1

2

Spis treści

Zestawienie feromonów 3–4

Kalendarz 5 Produkty 6

Szkodniki 7–41

Brudnica mniszka 7Brudnica nieparka 8Cetyniec większy 10Chrabąszcz majowy 11Drwalnik paskowany 12Jodłowiec krzywozębny 14Kornik drukarczyk 15Kornik drukarz 17Kornik modrzewiowiec 18Kornik ostrozębny 20Kornik sześciozębny 21Kornik zrosłozębny 23Krobik modrzewiowiec 24Owocówka jabłkóweczka 25Piędzik przedzimek 27Rytownik pospolity 29Stonka kukurydziana 30Strzygonia choinówka 32Szeliniak sosnowiec i świerkowiec 33Wskaźnica modrzewianeczka 35Wydłubka oczateczka 36Wyrynik dębowiec 37Zwójka różóweczka 38Zwójka siatkóweczka 39Zwójka sosnóweczka 40Zwójka zieloneczka 41

Podziękowania 43

Kontakt 44

3

Preparat

LYMODOR Brudnica mniszka IBL-1Drzewostany sosnowe i świerkowe powyżej 20 lat, corocznie w tych samych miejscach

Do połowy lipca

LYMODOR Brudnica nieparka IBL-1 Drzewostany liściaste i sady Do końca czerwca

TOMODOR Cetyniec większy IBL-3Drzewostany sosnowe oraz drzewostany z dużym udziałem sosny

Koniec lutego

MELOLODOR Chrabąszcz majowy IBL-5Drzewostany z dużym udziałem drzew liściastych, zwłaszcza dębów

Połowa kwietnia

TRYPODOR Drwalnik paskowany IBL-2, IBL-3Drzewostany, mygły, składnice surowca drzewnego

Koniec marca

CURODOR Jodłowiec krzywozębny IBL-2, IBL-3Drzewostany jodłowe oraz drzewostany z dużym udziałem jodły

Przełom kwietnia i maja, przełom lipca i sierpnia

AMITODOR Kornik drukarczyk IBL-2, IBL-3 Drzewostany świerkowe Koniec kwietnia i druga połowa czerwca

IPSODOR Kornik drukarz IBL-2, IBL-3Drzewostany świerkowe oraz drzewostany z dużym udziałem świerka

Koniec kwietnia i druga połowa czerwca

CEMBRODOR Kornik modrzewiowiec IBL-2, IBL-3Drzewostany modrzewiowe oraz drzewostany z dużym udziałem modrzewia

Przełom marca i kwietnia, przełom sierpnia i września

ACUMODOR Kornik ostrozębny IBL-2, IBL-3Drzewostany sosnowe oraz drzewostany z dużym udziałem sosny

Przełom maja i czerwca, przełom lipca i sierpnia

SEXTODOR Kornik sześciozębny IBL-2, IBL-3Drzewostany sosnowe oraz drzewostany z dużym udziałem sosny

Przełom kwietnia i maja oraz przełom lipca i sierpnia

DUPLODOR Kornik zrosłozębny IBL-2, IBL-3Drzewostany świerkowe oraz drzewostany z dużym udziałem świerka

Przełom kwietnia i maja, przełom lipca i sierpnia

COLODOR Krobik modrzewiowiec PL UNIUprawy i młodniki oraz starsze drzewostany modrzewiowe lub z domieszką modrzewia

Pierwsza dekada maja

Gatunek Typ pułapki Miejsce wystawienia pułapki Termin wyłożenia pułapek

4

Preparat

POMODOR Owocówka jabłkóweczka PL UNI SadyPierwsza połowa czerwca oraz przełom czerwca i lipca

OPERODOR Piędzik przedzimek IBL-1 Drzewostany dębowe Początek listopada

CHALCODOR Rytownik pospolity IBL-2, IBL-3Drzewostany świerkowe oraz drzewostany z dużym udziałem świerka

Przełom kwietnia i maja oraz przełom lipca i sierpnia

DIABRODOR Stonka kukurydziana Początek czerwca

PANODOR Strzygonia choinówka IBL-1 Drzewostany sosnowe powyżej 15 lat Druga dekada marca

HYLODOR Szeliniak sosnowiec i świerkowiec IBL-4 Uprawy sosnowe Do połowy kwietnia

RHYODOR Wskaźnica modrzewianeczka PL UNIMłodsze i starsze drzewostany modrzewiowe, drzewostany świerkowe

Połowa lipca

SPILODOR Wydłubka oczateczka PL UNI W koronie drzew i krzewów owocowych Przełom maja i czerwca

CYLINDRODOR Wyrynik dębowiec IBL-2Drzewostany dębowe, mygły, składnice surowca drzewnego.

Do końca czerwca

ROSODOR Zwójka różóweczka PL UNI Sady Początek czerwca

ADOXODOR Zwójka siatkóweczka PL UNI Sady Maj i czerwiec

RHYODOR Zwójka sosnóweczka PL UNI Uprawy i młodniki sosnowe na palikach i gałęziach Do końca czerwca

TORTODOR Zwójka zieloneczka PL UNIDrzewostany dębowe powyżej 30 lat, corocznie w tych samych miejscach

Koniec maja

Gatunek Typ pułapki Miejsce wystawienia pułapki Termin wyłożenia pułapek

5

TOMODOR Cetyniec większy

PANODOR Strzygonia choinówka

TRYPODOR Drwalnik paskowany

CEMBRODOR Kornik modrzewiowiec

HYLODOR Szeliniak sosnowiec i świerkowiec

MELOLODOR Chrabąszcz majowy

AMITODOR Kornik drukarczyk

IPSODOR Kornik drukarz

CHALCODOR Rytownik pospolity

CURODOR Jodłowiec krzywozębny

DUPLODOR Kornik zrosłozębny

SEXTODOR Kornik sześciozębny

COLODOR Krobik modrzewiowiec

ADOXODOR Zwójka siatkóweczka

TORTODOR Zwójka zieloneczka

SPILODOR Wydłubka oczateczka

ACUMODOR Kornik ostrozębny

DIABRODOR Stonka kukurydziana

ROSODOR Zwójka różóweczka

POMODOR Owocówka jabłkóweczka

CYLINDRODOR Wyrynik dębowiec

LYMODOR Brudnica nieparka

RHYODOR Zwójka sosnóweczka

LYMODOR Brudnica mniszka

RHYODOR Wskaźnica modrzewianeczka

OPERODOR Piędzik przedzimek

III IVI II V VI VII VIII IX X XI XII

Kalendarz – terminy wystawienia pułapek

6

IBL-4 BISNowa pułapka, która cechuje się zwiększoną odpornością na uszkodzenia mechanicz-

ne oraz możliwością łatwej i szybkiej wymiany uszkodzonych elementów przywraca-

jących jej pełną funkcjonalność. Koszt zakupu IBL 4 BIS jest o 10% niższy w porówna-

niu do modelu IBL 4. Pułapka IBL 4 BIS została przebadana przez Instytut Badawczy

Leśnictwa, testy potwierdziły o 50% większą efektywność odłowu szeliniaka sosnow-

ca i świerkowca w porównaniu do modelu IBL 4. Pułapka IBL 4 BIS została dopusz-

czona do stosowania i umieszczona w Wykazie Środków Ochrony Roślin na rok 2017

opracowanym przez IBL.

cena netto: 44 PLN

Jest połączeniem pułapki PL1 i PL2, dzięki nowej konstrukcji i zastosowanym mate-

riałom jest ona zdecydowanie bardziej odporna na warunki atmosferyczne niż obec-

ne produkowane wersje, wymienne elementy w postaci wkładki lepowej i zawieszki

zapewniają jej dłuższe użytkowanie i łatwość stosowania. W skład kompletu wchodzi

obudowa pułapki PL UNI, dwie celulozowe wkładki lepowe oraz zawieszka do pułapki.

Dodatkowym atutem jest fakt, że wszystkie elementy pułapki można dokupić oddziel-

nie. * Do pełnego uzbrojenia pułapki PL UNI, konieczny jest zakup Lasolepuw Aerozo-

lu, ponieważ wkładki lepowe nie są pokryte lepem.

To zdecydowanie bardziej efektywna pod względem ekonomicznym i aplikacyjnym

wersja dobrze znanego Lasolepu. Skład kleju i jego efektywność pozostają niezmie-

nione, jednak czas aplikacji jest nieporównywalne krótszy w przypadku produktu

aerozolowego. Latwość aplikacji pozwala wykorzystać Lasolep w aerozolu do więk-

szości pułapek lepowych. W oparciu o przeprowadzone badania wydajność Lasolepu

w aerozolu to ok 2,5 m2.

PL UNI cena netto : 15 PLN

LASOLEP w aerozolu cena netto : 40 PLN

Produkty

7

Brudnica mniszka

VI

Brudnica mniszka jest najgroźniejszym szkodnikiem

drzewostanów iglastych.

WystępowanieSpotykana w całej Europie, w Polsce występu-

je najliczniej w jednogatunkowych drzewosta-

nach sosnowych rosnących na słabych siedliskach.

Morfologia i biologiaMotyl średniej wielkości. Samica jest znacznie więk-

sza od samca. Długość ciała samca wynosi 12-15 mm,

a rozpiętość skrzydeł 35-45 mm. U samicy długość ciała

osiąga 15-20 mm, a rozpiętość skrzydeł waha się w gra-

nicach 45-55 mm. Czułki samca są silnie grzebykowa-

te, a samicy nitkowate. Jajo okrągłe, nieco spłaszczone,

o średnicy około 1 mm, początkowo barwy ciemno-ró-

żowej, potem po okresie około miesiąca staje się szaro-

brunatne, z jasnymi plamkami. Świeżo wylęgła gąsienica

ma długość 3-5 mm. Wraz z rozwojem gąsienic zmienia

się ich ubarwienie. Dopiero począwszy od trzeciej wy-

linki przybierają one swoje charakterystyczne barwy.

Poczwarka brudnicy mniszki na początku jest zielonka-

wa, a następnie przybiera odcień ciemnobrązowy, pra-

wie czarny, z metalicznym połyskiem i kępkami białych

włosków na pierścieniach odwłoka oraz dwiema niebie-

skawymi kępkami włosków w okolicy głowy. Długość

poczwarki wynosi 15-20 mm. Rójka motyli odbywa się

w lipcu, sierpniu i może trwać aż do połowy września.

Motyle latają w porze nocnej. Samce pojawiają się wcze-

śniej niż samice. Odbywają one niekiedy dość odległe

loty w poszukiwaniu niezapłodnionych samic, wyczu-

wając wydzielany przez nie zapach. W dzień motyle sie-

dzą zazwyczaj na strzałach drzew. Jeden samiec może

zapłodnić kilka samic. Samice składają jaja na strzałach

drzew, głęboko w szczelinach kory pod odstającymi łu-

skami lub porostami. Przeciętnie jedna samica składa

około 200-250 jaj w złożach od 20 do 100 sztuk. Zimu-

je gąsienica w osłonce jajowej. W końcu kwietnia lub na

początku maja (przy temperaturze 10-15°C) wylęga-

jące się młodociane gąsienice gromadzą się w jednym

miejscu, tworząc tzw. „lusterko”. Po kilku dniach opusz-

czają one lusterka i udają się w korony, gdzie żerują na

igłach i męskich kwiatostanach. Początkowo uszkadzają

głównie młode igły. Dopiero po pierwszej wylince żeru-

ją regularnie na starych igłach. Okres rozwoju gąsienic

trwa od 40 do 80 dni. Przepoczwarczenie następuje

zwykle w szparach kory na strzałach drzew lub w koro-

nach, w okółkach gałęzi.

Ochrona drzewostanów Gradacje brudnicy mniszki mają charakter wielkoobsza-

rowy. W ramach działań profilaktycznych należy dążyć

do urozmaicenia składu gatunkowego ekosystemów le-

śnych, aktywnej ochrony podszytów, ptactwa, nietope-

rzy, mrówek w pierwotnych ogniskach gradacyjnych,

skąd szkodnik rozprzestrzenia się na sąsiednie tereny.

W drzewostanach, gdzie szkodnik występuje

w podwyższonej liczebności wskazującej na możliwość

rozwoju gradacji, celowe jest zastosowanie preparatów

zawierających feromony, powodujące dezorientację

samców: bakterie Bacillus thuringiensis lub insektycydy

z grupy inhibitorów chityny itp.

I

jaja

gąsienica/larwa

poczwarka

imago

II III IV V VII VIII IX X XI XII

Lymantria monacha (L.)lymodor

8

Brudnica nieparka

Monitoring brudnicy mniszki przy użyciu pułapek feromonowych Pułapki feromonowe stosuje się w celu stwierdzenia

obecności szkodnika w drzewostanie, wczesnego wy-

krycia obszarów (kompleksów leśnych o podwyższonej

liczebności jego populacji, śledzenia przebiegu i długo-

terminowych trendów w gęstości populacji brudnicy

mniszki.

Mogą być one wykorzystywane do oceny skuteczności

stosowania zabiegów ratowniczych.

Liczba pułapek w drzewostanach zależy od wielkości

kompleksu leśnego, składu gatunkowego drzewostanu

i powinny wynosić:

• W kompleksach leśnych do 500 ha

-1 pułapka na każde 50 ha,

• W kompleksach leśnych powyżej 500 ha

- 1 pułapka na każde 100 ha.

Odłowy samców brudnicy mniszki należy prowadzić za

pomocą pułapek IBL-1 z feromonem LYMODOR.

Termin rozpoczęcia obserwacji rójki ustala się na pod-

stawie odłowów do kilku pułapek wywieszonych

próbnie, wcześniej na ogół w pierwszej dekadzie lipca,

w drzewostanach o spodziewanym silniejszym wystą-

pieniu szkodnika. Po zaobserwowaniu pierwszych mo-

tyli należy wywiesić pozostałe pułapki. Umieszcza się je

na zawieszkach przytwierdzonych do strzały. Drzewa

takie należy wyraźnie oznaczyć i ponumerować. W roku

następnym pułapki należy zawieszać w tych samych

miejscach, zaznaczając ich lokalizację na mapie drze-

wostanowej nadleśnictwa. Pułapki należy kontrolować

co 14 dni do końca rójki, najpóźniej do 15 września.

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lymantria dispar (L.)

Jednym z najgroźniejszych foliofagów drzew liściastych

jest brudnica nieparka. Gąsienice żerują na liściach

i igłach drzew przez okres około trzech miesięcy. W tym

czasie przy masowym wystąpieniu mogą ogałacać z liści

poszczególne gałęzie lub nawet całe drzewa, co przy-

czynia się do ich osłabienia.

WystępowanieSzkodnik znany w całej Europie, z wyjątkiem państw

skandynawskich i północnej Anglii. W Polsce gatunek

szeroko rozprzestrzeniony (z wyjątkiem terenów gór-

skich i podgórskich) w lasach liściastych i mieszanych

oraz w zadrzewieniach przydrożnych i sadach. Najważ-

niejsze ogniska gradacyjne brudnicy nieparki stwierdzo-

no w rejonie nadbałtyckim, podlasko-mazurskim, wiel-

kopolsko-pomorskim i śląskim.

Morfologia i biologiaSamiec wyraźnie różni się wyglądem od samicy. Jest

znacznie od niej mniejszy. Ma ciało szczuplejsze i krót-

sze, barwy brązowej; rozpiętość skrzydeł do 45 mm.

Przednie skrzydła z ciemnobrunatnymi, ząbkowanymi,

poprzecznymi przepaskami, tylne - jednolicie ubarwio-

ne, z jasną strzępiną. Samice są białawe, a ich głowa,

tułów, przednie i tylne skrzydła - białożółtawe. Samice

lymodor

9

mają odwłok gruby i owłosiony. Rozpiętość skrzydeł

do 70 mm. Na przednich skrzydłach znajdują się po-

przeczne, zygzakowate linie barwy jasnobrązowej. Jajo

szarożółte, kuliste, o średnicy około 1 mm, przykryte

żółtoszarymi lub brązowoszarymi włoskami. Gąsienice

zaraz po wylęgu są czarne, silnie owłosione, wyrośnię-

te osiągają długość do 70 mm. Na grzbiecie wzdłuż ciała

mają trzy żółte linie oraz guzikowate, niebieskie opaski

na pięciu pierwszych segmentach oraz rzędy czerwo-

nych brodawek na dalszych. Poczwarka szarobrunat-

na, prawie czarna, matowa, z małym, szyszeczkowatym

ogonkiem na końcu. Znajduje się ona w cienkim, szaro-

białym oprzędzie o długości 2-3 cm. Rójka motyli od-

bywa się w lipcu i sierpniu. Motyle są aktywne zarówno

wieczorem oraz w nocy, jak i wciągu dnia. Samce latają

torem zygzakowym w różnych kierunkach, podczas gdy

samice są bardzo ociężałe i rzadko latają. Składają one

jaja przeważnie na tych samych drzewach, gdzie się wy-

lęgły, w złożach do 100 sztuk na korze i pniach drzew.

Jedna samica składa przeciętnie od 250 do 500 jaj. Po

złożeniu jaj samica przykrywa je kilowatą substancją

i brunatnymi włoskami złuszczonymi z odwłoka. Gąsie-

nice wylęgają się z jaj w kwietniu następnego roku, gdy

średnia temperatura dzienna wynosi 6-10°C. Okres

wylęgu gąsienic z jednego złoża trwa 1-2 tygodnie,

a z różnych złóż jeszcze dłużej. Młode gąsienice pozo-

stają przez kilka dni w miejscu wylęgu, tworząc tzw. „lu-

sterka”. W razie nieodpowiedniego pokarmu snują nici

przędzy i często porywane są przez wiatr. W ten sposób

mogą się przenosić na duże odległości. Starsze gąsieni-

ce począwszy od drugiego stadium żerują w koronach

drzew pojedynczo w charakterystyczny, rozrzutny spo-

sób, niszcząc tylko część liścia. Rozwój gąsienic trwa od

półtora do trzech miesięcy, a stadium poczwarki około

dwóch tygodni.

Ochrona drzewostanówW drzewostanach zagrożonych przez brudnicę niepar-

kę lub gdzie szkodnik przez kilka lat występuje w pod-

wyższonej liczebności, celowe jest stosowanie prepara-

tów zawierających feromony powodujące dezorientację

samców, Bacillus thuringiensis. Inne sposoby zwalczania

szkodnika w drzewostanach zagrożonych podobne są

jak u brudnicy mniszki.

Monitoring brudnicy nieparki przy użyciu pułapek feromonowychPułapki feromonowe stosuje się w celu stwierdzenia

obecności szkodnika w drzewostanie, wczesnego wy-

krycia obszarów (kompleksów leśnych) o podwyższonej

liczebności jego populacji, śledzenia przebiegu i długo-

terminowych trendów w gęstości populacji brudnicy

nieparki. Mogą być one wykorzystywane również do

oceny skuteczności stosowanych zabiegów ratowni-

czych. Liczba pułapek w drzewostanach zależy od wiel-

kości kompleksu leśnego, składu gatunkowego drze-

wostanu i powinna wynosić:

• W kompleksach leśnych do 500 ha

- 1 pułapka na każde 50 ha,

• W kompleksach leśnych powyżej 500 ha

- 1 pułapka na każde 100 ha.

Odłowy samców brudnicy mniszki należy prowadzić za

pomocą pułapek IBL-1 z feromonem LYMODOR.

Termin rozpoczęcia obserwacji rójki ustala się na pod-

stawie odłowów do kilku pułapek wywieszonych prób-

nie, wcześniej - na ogół w pierwszej dekadzie lipca,

w drzewostanach o spodziewanym silniejszym wystą-

pieniu szkodnika. Po zaobserwowaniu pierwszych mo-

tyli należy wywiesić pozostałe pułapki. Umieszcza się je

na zawieszkach przytwierdzonych do strzały. Drzewa

takie należy wyraźnie oznaczyć i ponumerować. W roku

następnym pułapki należy zawieszać w tych samych

miejscach, zaznaczając ich lokalizację na mapie drze-

wostanowej nadleśnictwa. Pułapki należy kontrolować

co 14 dni do końca rójki.

10

Cetyniec większy

I

jaja

gąsienice

poczwarki

Dorosłe osobniki

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Tomicus piniperda (L.)

Cetyniec większy jest jednym z najgroźniejszych szkod-

ników wtórnych sosny.

WystępowanieŻeruje głównie na sośnie pospolitej, rzadziej na innych

gatunkach sosen, sporadycznie zaś może atakować

świerk, modrzew i jodłę. Do masowego pojawiania się

cetyńca większego dochodzi głównie w drzewostanach

średnich i starszych klas wieku, uszkodzonych przez żer

foliofagów sosny, huragany, okiść, pożary oraz osłabio-

nych przez zanieczyszczenia przemysłowe, hubę korze-

ni, opieńkę itp. czynniki.

Morfologia i biologiaChrząszcz długości 3-5 mm, o ciele walcowatym, błysz-

czącym, barwy czarnej z ciemnobrunatnymi lub czerwo-

nawymi pokrywami. Przedplecze zwężone ku przodowi,

o szerokości większej od długości. Na ścięciu zaokrąglo-

nych pokryw widoczne charakterystyczne, silnie poły-

skujące bruzdy.

Większość chrząszczy cetyńca większego opuszcza ce-

tyny w październiku i listopadzie i wgryza się do odziom-

kowej części najbliższych drzew, niektóre jednak pozo-

stają w cetynie na okres zimy. Rójka zaczyna się zwykle

w połowie marca lub na początku kwietnia i zależnie od

warunków meteorologicznych trwa niekiedy do połowy

maja. Temperatura progowa do rozpoczęcia rójki cetyń-

ca większego wynosi 10-12°C, natomiast powyżej 14°C

następuje masowy lot owadów. Samice zasiedlają zwy-

kle drzewa o grubej korze (powyżej 3 mm), gdzie drążą

chodniki macierzyste długości od 8 do ponad 20 cm. Po

obu stronach chodnika, w niezbyt regularnych odstę-

pach składane są jaja w liczbie około 100 sztuk. Wylęgłe

z nich larwy żerują najpierw prostopadle do chodnika

macierzystego, następnie wygryzają chodniki w różnych

kierunkach. Przepoczwarczenie następuje w korze. Po

zakończeniu składania jaj chrząszcze rodzicielskie lecą

w korony drzew na żer regeneracyjny. Trwa on około

sześciu tygodni. W ten sam sposób żer uzupełniający

odbywają młode chrząszcze, które opuszczają żerowi-

ska od lipca do października. Część pokolenia rodziciel-

skiego po odbyciu żeru regeneracyjnego może ponow-

nie pod koniec maja i w czerwcu wgryźć się pod korę,

aby założyć generację siostrzaną.

Ochrona drzewostanówZagrożenie drzewostanów skutecznie można ograni-

czyć poprzez wywóz z lasu od października do marca

nie okorowanego drewna, chemiczne zabezpieczenie

drewna przed zasiedleniem w marcu- kwietniu, wyszu-

tomodor

11

kiwanie i usuwanie drzew zasiedlonych, zamierających

i martwych oraz korowanie świeżych pniaków. Znacz-

ne zmniejszenie populacji cetyńca można osiągnąć po-

przez:

• wykładanie drzew i stosów pułapkowych od grud-

nia do lutego - w drzewostanach osłabionych

i zagrożonych przez szkodnika,

• wyszukiwanie i usuwanie drzew trocinkowych

w okresie od kwietnia do czerwca.

Zastosowanie kairomonówDo odłowu cetyńca większego zaleca się stosowanie

pułapek IBL-3 i IBL-2 z atraktantem o nazwie TOMO-

DOR. Pułapki należy wywieszać w zagrożonych drze-

wostanach przed rozpoczęciem rójki szkodnika, która

często zaczyna się już w lutym. Z uwagi na krótki okres

intensywnej rójki cetyńca, trwający ok. kilkunastu dni,

warunkiem sukcesów w przypadku odłowów szkodnika

do pułapek feromonowych jest odpowiednio wczesne

wywieszenie ich w lesie. W drzewostanach zagrożonych

w stopniu słabym należy wyłożyć 1 pułapkę na 10 ha,

a w drzewostanach zagrożonych w stopniu średnim

i silnym - 1 pułapkę na 2-5 ha. Jedna sztuczna pułapka

umożliwia odłowienie w ciągu rójki od 300 do 1500

chrząszczy cetyńca. Znaczne zmniejszenie liczebności

populacji cetyńca większego można uzyskać również

poprzez wykładanie dłużyc i wałków opryskanych in-

sektycydem z przyczepionym TOMODOREM.

Chrabąszcz majowy

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Melolontha melolontha

Występowanie Gatunek znany w Europie. Chrabąszcz majowy wystę-

puje głównie w Polsce zachodniej, ale także środkowej,

północnej i wschodniej oraz lokalnie w innych rejonach.

MorfologiaJest to brązowy chrząszcz z rodziny żukowatych o dłu-

gości ciała do 35 mm. Ciało ma owalne, nieco wydłużo-

ne, czarne z białymi plamami na bokach odwłoka, czułki,

pokrywy skrzydłowe i odnóża brunatne, silny gryzący

aparat gębowy. Jaja są białawe składane w złożach po

25-30 sztuk. Larwy – pędraki tego szkodnika są ro-

galikowato zgięte, z trzema parami nóg tułowiowych

i błyszczącą, brązową głową. Loty chrabąszcza majowe-

go odbywają się wieczorami w maju, czerwcu, a czasami

na początku lipca, w dzień przebywa na drzewach liścia-

stych.

RozwójCykl rozwojowy chrabąszcza majowego trwa 5 lat.

Pędrak przez 4 lata żeruje pod powierzchnią ziemi.

melolodor

12

Drwalnik paskowany

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Trypodendron lineatum (Ol.)

W czwartym sezonie wegetacyjnym przepoczwarcza

się i jako chrząszcz opuszcza schronienie w maju na-

stępnego roku, gdy temperatura wzrasta do 20°C. Rój-

ka chrabąszczy trwa 6 tygodni, a ich loty odbywają się

zawsze o zmierzchu. Żerowanie osobników dorosłych

trwa kilka tygodni. Po upływie tego czasu samice kopią

podziemne tunele na głębokości 15-20 cm. W komo-

rach lęgowych składają żółte jaja wielkości ziaren pro-

sa. Są one zazwyczaj zebrane w złoża liczące po kilka

sztuk. W ciągu dorosłego życia samica składa do 50 jaj,

po czym umiera. Po upływie 4 tygodni wylęgają się lar-

wy, które natychmiast rozpoczynają żerowanie.

SzkodliwośćChrabąszcz żywi się liśćmi różnych drzew liściastych

- drzewa owocowe, wierzby, brzozy, buki, dęby i inne.

Ich masowa inwazja może poskutkować wystąpie-

niem gołożerów. Bardzo duże szkody chrabąszcz ma-

jowy powoduje także w uprawach leśnych, szczególnie

w szkółkach ale również w lasach. Larwy chrabąszcza

są typowymi polifagami żerującymi na korzeniach ro-

ślin zielnych, krzewów i drzew. Mogą uszkadzać system

korzeniowy młodych roślin, w burakach i bulwach ziem-

niaka wygryzają dziury. Najmniej szkodliwe są larwy

w pierwszym i drugim stadium L1 i L2 - pierwsza i dru-

ga wylinka, żywią się głównie butwiejącymi resztkami

roślinnymi i korzeniami, dopiero w ostatnim stadium

L3 - trzecia wylinka podgryzają żywe rośliny. Płodność

samicy chrabąszcza wynosi 50 jaj. Larwy pozostają

w glebie przez 4 lata i w tym czasie odżywiają się korze-

niami roślin. Uszkodzone rośliny dość szybko usychają.

Ponieważ ich korzenie są objedzone, łatwo wyciągnąć

je z ziemi. Największe szkody wyrządzają larwy dwu-

i trzyletnie, ponieważ ich żarłoczność jest najwyższa.

W czwartym roku kończą żerowanie, przepoczwarczają

się, ale młode chrząszcze pozostają w glebie do wiosny

następnego roku.

Monitoring i zastosowanie feromonówZe względu na bardzo dużą szkodliwość larw chrabąsz-

cza, progiem zagrożenia przez pędraki na polu przezna-

czonym pod uprawę sadowniczą jest 1 larwa (pędrak)

lub więcej przypadająca na 2m2 pola. Do odłowów chra-

bąszczy Melolontha spp. przeznaczony jest dyspenser

feromonowy MELOLODOR wydzielający kompozy-

cję wabiącą. W szczególności do określenia początku

i kulminacji rójki oraz ustalenia terminu zabiegu zwal-

czania. W połowie kwietnia należy zawiesić w sadzie 2-3

pułapki IBL-5 produkcji ZD Chemipan z dyspenserem

do odłowu chrząszczy chrabąszcza majowego. Wska-

zane jest wywieszenie 3-5 pułapek w koronach drzew

gatunków preferowanych przez chrabąszcze do odbycia

żeru uzupełniającego, w odległości około 20 m od siebie

na obrzeżu lasu lub w drzewostanach z dużym udziałem

drzew liściastych, zwłaszcza dębów, na obszarach, gdzie

stwierdzono zagrożenie przez chrabąszcze. Pułapki

z dyspenserem MELOLODOR należy wywieszać bez-

pośrednio przed rójką chrabąszczy. Pułapki sprawdza

się co 2-3 dni aż do końca maja. Każdorazowo należy

notować datę i liczbę odłowionych chrząszczy. Nieza-

leżnie od tego, warto prowadzić dodatkowe obserwacje,

wypatrywać chrząszczy na drzewach (wczesnym ran-

kiem) lub też obserwować lot chrząszczy w godzinach

popołudniowych.

Drwalnik paskowany jest jednym z najgroźniejszych

szkodników technicznych drzew iglastych. Przy ma-

sowym występowaniu zasiedla on nie tylko drewno

w korze, ale i świeżo okorowane. Przez drążenie w nim

chodników powoduje jego uszkodzenie (nawet do głę-

bokości 5 cm). Opanowane drewno i drzewa łatwo jest

rozpoznać po białej mączce wysypującej się z otworków

wejściowych.

trypodor

13

WystępowanieW Polsce występuje na całym terenie i sięga górnej gra-

nicy lasu do wysokości około 1500 m n.p.m. Żeruje na

drewnie prawie wszystkich gatunków drzew iglastych,

głównie świerka, sosny, jodły. Opanowuje pozostające

w lesie drewno, a także surowiec zgromadzony na skła-

dach drewna, jednak przede wszystkim atakuje drzewa

ścięte, obumarłe, powalone lub złamane w okresie jesie-

ni i zimy. Chętnie zasiedla również pniaki.

Morfologia i biologiaChrząszcz długości 2,5-3,6 mm, o ciele walcowatym,

krępym i spodzie ciała czarnym lub brunatnym. Barwa

pokryw ciemnobrunatna, z jasnymi, podłużnymi paska-

mi (stąd nazwa „paskowany”). Jajo mlecznobiałe, wielko-

ści 0,6x0,4 mm. Larwa biała, z jasnobrązową głową oraz

silnie wykształconym aparatem gębowym w kształcie

lejka, beznoga, łukowato zgięta. Poczwarka typu wolne-

go, barwy białej, lekko połyskująca.

Chrząszcz zimuje w ściółce i warstwie gleby do głębo-

kości 3 cm. Rójka rozpoczyna się w marcu, kwietniu lub

maju, zależnie od regionu i wysokości nad poziomem

morza. Natomiast rójka generacji siostrzanej przypada

na koniec czerwca i początek lipca. Po odbyciu kopu-

lacji samica drąży w drewnie chodnik wejściowy oraz

chodniki macierzyste, które przebiegają zwykle pomię-

dzy słojami rocznymi oraz nyże jajowe po obu stronach

chodników macierzystych i do nich składa pojedyń-

cze jaja, łącznie 20-50 sztuk. Larwy lęgną się po 6-14

dniach. W czasie stadium larwalnego, które trwa od 20

do 40 dni, drwalniki wygryzają krótkie (do 7 cm) chod-

niki larwalne swym kształtem przypominające drabin-

kę. W nich następuje przepoczwarczenie. Stadium po-

czwarki trwa 7-10 dni.

Ochrona drewnaDziałania z zakresu profilaktyki powinny polegać głów-

nie na:

• Wyrobieniu i wywiezieniu z lasu (przed 1 marca na

nizinach i podgórzu, a przed 1 kwietnia w górach)

poza strefę zagrożenia (3 km) jak największej masy

drewna pochodzącego z wywrotów, złomów, cięć

jesienno-zimowych, odpadów pozrębowych i czyn-

nego posuszu;

• Składaniu materiału drzewnego (w celu przesusze-

nia) w suchych, nasłonecznionych i przewiewnych

miejscach lub chemicznym jego zabezpieczeniu.

Zmniejszenie populacji drwalnika paskowanego w drze-

wostanie można osiągnąć przez:

• Usuwanie z lasu zasiedlonych drzew leżących i sto-

jących przed opuszczeniem żerowisk przez chrząsz-

cze rodzicielskie;

• Opryskiwanie insektycydami świeżo zasiedlonego

drewna i pniaków;

• Zatapianie zasiedlonego drewna w wodzie na okres

nie krótszy niż cztery tygodnie.

Monitoring i zastosowanie feromonów Do prognozowania występowania i zwalczania drwalni-

ka paskowanego stosuje się TRYPODOR i pułapki IBL-2

oraz IBL-3. Przy słabym nasileniu występowania szkod-

nika należy wyłożyć 1 pułapkę na 5 ha, przy średnim 1

na 1-2 ha, a przy silnym - 2-3 pułapki na 1 ha. W każdej

z grup pułapki powinny być ustawione w odległości 2-5

m od siebie. Na składnicach, gdzie magazynuje się duże

ilości drewna, liczba wyłożonych pułapek na 1 ha nie po-

winna być mniejsza niż 5 - przy małym zagrożeniu przez

drwalnika, 10 - przy średnim i 15 - przy silnym. Odle-

głość wykładanych pułapek od przelegującego drewna

w lesie lub na składnicy nie powinna być mniejsza niż

30 m. Przelegujące drewno należy zawsze zabezpieczyć

14

chemicznie przed wyłożeniem pułapek feromonowych.

Pułapek feromonowych na drwalnika nie należy wykła-

dać na otwartych zrębach, lecz zaleca się je umieszczać

wewnątrz drzewostanu, w miejscach ocienionych i osło-

niętych od wiatru oraz tak wybranych, aby nalatujące

chrząszcze miały łatwy dostęp do pułapek. Feromonu

nie powinno się przyczepiać do drewna użytkowego, na-

wet jeśli jest ono zabezpieczone chemicznie.

Jodłowiec krzywozębnyPityokteines curvidens (Germ.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Jodłowiec krzywozębny jest jednym z najgroźniejszych

szkodników wtórnych jodły, powodującym na skutek

uszkodzenia miazgi i łyka zamieranie drzew. W sprzyja-

jących warunkach może pojawić się masowo, atakując

drzewostany tylko nieznacznie osłabione i wyrządzać

szkody o charakterze pierwotnym.

WystępowanieGatunek rozprzestrzeniony w całym zasięgu jodły

w Europie. W Polsce jest spotykany wszędzie tam, gdzie

występuje jodła w zasięgu naturalnym lub jednost-

kowym. Żeruje prawie wyłącznie na jodle, natomiast

w drzewostanach mieszanych z udziałem jodły może

sporadycznie występować na świerku, sośnie i modrze-

wiu. Atakuje zwykle dolne partie strzał głównie drzew

żywych, osłabionych lub zamierających, z gruba korą.

Rzadziej zasiedla drzewa powalone, złamane i ścięte.

Czasem opanowuje strzałę na całej długości, a wyjątko-

wo nawet grubsze gałęzie.

Morfologia i biologiaChrząszcz walcowaty, ciemno- lub smolistobrunatny,

lśniący i gęsto, rdzawo owłosiony. Samiec długości 2,7-

3,2 mm, a samica 2,0-2,6 mm. Pokrywy szorstkie, z re-

gularnymi rzędami kropek. Na wgłębionym ścięciu obu

pokryw znajdują się trzy zęby oraz dwa garbki (wzgórki)

położone na brzegu między drugim a trzecim zębem.

U samca pierwszy, najmniejszy ząb, tzw. przyszowy,

jest zagięty prostopadle do góry, a drugi i trzeci są duże

i hakowato zakrzywione ku sobie. U samicy ząbki są sła-

biej wykształcone i stożkowate. Pokrywy i wystające

spod nich błoniaste skrzydła zakrywają większą część

odwłoka, dochodząc u niektórych gatunków prawie do

jego końca. Czułki zagięte pod ostrym kątem, sięgają

po stronie brzusznej prawie do przednich bioder. Na

tergitach odwłokowych występują symetrycznie roz-

mieszczone haczykowate szczecinki. Koniec odwłoka

CUrodor

15

zakończony jest dwoma zakrzywionymi do siebie wy-

rostkami. Gatunek poligamiczny, mający dwie generacje

w ciągu roku, a niekiedy również generację siostrzaną.

Wiosenna rójka na nizinach trwa od końca kwietnia

do końca maja, a w terenach górskich - w maju. Druga

rójka odbywa się w lipcu i sierpniu. Samiec drąży w ko-

rowinie krótki kanalik wejściowy, który nie dochodząc

do miazgi rozszerza się lejkowato, tworząc komorę go-

dową. Najczęściej od komory godowej odchodzą dwa

krótkie kanaliki (w górę i w dół), na końcu których są

wygryzane przez dwie samice dwuramienne chodni-

ki macierzyste w kształcie klamry, jeśli samic jest wię-

cej (3-6), to żerowisko przybiera zarys gwiazdkowaty.

W czasie wygryzania żerowiska przez otwór wejścio-

wy są usuwane na zewnątrz drobne, brunatne trzcinki

będące objawem zasiedlenia drzewa. Ze złożonych jaj

wylęgają się po dwóch tygodniach larwy. Po 4-5 tygo-

dniach żerowania, w połowie czerwca larwy wygryza-

ją w drewnie na głębokości 2-10 mm podłużne kolebki

poczwarkowe zatykane koreczkiem z białych, mączy-

stych trzcinek. Stadium poczwarki trwa 2-3 tygodnie.

Wylęgłe chrząszcze pozostają przez trzy tygodnie

w żerowisku, gdzie na granicy kory i bielu odbywają żer

dojrzewający, wygryzając kręte chodniki. Następnie

chrząszcze opuszczają żerowisk. Druga rójka odbywa

się w połowie lata i w zależności od warunków meteo-

rologicznych nowe pokolenie kończy rozwój przed zimą

lub przezimowuje w stadium larwy lub poczwarki. Po-

nadto może występować również generacja siostrzana,

która kończy rozwój lub zimuje w postaci larwy, po-

czwarki lub niewybarwionego chrząszcza. Żerowiska

pokolenia siostrzanego charakteryzują się zwykle niety-

powym układem chodników macierzystych.

Ochrona drzewostanówZapobieganie szkodom polega na przestrzeganiu zasad

higieny lasu, a w szczególności na usuwaniu zimą jodeł

o silnie przerzedzonych koronach lub o rdzawym igli-

wiu, a także na wywożeniu, korowaniu lub chemicz-

nym zabezpieczaniu drewna wyrobionego. Zwalczanie

jodłowca krzywozębnego prowadzi się przez wyszu-

kiwanie zasiedlonych drzew stojących, które razem

z opanowanym surowcem należy jak najszybciej wy-

wieźć z lasu, okorować lub opryskać insektycydami.

Drzewa leżące, wywroty i złomy, które nie zostały

wyrobione i wywiezione zimą, można wykorzystać

w okresie wiosny jako pułapki. Natomiast tylko w uza-

sadnionych sytuacjach można wykładać drzewa pułap-

kowe, które należy korować przed wgryzieniem się larw

do drewna na przepoczwarczenie.

Zastosowanie feromonów CURODOR jest feromonem agregacyjnym służącym

do zwabiania chrząszczy jodłowca krzywozębnego.

CURODOR umożliwia prognozowanie występowania

jodłowca krzywozębnego w drzewostanie, lokalizację

istniejących zagrożeń oraz określenie nasilenia jego wy-

stępowania. Do zwalczania kornika stosujemy pułapki

trójkątne IBL-2, IBL-3. Wywieszamy je na przełomie

kwietnia i maja. Okres aktywnego działania atraktan-

tu wynosi ok. 8 tygodni. W ciągu tego czasu następuje

stopniowe uwalnianie się substancji wabiących. W I po-

łowie lipca należy umieścić w pułapce nowy atraktant

w celu zwabiania chrząszczy drugiej generacji, ewentu-

alnie generacji siostrzanej. W celach prognostycznych

pułapki wystawiamy wciągu liniowym co ok. 100 m.

W drzewostanach zagrożonych w stopniu słabym nale-

ży wyłożyć 1 pułapkę na 1 ha, w stopniu silnym 2-5 pu-

łapek na 1 ha. Pułapki lokalizujemy w większych lukach,

na obrzeżu drzewostanu, w miejscach nasłonecznio-

nych i przewiewnych.

Kornik drukarczykIps amitinus

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

AmItodor

16

Gatunek chrząszcza zaliczany do kornikowatych. Bar-

dzo często towarzyszy innym kornikom. W gospodarce

leśnej ma bardzo duże znaczenie (podobnie jak kornik

drukarz). W Polsce jeden z najpospolitszych szkodników

wtórnych świerka.

Występowanie Jest pospolity na terenie całego kraju.

Morfologia Larwa beznoga (jak u wszystkich kornikowatych), bar-

wy białej, z jasnobrunatną głową. Poczwarka typu

wolnego, barwy kremowej, kolebka poczwarkowa

w łyku. Imago długości 3,0-4,5 mm. Chrząszcz kształ-

tu walcowatego, barwy ciemnobrązowej do brunat-

noczarnej. Mniejszy i smuklejszy od kornika drukarza.

Przedplecze z przodu łukowato zaokrąglone. Ścięcie

pokryw lśniące. Po obu stronach ścięcia widoczne po

cztery wyrostki – ząbki, z których trzeci jest najwięk-

szy i rozszerzony oraz guzowato zgrubiały. Przedple-

cze w przedniej części ziarenkowate, w tylnej delikatnie

kropkowane. Pokrywy z rzędami wyraźnych, głębokich

kropek, międzyrzędy delikatnie kropkowane. W tylnej

części pokryw obok szwu, w górnej części zaopatrzone

w szczecinki. Dymorfizm płciowy niewidoczny.

RozwójRójka przebiega od kwietnia do maja, możliwa generacja

druga i siostrzana, w zależności od warunków atmosfe-

rycznych ich rójki mają miejsce w czerwcu oraz od lipca

do sierpnia.

Szkodliwość Kornik drukarczyk żeruje głównie na świerku, rzadziej

na sośnie pospolitej i limbie, modrzewiu i jodle. Wśród

szkodników wtórnych świerka pospolitego kornik ten

ma duże znaczenie w dobijaniu drzew osłabionych przez

powódź, a także w obniżaniu ich wartości technicznej.

Uszkadza najczęściej wierzchołki pączka lub pędu głów-

nego (strzałki). Naruszenie pędu może doprowadzić do

zahamowania wzrostu i silnej deformacji korony drzewa.

Najczęściej żeruje w cieńszej korze świerka (młodsze

drzewa, wierzchołkowe części starszych drzew, grub-

sze gałęzie). Komorę godową wygryza samiec. Zwabia

do niej 3-7 samic (gatunek wielożenny), w związku z tym

od komory godowej odchodzi 3-7 falistych chodników

macierzystych (żerowisko typu gwiaździstego). W ich

ściankach samice w nyżach składają zapłodnione jaja.

Z nich rozwijają się larwy, które z kolei drążą cieniutkie,

odchodzące od chodnika macierzystego - chodniki lar-

walne.

Monitoring i zastosowanie feromonówDo odłowu kornika drukarczyka zaleca się stosowanie

pułapek IBL-2 i IBL-3 wraz z feromonem AMITODOR.

W drzewostanach zagrożonych w stopniu słabym na-

leży wyłożyć 1 pułapkę na 4 ha, w stopniu średnim 1-2

pułapki na 1 ha (w grupach po 2-3) oraz w stopniu sil-

nym i bardzo silnym 3-4 pułapki na 1 ha (w grupach

po 4-6). W zdrowym drzewostanie odległość pułapek

od najbliższych świerków na nizinach nie powinna być

mniejsza niż 15 m, a w górach od ścian świerkowych -

30 m; w osłabionym drzewostanie - 30 m na nizinach

i 50 m w górach. W celu zwiększenia efektywności

odłowów kornika drukarczyka dyspensery należy wy-

mieniać co 4-6 tygodni w zależności od warunków

atmosferycznych.

18

30 m; w osłabionym drzewostanie - 30 m na nizinach

i 50 m w górach. W celu zwiększenia efektywności

odłowów kornika drukarza na pułapki feromonowe

należy w okresie wiosny zastosować IPSODOR W,

a po 4-6 tygodniach dowiesić IPSODOR. W razie

potrzeby, w 4-5 miesiącu od rozpoczęcia rójki

w pułapce można umieścić trzeci dyspenser IPSODOR

lub IPDSODOR W.

IPSODOR można wykorzystać również do podniesie-

nia efektywności tradycyjnych metod walki z kornikiem

drukarzem przyczepiając feromon do wykładanych

drzew chwytnych, tj. dłużyc i wałków opałowych opry-

skanych insektycydem (drzewa chwytne powinny być

wyłożone i opryskane przed rójką kornika drukarza).

Pityokteines curvidens (Germ.) COLODOR

Kornik modrzewiowiecIps cembrae (Heer.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

WystępowanieWystępuje w południowej i środkowej Europie, na Sy-

berii, Mandżurii, Korei, Japonii i Tajwanie. W Polsce wy-

stępuje w zasięgu modrzewia, na niżu, jak i w górach nie-

zbyt często spotykany, lokalnie może być groźny.

Występuje na modrzewiu, rzadziej na limbie, świer-

ku, sośnie i jodle. Zasiedla strzały oraz grubsze i cień-

sze gałęzie osłabionych drzew stojących, lub leżących

w miejscach nasłonecznionych.

Morfologia Chrząszcz długości 3,8-6,0 mm, o ciele krępym, walco-

watym i błyszczącym, barwy brunatnoczarnej. Przód

przedplecza regularnie łukowato zaokrąglony. Ścięcie

pokryw oglądane z góry jest szerokie na końcu w prze-

ciwieństwie do ścięcia pokryw u kornika drukarczyka,

ponadto wklęsłe i lśniące, owłosione wzdłuż szwu. Na

ścięciu każdej pokrywy zarówno u samicy jak i u samca

znajdują się po cztery ząbki, z których drugi od góry ma

szeroką podstawę, a trzeci jest największy, z wydłużoną

szyjką i guziczkowato pogrubiony na końcu. Chrząszcz

bardzo podobny do kornika drukarza, ale łatwy do od-

różnienia po lśniącym ścięciu i rozmieszczeniu na nim

ząbków (odstęp między pierwszym a drugim ząbkiem

jest mniejszy aniżeli między drugim a trzecim).

Biologia Rójka chrząszczy odbywa się w kwietniu i maju, ale

w sprzyjających warunkach meteorologicznych również

w sierpniu i wrześniu (jedna lub dwie generacje w cią-

gu roku). Samiec wygryza w wewnętrznych warstwach

najczęściej grubej kory komorę godową zaznaczoną

również w bielu, w której kopuluje z 2-7 samicami (ga-

tunek poligamiczny). Samice po kopulacji drążą w korze

Cembrodor

19

i bielu faliście i nieregularnie przebiegające chodniki ma-

cierzyste, długości powyżej 10 cm. Nad nimi znajdują

się nieliczne otwory wentylacyjne. Chodniki larwalne

są krótkie, gęsto obok siebie rozmieszczone, często

o nieregularnym i poplątanym przebiegu. Larwy prze-

poczwarczają się w owalnych kolebkach wygryzionych

w korze i bielu. Chrząszcze pierwszej generacji wylęga-

ją się pod koniec czerwca, opuszczają żerowisko i prze-

prowadzają żer dojrzewający na 1-3-letnich gałązkach

w wierzchołkowych partiach koron żywych modrzewi.

Gałązki z wygryzionym rdzeniem łatwo obłamują się

pod wpływem wiatru i opadają. Niekiedy żer dojrzewa-

jący odbywa się w żerowisku, gdzie młode chrząszcze

poszerzają kolebkę poczwarkową lub wygryzają pod

korą kręte chodniki przypominające poroże jelenia. Żer

regeneracyjny stare chrząszcze odbywająw przedłu-

żeniu chodników macierzystych, pod korąpniaków lub

w wierzchołkowych pędach modrzewi. Zimują chrząsz-

cze, rzadziej larwy lub poczwarki.

Rodzaj i wielkość wyrządzanych szkódSzkodnik wtórny powodujący uszkodzenia fizjologiczne

miazgi i łyka, a w konsekwencji dobijanie osłabionych

drzew. Lokalnie duże znaczenie mogą mieć również

szkody wyrządzane przez chrząszcze podczas żeru doj-

rzewającego i regeneracyjnego w koronach młodych

modrzewi.

ZapobieganieMetody zapobiegania obejmują wywóz z lasu lub pa-

lenie wierzchołków drzew w okresie od października

do kwietnia, chemiczne zabezpieczanie wiosną i latem

przed zasiedleniem czubów, gałęzi i innego surowca

z cienką korą, wyszukiwanie i usuwanie przez cały rok

zamierających drzew.

ZwalczanieZasiedlone wierzchołki i gałęzie muszą być dokładnie

okorowane lub spalone bądź opryskane insektycydem.

Drzewa pułapkowe wykłada się w trzech okresach (ma-

rzec, maj, lipiec) i koruje w zależności od terminu wyło-

żenia w maju, czerwcu i sierpniu. Poza tym przez cały

rok należy wyszukiwać i usuwać bądź korować zasiedlo-

ne drzewa.

Zastosowanie feromonówCEMBRODOR jest feromonem agregacyjnym służą-

cym do zwabiania chrząszczy kornika modrzewiowca.

CEMBRODOR umożliwia prognozowanie występowa-

nia kornika modrzewiowca w drzewostanie, lokaliza-

cję istniejących zagrożeń oraz określenie nasilenia jego

występowania. Do zwalczania kornika stosujemy pu-

łapki trójkątne IBL-2. Wywieszamy je w drzewostanie

modrzewiowym na przełomie marca i kwietnia. Rójka

kornika rozpoczyna się wraz z ustaleniem ciepłej, sło-

necznej pogody, gdy temperatura w ciągu dnia wynosi

ok. 16-18°C. Okres aktywnego działania atraktantu

CEMBRODOR wynosi ok. 8 tygodni. W ciągu tego

czasu następuje stopniowe uwalnianie się substan-

cji wabiących. W I połowie czerwca należy umieścić

w pułapce nowy atraktant w celu zwabiania chrząszczy

generacji siostrzanej. W celach prognostycznych pułap-

ki wystawiamy w ciągu liniowym co ok. 100 m. Pułapki

lokalizujemy w większych lukach, na obrzeżu drze-

wostanu, w miejscach nasłonecznionych i przewiew-

nych, w odległości nie mniejszej niż 15-20 m od najbliż-

szego modrzewia. Przy silnym zagrożeniu drzewostanu

zagęszczamy rozstawienie pułapek do odległości co 30

m. Innym sposobem określenia rozmieszczenia pułapek

jest szacowanie miąższości zaatakowanych przez korni-

ki modrzewi i rozmieszczenie I pułapki z atraktantem na

ok. 10 m3 zaatakowanych drzew. W momencie wywie-

szania sztucznych pułapek z drzewostanu muszą być

bezwzględnie usunięte drzewa posuszowe i świeżo za-

atakowane, stanowiące konkurencję dla sztucznych pu-

łapek. Pułapki należy kontrolować co 2 tygodnie.

20

Kornik ostrozębnyIps acuminatus (Gyll.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Kornik ostrozębny jest groźnym szkodnikiem wtórnym

sosny. Zasiedla drzewa stojące, leżące i grubsze gałęzie.

WystępowanieWystępuje w całej Europie, Azji Północnej aż po Japo-

nię i w Azji Mniejszej. W Polsce zasiedla drzewa na te-

renie całego kraju we wszystkich klasach wieku. Ata-

kuje głównie sosnę pospolitą, a niekiedy także inne

gatunki sosen. Wyjątkowo można go spotkać na świer-

ku lub modrzewiu. Skłonność do masowego pojawiania

się wykazuje tylko w niektórych kompleksach leśnych

i wtedy bardzo często atakuje nawet stosunkowo zdro-

we drzewa. Chętnie żeruje w drzewostanach starszych,

silnie przerzedzonych, na słabszych siedliskach, chociaż

można go również spotkać w drzewostanach na pozór

zdrowych. Szczególnie często zasiedla drzewa żywico-

wane, uszkodzone przez pożar i osłabione przez zanie-

czyszczenia przemysłowe. Wzmożonemu występowa-

niu kornika ostrozębnego sprzyja również opanowanie

drzew przez obwar, powyżej którego szkodnik może

zakładać pod cienką korą chodniki macierzyste. Wyso-

kie zagęszczenie kornika ostrozębnego obserwowano

zwłaszcza w tych drzewostanach, w których drzewa

martwe nie były usuwane na bieżąco i gdzie pozostawa-

ły nieuprzątnięte wierzchołki i grube gałęzie.

Morfologia i biologiaChrząszcz długości 2,2-3,7 mm, o ciele walcowa-

tym, krępym, barwy od rdzawo- do ciemnobrunatnej,

a nawet czarnej. Pokrywy ma nieco dłuższe od przed-

plecza. Na ścięciu pokryw po obu stronach widoczne

są trzy ząbki, z których pierwszy od góry jest najmniej-

szy, a trzeci największy. U samca ząbek ten jest szeroki,

z boków spłaszczony i rozdwojony na wierzchołku,

u samicy - stożkowaty. Chrząszcz zimuje w żerowi-

sku. Rójka rozpoczyna się zwykle pod koniec maja lub

w pierwszych dniach czerwca. Kornik ostrozębny jest

gatunkiem wielożennym (poligamicznym). Do wygry-

zionej, obszernej komory godowej samiec może zwabić

nawet 12 samic, które drążą, najczęściej wzdłuż włó-

kien, gwiaździsto rozchodzące się chodniki macierzyste.

Chodniki te mają szerokość 2,0-2,5 mm oraz długość

20 cm i wrzynają się głęboko w biel. Poza tym są na

znacznej długości zapchane białymi trocinkami, które

nie wysypująsię z chodników macierzystych podczas

ich drążenia przez samice, jak to jest u innych korników.

W związku z tym trudno wcześnie wykryć zaatako-

wane drzewa. Ich korony rudzieją dopiero pod koniec

czerwca, kiedy szkodnik jest już w stadium poczwarki.

W chodnikach macierzystych samice wygryzają w nie-

ACUmodor

21

regularnych odstępach nyże jajowe. Wylęgające się z jaj

larwy drążą chodniki larwalne, na końcu których prze-

poczwarczają się w kolebkach poczwarkowych, lekko

zagłębionych w drewnie. Młode chrząszcze pojawiają

się w lipcu. Przed opuszczeniem żerowisk odbywają pod

korą w miejscu wylęgu żer uzupełniający, wygryzając

płatowate jamki i poszerzając końcowe odcinki chod-

ników larwalnych. Natomiast po opuszczeniu żerowisk

chrząszcze mogą wgryzać się w świeże gałęzie drzew

lub w szyję korzeniową 2-5 letnich sosen. Zależnie od

warunków pogodowych szkodnik ten ma generację

pojedynczą lub podwójną. Nie wyklucza się też istnie-

nia generacji siostrzanej. Atakuje głównie górne partie

drzew z cienka korą i grubsze gałęzie drzew stojących,

rzadziej ściętych. Żerowisko, w skład którego wchodzi

do 12 chodników macierzystych, w znacznym stopniu

narusza biel. Efektem tego są zaburzenia fizjologiczne

prowadzące do szybkiego zamierania zaatakowanych

przez kornika drzew i przerzedzania się drzewostanów.

Ponieważ kornik ostrozębny zasiedla drzewa stosun-

kowo zdrowe, inaczej niż czynią to pozostałe korniki,

a także z uwagi na trudności związane z wczesnym roz-

poznaniem zaatakowanych przez niego drzew, chrzą-

szcz ten jest jednym z najgroźniejszych szkodników

wtórnych sosny o znaczeniu lokalnym (ze względu na

wyspowy charakter występowania).

Ochrona drzewostanówSkuteczne zapobieganie i zwalczanie szkodnika polega

na:

• wyszukiwaniu i usuwaniu zasiedlonych drzew na

bieżąco przez cały rok, a przede wszystkim w okre-

sie letnio-jesiennym (drzewa te wyznacza się tylko

na podstawie wyglądu - igliwie szarzeje i rudzieje,

a kora jest charakterystycznie spękana i odstająca);

• usuwaniu z lasu świeżo ściętych drzew przed wylo-

tem młodego pokolenia;

• wykładaniu drzew pułapkowych z nieodcięty-

mi wierzchołkami. Pułapki wykłada się tylko

w drzewostanach średnich i starszych klas wieku,

w których licznie występuje kornik ostrozębny. Przy

ustalaniu liczby pułapek na 1 ha należy się wzoro-

wać na danych dla przypłaszczka granatka (terminy

wyłożenia pułapek są podobne u tych gatunków).

Na pułapki najlepiej nadają się drzewa zdrowe, któ-

rych strzała jest pokryta na znacznej długości cien-

ką korowiną.

Zastosowanie feromonówACUMODOR jest feromonem agregacyjnym słu-

żącym do zwabiania chrząszczy kornika ostrozęb-

nego. ACUMODOR umożliwia prognozowanie wy-

stępowania kornika ostrozębnego w drzewostanie,

lokalizację istniejących zagrożeń oraz określenie nasi-

lenia jego występowania. Do zwalczania kornika sto-

sujemy pułapki trójkątne IBL-2, IBL-3. Wywieszamy je

na przełomie maja i czerwca. Okres aktywnego dzia-

łania atraktantu ACUMODOR wynosi ok. 8 tygodni.

W ciągu tego czasu następuje stopniowe uwalnia-

nie się substancji wabiących. W I połowie lipca nale-

ży umieścić w pułapce nowy atraktant w celu zwa-

biania chrząszczy drugiej generacji, ewentualnie

generacji siostrzanej. W celach prognostycznych pu-

łapki wystawiamy w ciągu liniowym co ok. 100 m.

W drzewostanach zagrożonych w stopniu słabym nale-

ży wyłożyć 1 pułapkę na 4 ha, w stopniu średnim 1 -2

pułapki na 1 ha (w grupach po 2-3) oraz w stopniu sil-

nym i bardzo silnym 3-4 pułapki na 1 ha. Pułapki loka-

lizujemy w większych lukach, na obrzeżu drzewostanu,

w miejscach nasłonecznionych i przewiewnych.

Kornik sześciozębnyIps sexdentatus (L.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

SeXtodor

22

Kornik sześciozębny atakuje głównie sosnę pospolitą

lub inne gatunki sosen, rzadziej świerk, a sporadycznie

modrzew. Zasiedla przede wszystkim dolną część sosen

zarówno ściętych, jak i stojących.

WystępowanieZasiedla całą Europę i Azję Północną, aż po Koreę na

wschodzie kontynentu. W Polsce pospolity na terenie

całego kraju, głównie w drzewostanach osłabionych

przez zanieczyszczenia przemysłowe, żer szkodników

pierwotnych oraz hubę korzeni, opieńkę lub uszkodzo-

nych przez pożar, huragan, okiść i inne czynniki.

Morfologia i biologiaPod względem wielkości komik sześciozębny zajmu-

je drugie miejsce wśród korników żyjących w Polsce

po bielojadzie olbrzymim. Chrząszcz ma długość 5-8

mm. Jest brunatny lub brunatnoczarny, błyszczący,

o ciele owłosionym. Samce i samice na czole, nad apara-

tem gębowym, mają pojedynczy garbek, a powyżej po-

przeczną listewkę. U samców powyżej listewki znajduje

się lśniąca, gładka linia. Przedplecze duże, masywne,

w górnej części garbkowane, w dolnej rzadko, lecz wy-

raźnie kropkowane. Na ścięciach pokryw, zarówno

u samicy jak i u samca, znajduje się sześć ząbków,

z których czwarty od góry jest największy i opatrzony

na końcu ostro zakończonym, guziczkowatym zgru-

bieniem. Zimują zwykle chrząszcze w ściółce lub pod

korą starych sosen, niekiedy larwy i poczwarki w że-

rowiskach. Rójka odbywa się głównie w kwietniu-maju

i w lipcu-sierpniu. Zależnie od warunków atmos-

ferycznych kornik sześciozębny ma jedną lub dwie

generacje w ciągu roku oraz generację siostrzaną.

W czasie rójki samiec wygryza pod grubą korą drzew

ściętych lub stojących komorę godową szerokości 4-5

mm i zwabia tam przeważnie trzy, rzadziej dwie, czte-

ry lub sześć samic, które natychmiast przystępują do

drążenia chodników macierzystych długości do 50 cm

i szerokości 5 mm. Obecność korników zdradzają wy-

sypujące się białordzawe trocinki lub wycieki żywiczne

w dolnej części pnia drzew. Wygryzione chodniki ma-

cierzyste przebiegają wzdłuż włókien, przy czym na

drzewach stojących z trzech chodników jeden z nich

jest skierowany ku górze, a dwa ku dołowi. W każdym

chodniku samice wygryzają 3-4 otwory wentylacyjne,

a następnie składają pojedynczo w nyżach jaja w liczbie

60-70 sztuk. Wylęgłe larwy przystępują do wygryzania

chodników larwalnych długości 6-8 cm, które odcho-

dzą od chodników macierzystych pod kątem prostym.

Chodniki larwalne z reguły są nieregularnie rozmiesz-

czone po obu stronach chodnika macierzystego. Na-

tomiast kolebki poczwarkowe, w kształcie owalnych

miseczek, umieszczone są głęboko w korze. Młode

chrząszcze pojawiają się zwykle w lipcu i sierpniu. Przed

osiągnięciem dojrzałości płciowej odbywają one żer

uzupełniający w pobliżu kolebek poczwarkowych lub

w łyku i drewnie zasiedlonych drzew. Obraz ich żero-

wania ma palczasty, nieregularny kształt, niekiedy przy-

pomina poroże jeleni, podobnie jak u kornika drukarza.

Żerowisko narusza biel w małym stopniu, gdyż znajduje

się zwykle w korze.

Ochrona drzewostanówW Polsce kornik sześciozębny jest typowym szkodni-

kiem wtórnym. Atakuje przeważnie drzewa silnie osła-

bione i obumierające. Najchętniej opanowuje leżące

drzewa pułapkowe i przez dłuższy okres czasu pozosta-

jące w lesie złomy i wywroty. Licznie występuje na nie-

których składach nie okorowanego surowca sosnowego

oraz na zrębach, zwłaszcza na tych, na których drewno

23

pozyskane jest podczas tzw. cięć letnich i przeleguje

przez dłuższy czas nie zabezpieczone chemicznie. Pod-

czas masowego występowania zasiedla również nie

okorowane pniaki. Drewno zaatakowane przez kornika

sześciozębnego łatwo ulega zasinieniu. We Francji i in-

nych krajach zachodniej Europy atakuje również drzewa

zdrowe lub osłabione w niewielkim stopniu. Jest tam lo-

kalnie groźniejszym szkodnikiem niż cetyniec większy.

Od października do marca należy wywozić z lasu nie-

okorowane drewno z grubą korą, a przez cały rok usu-

wać z drzewostanów złomy i wywroty oraz drzewa

zamierające. Poza tym w kwietniu trzeba zabezpieczać

chemicznie drewno nieokorowane, które nie może być

wywiezione na bezpieczną odległość (ponad 3 km od

lasu) przed okresem rójki szkodnika.

Metody zwalczania polegają na:

• wyszukiwaniu, wyznaczaniu i usuwaniu drzew tro-

cinkowych w dwóch okresach - w kwietniu-maju

i w lipcu-sierpniu;

• korowaniu między kwietniem a wrześniem drzew

trocinkowych, pułapek oraz surowca na składnicach

śródleśnych i przyleśnych;

• wykładaniu drzew pułapkowych w dwóch seriach

- w kwietniu i czerwcu - w przypadku masowego

występowania szkodnika.

Zastosowanie feromonówSEXTODOR jest feromonem agregacyjnym służą-

cym do zwabiania chrząszczy kornika sześciozębnego.

SEXTODOR umożliwia prognozowanie występowania

kornika sześciozębnego w drzewostanie, lokalizację ist-

niejących zagrożeń oraz określenie nasilenia jego wy-

stępowania. Do zwalczania kornika stosujemy pułapki

trójkątne IBL-2, IBL-3. Wywieszamy je na przełomie

kwietnia i maja oraz lipca i sierpnia. Okres aktywne-

go działania atraktantu wynosi ok. 8 tygodni. W ciągu

tego czasu następuje stopniowe uwalnianie się sub-

stancji wabiących. W I połowie lipca należy umieścić

w pułapce nowy atraktant w celu zwabiania chrząsz-

czy drugiej generacji, ewentualnie generacji siostrzanej.

W celach prognostycznych pułapki wystawiamy w ciągu

liniowym co ok. 100 m. W drzewostanach zagrożonych

w stopniu słabym należy wyłożyć 1 pułapkę na 1 ha,

w stopniu silnym 2-5 pułapek na 1 ha. Pułapki lokali-

zujemy w większych lukach, na obrzeżu drzewostanu,

w miejscach nasłonecznionych i przewiewnych.

Kornik zrosłozębnyIps duplicatus (Sahib.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Kornik zrosłozębny w Europie atakuje głównie świerk,

czasem występuje na sośnie i limbie. Na Syberii atakuje

głównie modrzew. Opanowuje zwykle wierzchołkową

część drzew oraz grubsze gałęzie; najchętniej zasiedla

osłabione drzewa stojące.

WystępowanieGatunek rozprzestrzeniony w środkowej, północnej

i wschodniej Europie oraz południowej części Syberii.

W Europie Środkowej jest pospolity zarówno w górach

na wysokości ponad 1000 m n.p.m., jak i na nizinach.

dUplodor

24

W Polsce najczęściej można go spotkać w północno

-wschodnim i południowo-zachodnim zasięgu świerka.

Morfologia i biologiaChrząszcz długości 2,8-4,5 mm, o ciele walcowatym,

barwy ciemnobrunatnej lub prawie czarnej. Bardzo

podobny do kornika drukarza. Na ścięciu silnie błysz-

czących pokryw dobrze widoczne są cztery ząbki po

obu brzegach. U samca trzeci ząbek jest na końcu zgru-

biały i łączy się wspólną podstawą z drugim ząbkiem.

U samicy wszystkie ząbki są stożkowate. Chrząszcze zi-

mują w ściółce. Rójka odbywa się w kwietniu-maju oraz

w lipcu-sierpniu. Zależnie od warunków atmosferycz-

nych kornik zrosłozębny ma jedną lub dwie generacje

w ciągu roku. Samce wygryzają komory godowe, do

których wabią samice dzięki wytwarzaniu agregacyjne-

go feromonu składającego się z ipsdienolu i myrcenolu.

Zwabione samice zakładają od 1 do 5 (zwykle 2 lub 3)

chodników macierzystych odchodzących od komory go-

dowej. Chodniki larwalne są rzadko rozstawione, kręte.

Żerowisko kornika zrosłozębnego jest podobne do że-

rowiska kornika drukarza, ale dużo mniejsze. Również

cykl rozwojowy kornika zrosłozębnego zbliżony jest do

kornika drukarza.

Ochrona drzewostanówRodzaj i wielkość wyrządzanych szkód. Kornik zrosło-

zębny występuje przeważnie z drukarzem, zasiedlając

górne partie strzały w naświetlonych, otwartych miej-

scach w przerzedzonych drzewostanach. Wiatrołomy,

śniegołomy i pożary oraz żery foliofagów świerka sprzy-

jają masowemu występowaniu kornika zrosłozębnego.

W miarę zagęszczenia populacji tego szkodnika zwięk-

sza się w drzewostanie liczba opanowanych drzew zdro-

wych.

Z drzewostanów zagrożonych na bieżąco należy usu-

wać złomy, wywroty i drzewa osłabione razem z gałę-

ziami oraz chemicznie zabezpieczać w okresie wiosenno

- letnim gałęzie i wierzchołki przed zasiedleniem.

Skuteczne zwalczanie polega na wczesnym wyznacza-

niu i usuwaniu z lasu opanowanych przez szkodnika

drzew. Zabieg ten wykonuje się od kwietnia do wrze-

śnia. Wyraźnym objawem zasiedlenia drzewostanów

jest obsypywanie się igieł z tegorocznych pędów. Nie

należy wykładać pułapek z drzew ściętych, gdyż kornik

zrosłozębny słabo zasiedla leżące drzewa.

Zastosowanie feromonówDo odłowu kornika zrosłozębnego zaleca się stosowa-

nie pułapek IBL-2 i IBL-3 wraz z feromonem DUPLO-

DOR. W drzewostanach zagrożonych w stopniu słabym

należy wyłożyć 1 pułapkę na 4 ha, w stopniu średnim

1-2 pułapki na 1 ha (w grupach po 2-3) oraz w stopniu

silnym i bardzo silnym 3-4 pułapki na 1 ha (w grupach

po 4-6). W zdrowym drzewostanie odległość pułapek

od najbliższych świerków na nizinach nie powinna być

mniejsza niż 15 m, a w górach od ścian świerkowych -

30 m; w osłabionym drzewostanie - 30 m na nizinach

i 50 m w górach.

Krobik modrzewiowiecColeophora laricella (Hbn.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Krobik modrzewiowiec jest jednym z najgroźniejszych

chronicznych szkodników modrzewia europejskiego

i polskiego. Często pojawia się on przez wiele lat maso-

wo w drzewostanach różnych klas wieku. Z reguły opa-

da młode drzewa rosnące samotnie lub na skraju drze-

wostanu, a także górujące. Szczególnie chętnie zasiedla

modrzewie posadzone wzdłuż leśnych dróg.

Colodor

25

WystępowanieGatunek szeroko rozprzestrzeniony w całej Polsce

w miejscach gdzie występują modrzewie. Gąsienice

żerują głównie w igłach modrzewi, a niekiedy również

wejmutki.

Morfologia i biologiaMotyl długości 4-5 mm, o wąskich, wydłużonych skrzy-

dłach opatrzonych ciemną strzępiną. Przednie skrzy-

dła o rozpiętości 9-10 mm są brązowoszare, lekko

połyskujące, z czarnym kropkowaniem w części wierz-

chołkowej. Tylne skrzydła są ciemnoszare, od połowy

silnie zwężone. Głowa i tułów brązowoszare. Czuł-

ki u samca są brązowoszare, a u samicy jasno i ciemno

obrączkowane. Jajo bochenkowate, o średnicy 0,3 mm

i wysokości 0,2 mm, żółtawe lub pomarańczowe,

z 11-15 płytkimi, promieniście rozchodzącymi się row-

kami. Gąsienica długości 4-5 mm, czerwonobrązowa,

z ciemną, prawie czarną głową i tarczką. Ma trzy pary

nóg tułowiowych i cztery pary odwłokowych, z których

ostatnia jest największa. Poczwarka wąska, ciemnobru-

natna, długości 3,0-3,5 mm.

Rójka motyli trwa od drugiej połowy maja do początku

czerwca. Samice po kopulacji składają pojedynczo jaja

na spodniej stronie igieł modrzewi, ogółem około 50

sztuk. Po 10-12 dniach wylęgają się gąsieniczki, któ-

re wgryzają się do igieł i minują je, powodując ich od-

barwienie i żółknięcie. Od II i III stadium rozwojowego

(koniec lata - początek jesieni) sporządzają z wyjedzo-

nych igieł pochewki, w których zimują po uprzednim

ich przytwierdzeniu przędzą do pączków krótkopędów

lub w spękaniach kory. Wczesną wiosną następnego

roku, w okresie rozwoju młodych igieł modrzewi gąsie-

nice wysuwają z pochewki przednią część ciała i minują

świeżo wyrastające igły, zaczynając od ich wierzchołka.

W miarę wzrostu ciała sporządzają większe pochewki,

zszywając starą z nowo wyminowaną igłą. Jedna gą-

sienica niszczy w ciągu jesieni siedem, a podczas wio-

sny następnego roku około 80 igieł. Uszkodzone igły

odbarwiają się i skręcają. Żer obejmuje głównie obrze-

że korony drzewa. W ciągu rozwoju gąsienice linieją

czterokrotnie, a pod koniec maja przepoczwarczają się

w pochewkach. Po około dwóch tygodniach wylęgają

się motyle. Cykl rozwojowy jest jednoroczny.

Ochrona drzewostanówJedną z metod profilaktyki może być zmniejszanie

udziału w drzewostanach modrzewia europejskiego

i polskiego na rzecz modrzewi azjatyckich oraz ochro-

na ptaków owadożernych, głównie sikor, niszczących

zimujące gąsienice szkodnika. Prognozę dotyczącą

pojawiania się krobika modrzewiowca przeprowadza

się zimą, licząc zdrowe gąsieniczki w krótkopędach.

W przypadku stwierdzenia zagrożenia drzewosta-

nu modrzewiowego (1,5-2,0 zdrowych gąsieniczek na

jednym krótkopędzie) należy zastosować zabiegi

chemiczne przy użyciu preparatów kontaktowych lub

o działaniu systemicznym.

Zastosowanie feromonówDo wykrywania, prognozowania zagrożenia i ustala-

nia terminu stosowania zabiegów ratowniczych stosuje

się pułapki PL-1 i PL-2 z feromonem płciowym COLO-

DOR. Pułapki z dyspenserem COLODOR należy wy-

wieszać bezpośrednio przed rójką, to jest najczęściej

w pierwszej dekadzie maja. Wywiesza się je parami, na

wysokości ok. 2 m w odstępie co 20 m jedna od drugiej

- w kompleksach leśnych do 100 ha 2 pułapki na 25 ha,

a w kompleksach leśnych powyżej 100 ha 2 pułapki na

50 ha. Kontrolę pułapek należy przeprowadzać co 14

dni do końca rójki, w wypadku dużego zagęszczenia po-

pulacji szkodnika kontrolę należy przeprowadzać raz na

tydzień lub częściej. Przy ustalaniu terminu zabiegu pu-

łapki należy kontrolować co 3 dni.

Owocówka jabłkóweczkaCydia pomonella

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

pomodor

26

To jeden z najważniejszych szkodników jabłoni, może

także atakować grusze, śliwy. W warunkach naszego

kraju szkodnik ten rozwija się w dwóch pokoleniach, naj-

częściej jednak letnie jest mniej liczne i stanowi około

20–40% w ogólnej liczebności.

WystępowanieSzeroko rozpowszechniona w Polsce i w Europie, zawle-

czona do Ameryki Północnej.

Morfologia Owady dorosłe owocówki jabłkóweczki to motyle

długości około 10 mm, o rozpiętości skrzydeł 16–20

mm Pierwsza para skrzydeł jest brunatno-popielata

z błyszczącą, czarno-obrzeżoną plamą na końcu (tzw.

lusterko). Druga para skrzydeł jasno-brązowa. Jaja są

płaskie, lekko owalne o wymiarach 0,9 x 1,2 mm, lekko

opalizujące, a następnie mlecznobiałe. Gąsienice są bia-

ławe z różowym odcieniem i dorastają do 15 mm dłu-

gości Głowa i tarczka karkowa są brunatne. Poczwarki

długości 10 mm, początkowo są żółtawe, następnie ja-

sno- i wreszcie ciemnobrunatne.

RozwójWielkość pokolenia zależy w dużym stopniu od warun-

ków termicznych w sezonie, im cieplejsze lato, tym jest

ono liczniejsze. Zimują dorosłe gąsienice (V stadium)

w zakamarkach kory, w skrzynkach i paletach używa-

nych do zbioru i przechowywania owoców. Gąsienice

przepoczwarczają się wiosną (w kwietniu). Lot motyli

rozpoczyna się w maju, najczęściej w drugiej dekadzie.

Okres trwania lotu wynosi ok. 3 miesiące, do połowy

sierpnia. W drugim, trzecim dniu po wylocie zapłod-

nione samice zaczynają składanie jaj, których rozwój

w dobrych warunkach termicznych trwa 8–10 dni.

W 3–6 dniu po złożeniu jaj, przez osłonkę prześwituje

różowy krążek (zaczątek przewodu pokarmowego), a na

1–2 dni przed wylęgiem widać czarną główkę gąsienicy.

Zarówno lot motyli, jak i intensywne składanie jaj odby-

wa się w temperaturze powyżej 15°C. W początkowej

fazie lotu motyli (w maju), kiedy warunki pogodowe nie

są stabilne, okres rozwoju jaj może się znacznie wydłu-

żyć, nawet do ponad 3 tygodni.

SzkodliwośćGąsienice krótko po wylęgu wgryzają się do wnętrza

owoców. Otwory wgryzów powodowane przez świeżo

wylęgłe gąsienice są maleńkie, otoczone na obrzeżach

trocinami. Gąsienica drąży głęboki korytarz biegnący

do gniazda nasiennego, wypełniając go gruzełkowaty-

mi odchodami. W niektórych owocach oprócz otworu,

przez który wgryza się gąsienica, widać znacznie więk-

szy otwór wyjściowy. Porażone jabłka ze zniszczonymi

nasionami wcześniej dojrzewają i opadają. Okres rozwo-

ju gąsienic trwa około 23 dni. Po zakończeniu żerowania

gąsienice opuszczają owoc. Część z nich tworzy oprzę-

27

dy i zapada w diapauzę. Z innych po przepoczwarczeniu

wylatują motyle drugiego pokolenia (druga połowa lipca

– pierwsza połowa sierpnia). Jego szkodliwość też może

być bardzo duża. Często bowiem gąsienica zanim wgry-

zie się do wnętrza owocu kaleczy 2 lub 3 inne przylega-

jące jabłka.

Monitoring i zastosowanie feromonówPułapki feromonowe znacznie ułatwią podjęcie decy-

zji o potrzebie wykonania zabiegu zwalczającego. Aby

określić optymalny termin dla danego sadu w danym

sezonie, konieczne jest śledzenie lotu za pomocą puła-

pek feromonowych. Dotychczas próg zagrożenia dla

owocówki jabłkóweczki ustalano na podstawie pozio-

mu uszkodzeń owoców w poprzednim sezonie oraz

przeglądając zawiązki owoców i owoce na obecność jaj

owocówki oraz uszkodzeń. Ponad 0,5% „robaczywych”

jabłek w plonie zerwanym z drzew oznaczało, że w na-

stępnym roku owocówkę trzeba będzie zwalczać, ale

trudno było określić liczbę potrzebnych zabiegów. Z ko-

lei przeglądanie zawiązków w trakcie sezonu wegetacyj-

nego jest niezwykle czasochłonne, trudno jest znaleźć

reprezentatywną liczbę jaj, ponieważ motyle owocówki

składają jaja również na liściach.

Piędzik przedzimekOperophthera brumata (L.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Piędzik przedzimek jest jednym z najbardziej do-

kuczliwych polifagicznych gatunków motyli, zarówno

w drzewostanach liściastych, parkach leśnych, ogrodach

i sadach. Znanych jest ponad 100 gatunków roślin ży-

wicielskich tego szkodnika. Szkody wyrządzane są we

wszystkich klasach wieku, głównie w drzewostanach

z udziałem dębu, buka, graba, jesionu, brzozy-oraz wielu

innych gatunków drzew i krzewów, zwłaszcza z rodziny

Rosaceae. Przeciętnie gradacje piędzika z dużą regular-

nością powtarzają się co 8-10 lat.

Dzięki stosowaniu pułapek feromonowych sadownicy

unikną zabiegów niepotrzebnych, tych stosowanych na

wszelki wypadek, a opryskiwania będą wykonywane

w optymalnych terminach dostosowanych do rozwoju

szkodnika w danym sadzie, co wpłynie na zwiększenie

efektywności zwalczania. Liczebność letniego poko-

lenia modyfikowana jest również przez zastosowany

w danym sadzie program zwalczania pokolenia zimujące-

go, im bardziej skuteczny – tym mniej liczne. Obserwu-

jemy także duże zróżnicowanie w liczebności owocówki

jabłkóweczki w poszczególnych sadach. Są takie,

w których populacja tego szkodnika jest na tyle niska,

że okresowo nie ma potrzeby jej zwalczania. Z kolei

w sadach z wysoką liczebnością owocówki mogą być

potrzebne 2 lub 3 zabiegi zwalczające (1 lub 2 zabiegi

przeciwko pierwszemu pokoleniu i jeden na drugie). Dy-

namika wylotu motyli owocówki jabłkóweczki jest bar-

dzo zróżnicowana, w trakcie jego trwania obserwuje się

kilka okresów wzmożonych wylotów. Najczęściej pierw-

sze pokolenie zwalcza się w pierwszej połowie czerwca

(w niektóre lata już pod koniec maja) i ponownie w III de-

kadzie czerwca lub na początku lipca. Drugie pokolenie

najczęściej zwalcza się pod koniec lipca lub na początku

sierpnia

operodor

28

WystępowanieGatunek rozpowszechniony w całej Europie, Azji - aż po

wschodnią Syberię oraz na obydwu wybrzeżach Amery-

ki Północnej.

Morfologia i biologiaSamce motyli - rozpiętość skrzydeł 26-30 mm. Tło ich

przedniego skrzydła żółto-brunatne. Przepaski mało

wyraźne, cienkie, brunatne, lekko faliste. Tylne skrzy-

dło blado-brunatne jednobarwne. Samice, ze względu

na silną redukcję skrzydeł nie są zdolne do lotu. Są one

barwy ciemno-szarej. Długość ich ciała wynosi 6-7mm.

Długość skrzydeł nie przekracza połowy długości ciała.

Przednie skrzydło szare z ukośną szaro-czarną przepa-

ską. Tylne skrzydło jasno-szare z ciemno-szarą przepa-

ską. Rójka motyli od końca października do końca pierw-

szej dekady grudnia. Samice składają od 60 do 300 jaj

(najczęściej ok. 100) pojedynczo lub małymi grupami

na pniu i w koronie drzewa, w szczelinach kory i za-

głębieniach miedzy pączkami. Gąsienice wylęgają się

w końcu kwietnia i żerują do początku czerwca. Gąsie-

nica I stadium jest barwy czarnej. Następne 4 stadia

są barwy żółto-zielonej z 3 jasno-żółtymi paskami na

bokach i mają zielona puszkę głowową. Stadia okre-

śla się na podstawie szerokości ich puszki głowowej

(I stadium <0,31mm, II stadium 0,31-0,50 mm, III

stadium 0,51-0,75mm, IV stadium 0,76-1,06 mm, V

stadium >1,06 mm). Po zakończeniu żeru, na przeło-

mie maja i czerwca gąsienice opuszczają się na ziemię

i zagłębiają do gleby na głębokość 10-15 cm, gdzie ok.

połowy czerwca następuje przepoczwarczenie. Po-

czwarki (barwy brązowej o długości do 8 mm) przelegu-

ją w glebie do końca października, tj. do czasu rozpoczę-

cia się rójki motyli.

Ochrona drzewostanówNajwłaściwszą metodą zapobiegania gradacjom tego

szkodnika jest wzbogacanie składu gatunkowego drze-

wostanu oraz zmniejszanie udziału gatunków drzew

preferowanych przez polifaga. Istotne jest również wła-

ściwe kształtowanie struktury pionowej drzewostanu

przez wprowadzanie drugiego piętra i podszytu. Wielo-

piętrowe i wielogatunkowe drzewostany z warstwą sil-

nie rozwiniętego podszytu rzadziej i w mniejszym nasi-

leniu doświadczają masowych pojawów tego szkodnika.

Do prognozowania populacji piędzika przedzimka

w lasach od ponad 50 lat stosuje się pierścienie lepowe,

zakładane na drzewach na wysokości ok. 150 cm. Ich

szerokość nie powinna być mniejsza niż 20 cm. Obser-

wacje pierścieni prowadzi się co trzeci dzień od końca

października do końca I dekady grudnia. Przy każdej

kontroli liczy się i usuwa z pierścieni przylepione moty-

le. Jeśli na 1 cm obwodu pnia w sumie przypada jedna

samica lub więcej, to wiosną można liczyć się z powsta-

niem gołożeru w drzewostanie. Należy założyć 4 opa-

ski w kwadratowej siatce o boku 30 m w oddziałach,

w których w bieżącym sezonie zaobserwowano istotną

defoliację.

Pułapki feromonowePrzy zastosowaniu preparatu OPERODOR i pułapek

IBL-1 istnieje możliwość oceny zagęszczenia popula-

cji piędzika przedzimka w znacznym zakresie. Na silne

zagęszczenie populacji wskazują odłowy powyżej 3 ty-

sięcy samców na 1 pułapkę. Liczba pułapek, sposób ich

rozmieszczenia oraz termin ich ekspozycji powinien być

identyczny jak pierścieni lepowych.

Obliczanie ilości złowionych samców motyli wykonuje-

my tylko po zakończeniu rójki - ok. 10 grudnia.

29

Rytownik pospolityPityogenes chalcographus (L.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Rytownik pospolity jest jednym z najgroźniejszych

szkodników świerka. Często występuje wspólnie z kor-

nikiem drukarzem, zasiedlając wtedy górne części strzał

i gałęzie, a pozostawiając drukarzowi środek i dolną

część strzały.

WystępowanieSzkodnik zasiedla całą Europę oraz Azję Północną po

Koreę i Japonię na wschodzie. W Polsce występuje na

terenie całego kraju. Głównie atakuje świerk, ale czę-

sto można go spotkać także na sośnie. Sporadycznie

żeruje na jodle oraz innych drzewach iglastych. Zasiedla

osłabione drzewostany w różnym wieku. W starszych

drzewostanach atakuje przede wszystkim wierzchołki

drzew i gałęzie, zaś w młodych zasiedla drzewa na całej

ich długości.

Morfologia i biologiaChrząszcz długości 2,0-2,5 mm, lśniący, o ciele wal-

cowatym, wydłużonym, barwy ciemnobrunatnej lub

czarnej. Pokrywy sądwubarwne - ciemne u nasady,

rdzawobrunatne w pozostałej części, silnie kropkowane

i nieco zagłębione. U samca na ścięciu pokryw po obu

stronach dobrze widoczne są trzy ostre ząbki, jedna-

kowej wielkości. U samicy ząbki te są słabo wykształ-

cone. Zimuje chrząszcz, niekiedy larwa lub poczwarka,

w miejscu żerowania. Rójka odbywa się w kwietniu

-maju oraz w lipcu-sierpniu. Zależnie od warunków at-

mosferycznych szkodnik ma jedną lub dwie generacje

w ciągu roku. Wybiera miejsca lekko naświetlone - nie

znosi ani dużego zacienienia, ani nasłonecznienia. Wio-

sną samice drążą chodniki macierzyste rozchodzące się

gwiazdkowato od komory godowej. Liczba chodników

macierzystych wynosi 3-8, ich długość może dochodzić

do 6 cm, a szerokość wynosi około 1 mm. Chodniki

larwalne odchodzące od chodników macierzystych

z nyż jajowych są krótsze (2-4 cm długości) i położo-

ne gęsto obok siebie. Zaznaczają się dość wyraźnie na

cienkich sortymentach w bielu. Kolebki poczwarkowe

pod cienką korą są zagłębione w bielu, a pod grubą

- w miazdze. Młode chrząszcze odbywają żer

uzupełniający w miejscu wylęgu (rzadziej na

młodych gałęziach), wygryzając pod korą chodniki

w postaci nieregularnych, rozszerzonych jamek.

W młodnikach i drągowinach, zwłaszcza osłabionych

żerowaniem larw zawodnicy świerkowej i innych szkod-

ników leśnych, może wystąpić samodzielnie i wyrządzić

duże szkody. W miarę zagęszczenia populacji rytowni-

ka zwiększa się w drzewostanie liczba drzew zdrowych

CHAlCodor

30

opanowanych przez tego szkodnika. Takie drzewa są

wówczas chętnie zasiedlane przez kornika drukarza.

Zwiększa to znacznie rozmiar szkód powstających

w drzewostanach. Rytownik pospolity chętnie żeruje

także na drzewach ściętych oraz wywrotach i złomach.

Ochrona drzewostanówPrzez cały rok należy wywozić z lasu lub palić gałęzie

i wierzchołki wyciętych drzew, usuwać z drzewostanów

złomy, wywroty i drzewa osłabione razem z gałęziami

oraz w okresie wiosenno-letnim chemicznie zabezpie-

czać gałęzie i wierzchołki przed zasiedleniem.

Rytownik pospolity powinien być zwalczany poprzez:

• wykładanie drzew pułapkowych z gałęziami lub

stosów świeżych gałęzi (I seria - pod koniec marca,

II seria - pod koniec czerwca i na początku lipca).

• wykładanie wierzchołków i stosów gałęzi opryska-

nych insektycydem z przyczepionym feromonem

(materiał ten powinien być wyłożony i opryskany

przed rójką rytownika pospolitego, która rozpoczy-

na się krótko przed rójką kornika drukarza).

Zastosowanie feromonówWykładanie pułapek feromonowych (syntetyczny fe-

romon agregacyjny CHALCODOR należy stosować

w sztucznych pułapkach typu barierowego, nato-

miast nie powinny być stosowane pułapki rurowe).

W drzewostanach zagrożonych w słabym stopniu na-

leży wyłożyć jedną pułapkę na powierzchni ok. 1 ha,

natomiast w drzewostanach o średnim i silnym zagro-

żeniu należy je wykładać w grupach po 2-3 sztuki, na

skraju lub wewnątrz drzewostanu, w miejscach naświe-

tlonych. Odległość pułapek od najbliższych drzew w

drzewostanie osłabionym powinna wynosić: co najmniej

10-15 m - w młodnikach i drągowinach, oraz 5 m

- w starodrzewiach. Skuteczność odłowów chrząsz-

czy rytownika pospolitego do pułapek feromonowych

zwiększa się wraz z wysokością ich zawieszenia.

Stonka kukurydzianaDiabrotica virgifera

I

jaja

gąsienice

poczwarki

Dorosłe osobniki

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Groźny, kwarantannowy szkodnik kukurydzy.

WystępowanieStonka kukurydziana (dawniej - zachodnia kukurydzia-

na stonka korzeniowa) pochodzi z Ameryki Północnej,

gdzie obecnie stanowi poważne zagrożenie dla upraw

kukurydzy. Do Europy została prawdopodobnie zawle-

czona wraz z transportami lotniczymi. Pierwsze osob-

niki stonki kukurydzianej znaleziono w Serbii, w 1992

roku. Pierwsze wystąpienie tego gatunku w Polsce

stwierdzono w 2005 roku na terenie gminy Trzebowni-

sko.

BiologiaGatunek inwazyjnego chrząszcza z rodziny stonkowa-

tych. Postać dorosła niewielkich rozmiarów o długości

od 4–7 mm. Pokrywy skrzydeł o barwie żółtej przez po-

marańczową, aż do całkowicie czarnej, często plamiste.

Ciało samców jest w znacznej części jednolicie czarne.

Przedplecze w zarysie zbliżone jest do kwadratu. Głowa

jest błyszcząca, barwy od słomkowej do czarnej. Czułki

są długie, nitkowate, brązowe, przy czym pierwsze trzy

segmenty zwykle są jaśniejsze od pozostałych. Odnóża

są koloru od żółtego do brązowego. Larwy mają smu-

kły, pomarszczony kształt w kolorze biało-kremowym

z brązową głową. W zależności od stadium rozwojowe-

go osiągają od 1 do 18 mm długości.

RozwójStonka kukurydziana w strefie klimatu umiarkowane-

go rozwija jedno pokolenie w ciągu roku. Stadium zi-

mującym są jaja składane przez samice u podstawy ro-

ślin kukurydzy. Wiosną wraz ze wschodami kukurydzy

pojawiają się pierwsze larwy, które przechodzą przez

dIAbrodor

31

trzy stadia rozwojowe. Larwy po osiągnięciu dojrzało-

ści przepoczwarczają się w glebie. Pierwsze osobniki

dorosłe można zaobserwować pod koniec czerwca lub

na początku lipca. Chrząszcze są aktywne rano oraz

wieczorem. W sierpniu samice rozpoczynają składa-

nie jaj. Samice składają jaja w okresie od połowy lata

do września - ich ilość może wynosić od 100 nawet do

1000 jaj. Są one składane w glebie, na głębokości 15 cm,

u podstawy łodygi. Tam też zimują. Larwy wylęgają się

w okresie od połowy maja do końca czerwca. Gdy za-

kończą żerowanie, przepoczwarczają się. Ta faza ich

rozwoju przebiega od końca czerwca do końca sierpnia.

SzkodliwośćKukurydza uszkadzana jest zarówno przez larwy jak

i osobniki dorosłe. Najgroźniejsze dla roślin jest żero-

wanie larw na korzeniach. Larwy bytujące w glebie

wgryzają się w korzenie, penetrują je aż do nasady

skutkiem czego jest wnikanie patogenów, a czasem

wyleganie całych roślin. Larwy najpierw odżywiają się

włośnikami prowadząc do ich brązowienia i gnicia,

a następnie wgryzają się do rdzenia większych korzeni.

Korzenie są często uszkodzone aż do podstawy rośliny.

Na skutek żerowania może dojść do deformacji nad-

ziemnej części roślin, a nawet wylegania całych roślin.

Z kolei chrząszcze odżywiają się głównie pyłkiem kwia-

towym i znamionami kwiatów, rzadziej liście i odsłonięte

ziarna. Ich żerowanie prowadzi często do ograniczenia

zapylania kwiatów kukurydzy. A to z kolei przyczynia się

do znacznego zmniejszenia się rozmiaru kolby, jej znie-

kształcenia oraz obniżenia liczby nasion - skutkiem tego

są straty w plonach. Natomiast w przypadku żerowania

szkodnika na liściach, zmniejsza się ich powierzchnia

asymilacyjna oraz uszkadza się ich tkanka.

32

Strzygonia choinówka jest w Polsce, po brudnicy mnisz-

ce, najgroźniejszym szkodnikiem liściożernym sosny.

WystępowanieGłównie występuje w litych borach sosnowych młod-

szych, średnich i starszych klas wieku, rosnących na

ubogich siedliskach, gdzie przeciętna ilość opadów

atmosferycznych nie przekracza rocznie 700 mm.

Morfologia i biologiaMotyl o rozpiętości skrzydeł 30-35 mm, ciele krępym,

głowie i tułowiu silnie owłosionym, z oczami otoczony-

mi szlarą jak u sów. Przednie skrzydła długie i wąskie,

o zmiennej barwie, najczęściej koloru rdzawobrunat-

nego, z dwiema charakterystycznymi, białawymi plam-

kami, z których pierwsza ma okrągły zarys, a druga,

większa - nerkowaty. Druga para skrzydeł jednolicie

ciemnobrunatna, z białą strzępiną. W czasie spoczynku

motyle składają skrzydła daszkowato. Jajo kuliste, nieco

spłaszczone, średnicy ok. 0,9 mm, od góry delikatnie że-

berkowane. Gąsienica szesnastonoga, żółtawozielona,

z jasnobrązową głową. Na grzbiecie ma 3-5 białawych

pasków, na bokach tuż nad odnóżami pomarańczowo-

żółte linie. W pierwszym okresie życia gąsienice wsku-

tek niedorozwoju pierwszych par nóg odwłokowych

poruszają się „mierząc”, podobnie jak gąsienice mier-

nikowców. Gąsienica ma pięć stadiów rozwojowych.

W trzecim stadium osiąga długość do 18 mm oraz zielo-

ne ubarwienie i zdolność chodzenia. Poczwarka wydłu-

żona, ciemnobrunatna, błyszcząca, na grzbietowej stro-

nie czwartego segmentu odwłokowego ma nerkowaty

wzgórek, a na zakończeniu odwłoka dwie duże, ostre

szczecinki.

Wylęganie się motyli z poczwarek rozpoczyna się za-

zwyczaj w pierwszej połowie kwietnia i trwa do poło-

wy maja. W drzewostanach bez podszytu i o ubogim

runie, w miejscach nasłonecznionych można spotkać

świeżo wylęgłe motyle nawet w marcu. Właściwa rójka

odbywa się dopiero po zachodzie słońca i trwa zazwy-

czaj około jednej godziny. Najintensywniej przebiega

w ciepłe, chmurne wieczory. Kopulacja ma miejsce nocą

w koronach drzew. Motyle odżywiają się spadzią wy-

dzielaną przez mszyce. Wykazują one dużą odporność

na spadki temperatury. Żyją 3-4 tygodnie. W ciągu dnia

siedzą w koronach drzew. Zapłodnione samice składają

jaja na igłach sosen, najczęściej w dolnej (około 40 %)

i środkowej (około 40%) części korony, w sznureczko-

watych złożach od 2 do 25 sztuk (przeważnie po 4-8).

Jedna samica składa 100-210 jaj, z których po dziewię-

ciu dniach, niekiedy nawet po miesiącu (w zależności od

temperatury), zaczynają wylęgać się gąsienice. Nasile-

nie ich wylęgu przypada zwykle na drugą dekadę maja.

Świeżo wylęgłe gąsienice wędrują w kierunku wierz-

chołkowej części drzewa, gdzie nagryzają pączki oraz

igły i korę świeżych pędów. Silniej uszkodzone pędy

więdną i obumierają. W późniejszych stadiach rozwo-

jowych rozpoczynają żer na starych igłach. Najpierw

ogryzają je po bokach, a potem zjadają aż po pochew-

kę. W ciepłe i suche lata kończą swój rozwój w końcu

czerwca, natomiast w wilgotne i chłodne mogą żerować

nawet do sierpnia i osiągają długość do 4 cm. Następnie

schodzą do ściółki lub gleby mineralnej (na głębokość

do 3 cm), gdzie przepoczwarczają się. Stadium poczwar-

ki trwa do wiosny następnego roku.

Strzygonia choinówkaPanolis flammea (Schiff.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

pANAdor

33

Ochrona ekosystemów leśnychNa przebieg gradacji strzygoni choinówki duży wpływ

mają owady pasożytnicze i drapieżne (kruszynek, wo-

recznica łuskowata i inne) oraz choroby bakteryjne

i grzybowe (owadomórka sówkowa itp.), a spośród krę-

gowców - dziki, ptaki, borsuki, jeże, ryjówki i nietoperze.

W drzewostanach, w których strzygonia występowała

w gradacjach, należy dążyć do urozmaicenia składu ga-

tunkowego oraz wprowadzać podszyty, domieszki bio-

cenotyczne i wzmacniać opór środowiska przez ochro-

nę i zagęszczenie populacji ptactwa owadożernego,

sztuczną kolonizację mrówek itp. W okresie gradacji po-

winno wstrzymać się odstrzał dzików.

Prognozę występowania strzygoni choinów-

ki opracowuje się na pod stawie jesiennych po-

szukiwań w ściółce. W miejscach masowego wy-

stępowania szkodnika, gdzie może dojść do

żerów zupełnych, gąsienice zwalcza się za pomocą

biologicznych i chemicznych środków ochrony roślin.

Zastosowanie feromonówDo wykrywania, porognozowania występowania

i ustalania terminu zabiegów ratowniczych strzygoni

choinówki wykorzystuje się pułapki IBL-1 z feromo-

nem PANODOR. Pułapki z dyspenserem PANODOR

należy wywieszać bezpośrednio przed spodziewaną

rójką strzygoni - w kompleksach leśnych do 500 ha - 1

pułapkę na każde 25 ha, a w kompleksach powyżej 500

ha - 1 pułapkę na każde 50 ha. Kontrolę pułapek nale-

ży przeprowadzać jednorazowo po zakończeniu rójki,

a przy ustalaniu terminu zabiegu co 2 dni.

Szeliniak sosnowiec i świerkowiecHylobius abietis (L)., Hylobius pinastri (Gyll.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Obydwa gatunki szeliniaków są jednymi z najgroźniej-

szych szkodników upraw drzew iglastych.

WystępowanieRyjkowce te występują zwykle wspólnie na całym ob-

szarze rozprzestrzenienia drzew iglastych. Chrząszcze

szeliniaka sosnowca żerują prawie na wszystkich gatun-

kach drzew i krzewów iglastych i liściastych oraz na ro-

ślinności runa. Materiałem lęgowym dla obu gatunków

są świeże pniaki po ściętych sosnach i świerkach.

Morfologia i biologiaOba gatunki są do siebie podobne. Chrząszcz szeliniaka

sosnowca ma długość ciała 6-15 mm, a szeliniaka świer-

kowca 6-10 mm. Samice są większe i cięższe niż samce.

Ciało szeliniaka sosnowca jest krępe, przedplecze wal-

cowate z dwiema jaśniejszymi smugami. Ciało szeliniaka

świerkowca jest smukłe, barwy czekoladowobrunatnej

Hylodor

34

z wyraźnym połyskiem. U obu gatunków jaja są białawe,

owalne, długości do 2 mm. Larwy również białe, dłu-

gości 12-23 mm, beznogie, łukowato zgięte, z brązową

głową oraz potężnymi żuwaczkami. Poczwarki kremo-

wobiałe typu wolnego, z wyraźnie widocznym ryjkiem

i dwoma wzgórkami na końcu ciała. Biologia obydwu

gatunków szeliniaków jest podobna. Zimują chrząszcze

i larwy. Chrząszcze pojawiają się w kwietniu lub na po-

czątku maja, gdy temperatura powietrza osiąga 8-10°C.

Rójka i składanie jaj trwają od kwietnia do września,

z największym nasileniem w maju i drugiej połowie lipca

lub w sierpniu. Chrząszcze latają w późnych godzinach

południowych lub wieczorem przy temperaturze po-

wietrza ponad 14°C. Po odbyciu żeru i kopulacji samice

od maja do września składają jaja na korzeniach (o gru-

bości 1-10 cm) ściętych zeszłorocznych i tegorocznych

sosen lub świerków. Jedna samica może pojedynczo

lub partiami złożyć do 150 jaj. Stadium jaja w zależności

od temperatury trwa od 7 do 30 dni. Lęgnące się larwy

żerują w korzeniach. Larwy po piątym stadium rozwo-

jowym przystępują do przepoczwarczenia w korze lub

bielu - w wygryzionych kolebkach poczwarkowych za-

tkanych drobnymi wiórkami. Stadium poczwarki trwa

od 2 do 4 tygodni. Część młodych chrząszczy lęgnie się

w sierpniu tego samego roku, pozostałe, po przezimo-

waniu w miejscu przepoczwarczenia, pojawiają się wio-

sną następnego roku.

Chrząszcze prowadzą głównie nocny tryb życia. Sa-

dzonki giną w wyniku przegryzania ich strzałek.

W czerwcu i lipcu chrząszcze udają się w korony starych

drzew gdzie uszkadzają gałęzie. W miejscach uszkodzo-

nej kory powstają różnego typu zrakowacenia. Genera-

cja jednoroczna lub dwuletnia.

Ochrona uprawMasowemu występowaniu szeliniaków można zapobiec

poprzez:

• unikanie zakładania rozległych powierzchni zrębów

zupełnych;

• oczyszczanie zrębów z odpadów;

• usuwanie pniaków ze zrębów lub ich korowanie;

• przestrzeganie długich nawrotów cięć (nie krót-

szych niż 6 lat);

• zaniechanie stosowania ścinki letniej;

• wstrzymanie się z odnawianiem zrębów przez okres

2-3 lat;

• odnowienia samosiewem lub siewem;

• zakładanie wielogatunkowych upraw przy staran-

nym doborze materiału sadzeniowego;

• prowadzenie stałej kontroli upraw w okresie wege-

tacyjnym i rejestrowanie uszkodzeń;

• kopanie rowków izolacyjnych wokół szkółek.

Jako metody ograniczania liczebności populacji szelinia-

ka sosnowca i świerkowca należy stosować:

• izolacyjne rowki chwytne w świeżo założonych

szkółkach i uprawach;

• pułapki naturalne w postaci wałków sosnowych,

szczap z łykiem przykrytym darnią itp.;

• wykładanie na uprawach co 2-3 tygodnie świeżych

gałęzi, pozyskiwanych z podkrzesywania młodni-

ków;

• maczanie sadzonek w roztworze preparatów che-

micznych przed sadzeniem;

• opryskiwanie środkami chemicznymi o działaniu

kontaktowym.

Zastosowanie kairomonówDo wykrywania, prognozowania zagrożenia i zwalcza-

nia szeliniaków można stosować pułapki IBL-4 z HY-

LODOREM. Przy prognozowaniu należy wyłożyć 5-10

pułapek na 1 ha, a przy zabiegach ratowniczych 11-50.

Pułapki należy wyłożyć najpóźniej do 15 kwietnia, kon-

trolować je raz lub dwa razy w tygodniu w zależności

od temperatury i wielkości odłowów. Odłowione chrzą-

szcze po wyjęciu z pułapek należy zniszczyć, a owady

pożyteczne uwolnić. Przy wykładaniu pułapek należy

bezwzględnie używać szablonu do wyciskania rowków.

Znaczne ograniczenie populacji szeliniaków można uzy-

skać również przyczepiając HYLODOR do wałków pu-

łapkowych opryskanych uprzednio insektycydem.

35

Jednym z najgroźniejszych foliofagów świerka w Polsce

jest wskaźnica modrzewianeczka, gatunek ten atakuje

świerczyny wszystkich klas wieku.

WystępowanieW Polsce szkodnik występuje na terenie całego kraju.

Żerowanie gąsienic wskaźnicy modrzewianeczki rozpo-

czyna się od części wierzchołkowej drzew i postępuje

ku dołowi. W przypadku dużego zagęszczenia popula-

cji owada uszkodzone zostają całe korony. Ogryzane są

przede wszystkim tegoroczne igły. Pędy pozbawione

igieł giną. Kilkuletnie żery osłabiają drzewa. Przy chro-

nicznym występowaniu owadów przyrost masy drzew

zmniejsza się o 20-30%, a urodzaj nasion o około 65%.

Morfologia i biologiaMotyl o rozpiętości skrzydeł 18-20 mm. Przednie

skrzydła wydłużone, błyszczące, z ciemnobrązowymi

plamami i prążkami oraz szarą strzępiną. Skrzydła tyl-

ne są jednolicie szarobrązowe, z jasnoszarą strzępiną,

nieco szersze od przednich. Jajo wskaźnicy ma kształt

owalny, barwę żółtopomarańczową z odcieniem zie-

lonym. Jest lekko spłaszczone, o wymiarach 0,7x0,5

mm. Młode gąsienice mają barwę ciemną wyrośnięte

brudnozieloną oraz ciemnozielone prążki na grzbiecie

i obu bokach ciała. Głowa i tarczka są koloru czarnego.

Gąsienice wyrośnięte osiągają długość 10-12 mm. Po-

czwarka ma barwę brązową, a długość około 8 mm. Na

grzbietowej stronie segmentów odwłokowych znajdują

się poprzeczne rządki małych haczyków umożliwiają-

cych wydostanie się poczwarki z oprzędu. Rójka odby-

wa się od końca lipca i trwa do pierwszych dni września.

Zapłodnione samice składają jaja w grupach po 3-6

sztuk, a niekiedy i więcej. Jaja składane są pod łuskami

kory w wierzchołkowej części drzew głównie na strza-

le, ale także na gałęziach. Wskaźnica modrzewianeczka

zimuje w stadium jaja. Wylęg gąsienic następuje wiosną

w okresie rozwoju młodych pędów. W naszych warun-

kach klimatycznych okres ten przypada na koniec maja

i czerwiec. Okres wylęgania gąsienic z jaj trwa 10-20

dni. Świeżo wylęgłe gąsienice udają się na pączki, wgry-

zają się pod ich łuski i drążą w nich kanaliki. W później-

szym okresie ogryzają wszystkie igły tegorocznego

przyrostu. Uszkodzone igły brunatnieją. Żerowanie

gąsienic połączone z przędzeniem trwa 4-5 tygodni.

Gąsienice w czasie swego rozwoju przechodzą pięć sta-

diów larwalnych. W drugiej połowie czerwca wyrośnię-

te gąsienice opuszczająsię po nitkach przędzy na zie-

mię i zakopują w wierzchniej warstwie ściółki. Tam też

następuje przepoczwarczenie. Po upływie 2-3 tygodni

rozpoczyna się wylot motyli.

Ochrona drzewostanówW okresie trwania gradacji wskaźnicy modrzewianeczki

należy skoncentrować działania na walce ze szkodnika-

mi wtórnymi i poprawie stanu sanitarnego zagrożonych

kompleksów leśnych. Silnie zaatakowane drzewostany

należy ratować poprzez opryskiwanie odpowiednimi

insektycydami przy użyciu samolotów lub śmigłowców.

Najwłaściwszym momentem rozpoczęcia zabiegów

ochronnych jest okres przechodzenia gąsienic do rozwi-

jających się pączków.

Zastosowanie feromonówDo wykrywania, prognozowania występowania i usta-

lania terminu zwalczania wskaźnicy modrzewianeczki

stosuje się pułapki PL-1 i PL-2 z feromonem płciowym

o nazwie RHYODOR. Pułapki z dyspenserem

RHYODOR należy wywieszać bezpośrednio przed rój-

ką na wysokości około 2 m nad ziemią - w kompleksach

leśnych do 500 ha 3 szt. na 250 ha, a w kompleksach

powyżej 500 ha - 3 szt. na 500 ha. Na każdej po-

wierzchni zaleca się wywieszenie 3 pułapek na obrze-

żach drzewostanów w rzędzie, w odległości 50 m od

Wskaźnica modrzewianeczkaZeiraphera griseana (Hbn.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

tomodorrHyodor

36

Jest jednym z najniebezpieczniejszych i najgroźniej-

szych szkodników spotykanych w sadach i na działkach.

WystępowanieWydłubka oczateczka występuje powszechnie w pol-

skich sadach. Szczególnie licznie w tych zaniedbanych

oraz tych których ograniczono liczbę zabiegów insekty-

cydami. Jest to gatunek dominujący w niechronionych

sadach przydomowych.

MorfologiaWydłubka oczateczka jest jedną z najmniejszych zwójek

spotkanych w sadach o rozpiętości skrzydeł 12-16 mm.

Przednie skrzydła podzielone są na trzy części: nasa-

dową – ciemnoszarą, środkową – białą i końcową szarą

z wyraźnym rysunkiem. Gąsienica dorasta do 12 mm.

Najmłodsze gąsienice są żółtopomarańczowe lub brą-

zowo czerwone, starsze czerwonobrunatne lub żółto-

brunatne z czarnymi brodawkami i czarną głową.

RozwójU wydłubki oczateczki występuje jedno pokolenie

w ciągu roku, a wysoka szkodliwość tego gatunku wy-

nika z bardzo długiego czasu żerowania gąsienic. Wio-

sną zaczynają już żerowanie w nierozwiniętych pąkach.

Przepoczwarczanie rozpoczyna się w połowie maja,

a kończy dopiero na początku czerwca. Związany jest

z tym nierównomierny wylot motyli i składanie jaj, któ-

re rozpoczyna się na początku czerwca i trwa około 2,5

miesiąca.

SzkodliwośćGąsienice mogą żerować na liściach i owocach do póź-

nej jesieni. Wiosenne żerowanie gąsienic odbywa się

w ściśle oplecionych rozetkach liściowych lub kwiato-

wych, prowadząc do ich całkowitego zniszczenia. Żero-

wanie gąsienic latem odbywa się po dolnej stronie liści,

pod oprzędem i polega na szkieletowaniu skórki. Gąsie-

nice wygryzają także niewielkie otworki na powierzchni

skórki owoców co prowadzi do powstawania skorkowa-

ceń zmniejszających wartość owoców. Może się to stać

przyczyną ich zainfekowania organizmami chorobo-

twórczymi.

Wydłubka oczateczkaSpilonota ocellana

I

jaja

gąsienice

poczwarki

Dorosłe osobniki

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

siebie. Kontrolę pułapek należy prowadzić co 14 dni,

w wypadku dużego zagęszczenia populacji wskaźni-

cy - raz na tydzień lub częściej. Przy ustalaniu terminu

zwalczania pułapki należy kontrolować co 2 dni.

tomodorSpIlodor

37

Gatunek rozprzestrzeniony w zachodniej i środkowej

części Europy oraz w południowych obszarach europej-

skiej części byłego ZSRR, notowany ponadto w jednej

południowej prowincji Szwecji, Azji Mniejszej i Afryki

Zachodnio-Północnej.

WystępowanieW Polsce wyrynnik dębowiec znany jest z nielicznych

stanowisk rozproszonych w różnych częściach kra-

ju. Żeruje głównie na dębie, rzadziej na buku i jesionie,

wyjątkowo na czereśni.

MorfologiaWyrynniki należą do rodziny kornikowatych - Scolyti-

dae. Są to niewielkie chrząszcze o długości od 5 do 5,5

mm. Ciało mają brunatne, walcowate.

RozwójWyrynnik ma jedno pokolenie w ciągu roku.

SzkodliwośćNajczęściej atakuje dęby, niekiedy także buki, wiązy

i jesiony. Niszczy zarówno grube drzewa stojące, jak

i leżące kłody oraz pniaki. Wygryza chodniki do rdzenia

drewna przede wszystkim w drzewach chorych, często

także w pniakach. Jest szkodnikiem technicznym drew-

na, gdyż drąży w nim chodniki, niekiedy w głąb do 30

cm, wprowadzając do niego zarodniki symbiotycznego

grzyba rosnącego na ścianach chodnika. Samica wgry-

za się do drewna w kierunku promienistym, wygryza

chodniki boczne średnicy około 2,5 mm biegnące

w płaszczyźnie słoja. Od chodników bocznych drew-

na samica może wygryzać nowe chodniki poprzeczne

wzdłuż słoja. Samiec towarzyszy samicy usuwając na

zewnątrz z chodników wiórki i trocinki. Wylęgłe larwy

wygryzają chodniki w górę i w dół, prawie równolegle

do włókien i odżywiają się symbiotycznym grzybem.

Monitoring i zastosowanie feromonówDyspensery feromonowe mocuje się w pułapce IBL-2

w przeznaczonym do tego celu wycięciu na ekranie,

natomiast w pułapkach szczelinowych – zawiesza fero-

mony wewnątrz. Zalecane miejsca wystawienia puła-

pek to drzewostany dębowe, mygły, składnice surowca

drzewnego. Pułapki należy wykładać do końca czerwca

po 3-5 pułapek w miejscu odłowu co 30 m. Kontrola pu-

łapek co 7–14 dni w zależności od wielkości odłowów,

opadów i temperatury.

Wyrynik dębowiecPlatypus cylindrus

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

CylINdrodor

38

W Polsce występuje kilkanaście gatunków motyli żeru-

jących na liściach jabłoni. Jednak poważne zagrożenie

stwarza tylko kilka, a wśród nich zwójki - rodzina ma-

łych motyli aktywnych o zmierzchu i w nocy. Ich nazwa

wzięła się z tego, że gąsienice wielu gatunków (choć nie

wszystkie) zwijają za pomocą przędzy liście, na których

żerują. Uszkodzenia liści jabłoni powodują: zwójka siat-

kóweczka, zwójka różóweczka, wydłubka oczateczka.

W ostatnich latach, na skutek ocieplania się klimatu, dru-

gie pokolenie zwójek jest coraz bardziej aktywne, powo-

dując w niektóre lata poważne szkody w sadach.

W Polsce jest powszechna, w ostatnich latach występu-

je masowo szczególnie na jabłoniach, śliwach i porzecz-

kach.

WystępowanieGównie rejony centralnej Polski, gdzie w ostatnich

latach obserwuje się wysoką presję tego gatunku.

MorfologiaJest to motyl z rodziny zwójkowatych o wyraźnym dy-

morfizmie płciowym. U samców rozpiętość skrzydeł do

19 mm, barwy jasnobrązowej do purpurowobrązowej

oraz ciemny rysunek. U samic skrzydła rozpiętości do

24 mm, oliwkowe i oliwkowobrunatnych z niewyraźnym

rysunkiem. Druga para skrzydeł jest szara. Jaja są owal-

ne, płaskie i składane na korze w złożach od kilkunastu

do kilkudziesięciu sztuk. Początkowo gąsienice są żółto-

zielone z czarną głową, a następnie zielone, ciemniejsze

w grzbietowej części z ciemnobrązową głową. Gąsienica

dorasta do 22 mm.

RozwójNa krzewach owocowych motyle składają zimujące jaja

w dolnej partii krzewów. Zimują jaja zwójki na korze

w złożach. Złoża te dobrze widoczne są w okresie bez-

listnym drzew (łatwo je odszukać w tym czasie). Wyląg

gąsienic trwa zwykle kilka dni. Gąsienice wylęgają się

z jaj wiosną w momencie, gdy jabłonie są w fazie zielone-

go pąka w końcu kwietnia i na początku maja. Żerowa-

nie ich i rozwój trwa do połowy czerwca. Następnie do-

chodzi do przepoczwarczenia w zwiniętych liściach pod

koniec czerwca bądź na początku lipca. Lot dorosłych

motyli trwa do końca lipca. Samica zwójki różóweczki

składa w 3-4 złożach do 250 jaj. W ciągu całego okresu

wegetacji występuje jedno pokolenie szkodnika.

SzkodliwośćSzkodliwość tego gatunku może być znacząca. Młode

gąsienice szybko rozchodzą się w koronie drzew lub

krzewów owocowych, m.in. na jabłoniach, gruszach,

śliwach, brzoskwiniach i pigwach. Uszkadzają zawiąz-

Zwójka różóweczkaArchips rosana

I

jaja

gąsienice

poczwarki

Dorosłe osobniki

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

roSodor

39

Zwójka siatkóweczka żeruje na wszystkich gatunkach

drzew i krzewów sadowniczych. Wiosną gąsienice nisz-

czą rozwijające się liście, pąki kwiatowe i kwiaty. Bar-

dzo groźne są gąsienice drugiego pokolenia, które że-

rują na dojrzewających owocach i obniżają ich wartość

handlową.

WystępowanieW ostatnich latach pojawiła się licznie w centralnej

Polsce.

Morfologia i biologiaZwójka siatkóweczka to niewielki owad z rzędu motyli.

Tło skrzydeł przednich jest barwy żółtordzawej lub ja-

snopomarańczowobrązowej z ciemniejszym czerwona-

wym lub brunatnym rysunkiem w kształcie nieregular-

nej, delikatnej siateczki. Samice mają przednie skrzydła

w kolorze szarobrązowym, a samce – rdzawobrązowe

z ciemnymi plamkami. Tylne skrzydła są szarobrunat-

ne lub szarożółte. Zwójka siatkóweczka ma rozpiętość

skrzydeł od 1,5 do 2,2 cm. Samica składa jaja w zło-

żach liczących do 80 sztuk. Można je znaleźć na górnej

stronie liści i na owocach. Jaja mają kolor żółtozielony.

Gąsienice zwójki siatkóweczki osiągają do 20 mm dłu-

gości. Mogą przybierać różne odcienie zieleni – od ko-

loru zielonożółtego przez oliwkowy do ciemnozielonego

z żółtymi brodawkami oraz jasnobrązową głową. Cha-

rakterystyczna dla starszych gąsienic jest jasnobrązowa

Zwójka siatkóweczkaAdoxophyes orana

I

jaja

gąsienice

poczwarki

Dorosłe osobniki

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

ki i owoce, wyżerając w nich rozległe otwory. Mocno

uszkodzone zawiązki mogą opadać. Owoce z rozległymi

bliznami nie nadają się do handlu. Gąsienice żerują tak-

że w zwiniętych w charakterystyczną rurkę i sprzędzio-

nych przez siebie liściach, powodując niekiedy szkody

w uprawach porzeczek, głównie w matecznikach. Po-

dobne szkody, jak zwójka różóweczka, powoduje zwójka

porzeczkóweczka.

Monitoring i zastosowanie feromonówŚrodek feromonowy do wabienia motyla zwójki różó-

weczki do pułapek typu PL UNI, pułapek lejkowych

lub do przyklejania na opasce lepnej w celu zwiększe-

nia skuteczności opaski. Jest to substancja biologicznie

czynna, która zwabia tylko i wyłącznie samce motyli

tego gatunku. Dyspenser należy wyjąć z opakowania

i umieścić w pułapkach, które najlepiej rozwiesić

w dolnej koronie drzewa na najniższych gałęziach. Jeśli

feromon przyklejamy do opaski lepowej to najlepiej jest

zastosować 1 feromon co 100 cm obwodu pnia drze-

wa. Feromon najkorzystniej jest umieszczać w specjal-

nych koszyczkach, które mocujemy do opaski lepowej.

W ten sposób zwiększa się działanie feromonu. Należy

pamiętać, że feromon po wyjęciu z opakowania zacho-

wuje zdolność wabienia przez co najmniej 4-6 tygodni.

Na powietrzu trwałość feromonu jest krótsza i wynosi

najczęściej od 3-4 tygodni (w zależności od warunków

pogodowych).

AdoXodor

40

głowa i tarczka karkowa. Tarczka analna przybiera zwy-

kle zabarwienie brodawek, jest żółta. Poczwarka ma

długość około 11 mm, jest ciemnobrązowa.

RozwójGąsienice zimują w kokonach, głównie przy pąkach,

w zagłębieniach kory. Uaktywniają się na wiosnę po

przezimowaniu, gdy np. jabłonie wchodzą w fazę zielo-

nego pąka. Gąsienice rosną szybko i zwykle pod koniec

kwitnienia przepoczwarczają się. Tempo tego procesu

jest zależne od warunków atmosferycznych panujących

wiosną. W warunkach klimatycznych naszego kraju ga-

tunek ten ma dwa pełne pokolenia. Lot motyli pierwsze-

go pokolenia rozpoczyna się zwykle w drugiej/trzeciej

połowie maja i zależnie od warunków atmosferycznych,

może trwać do końca czerwca, a nawet do pierwszej

dekady lipca. Motyle drugiej generacji latają zwykle od

drugiej połowy lipca przez 6 tygodni.

SzkodliwośćGąsienice żerują intensywnie głównie na rozwijających

się pąkach, na kwiatostanach i w oprzędach na liściach.

Na liściach powodują powstawanie brunatnych, prze-

świecających okienek, a na owocach – rozległych płyt-

kich wyżerek. Szkodliwość letnich pokoleń jest znacznie

większa niż zimujących gąsienic. Wynika ona głównie

z uszkadzania wyrośniętych zawiązków i owoców oraz

z żerowania gąsienic praktycznie do zbiorów niektórych

odmian jabłoni.

Monitoring i zastosowanie feromonówŚrodek feromonowy do wabienia motyla zwójki siatkó-

weczki do pułapek typu delta, pułapek lejkowych lub do

przyklejania na opasce lepnej w celu zwiększenia sku-

teczności opaski. Jest to substancja biologicznie czynna,

która zwabia tylko i wyłącznie samce motyli tego ga-

tunku. Dyspenser należy wyjąć z opakowania i umieścić

w pułapkach, które najlepiej rozwiesić w dolnej koronie

drzewa na najniższych gałęziach. Jeśli feromon przy-

klejamy do opaski lepnej to najlepiej jest zastosować

1 feromon co 100 cm obwodu pnia drzewa. Feromon

najkorzystniej jest umieszczać w specjalnych koszycz-

kach, które mocujemy do opaski lepnej. W ten sposób

zwiększa się działanie feromonu. Należy pamiętać, że

feromon po wyjęciu z opakowania zachowuje zdolność

wabienia przez co najmniej 2 miesiące. Na powietrzu

trwałość feromonu jest krótsza i wynosi najczęściej od

4-6 tygodni (w zależności od warunków pogodowych).

Zwójka sosnóweczkaRhyacionia buoliana (Schiff.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Zwójka sosnóweczka należy do najgroźniejszych szkod-

ników młodych drzewostanów sosnowych. Na terenach

często powtarzających się gradacji zwójki dochodzi do

uszkodzenia ponad połowy pączków i pędów szczyto-

wych. W wyniku ich zniszczenia drzewka mają trwale

zniekształcone strzały i korony.

WystępowanieSzkodnik ten występuje na terenie całego kraju. Najlicz-

niej i najczęściej spotyka się go w uprawach i młodni-

kach sosnowych w wieku od 5 do 12 lat. Główną rośliną

żywicielską jest sosna pospolita.

Morfologia i biologiaJest to ceglasty motyl o rozpiętości skrzydeł 18-23 mm.

Jajo owalne, od spodu płaskie, z wierzchu słabo wypu-

kłe. Gąsienice zwójki sosnóweczki są walcowate lub

(w starszych stadiach rozwojowych) wrzecionowate.

Ciało mają słabo pokryte szczecinkami, prawie nagie,

głowę czarną i brudno brunatną tarczkę, a u starszych

gąsienic czerwonobrunatną, oraz osiem par nóg (trzy

pary nóg tułowiowych oraz pięć par nóg odwłokowych).

Wyrośnięte gąsienice osiągają długość do 29 mm. Po-

czwarka brunatna z licznymi wyrostkami na grzbietowej

stronie odwłoka oraz z wiankiem kolców na jego końcu.

rHyodor

41

Rójka motyli rozpoczyna się w połowie czerwca i trwa

do końca pierwszej dekady sierpnia. Lot odbywa się

o zmierzchu. Jaja składane są pojedynczo lub po kilka

w rzędzie na zielonej korze majowych pędów, w pobliżu

szczytowego okółka pączków, przeważnie u podstawy

pochewek igieł, znacznie rzadziej na wewnętrznej stro-

nie igieł. Jedna samica składa około 80 jaj. Gąsienice

lęgną się po około dwóch tygodniach. Zaraz po wylęgu

kierują się ku wierzchołkowi pędu, gdzie w pobliżu okół-

ka pączków drążą miny w nasadowych częściach igieł.

Miejsce wgryzania się gąsienicy w igłę osłonięte jest

delikatnym, siatkowym oprzędem w kształcie rureczki

- szerszej przy pędzie lub przy pączku i zwężającej się

przy żerowisku w igle. Po kilku dniach gąsienice opusz-

czają żerowiska w igłach i wgryzają się do pączków pod

osłoną daszkowatego oprzędu sporządzonego pomię-

dzy jednym lub dwoma pączkami bocznymi i pączkiem

środkowym. W pączkach tych gąsienice zimują, osią-

gając długość 5 mm. Wiosną gąsienice opuszczają sta-

re żerowiska i wgryzają się do zdrowych pączków tego

samego okółka. Wiosenny żer gąsienic odbywać się

może zarówno w bocznych, jak i środkowych pączkach.

Gąsienice spasożytowane lub późno się rozwijające czę-

sto wgryzają się do wnętrza młodych pędów. Również

gąsienice po czwartej wylince atakują młode pędy naj-

częściej główne, w których się przepoczwarczają. Sta-

dium poczwarki zwójki sosnóweczki trwa około dwóch

tygodni.

Ochrona uprawW strefach potencjalnego zagrożenia upraw i młodni-

ków sosnowych przez zwójkę sosnóweczkę podstawą

zapobiegania jest zakładanie upraw z siewu lub sadzo-

nek nie zasiedlonych przez szkodnika. Przed założeniem

uprawy zaleca się usunięcie ze zrębu wszystkich pozo-

stawionych przedrostów, które stanowią ogniska roz-

mnażania się szkodnika.

Do ograniczenia liczebności populacji w wyjątkowych

sytuacjach (np. na plantacjach choinek) mogą być sto-

sowane środki owadobójcze o działaniu systemicznym.

Zwalczanie należy prowadzić latem w okresie wylę-

gu gąsienic z jaj i ich wgryzania się do igieł, a potem do

pączków, oraz wiosną podczas przechodzenia gąsienic

z jednych pączków do drugich.

Zastosowanie feromonówDo wykrywania, prognozowania występowania i usta-

lania terminu zwalczania zwójki sosnóweczki stosuje

się pułapki PL-1 i PL-2 z feromonem płciowym o nazwie

RHYODOR. Pułapki z dyspenserem RHYODOR należy

wywieszać bezpośrednio przed rójką szkodnika w licz-

bie 3-5 szt. na 1 ha, na gałęziach lub palikach w między-

rzędach. Kontrolę pułapek należy przeprowadzać co 14

dni do końca rójki, w przypadku dużej liczebności szkod-

nika raz na tydzień lub częściej. Przy ustalaniu kulminacji

rójki i terminu zabiegu zwalczania pułapki kontrolować

co 2 dni.

Zwójka zieloneczkaTortrix viridana (L.)

I

jaja

gąsienice

poczwarki

imago

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Zwójka zieloneczka jest groźnym szkodnikiem drze-

wostanów dębowych, często pojawiającym się w for-

mie gradacji. Przy masowym występowaniu, na skutek

intensywnego żerowania gąsienic może nastąpić całko-

wita defoliacja dębów. Powtarzające się pojawy szkod-

nika, osłabiają dęby i prowadzą do usychania konarów

w koronie, a w skrajnych wypadkach, przy udziale in-

nych szkodników, do zamierania drzew. Nękające po-

jawy zwójki zieloneczki są istotnym ogniwem łańcucha

chorobowego powodującego zamieranie drzewostanów

dębowych.

tortodor

42

WystępowanieGatunek rozprzestrzeniony w całej Polsce, z wyjątkiem

wyżej położonych terenów górskich. Najsilniej występu-

je w starych, silnie przerzedzonych drzewostanach dę-

bowych.

Morfologia i biologiaMotyl o rozpiętości skrzydeł 18-23 mm, przed-

nie skrzydła barwy seledynowozielonej u samca

i żółtozielonej u samicy, odwłok i tylna para skrzydeł

jasnoszare, głowa żółtawa lub zielonkawa, gąsieni-

ce szarozielone z ciemnobrunatną głową. Poczwarka

w początkowym okresie zielona, później brunatnoczar-

na. Motyle pojawiają się od końca maja do lipca. Rójka

odbywa się w koronach dębów w ciągu dnia i o zmierz-

chu. Samice składają jaja na wierzchołkowych czę-

ściach pędów, pączkach lub u nasady liści. Wylęgające

się wiosną gąsienice wgryzają się do pączków (z reguły

w jednym pączku żeruje jedna gąsienica). Po kilku dniach

opuszczają pączki i przechodzą na rozwijające się młode

liście, na których żerują pod osłoną delikatnej przędzy

łączącej kilka liści. Po 3-4 tygodniach żerowania zwijają

rurkowato liście, owijając je przędzą i w nich się przepo-

czwarczają. Stadium poczwarki trwa 2-3 tygodnie. Peł-

ny cykl rozwojowy zwójki zieloneczki jest jednoroczny.

Ochrona drzewostanówW drzewostanach dębowych zagrożonych przez zwój-

kę zieloneczkę zabiegi z zakresu profilaktyki powinny

dominować nad metodami ratowniczymi. Hodowla

drzewostanów złożonych z późnej odmiany dębu szy-

pułkowego oraz stworzenie korzystnych warunków dla

ptaków owadożernych, głównie szpaków, mogą przy-

czynić się do utrzymania niskiego poziomu liczebności

populacji szkodnika.

W przypadku stwierdzenia dwóch lub więcej jaj przy-

padających na 1 pączek należy zastosować preparaty

biologiczne oparte na bakterii Bacillus thuringiensis lub

kontaktowe.

Zastosowanie feromonówDo wykrywania i prognozowania zagrożenia stosuje

się pułapki PL-1 i PL-2 z feromonem płciowym

TORTODOR. Pułapki z dyspenserem należy wywieszać

w drzewostanach ponad trzydziestoletnich na wysoko-

ści około 2 m (corocznie na tych samych trwale ozna-

kowanych drzewach), w rzędzie w odległości 50 m od

siebie, w kompleksach leśnych do 500 ha - 3 pułapki na

każde 50 ha, a w kompleksach powyżej 500 ha - 3 pu-

łapki na każde 100 ha. Kontrole pułapek należy prze-

prowadzać co 14 dni do końca rójki. W wypadku dużej

liczby odłowionych motyli raz na tydzień lub częściej.

43

Serdeczne podziękowaniadla autorów zdjęć szkodników

Pana Wojciecha Janiszewskiegooraz Pana dr. Radosława Plewy

44