. bav-

    Svebma da axalgazrdebma TiTqmis ar ician is. mxolod

    moxuci qalebi saubroben. rogorc macnoba me ,,samoci

    wlis moxucma’’, romelic qarTulis yvelaze karg

    mcodned iTvleba, Tumca is yovel nabijze Turqulze

    gadadis’’ (gv. 280-181). nacnobi situaciaa, rodesac in-

    formatori gesaubreba qarTulad da ise rom verc am-

    Cnevs, Turqulze gadadis. Tumca erTxel sapirispiro

    SemTxvevac davafiqsireT, kerZod: miZnaZoris monastris

    nangrevebis daTvalierebis Semdeg vesaubreT iqve

    mcxovreb moxuc qalbatons, romelmac ganacxada, rom

    Turqia da qarTuli ar icis. gvesaubreboda Turqulad,

    gviyveboda monastris Sesaxeb... moulodnelad igi qar-

    Tulze gadavida da ganagrZobda Txrobas. Cvens gaoce-

    bas mohyva gameSeTeli mustafa gameSiZis komentari: ,,ax-

    la ama gonia, Turqulad laparakobso’’.

    _ ,,qarTuli ena ase Tu ise esmiT axalTaSic, rom-

    lis mcxovreblebi arian Widilidan gadmosulebi, mud-

    mivad aq myofni, an zafxulobiT momsvlelni. Tumca

    CemTan mosaubre moxuci forTelia. verc erT frazas

    ise ver amTavreben, rom Turqulze ar gadauxvion. ara-

    fers vambob Turquli sityvebis minarevze adgilobriv

    qarTul metyvelebaSi’’ (gv. 310).

    _ qvemo forTaSi qarTuli ena aRar ismis (gv. 322).

    _ opizaSi ,,qarTuli ena daviwyebulia’’. maT Tur-

    qul saubarSi gvaocebs warmoTqmis siswrafe. gansakuT-

    rebiT gamaoca Cemma maspinZelma, kedem loman-oRlim,

  • ~ 31 ~

    romelic berTelad warmogvidga. igi iseve swrafad

    moZraobs, rogorc laparakobs, rom erTi marcvlis

    warmoTqmis dro hyofnis sami da ufro metmarcvliani

    mTeli sityvis warmosaTqmelad. magram is sxvebiviTkvecavs, an saerTod ylapavs xmovnebs. funRaraia (wya-rosken) mis warmoTqmaSi ismis funRraia. amave dros er-Tmarcvlian sityvebs igi asammagebs _ hehehe ,,he’’-s magi-

    er’’(gv. 354).SevniSnavT: SavSelebi da maTi mezobeli klarjebic

    Cveulebriv swrafad saubroben, magram sityvaSi fun-Rraia (

  • ~ 33 ~

    rom mTxrobelma ,,qarTuli ,,damatyvila’’ ... amixsna qar-Tuladve: ,,man SemaWra’’(iqve).

    SavSuri dialeqtis Sesaswavlad mniSvnelovania

    mecnieris mier Cawerili SavSuri folkloris nimuSebi,

    romlis Sesaxebac qvemoT visaubrebT.

    bolos n. mari Seajamebs Tavis dakvirvebebs ,,imer-

    xeul kiloze’’:

    a. imerxeulSi SeiniSneba xmovnebis mimsgavseba, ro-

    gorc imerul da gurul kiloebSia: mag. deiWirven, gaR-

    mielebi, deebmian, douxedvebia. ,,es vulgarizmebia, ro-

    gorc wavda(?), movda nacvlad: wavida, movida. vulga-

    rizmia qomo qvemos nacvlad, quemo aris o’Si Serwyma

    ori xmovnisa, magram ara ve, resp. ue, aramed va, resp. ua(*qvamo resp. quamo).

    b. TanxmovanTa damTxvevisas SeiniSneba gadasma.

    imerxeuli kilosaTvis damaxasiaTebelia leski resp.lesgi leqsis magier... mkvlevars Sesadareblad mohyavs

    Turq. eqsi (

  • ~ 35 ~

    i. Taviseburad gamoiyeneba zmniswini zmnebSi, mag.

    dagwonda (mogwonda’s nacvlad) eg adgilebi, batono?

    k. daStvena (guruli dafStvena1), e.i. forma f for-

    mantis gareSe. SesaZlebelia arqauli movlenac. Tavise-

    buria daTv-maTvi, baRan-buRana warmoeba (gv. 226).

    Semdeg mkvlevari gvTavazobs imerxeul glosars

    (leqsikons) (gv. 226-230). ganmartebulia 50-mde sityva.

    aseTia n. maris dakvirvebebi imerxeul (SavSur-

    klarjul _ m.f.) kiloze. lakonurad exeba mkvlevari

    imerxeulis ZiriTad maxasiaTeblebs. misi ganmartebebi

    mkafio da sandoa. amis Tqma dRes SegviZlia, ramdena-

    dac ukve vicnobT SavSuris ZiriTad Taviseburebebs,

    mxedvelobaSi gvaqvs m. cincaZisa da m. faRavas da S.

    futkaraZis Sromebi2.

    zemomotanili dakvirvebebis wakiTxvis Semdeg gviC-

    ndeba zogierTi kiTxva Tu SeniSvna, kerZod:

    ewari (sic) eweri, iyeneben Turqul ifxvri’sac.gvxvdeba sabasTan: ,,ifxli – gvimra’’3, d. CubinaSvil-

    Tan4; igive fuZe, oRond gansxvavebuli mniSvnelobiT

    Cans mTiululursa da raWulSi: ifxla ,,mTis Caduna,Caduna’’5. ifx gvimris mniSvnelobiT gvxvdeba svanur-

    kebi qarTulSi. ike, XV, Tb., 1966, gv. 224; m. faRava, nawilakiaxal qarTulSi. Tb. 2009, gv. 41-42.1TvalSi sacemia, rom n. mari, rodesac saubrobs imerxevelTametyvelebis Sesaxeb, Sesadareblad umetes SemTxvevaSi mohyavsgurulis (iSviaTad imerulis) masala. es imitom, romdasaxelebuli kiloebi misTvis axlobelia, sxva, imerxeulTanaxlos mdgomi kiloebi (gansakuTrebiT aWaruli) ki - ucnobi.2m. cincaZe, m. faRava, SavSuri kilo. ix. SavSeTi. gv. 219-280; 366-471; 569-614; S. futkaraZe, Cveneburebis qarTuli, gv.182-295.3 s.s. orbeliani, sityvis kona qarTuli, romel ars leqsikoni,Tb. 1949.4 d. CubinaSvili, qarTul-rusuli leqsikoni, Tb. 1984.5 al. Rlonti, qarTul kilo-TqmaTa sityvis kona, Tb. 1984. ~ 36 ~

    Sic1. ifxr fuZe gamoiyofa toponimSi ifxreuli (sofe-

    li SavSeTSi). eWvs iwvevs misi Turquloba.bare-sami ganmartebulia, rogorc Zalian, mag. gon-

    ji bare-sami, Zalian avadmyofi (gv. 226). ganmarteba zus-

    ti araa, arc magaliTia marjved SerCeuli. baresami/-/barsami ixmareba aWarulSic da niSnavs: ,,bevri, mrava-li...”2.

    lursi sxveni. n. mari SeniSnavs, rom saTlel-ra-baTSi, somxebTan am mniSvnelobiT SevniSne Zv. qarTuliqori. Sdr. meregi (gv. 227). qori sxvenis mniSvnelobiTsayuradRebo faqtia SavSuri metyvelebisaTvis. Cveni ma-

    salebis mixedviT, qori meregia, sabZeli, sakarmidamoSicalke mdgomi damxmare nageboba, saTleli somxebis

    metyvelebaSi ki igi saxlis nawilia. Cans, Tavdapirve-

    lad SavSeTSi qori saxlis nawili iyo, Semdgom ki ga-dainacvla sakarmidamoSi.

    24 agvistos, samSabaTs, arTvinidan baTumSi n. mari

    Woroxze mgzavrobda naviT, romelsac gamahmadianebuli

    qarTvelebi marTavdnen. mgzavri maT metyvelebas akvir-deboda. misma maxvilma smenam aRiqva maTi gamoTqma: cu-ta, nacvlad cota’si. ,,aq, dialeqtur safuZvelSi xomar unda veZeboT wyaro, saidanac warmoiSva Zveli qar-Tuli teqstebi sistematuri ,,u’’ dawerilobiT iq, sa-dac Cven movelodiT ,,o’’-s, da, aseve, piriqiT: ,,o’’-s da-werilobiT ,,u’’-s nacvlad?” _ svams kiTxvas mkvlevarida asrulebs Txrobas (gv. 422).

    aseTia SavSuri (imerxeuli) kilos n. mariseuli

    pirveladi portreti.

    1 v. Tofuria, m. qaldani, svanuri leqsikoni, Tb. 2000.2 S. niJaraZe, qarTuli enis aWaruli dialeqti, leqsika, baTumi,1971.

  • ~ 37 ~

    $3. gvarsaxelebi SavSeTsa da klarjeTSin. mari ,,dRiurebSi’’ aRwers SavSeTsa da klarjeT-

    Si gavrcelebul gvarebs, raodenobrivad arcTu bevrs.

    warmovadgenT gvarsaxelebs soflebis mixedviT

    dabawvrili: *gopaZe, xalaZe, qeSiS-oRli (somexi)

    (gv.105).

    Wuarebi: *fanCiZe;

    garyelofi: qadagiZe;

    sunobani: futkariZe, beriZe, TulaZe, gaTamiZe (am

    ukanasknelis Sesaxeb mkvlevari sqolioSi akeTebs gan-

    martebas: qaTamiZe);

    sxia: CorkiZe, *petvaZe;

    meria: *firpiZe, *iremiZe;

    dabawvrili: kobaZe, xalaZe;

    dabakeTili: lerwamiZe, *morTuliZe;

    ifxreuli: mosiZe, *aRaniZe, jorkaZe, subuqiZe, Sara-

    Ze, butiZe, *saRriZe;

    bazgireTi: kefaZe.

    am gvaris Sesaxeb n. mars Cauweria: ,,xeoba tyiT iyo

    dafaruli. movida vinme kefaZe, gakafa tye, gawminda ad-

    gili da aago saxli. swored is iyo bazgireTis pirve-

    li da didi xniT erTad-erTi mcxovrebi’’ (gv. 219).

    mkvlevari SeniSnavs, rom: ,,xom ar aris etimologiuri

    legenda?’’(gv. 219). vfiqrobT, asea.

    daba: devaZe;

    kutaleTi: n. mars Cauweria sami, vityodiT, ucnauri

    gvari: elazaÁ, lazaraÁ, osefaÁ (gv. 149). swored SeniS-

    navs i. sixaruliZe: ,,Cveni azriT, eseni ufro mamaTa sa-

    xelebia, vidre gvarebi’’.1

    fxikiuri: iriR-oRli, wmax-oRli, jir-oRli.2

    1 i. sixaruliZe, SavSeT-imerxevi, baTumi, 1988, gv. 61.2 *gopaZefenCiZe, saxloben aWaraSi; *petvaZe>fetvaZe? *firpiZe>pirpiZe? (Sdr. pirpilaZe); *iremiZe> iremaZe; ~ 38 ~

    yuradRebas iqcevs n. maris Semdegi dakvirveba:,,tbeTSi gvarebi Cveulebriv Ze’zea, magram muslimanebi,qarTulad rom ar saubroben, warmoTqvamen rogorc,,ze’’ (gv. 140). momdevno gverdze ki aseTi msjellobaa:,,muslimani ara marto arbilebs Z’s z’d, aramed saxesucvlis mis winamdebare xmovans: i’s an a’s da aqcevse’d, ase rom ,,iZe’’, ,,aZe’’ ismis rogorc ,,eze”. Tanxmovanielementi (s) naTesaobiTi brunvisa iSviaTad ismis, ro-gorc, magaliTad, abramisZe’Si, magram aseTi SemTxveve-bic mowmobs, rom, Cans, mTqmeli icnobs amgvar movle-nebs qarTul gvarebSi’’ (gv. 140).

    SevniSnavT, rom yarmusZe, abramisZe Camoyalibebuligvarsaxelis STabeWdilebas ar tovebs, Zveli formebia,iseTive ,,tbeTis sulTa matianis” adrindel fenaSi romgvxvdeba: ,,s(u)lsa marTulasZisa ioanesa Seunden R(mer-Tma)n (XIr); ,,s(u)lsa gorasZisa basliss Se-ndvne R(merTma)n (XIr).1 aRvniSnavT, rom ,,matiane’’ Sedge-nilia imave regionSi, sadac n. mari muSaobda. sayu-radReboa isic, rom mkvlevris mier Cawerili zogierTigvari SavSeTsa da klarjeTSi dRes aRar gvxvdeba: mas-kuliZe, TulaZe, butiZe, subuqiZe... savaraudebelia, roman gvarma icvala Tavdapirveli forma, andac maTmaSTamomavlebma daiviwyes. SavSeTSi DdRes bevrs Zveligvari ar axsovs.

    ifxreulSi n. mari adasturebs gvarebs: mosiZe, aRa-niZe, jorkaZe, subuqiZe, SaraZe, butiZe, saRriZe da Se-niSnavs: ,,ai is Svidi saxli imfxreulis mcxovreblebi-sa’’ (gv. 171). aq, vfiqrobT, saintereso SemTxvevasTangvaqvs saqme. gvari da saxli sinonimur cnebebad arisgagebuli. analogiuri movlenis gadmonaSTi unda iyos

    *morTuliZe>morTulaZe; *aRaniZe>RaRaniZe; *abramisZe> abramiZe(saxloben imereTSi); *saRriZe(*saRaraZe.1,,tbeTis sulTa matiane’’. teqsti gamosacemad moamzada,gamokvleva da saZieblebi daurTo T. enuqiZem, Tb. 1997.

  • ~ 39 ~

    qobuleTSi gavrcelebuli gamoTqma: ,,SaqariSvilis sax-lis Svili’’, ,,romanaZis saxlis Svili’’ _ ityvian qal-ze.

    aRsaniSnavia kidev erTi garemoeba: n. maris mier Ca-werili gvarebi mxolod Ze’ze bolovdeba, ar CansSvil’ze daboloebuli gvarebi.

    mkiTxvelisaTvis interesmoklebuli ar iqneba aseTi

    cnobac: SavSeTSi, bazgireTSi, savele eqspediciebisdros CaviwereT gvarebi: bezgienTi (bezingaroRli), ke-foZe//kefoenTi (kefoRli), TeTraZe//TeTrienTi (TeT-roRli), bisonienTi (bisonoRli), jivanienTi (jivanoR-li), yasmienTi (yasimoRli), cvariZe//cvarienTi (TamToR-li, TanToRli), bolqvaZe (alioRli), gameSiZe (saria-

    noRli), boianCiSvili (boianCioRli), sarvaniZe (Tura-

    noRli)1. gvxvdeba zedwodebebi, romelsac dRes gvarad

    asaxeleben: falazebi, fuqSebi, yavazi, futebi...aq yuradRebas iqcevs -enT daboloeba, romelsac ar

    afiqsirebs n. mari. igive daboloebiT nawarmoebi gvar-

    saxelebi gvxvdeba zemoaWaraSic. –enT daboloeba, vfi-

    robT, Camomavlobaze, an kuTvnilebaze miuTiTebs2.

    calke unda aRiniSnos n. maris mier arTvinSi,

    RvTismSoblis somxur eklesiaSi napovni pergamentze

    Sesrulebuli XI-XII saukuneebis nusxuri anbniT Sesru-

    lebuli qarTuli ,,saswaulmoqmedi’’ saxareba. yuradRe-

    bas iqcevs xelnaweris minawerebi, ,,sulTa matiane’’. isi-

    ni sainteresoa upirvelesad paleografiuli Tvalsaz-

    risiT, rac calke kvlevas moiTxovs. minawerebSi ramde-

    nime gvarsaxelia:

    *dukisZe (I. rv. VIII furclis ukan), **lasauaraZaisa

    (X rveulis VII furclis wina mxare), maRraZe (XXII rve-

    1 ix. T. futkaraZe, SavSeTis eTnografia. SavSeTi, gv. 92-96.2 b. jorbenaZe, m. kobaiZe, m. beriZe, qarTuli enis morfemebisa damodaluri elementebis leqsikoni, Tb. 1988, gv. 149. Sdr. gv. 150. ~ 40 ~

    ulis II furclis wina mxares, qvemoT), ***devabiZe

    (XXIV rveulis pirveli furclis wina mxares, qvemoT),

    ****buTiZe (XXIV rveulis VIII furclis wina mxares,

    zemoT).*dukisZe meorejeracaa naxsenebi X rveulis VII

    furclis ukana mxares: ,,† R΅ Zeo da s΅lo w΅o Se΅Ts΅li dukisZisa sxdloanisa...ΙΙ Cans, dukisZe sxloanidan(sxlobanidan) iyo.

    **lasauariZaisa _ a’metobiTaa Cawerili _ lasuri-Zisa. gvarsaxeli gvxvdeba SavSeTSic.1

    ***devabiZe mogvagonebs SavSeTSi, dabaSi gavrcele-bul gvarsaxels devaZe//debaZe.

    **** buTiZe gvxvdeba aWaraSi. SavSeTSi Cven aRniS-nuli gvarsaxeli ar Segvxvedria.

    ,,dRiurebSi’’ naxsenebi SavSeTSi da klarjeTSi gav-

    rcelebuli gvarsaxelebi sainteresoa gvarTa Camoya-

    libebisa da garcelebis geografiis TvalsazrisiT.

    $4. SavSeT-klarjeTis toponimiagzadagza mogzauri aRwers SavSeTisa da klarje-

    Tis toponimias da iZleva zogierTi geografiuli saxe-lis axsnas. aRvniSnavT, rom SavSeTis toponimia sakma-od kargadaa aRwerili da Seswavlili,2 klarjeTisa ki

    1 asometoba damaxasiaTebelia ,,tbeTis sulTa matianisaTvis’’,saSuali qarTulis sxva ZeglebisTvisac. zedmeti xmovanisityvaSi Cndeba mxolod TanxmovanTa Soris, magram n. maris miermotanili masala am wess ar misdevs, aq zedmeti aso Cndeba C-Vda V-C poziciaSi. ix. iv. qavTaraZe, qarTuli enis istoriisaTvis(XII-XVIII ss), Tb. 1964, gv.66; T. enuqiZe, xelnaweris qronologiu-ri fenebi da tabulebi. tbeTis sulTa matiane. gv.13; m. faRava,samxruli kiloebis fonematuri struqtura, sadoqtoro diser-tacia, gv. 92-93.2 ix. n. cecxlaZe, SavSeT-imerxevis toponimia, baTumi, 2000; misive:Ziebani Woroxis auzis toponimiidan, baTumi, 2004; misive:

  • ~ 41 ~

    _ moiTxovs kvlevas. n. maris Canawerebi da SeniSvnebimniSvnelovani wyaroa SavSeTisa da klarjeTis geogra-fiuli saxelebis Sesaswavlad. mkvlevari iwers masa-lebs da udarebs xuTversian rukaze datanil formebs,asworebs da zogjer avsebs kidec arsebul monacemebs:

    gomTa, rukaze komta, SeniSnavs n. mari.Wedriuli _ rukaze Cedliuri (Cans, rukis Semdge-

    nelma sworad ver aRiqva nakarnaxevi forma da Secdo-miT Caiwera).

    wefTibari _ rukaze xozabarti. aq aSkara Secdomaa.SavSeTis mxareSi marTlac aris xozabiri//xazabavri,magram wefTibari calke toponimia. sxvaTa Soris, d. pa-girevs ,,cnobarSi’’ Seutania xozabarTi1. aRvniSnavT ima-sac, rom dasaxelebul wignSi Setanilia wefTa da wef-Tibaric,2 Cans, Sromis gamocemisas (1913 weli) xuTver-sian rukaze ukve datanili iyo Sesworeba.

    Satolda _ datanilia xuTversian rukaze, ,,cnobar-Si’’ Seutania d. pagirevsac. sayuradReboa, da moulod-nelic, n. maris SeniSvna: ,,amboben, es (Satolada _ m.f.)aris sarZaloT’is damaxinjeba, is ki rukaze ar aris’’(gv. 257). Znelia, warmoidgino, rogoraa Satolada sar-ZaloT’is damaxinjeba.

    sabori _ 321-e gverdze, sqolioSi mkvlevari ake-Tebs ganmartebas: ,,xuTversian rukaze’’ sabadura. es,rogorc Cans, topografis damaxinjebuli Turqisagangagonili ,,sabor dur’’ an ,,sobori aris’’. eWvs iwvevsforTas midamoebSi soboris (rus. eklesia) arseboba.ufro bunebrivi Cans sabadura.

    n. mars Cauweria ramdenime toponimis Sesaxeb Tqmu-leba, vfiqrob, saintereso:

    SavSeTis toponimia. SavSeTi, 2011, gv. 301-340; i. sixaruliZe,SavSeT-imerxevi, baTumi 1988.1 Д.Д. Пагиревь, dasax. naSr. gv. 266.2 iqve, gv. 273. ~ 42 ~

    dasamobi: ,,yvebian, rom CrdiloeTiT mdebare maRal

    mTaze cxovrobda da-Zma. da garboda saTamaSod, Zma ga-

    ekida. dainaxa, rom da samobs. aqedanaa swored dasamo-

    bis saxelwodebao’’ (gv. 155). gonebamaxviluri dakvirve-baa. Cveni azriT, dasamobi

  • ~ 43 ~

    -eT//-aT: oqrobageTi, tbeTi, beleSeTi, bazgireTi,gigieTi, nioleTi, SaSubeTi(

  • ~ 45 ~

    relmTa), SavmTa, ukeTisxeoba, qalisafinad (//qalissa-

    finad), wyalsimeri, gogaZiswyali, sanadiroxevi, didme-

    re, TeTrakeTi (

  • ~ 47 ~

    ToTxmete moqceviT? mivyveT movlenebs da dasmulkiTxvazec pasuxi mogvianebiT gavceT.

    2. oqrobageTSi somxuri (qarTuli eklesiidan gada-

    keTebuli) taZris SesasvlelTan, marjvniv, karis wir-

    TxlTan devs jvriani qva nusxuri warweriT:

    q st~liT

    a R~a aR

    mf S~sa k~ptss vS~neT w~a

    o~fiR S~sY bg~r eks~a G~n mm~

    tsY m~ms o~ S~s am T~sY Z~T: q~k

    drk~isY Zm~sa m osa [rm~id]

    akrs~a a mw~iR da mkTix~vi R~n da mw~T Siw~yn,,qriste, saxeliTa RmrTisaÁTa aRvaSeneT wmida ek-

    lesia Cuen mamalaÁsÁ(sic) ZeT qoronikonsa |rmّ̄ id| meu-feman SeundosÁ kp¯rss (kapitons?). ufalman SeundosÁbagratsÁ mamas. ufalman Seundos amderkisa Zmasa makar-sa. mwerali da mkiTxavi(sic) RmerTman da mowameo Se-iwyalen’’ .

    warwera gvamcnobs, rom eklesia aSenebula qoroni-

    konis 154 wels. mkvlevris angariSiT, 1466 wels (1312 w.

    meToTxmete moqcevis qoronikoni_ m.f.)+154). ,,saeWvoa yo-

    filiyo 935 (781 w. mecamete moqcevis qoronikoni_

    m.f.)+154)’’ SeniSnavs mkvlevari (gv. 111). Tavisi varaudis

    gasamyareblad avtori ityvis: ,,Á-s araswori gamoyeneba,

    iseve rogorc daudevroba ar mowmoben X saukunis sa-

    sargeblod. musulmanuri kulturis gavlenis droze

    SeiZleba miuTiTebdes is, rom warwera iwyeba marjvni-

    dan da marcxniv gadadis. damaxasiaTebelia 50-is aRniS-

    vna ara erTi asoTi _ n, aramed oriT _ mi=ormocdaa-

    Ti’’ (gv. 111-112).

    ~ 48 ~

    motanili msjeloba sainteresoa, amasTan, igi ba-

    debs ramdenime kiTxvas, kerZod:

    a. qarTuli eklesiis kedelze, nusxuriT Sesrule-

    buli qarTuli warwera, ratomaa daTariRebuli me-

    ToTxmete moqcevis qoronikoniT (1312 w.), da ara mecame-

    te (781 w.)? ar SeiZleba davuSvaT, rom am kuTxeSi X sa-

    ukuneSi eklesia aSenebuliyo? ra Tqma unda, SeiZleba.

    SavSeTSi da mis mezobel klarjeTSi am epoqaSi ekle-

    sia-monastrebis mSenebloba dawinaurebuli saqme iyo...

    b. rom sarwmunod miviCnioT meToTxmete moqcevis

    qoronikoniT warwerisa da, Sesabamisad, eklesiis daTa-

    riReba (warwera saaRmSenebloa), 1466 wels SeiZleba am

    kuTxeSi musulmanuri kulturis gavlenaze saubari?

    osmalebi xom ufro gvian gamoCndnen aq, vidre XV sau-

    kunea?1 is rom warweris jer marjvena nawili ikTxeba,

    Semdeg ki marcxena, ar aris sakmarisi, visaubroT mu-

    sulmanuri kulturis gavlenaze.

    g. Á-s araswori gamoyeneba iZleva ki imis safuZ-

    vels, vamtkicoT, rom warwera ar ekuTvnis 935 wels?

    vfiqrobT, ara. gasaTvaliswinebelia, rom IX-XIII sauku-

    neTa werilobiT ZeglebSi sakmaod xSiria i da Á gra-

    femaTa xmarebis wesis darRvevebi. xolo Á-s Semcvel

    difTongTa moSla ufro adre, VI-VIII saukuneebSi dawy-

    ebula.2

    Tqmulidan gamomdinare, vfiqrobT, zemomotanili

    orive warwera unda daTariRdes mecamete moqcevis qo-

    1 z. SaSikaZis dakvirvebiT, osmalebma qarTuli teritoriebisdapyroba XVI saukunis 40-iani wlebidan daiwyes. SavSeTi 1553wliT daTariRebul dokumentSia moxsenebuli rogorc ojaqli-qi (STamomavlobiT mmarTveloba). mkvlevris varaudiT, SavSeTi,sxva mxareebTan erTad, osmalTa mmarTvelobaSi Sevida XVI sau-kunis 60-iani wlebidan (dawvrilebiT ix. z. SaSikaZe, SavSeTiosmaleTis imperiaSi. SavSeTi, gv. 15-17).2 z. sarjvelaZe, qarTuli saliteraturo enis istoriisSesavali, Tb. 1984, gv. 282-283.

  • ~ 49 ~

    ronikoniT da ara meToTxmete, Sesabamisad, 1 _ 1061, II _

    935 wliT.

    3. tbeTis taZris kedelze n. marma amoikiTxa asom-

    TavruliT Sesrulebuli warweris fragmenti:

    q~w e esoade T~a[/]Áv~e cxb[/]mkvlevari msjelobs: ,,damatebis gareSe ikiTxeba da

    gaigeba mxolod erTi, mcire ramis mTqmeli fraza

    ,,qriste adide’’, an ,,akurTxe’’. Tu svetebis mixedviT un-

    da wavikiTxoT... maSin Zalisxmevis gareSe SeiZleba wa-

    vikiTxoT pirveli sveti ,,qristÀ adide iovane’’ da aseT

    SemTxvevaSi meore svetSi aris narCenebi gagrZelebis

    aRdgenisaTvis: o[r]Ta[ve] cxoreb[aTa], magram maSin ‘iesgvayenebs rTul mdgomareobaSi. striqonebad wakiTxvi-

    sas aseve vawydebiT sirTules: dasawyisi ,,qristÀ ieso’’

    kidev asatania ,,ieso qristÀ’s’’ nacvlad. srulad gasa-

    gebia isev adide, magram SeiZleba ki garisko, Zalado-bis gareSe daamato meore striqons ase: Ta[mar]. am Sem-TvevaSic mesame, ukanaskneli striqoni aRsadgeni gaxde-boda ucnauri formiT: [or]ive cxovreb[iT]’’ (gv. 20). aqwyvets mkvlevari warweraze saintereso msjelobas da

    sxva sakiTxze gadadis. Cveni azriT, warweris striqone-

    bad wakiTxva ufro misaRebia: ,,qristÀ ieso, adide Ta-

    mar orive cxorebiT’’.

    tbeTis eklesiis kedelze n. mari amoikiTxavs kidev

    ramdenime freskul warweras. yuradRebas mivaqcevT

    erT maTgans: warwera Sesrulebulia asomTavruli

    mrglovaniT or svetad, romelTa Soris naxati Tu

    ornamentia. mkvlevarma warwera ase amoikiTxa: ,,k‑(‑e-

    so‒) msia (mesia), S΅e (Seiwyale) x΅s (xosro). ,,iisus mesa,Seiwyale, xosro’’. n. mars sainteresod miaCnia ,,mesias’’

    gaCena ,,qristes’’ nacvlad. yuradRebas iqcevs striqone-

    ~ 50 ~

    bis ganlagebac, _ ikiTxeba jer marjvena sveti, Semdeg

    _ marcxena (gv.133-134). formiT es warwera enaTesaveba

    oqrobageTis warweras. mas ara aqvs TariRi, magram Se-

    iZleba vivaraudoT, rom igi imave epoqas ganekuTvneba,

    romelsac zemomotanili TariRiani warwera (935 w.).

    mecnierma naxa da amoikiTxa warwera tbeTis taZris

    mezoblad mcxovrebi jevri- efendis saxlis Rumelis

    garedan CaSenebil qvaze. qva ,,tbeTis Zveli eklesiidan

    unda iyos’’. warwera dazianebulia. igi Svidstriqoniani

    unda yofiliyo, Sesrulebulia asomTavruliT. warwe-

    ridan mxolod imis gageba SeiZleba, rom es ,,samrek-

    lo’’ aSenebuli iyo 215 w. (+781), e.i. 996 wels. es weli

    saqarTveloSi Zalian adreulad rom ar Candes, an

    (+1312) 1527 wels, romeli welic aranairad ar unda ga-

    moCndes Zalian dagvianebuli saerTod qristianuli na-

    gebobisaTvis tbeTSi’’ (gv. 138). Tu gaviTvaliswinebT,

    rom saqarTveloSi eklesiebTan samrekloebi XIII sauku-

    nidan Cndeba1, maSin misaRebi xdeba warweris 1527 wliT

    daTariReba.

    4. tanZoTis meCeTze n. marma amoikiTxa asomTavru-

    liT Sesrulebuli vrceli warwera:

    q. aReSena: w˜Á: ese: eklesiaÁ: saxelsa: z˜a:w˜isa q˜wlisa: q˜es: mowamisa: marina˜sa: q˜ro-nikonsa: f˜: l˜a: r˜a: mx˜biTa: misiTa: mog˜ces:

    mt˜vbÁ:cdvaT˜Á: r˜: a˜qs: kadnir˜bˑ :ˑ q˜s mowm˜es: marina:

    Se-5. iwr˜e: mcire: ese: sams˜xri: kalm˜xelisa: saimdav-

    lis [g˜n da]

    1 v. jobaZe, adreuli Sua saukuneebis qarTuli monastrebiistoriul taoSi, klarjeTsa da SavSeTSi, gv. 50.

  • ~ 51 ~

    6. Tamarisg˜n da: SvilTa: m˜TTa: g˜i: da i˜e: da:sÂmb˜tis g˜n:

    5 saim] meeWveba s, maT Soris ki wvrilad Cawerilias da m. am g˜n da] sruliad Camofxekilia.

    6. [Tamris g˜n] g, resp. g damrgvaleba marcxnidan ise-Tia, rogorc aqvs somxur dawyebiT Ղ.

    ,,q(riste)! es wmida eklesia aSenda qristesTvis wmi-da mowame qalwulis marinas saxelze qronikonis 531wels, rom misi SuamdgomlobiT mogveteos codvebi, ro-melic aris kadniereba. qristes mowame marina, Seiwirees mcire samsaxuri kalmaxelisagan, saimdavlisa da Ta-marisagan da maT SvilTagan: giorgis, ioanesa da sumba-tisagan’’ (gv. 265-266).

    warwera icnobs gankveTilobis niSnebs, _ naxmaria

    ori wertili (:), Sesrulebulia qoronikonis f˜l˜a(531) (531+781=1312 w.). Sinaarsidan Cans, rom qva, romel-

    zec warweraa Sesrulebuli, eklesiidanaa. irkveva, rom

    taZari aSenebuli yofila wminda qalwulis, marinas

    (||mariamis) saxelze. warweraSi naxsenebia sakuTari sa-

    xelebi: kalmaxeli, saimdavli, Tamari, giorgi (g΅i), io-ane (ide) da sumbati.

    n. mari gzadagza kiTxulobs forTis (Satberdis,

    rogorc mkvlevari uwodebs), opizis, dolisyanisa da

    sxva taZrebis warwerebs. isini sxvadasxva Sinaarsis

    Semcvelia da saintereso qarTuli paleografiisa da,

    zogadad, saqarTvelos istoriisaTvis. sainteresoa

    mkvlevris damokidebulebac. mkiTxvelisaTvis gaugeba-

    ri rCeba: ratomaa, rom ikiTxeba zogierTi warweris

    jer marjvena sveti, Semdeg _ marcxena? pasuxs moiTx-

    ovs kiTxva, radganac n. maris pasuxi mkiTxvels ver

    ajerebs.

    ~ 52 ~

    $6. SavSeT-klarjeTis folklori ,,dRiurebSi’’,,dRiurebSi’’ sayuradReboa n. maris mier Cawerili

    SavSuri da klarjuli folkloris nimuSebi. maT mniS-

    vnelobas gansakuTrebiT zrdis is faqti, rom SavS-

    klarjTa dRevandel Taobebs isini aRar axsovT (yovel

    SemTxvevaSi jer-jerobiT ar gamovlenila) da Semoina-

    xa mxolod saukunis winandelma Canawerebma.1

    mkvlevars ifxreulSi sxvadasxva mTqmelisagan 29-30

    ivliss Cauweria:

    a. yaCaRebis: davjeqi da devifiqre; davjde da wigni

    davwero;

    b. saqorwilo: beÁrun gelin, nazillama; qestene

    dur, qestene.

    n. maris SeniSvniT, ,,firalis simRerebi ... SeTxza

    firalma odel-oRli Sirinma’’. misive TqmiT, pirvels

    mRerodnen, motivi axali ar aris, sxva sityvebiT mog-

    vismenia somxebTan da TaTrebTanac’’ (gv.171-172).

    1 SavSuri da klarjuli folkloris Sesaxeb ixile: T. Sio-Svili, SavSuri folklori. SavSeTi, gv. 143-218; misive: SavSurifolklori (masalebi, SeniSvnebiTa da variantebiT), iqve, gv. 472-568. misive: imerxeuli folklori, J. Woroxi, #1, 2005 w.; misive:sacolis darCeva-SerCevis leqs-simRerebi imerxeul folklorSi.rsu Sromebi, XIII, baTumi, 2009; misive: SavSuri patriotulilirika. n. berZeniSvilis institutis Sromebi, IX, baTumi, 2010; r.xalvaSi, imerxeuli folklori (s. bazgireTi). rsu samxreT-dasavleT saqarTvelos samecniero-kvleviTi centris ,,krebuli,V, 2007; m. faRava, m. cincaZe, imerxeuli teqstebi. krebuli, V,2007; m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011; S. futkaraZe, Cvenebu-rebis qarTuli, baTumi, 1993. dasaxelebul SromebSi gamoqveyne-bulia savele eqspediciebis gziT Segrovebuli SavSur-klarju-li folkloris nimuSebi, gamokvleulia misi ZiriTadi prob-lemebi.

  • ~ 53 ~

    30 maiss n. mars moxucma mosiZem uambo xalxuri

    ,,moTxrobebi’’: 1. Tehar mirzas heqia, 2. qoroRlis heqia,

    3. yurbanis Tqmuli, 4. yeribis; 5. aSiy omeris, 6. qeremis,

    7. derdi-oRlis, 8. aSux-yuranis, 9. aSuy-rezayi, 10. Áara-

    li-hussis, 11. Áarali-mahmudis, 12. mirza-mahmudis, 13.

    aSuy-sedaÁs, 14. aSux-uzeÁris, 15. aSux-suleimanis, 16.

    aSux-ferhaTis, 17. aSux-Samilis, 18. aSux-muhibbis, 19.

    aSux-saÁdis, 20. aSux-summanis, 21. aSux-sefilis, 22 aSux-

    sulalis, 23. aSux-fehtaT-u-Sirinis, 24. aSux-esmanas, 25.

    aSux-ismailis da sxva. aqve dausaxeles imerxevelebi,

    aSuRi ali-CauS misiloRli da mTxrobeli da aSuRi

    qamili, orive ifxreulidan (gv. 172). samwuxarod, mkvle-

    vars dasaxelebuli yvela folkloruli nimuSi ,,dRiu-

    rebSi’’ ar Seutania, SesaZloa, yvelaferi arc Cauweria,

    an Tu Caiwera, ar CaTvala saWirod maTi Setana Tavis

    SromaSi.

    aqve aRvniSnavT, rom n. mars ,,dRiurebSi’’ Setanili

    aqvs Turquli folkloris nimuSebi da erTic ,,lazuri

    simRera Cxalelebisagan mosmenili’’ (gv. 186), rac aseve

    sayuradRebo faqtia. SavSuri folkloris sruli war-

    modgenisaTvis mniSvnelovania aseve n. maris mier Cawe-

    rili ,,Tehar mirzas eqia’’ (gv. 187-195), ,,qoroRlis heqia’’

    (gv. 195-208). sainteresoa, rom mTqmeli ambavs qarTulad

    yveba, Siga da Sig ki CaurTavs xolme Turqul leqsebs.

    n. mariseul folklorul masalaSi naTlad aisaxa sak-

    vlev regionSi mimdinare Zalze rTuli ,,kulturaTa

    dialogi’’...

    kidev erT faqts mivaqcevT yuradRebas. n. mars

    ,,dRiurebSi’’ Seutania leqsi ,,orTabaTumi’’, romelic

    Cauweria saide aRaniZisagan, ,,man daasaxela avtori Si-

    rin odel-oRli, magram manve Tqva, rom simRera ,,saqar-

    Tvelodan movida’’ (gv. 184). aq igulisxmeba baTumi, da

    aWara zogadad. diax, SavSeTsa da mTels Woroxis qvey-

    nebSi ,,saqarTvelodan modioda’’ da piriqiT, aqedan mi-

    ~ 54 ~

    dioda aWaraSi siRerebi, cekvebi, Tqmuleba-gadmoceme-

    bi... Woroxis qveynebi saerTo kulturis matareblebi

    iyvnen, amitomacaa, rom bevri paraleli iZebneba maT

    metyvelebaSi, folklorSi, yofaSi... SeiZleba iTqvas

    Woroxis auzi erTiani kulturuli sivrcea, romelsac

    SeiZleba samxruli kultura vuwodoT1.

    dabolos, faseulia yvela folkloruli nimuSis

    bolos mkvlevris SeniSvnebi, sadac kidev erTxel ga-

    moCndeba n. maris maxvili Tvali da yuri, cda, zedmi-

    wevniT zustad Caiweros gagonili, yvelaferi erTad ki

    zrdis masalis sandoobas. sanimuSod movitanT SeniS-

    vnis ramdenime nimuSs: ,,Wuana aWaras ari, ,,xulazezeiTa’’ (gv. 176, SnS. 9,2); ,,gulisa, gulis-da’’(SnS.2,2gv.175); ,,waktenili – meore TeTrakeTelma Seaswora: wak-

    tenili demaR kvdari gibZandebio’’ (gv.176)... moyvanil

    maslaSi Cans mkvlevris cda Canawers SeunarCunos bu-

    nebrivi ieri, ufro swored, CanawerSi SeinarCunos

    xalxuri warmoTqma, rac gansakuTrebiT faseulia. ami-

    tomac aRvniSnavT, rom n. maris Cawerili zepirsityvie-

    ri nimuSebi, aseve pirvelxarisxovani, sando dialeqtu-

    ri masalaa. is kargad asaxavs saukunis winandel Sav-

    Sur metyvelebas.

    $7. SavSeT-klarjeTis materialuri kulturisZeglebi

    ,,dRiurebSi’’ n. mari gansakuTrebul yuradRebas uT-

    mobs SavSeTisa da klarjeTis materialuri kulturis

    1 m. faRava, z. SaSikaZe, kulturaTa dialogi istoriul samxreTsaqarTveloSi da qarTvelTa identobis zogierTi sakiTxi.wignSi: humanitaruli mecnierebani informaciul sazogadiebaSi,saerTaSoriso konferenciis masalebi, I, 2009, gv. 5-13; m. faRava, m.CoxaraZe, Woroxis auzi erTiani kulturuli sivrce. J.

    semiotika, 8, 2010, გვ. 95-103.

  • ~ 55 ~

    Zeglebs. mkiTxveli xedavs, Tu rogor gulmodgined aR-

    wers axalgazrda mkvlevari Zegls, cdilobs ar gamor-

    Ces arc erTi detali, zogjer umniSvneloc ki1. mniS-

    vnelovania, rom mecnieri SavSeTsa da klarjeTSi gav-rcelebul taZrebs uwodebs SavSur-imerxeuli tipiseklesias. igi ase xasiaTdeba: ,,mogrZo oTxkuTxedi Sig-

    niT, aRmosavleTis mxridan sakurTxevlis momrgvale-

    biT” (gv. 240). sailustraciod srulad moviyvanT aga-

    ris eklesiis n. mariseul aRweras: ,,agaridan saZovarze

    (Cairze) mimavali gzidan marcxniv, aTiod nabijze aris

    eklesia: wagrZelebuli oTxkuxedi, SigniT sakurTxev-

    lis momrgvalebiT, msxvili gaTlili qvebiT [naSeni]:

    mopirkeTeba, Zalze faqizi wyoba. nangrevebi axla war-

    moadgens mxolod kedlis qveda nawilis erT-or rigs

    adamianis simaRleze sakurTxevlis momrgvalebasTan,

    samxreTi mxridan yvelaferi safuZvelTanaa gasworebu-

    li pirdapiri kedlis TiTqmis mTel gagrZelebamde;

    kedlis sisqe sakurTxevelTan: SigniT _ 15 goji, sakur-

    Txevlis naxevarwris siRrme _ 1 saJeni da 9 goji. sig-

    rZe SigniT sakurTxevlis amaRlebidan: 8 arSini da 1

    goji, sigane SigniT _ 2 saJeni da 15 goji. kedlis sis-

    qe samxreT-dasavleT kuTxesTan 1 arSini da 2 goji; sa-

    kurTxevlis SemaRlebaze egdo qva naxvretiT, TiTqos

    raRacis Ziris sayrdeni, SesaZlebelia jvris ornamen-

    tiT erT mxareze. jvris centrSi gadaxlarTuli sami

    amoburculi xazi wreSi. wris diametri 6 3/8 gojia.

    1 n. maris eqspediciidan asi wlis Semdeg SavSeTis materialurikulturis Zeglebi aRwera da Seiswavla SoTa rusTavelis sa-xelmwifo universitetis samecniero-kvleviTi centris mudmiv-moqmedma kompleqsurma eqspediciam. unda iTqvas, rom saukunisSemdeg radikalurad Seicvala Zeglebis mdgomareoba, bevri maT-gani saZirkvlis donemdea dangreuli. ase rom maT Sesaxeb sandoda zusti cnobebi Seinaxa mxolod n. maris ,,dRiurebma’’ (ix. S.mamulaZe, SavSeTis materialuri kulturis Zeglebi. SavSeTi, gv.41-91; m. faRava, SavSuri Canawerebi, Tb. 2011). ~ 56 ~

    jvari moinaxa qvemoT, sakurTxevelTan, magram patara,

    gamoburculi, patara qvaze: jvris sigrZe 4 gojia,

    gverdiTi frTebi _ 2 5/8 goji. kari iyo mxolod sam-

    xreTi, 2 1/2 arSinis manZilze dasavleTi kedlidan. yve-

    laferi gadaTxrilia ganZismaZieblebis mier. samxreTi

    kedlis iqiT, garedan gdia didi qva jvris wirTxliT.

    sakurTxevelSi marcxniv (CrdiloeTiT) sakmaod Rrma

    (12-14 goji) niSaa (1 arSini × 1 arSinze). sakurTxeveli

    momrgvalebulia mxolod SigniT, garedan ki wesieri

    oTxkuTxedia. sapire qvebi erTob didia: gvxvdeba 1 ar-

    Sini da 12 goji × 1 arSini da 3 goji simaRleze). asea

    aRmosavleT kedelSi, Crdilo-aRmosavleT kuTxesTan.

    eklesiis safuZveli gareT gamodis cokoliT. is jer

    araa miwiT dafaruli. eklesiidan samxreTiT ramdenime

    nabijSi iyo saflavi, axla gadaTxrili ganZismaZieble-

    bis mier. aqve, samxreTiT gdia uzarmazari qva naxvre-

    tiT, Ziri, an sakurTxeveli didi saflavis zeda qvis

    jvrisa. eklesias uwodeben winobas. aseve qvia wiwvovantyesac, romelSic aris nangrevi’’ (gv. 107).1 agaris msgav-

    si eklesiebi SavSeTisa da klarjeTis TiTqmis yvela

    sofelSia, zogierTSi ori da samic. ,,dRiurebSi’’ av-

    tors aRwerili aqvs ramdenime aTeuli analogiuri ta-

    Zari.

    gansakuTrebuli interesiT mkvlevari eZebs da swav-

    lobs samonastro nagebobebs, axdens maT identifikaci-

    as literaturul Tu istoriul wyaroebSi moxsenebul

    1 motanil aRweraSi yuradRebas iqcevs aseve n. maris CanarTebi:,,yvelaferi gadaTxrilia ganZismaZieblebis mier’’. diax, amkuTxeSi yvela siZveleze ganZs, ,,xazinas’’ eZebdnen 100 wlis wi-naT, eZeben _ dResac. ,,baboÁ meraylia, mebneva, vici xazinaa nuka-qilisaze, alTunia, wamoÁ vTxaroTo...’’ gagvimxila bazgireTelmaosmanam, romlis mama karCxalas xeobaSi, didvenaxSi cxovrobsda yovel dRe uyurebs kldeze SenivTebul nuka-saydars. bevrsCvenc ,,ganZismaZieblebi’’ vgonivarT (ix. m. faRava, SavSuri Ca-nawerebi, 2011).

  • ~ 57 ~

    ZeglebTan. misi am kuTxeSi, ,,aTormet savaneTa mxareSi’’

    mogzaurobis mTavari mizanic xom es iyo.

    7.1. 22 ivliss n. mari ewvia tbeTs. mkvlevars tbeTisdidebuli taZari fexze mdgari dauxvda, ,,igi jer ki-dev ar imsaxurebs nangrevebis saxels’’ _ Caiwers pir-vel STabeWdilebas mogzauri da detalurad aRwersyvelafers, rac drosa da adamianis xels jer kidev ga-daurCa. sami DdRe (22-23-24 ivlisi) moandoma mecniermatbeTis Seswavlas.

    7.2. 4 agvistos eqspedicia anCis sakaTedro taZarsestumra. anCa dangreuli dauxvda mkvlevars: ,,eklesii-dan miwis zedapirze darCa cota da es ,,cotac’’ gawmen-dilia mosapirkeTebeli qvebisagan da SemorCenilia:kedlis narCenebi Crdilo-dasavleT kuTxeSi, sruliadgaZarculi, sakurTxevlis naxevarze naxevargumbaTisnawiliT da CrdiloeTisa da samxreTis ori ekvderigare kedlebiT. samxreT ekvderze miSenebuli iyo kideverTi oTaxi, romlis narCenebic saxezea’’(gv. 247). CveuligulmodginebiT aRwera mogzaurma taZari, daafiqsira,risi dafiqsirebac SeiZleboda: ,,eklesiis sigrZe Sig-niT sakurTxevlis naxevarwriT 5 saJeni da 2 arSinia,sigane _ 3 saJeni da 2 1/2 arSini. didi qvebis moculo-ba: sigrZe 1 arSini da 6 goji × 10 1/2 gojze, saSualoqvebisa _ 9 goji × 10 1/2 gojze’’ (gv. 248). aRwera sxva,TiTqosda umniSvnelo detalebic, romelsac aq aRarSevexebiT, dainteresebuli mkiTxveli Tavad waikiTxavsmas. aRvniSnavT, rom 2005 wels anCis narCenebi movinaxu-leT baTumis universitetis samxreT-dasavleT saqar-Tvelos samecniero-kvleviTi centris eqspediciis wev-rebma, TiTqmis araferi gadarCenila: ,,anCis sakaTedrotaZari dRes mTlianad dangreulia. SemorCenilia mxo-lod nawilebi odesRac didi samonastro kompleqsisa.am nangrevebis mnaxvels sevda geufleba. drom Tavisi

    ~ 58 ~

    msaxvrali xeli daatyo taZars, arc kacma daaklocda’’, Caviwere dRiurSi.1

    7.3. 6 agvistos eqspedicia eni-rabaTSi avida. imxanad

    taZari grigorianeli somxebis xelSi iyo, soflis

    mcxovrebnic isini iyvnen. ,,Senoba xeluxlebelia, aravi-

    Tari gadakeTeba an minaSeni, SenarCunebulia sakmaod

    kargad, sruliad mrTeli gumbaTiT. axali mxolod

    somxuri warwerebia, erTi dasavleTi frTis fasadze,

    meore _ samxreT fasadze. eklesia jvriseburia’’ (gv.

    257) _ aseTi iyo STabeWdileba, eni-rabaTma pirveli

    naxviT rom moaxdina n. marze. dRes eni-rabaTis didebu-

    li samonastro kompleqsidan dangrevispiras misuli

    eklesiaa gadarCenili.

    ,,eni-rabaTi lamaz, vake adgilasaa gaSenebuli. dab-

    la Rrma xevia. zemodan dahyurebs monasteri xeobas.

    Cans, aq didi samonastro kompleqsi iyo odesRac. ga-

    darCenilia sakmaod didi jvar-gumbaTovani eklesia,

    dReisaTvis sanaxevrod dangreuli da mouvleli.

    aq wina mogzaurobis dros agvixsnes, rom eklesiis

    ezoSi didi Tlili qvebi eyara, ezo traqtoriT gawmin-

    des da lodebic dabla xevSi gadayareso. aRmosavle-

    Tis mxridan dResac SeimCneva sxva damxmare nagebobebis

    narCenebi. eklesiis maxloblad jer kidevaa mimofantu-

    li gaTlili qvebi. kargia dabla xevSi Casvla da ga-

    dayrili qvebis daTvaliereba. egeb aRmoCndes raime

    CvenTvis saintereso, iqneb warweriani qvebic iyos...

    vaTvalierebT eni rabaTs. jer kidev SerCenia mas

    Zveli dideba. Tvals itacebs taZris sidiade...

    Svelas iTxovs eni-rabaTi. gawmenda da gasamagrebe-

    li samuSaoebis Catareba esaWiroeba, Torem veRar gauZ-

    1 m. faRava, SavSuri Canawerebi, gv. 121..

  • ~ 59 ~

    lebs da...’’1 _ Caviwere n. maris eqspediciidan asi wlis

    Semdeg.

    Satberdis Ziebas didi dro dauTmo mecnierma. Sat-

    berdi xom uSualod grigol xanZTelis naRvawia... jer

    iyo da artanujSi gimnazist ioseb ristikianis biZam

    acnoba mkvlevars, rom ,,Satberdi napovnia. misma kargma

    nacnobma, romelic xSirad aris Wedilas axlo xevSi,

    Tqva, rom kiTxvaze: ,,xevSi nangrevebiani ra maRlobia?’’

    adgilobrivma Turqma (qarTvelma)2 upasuxa: ,,es Satber-

    dia’’ (gv. 280). meore artanujelma, batonma kiurkCianma

    gvacnoba: ,,is stumrad iyo begTan, dainaxa Zveleburi

    uzangebi da kiTxvaze: ,,saidanaa eseni? begma upasuxa:

    Satberdidan da imave mxares miuTiTa’’ (gv. 280). sxvebi

    kidev n. marTan saubarSi azustebdnen, rom im adgils

    axla Saberdi da ara Satberdi qvia.’’3

    mkvlevarma uari Tqva Zvel marSrutze: daba_jmer-

    ki_dolis-yana_berTa_opiza_forTa da gadawyvita Wedi-

    las mxridan misuliyo miTiTebul adgilas. aRmoCnda,

    rom WedilSi araferi ician Satberdze, arc Saberdze,

    samagierod ician wyaros-Tavi (igi Wedilas sakuTrebaa).

    Wedilas mamasaxlisma ismail TanTo-oRlim stumars

    dausaxela aseve baraTei. ,,rogorc Cans, bareTelTa,

    aseve nuka-saydari (da ara nuki-qilise)’’, mas xanZTa ar

    gaugonia, icis anZa, mTis saxeli artanujTan, jogos

    zemoT (gv. 280).

    1 iqve, gv. 120-121.2 Cveni yuradReba miiqcia gamoTqmam: ,,adgilobrivi Turqi (qarT-veli)”. vis uwodebs n. mari ,,adgilobriv Turqs?”. Cans, gamusli-manebul qarTvels.3 bolo xanebSi qarTul mecnierebaSi gamoiTqva mosazreba, romSatberdi mdebareobs Wedilas axlo xevSi da dRes Saberdi qvia.mniSvnelovania, rom cnoba pirvelad n. marma moipova, TviTonvegadaamowma WedilaSi, magram ver daadastura (gv.280). Sdr. T. xu-ciSvili, Satberdis monastris lokalizaciis problemisaTvis,2004 w. ~ 60 ~

    7.4. 11 agvistos n. mari bareTeÍlas swavlobda. We-dilidan baraTeulamde mogzaurs Cauweria toponimebi:

    Saraula, safutkre, goglaTuri, Rvinigili, Zueli, er-

    doT-ukan, anzalauri, yaramangili. moxuci ezizi Txov-

    da n. mars, jer enaxa ,,joris Cliqis nakvalevi warwe-

    riT”. mecnieri aRniSnavs, rom ,,Cliqis gamosaxuleba Se-

    iZleba Seicno mrgval RrmulSi kldis im mxareze, ro-

    melic qvemoT, gverdiT aris miSverili, md. Wedil-qois

    marjvena napirze, magram, ra Tqma unda, arc moxatulo-

    ba, arc warwera’’ (gv. 283). adgilobrivma gamcileblebma

    eqspedicia md. Wedilis marjvena napiriT maRla waiyva-

    nes da Seuxvies ra xeebs iqiT, kldeze aCvenes naxvreti.

    sainteresoa, rom sofelSi bevrma arc icoda am adgi-

    lis Sesaxeb. ezizi kidev irwmuneboda, rom aq Zveli

    wisqvili iyo. ,,patara xvrelma Cven marTlac Segviyvana

    gamoqvabulis Rrmulidan Zalian akuratul miwisqveSa

    nagebobaSi. moxuci amtkicebda, rom es wiqvilia. zemoT

    mianiSnes ,,kodas’’, wisqvilis Raris adgils’’ (gv. 284).

    ra Tqma unda, mkvlevars ver warmoedgina, Tu rogor

    SeiZleboda es Senoba wisqvilad gamoeyenebinaT. buneb-

    rivia, es ar iyo wisqvili, es bareTelTaa, istoriulad

    cnobili monasteri. taZars n. mari ase aRwers: ,,Crdi-

    lo-aRmosavleT kedelSi aris sakurTxevlis naxevar-

    wre, misi sigane 1 arSini da 13 1/2 gojia, siRrme _ 1

    arSini da 8 1/2 goji. sakurTxevlis naxevarwre zemoT

    mTavrdeba ara naxevargumbaTiT, rogorc Cveulebriv

    aris, aramed TaRiT. kedlisken TaRi viwrovdeba da iq-

    mneba mili, sadRac mimavali. axla amovsebulia. am

    mils SeeZlo warmoeSva azri aq wisqvilis arsebobis

    Sesaxeb... nebismier SemTxvevaSi arazusti orientireba

    ar SeiZleba xels uSlides am nagebobaSi eklesiis

    amocnobas... am nagebobis win mcire gamoqvabulia qvebiT

  • ~ 61 ~

    gawyobili. is mimarTulia Crdilo-dasavleTisaken. ga-

    moqvabuli mdebareobs zed Wedilaze...’’ (gv. 285).1 niSan-

    doblivia n. maris daskvna: ,,Tu es nageboba