krzysiek_kochanowski

Profinfo

Spis treści

O autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.Turystykajakoprzedmiotbadańekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka1.1. Pojęcie turystyki w ujęciu ekonomicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.Uwarunkowaniapopytuturystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Agnieszka Niezgoda2.1. Pojęcie popytu turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312.2. Czynniki kształtujące popyt turystyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.3. Proces decyzyjny konsumentów na rynku turystycznym. . . . . . . . . . . . . . . . 432.4. Cechy i zmienne kształtujące popyt turystyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492.5. Trendy po stronie popytu turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.Ekonomikapodażyturystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka3.1. Pojęcie i przedmiot podaży turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573.2. Podmioty podaży turystycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.3. Cel działalności przedsiębiorstwa turystycznego w świetle alternatywnych

teorii firmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783.4. Czynniki kształtujące wielkość produkcji i ceny usług turystycznych . . . . . 813.5. Formy regulacji i integracja przedsiębiorstw turystycznych . . . . . . . . . . . . . 953.6. Przeobrażenia podaży turystycznej pod wpływem nowoczesnych

techno logii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.Równowagairelacjekonkurencyjnenarynkuturystycznym . . . . . . . . . . . 113Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka4.1. Pojęcia rynku, rynku turystycznego i mechanizmu rynkowego . . . . . . . . . . 1134.2. Równowaga na rynku turystycznym i przyczyny jej zakłóceń . . . . . . . . . . . 116

6 Spis treści

4.3. Zjawisko konkurencji i bariery wejścia na rynek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1244.4. Istota konkurencyjności i źródła przewagi konkurencyjnej

przedsiębiorstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1334.5. Konkurencyjność obszarów turystycznych i jej uwarunkowania . . . . . . . . . 1384.6. Innowacyjność jako czynnik konkurencyjności na rynku turystycznym . . . 147

5.Miejsceturystykiwgospodarcenarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Magdalena Kachniewska5.1. Mechanizm mnożnika turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1555.2. Wpływ turystyki na PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1625.3. Rachunek satelitarny turystyki (RST) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1675.4. Wymiana turystyczna z zagranicą jako eksport/import niewidzialny . . . . . 175

6.Globalizacjaiinternacjonalizacjadziałalnościturystycznej . . . . . . . . . . . . 182Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka, Adam Pawlicz6.1. Wielkość i czynniki rozwoju międzynarodowego ruchu turystycznego. . . . 1826.2. Przyczyny rozwoju międzynarodowej wymiany turystycznej w świetle teorii

ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1896.3. Globalizacja jako czynnik przeobrażeń rynku turystycznego. . . . . . . . . . . . 1956.4. Motywy globalnej ekspansji przedsiębiorstw turystycznych. . . . . . . . . . . . . 2026.5. Ekonomiczna ocena międzynarodowej wymiany turystycznej . . . . . . . . . . 2086.6. Gospodarki monokulturowe i zjawisko kolonizacji turystycznej . . . . . . . . . 215

7.Turystykaaśrodowiskospołeczneinaturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Magdalena Kachniewska, Agnieszka Niezgoda, Adam Pawlicz7.1. Współzależność turystyki i środowiska naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2237.2. Turystyka jako determinanta jakości życia w wymiarze społeczno-

-kulturowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2307.3. Koncepcja zrównoważonego rozwoju turystyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2397.4. Uwarunkowania wdrażania koncepcji rozwoju zrównoważonego na rynku

turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

8.Miejscepaństwanarynkuturystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Adam Pawlicz8.1. Pojęcie i typologia efektów zewnętrznych rozwoju turystyki . . . . . . . . . . . . 2488.2. Rozwiązania problemu efektów zewnętrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2608.3. Dobra publiczne na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2708.4. Dylematy dostarczania dóbr publicznych na rynku turystycznym . . . . . . . . 2758.5. Koszty transakcyjne i asymetria informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2798.6. Metody ograniczania asymetrii informacji i kosztów transakcyjnych

na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

O autorach

Drhab.MagdalenaKachniewska – profesor w Katedrze Turystyki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, wykładowca na Podyplomowym Studium Menedżerów Turystyki.

Praktyczne doświadczenia w branży turystycznej zaczęła gromadzić jako pilot biur podróży (Orbis, Almatur, ATAS), a następnie pracownik prawie wszystkich szczebli zarządzania w branży hotelarskiej. Do czerwca 2009 roku była prezesem zarządu spółki Efekt Hotele SA oraz dyrektorem generalnym hoteli Best Western Krakow Premier i Express by Holiday Inn w Krakowie. Od lipca 2011 roku pełni funkcję członka Rady Nadzorczej Europejskiego Funduszu Hipotecznego, zarządzającego hotelami Król Kazimierz, Hotel Łeba, Hotel Masuria i Hotel Millenium.

Od jedenastu lat jest doradcą i trenerem przedsiębiorstw branży turystycz-nej, konsultantem na etapie rozruchu ponad 20 obiektów hotelowych w Polsce. Autorka i współautorka licznych ekspertyz dotyczących branży turystycznej w Polsce, realizowanych na zlecenie Departamentu Turystki Ministerstwa Spor-tu i Turystyki (wcześniej Ministerstwo Gospodarki), Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki, Instytutu Turystyki oraz Głównego Urzędu Statystycznego.

Autorka ponad 200 publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym książek: Zarządzanie jakością usług turystycznych, Uwarunkowania konkuren-cyjności przedsiębiorstwa hotelowego, Jak odnieść sukces w turystyce. Tłumaczka poradników dla branży turystycznej (m.in. Zarządzanie jakością obsługi w re-stauracjach i hotelach).

Prowadzi blogi: dla hotelarzy (marketing4hotels.wordpress.com) i dla swoich studentów (mk4students.blogspot.com) oraz blog fotograficzno-podróżniczy (nocami.blogspot.com).

8 O autorach

DrElżbietaNawrocka – adiunkt w Katedrze Marketingu i Zarządzania Go-spodarką Turystyczną Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu (Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze). Pracownik naukowo-dy-daktyczny (w przeszłości lub obecnie) kilku uczelni wyższych: Wyższej Szkoły Zarządzania „Edukacja” we Wrocławiu, Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarzą-dzania i Przedsiębiorczości w Wałbrzychu, Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.

Wykonawca w dwóch projektach finansowanych przez Komitet Badań Na-ukowych w Warszawie. Autorka i współautorka ponad 100 publikacji nauko-wych i referatów na konferencjach krajowych i zagranicznych; współautorka podręcznika akademickiego Hotel w XXI wieku. Zarządzanie w warunkach globalizacji oraz książek: Współpraca i integracja w turystyce w euroregionie Nysa w perspektywie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Przedsiębiorstwo turystyczne w gospodarce rynkowej, Strategia kształtowania produktu turystycz-nego regionu sudeckiego, Marketingowa strategia rozwoju przestrzeni, Przedsię-biorstwo turystyczne na rynku.

Ekspert – konsultant w programie pod nazwą „Turystyka rekreacyjna i tu-rystyka specjalistyczna” oraz wykonawca w projekcie „Analiza stanu istnie-jącego i możliwości rozwoju turystyki oraz badania marketingowe turystyki przyjazdowej w regionach przyjazdowych”. Zleceniobiorca m.in. Towarzystwa Wiedzy Powszechnej Oddział w Zgorzelcu, Dolnośląskiego Centrum Szkolenia Samorządowego we Wrocławiu, Karkonoskiej Agencji Rozwoju Regionalnego w Jeleniej Górze, Ośrodka Badań i Usług „Economicus” w Jeleniej Górze i Sudeckiej Izby Przemysłowo-Handlowej w Świdnicy. Wykładowca na wielu szkoleniach i studiach podyplomowych z zakresu marketingu, zarządzania, turystyki.

Pasjonują ją sport, turystyka, polityka i muzyka.

Drhab.AgnieszkaNiezgoda–profesor nadzwyczajny w Katedrze Turysty-ki Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu (obecnie Wydział Gospodarki Międzynarodowej), z katedrą tą związana od 1996 roku. W latach 2004–2007członek AIEST International Associaton of Scientific Experts in Tourism oraz Komisji Ekspertów Konkursu na najlepsze usługi hotelarskie i gastronomicz-ne fundacji „Teraz Polska”. Autorka ok. 100 publikacji dotyczących przede wszystkim: rozwoju zrównoważonego w turystyce, możliwości i barier turysty-ki zrównoważonej, popytu turystycznego, zachowań konsumentów na rynku turystycznym. Najważniejsze z nich to książki: Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego i Popyt turystyczny. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju.

Wykonawca w kilkunastu projektach badawczych i naukowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym, m.in.: „Sposoby mierzenia i uwarunkowania

9O autorach

rozwoju funkcji turystycznej miasta – przykład Poznania” (grant miasta Po-znania), „Rozwój zrównoważony w turystyce”, „Możliwości i bariery rozwoju turystyki zrównoważonej”, „Destination and Rejuvenation Strategies. Policies and Measures”, „Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego – dział: Turystyka”.

Prywatnie interesuje się historią kultury śródziemnomorskiej, psychologią, jej pasją jest też taniec.

Dr Adam Pawlicz – jest wykładowcą na Uniwersytecie Szczecińskim oraz w Wyższej Szkole Zawodowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego „Oeco-nomicus”. Praktyczne doświadczenia z zakresu turystyki zaczął gromadzić jako kierownik projektu UE pt. „Przewodnik turystyczny po Szczecinie w języku angielskim dla młodzieży niepełnosprawnej” w ramach programu „Młodzież” w 2003 roku.

Jest autorem dwóch publikacji zwartych oraz autorem lub współautorem 56 artykułów naukowych (w tym 15 w języku angielskim) i 17 rozdziałów w pod-ręcznikach akademickich. Publikuje również w czasopismach branżowych (np. „Hotelarz”) i jest autorem licznych odczytów dla branży turystycznej (m.in. w styczniu br. w czasie Ogólnopolskiego Zjazdu Przewodników Turystycznych). Otrzymał sześć nagród zespołowych JM Rektora Uniwersytetu Szczecińskiego oraz dwie indywidualne (w tym I nagroda w konkursie na najlepszego asystenta Uniwersytetu Szczecińskiego w 2007 roku).

Odpowiedzialny za kontakty z zagranicznymi partnerami Katedry Zarządza-nia Turystyką, opiekun Koła Naukowego Turystyki „Konturus”. Pełni funkcję redaktora tematycznego anglojęzycznych zeszytów naukowych Uniwersytetu Szczecińskiego „Service Management”.

Prywatnie interesuje się szachami i turystyką.

Wprowadzenie

Większość monografii poświęconych ekonomicznym zagadnieniom turystyki odwołuje się do znaczącej skali ruchu turystycznego i przepływów gospodar-czych, które generuje turystyka. Ekonomia jako nauka społeczna nie może jednak lekceważyć zjawisk z pogranicza socjologii, psychologii oraz głębokich zmian demograficznych zachodzących we współczesnym społeczeństwie, które warunkują dynamiczne przeobrażenia skomplikowanego układu relacji na rynku turystycznym. Relacje te wykraczają poza proste stosunki wymiany między na-bywcami i sprzedawcami – obejmują podmioty trzecie, które stają się biorcami i dawcami efektów zewnętrznych zjawisk zachodzących na rynku turystycznym.

Punktem wyjścia dla przygotowania oferty turystycznej jest rozpoznanie potrzeb turystów i związanego z nimi popytu turystycznego. Turyści przejawiają różnorodne formy zachowań związanych z podróżowaniem i wchodzeniem w rozmaite interakcje społeczne, środowiskowe i ekonomiczne, co powoduje, że proste systemy linearnego programowania zjawisk po stronie popytu prze-stają odpowiadać potrzebom współczesnego rynku. Procesy globalizacyjne, zachodzące m.in. pod wpływem dynamicznego rozwoju technik przesyłania informacji, wywołują istotne zmiany po stronie podaży, w tym proces zacierania granic między przedsiębiorstwami i branżami. Identyfikacja podmiotów funk-cjonujących na rynku turystycznym staje się coraz trudniejsza, co w wymiarze praktycznym oznacza problem ze wskazaniem faktycznych konkurentów rywa-lizujących o ograniczone zasoby i rynki. Coraz trudniej też określić faktyczny przedmiot wymiany turystycznej: zależnie od przyjętego punktu widzenia produkt turystyczny zmienia swój kształt i wartość, nie ma granic fizycznych ani przestrzennych, jest efektem działania coraz większej liczby branż i coraz bardziej złożonych technologii, opiera się na zasobach, których wycena jest trudna lub wręcz niemożliwa, nabiera znaczenia symbolicznego i odwołuje się do subiektywnych elementów, takich jak przeżycia i wrażenia.

Zamierzeniem autorów niniejszej monografii jest analiza najbardziej ak-tualnych zjawisk i tendencji obserwowanych na globalizującym się rynku tury-stycznym w świetle głównych koncepcji ekonomicznych. Przedstawione opra-cowanie nie ma charakteru kompendium wiedzy o turystyce – jego celem jest

12 Wprowadzenie

egzemplifikacja pojęć ekonomicznych i mechanizmów rynkowych w warunkach gospodarki turystycznej. Adresatami tak rozumianej monografii są przede wszystkim studenci i doktoranci poszukujący odniesienia dla zjawisk zachodzą-cych w gospodarce turystycznej w obszarze nauk ekonomicznych. Oznacza to, że lektura niniejszej monografii wymaga podstawowej wiedzy ekonomicznej oraz znajomości głównych pojęć z zakresu turystyki.

Pierwszyrozdział monografii stanowi merytoryczne wprowadzenie i sygna-lizuje najważniejsze wątki, które omówione zostały w poszczególnych częściach książki. Punktem wyjścia jest definicja złożonego zjawiska, jakim jest turystyka, oraz identyfikacja zasobów, które stanowią przedmiot zainteresowania turystów lub podstawę kreowania produktu turystycznego. Nawiązując do koncepcji ekonomicznych dotyczących rozwoju turystyki, autorki omówiły główne nurty badań ekonomiki turystyki i najważniejsze koncepcje ekonomiczne znajdujące zastosowanie w analizie zjawisk turystycznych. Studium przypadku parków rozrywki zamieszczone w tym rozdziale pokazuje, w jaki sposób można wyko-rzystać analizę ekonomiczną (w tym wypadku teorię dyfuzji innowacji i teorię centrum-peryferie) do analizy konkretnych zjawisk rynku turystycznego (rozwój parków rozrywki i parków tematycznych).

Zgodnie z powszechnie przyjętym sposobem definiowania zakresu turystyki (podejście popytowe) rozdziałdrugi poświęcono analizie zjawisk zachodzących po stronie popytu turystycznego. Scharakteryzowano w nim czynniki popyto-twórcze, a także proces decyzyjny konsumentów na rynku turystycznym. Ważną częścią rozdziału jest analiza cech i zmiennych kształtujących popyt turystyczny, ponieważ znaczenie wspomnianych wcześniej czynników pozaekonomicznych przejawia się w tym obszarze szczególnie silnie, kształtując długookresowe trendy popytu turystycznego.

Rozdziałtrzeci dotyczy zagadnień ekonomiki podaży turystycznej i przed-siębiorstwa turystycznego. Charakteryzuje główne cechy i determinanty podaży turystycznej oraz jej układ podmiotowy. Spośród licznych podmiotów branży turystycznej wyróżniono przedsiębiorstwo turystyczne, stanowiące podstawową organizację rynku, w której prowadzi się działalność realną (wytwarza dobra i usługi). Poza zdefiniowaniem pojęcia i kryteriów klasyfikacji przedsiębiorstw turystycznych omówiono cel jego działalności w świetle nowoczesnych teorii ekonomicznych (teorie menedżerskie, teoria behawioralna, teoria agencji), podających w wątpliwość klasyczną koncepcję maksymalizacji zysku. Kolejnym ważnym wątkiem tego rozdziału jest analiza czynników kształtujących wielkość produkcji i ceny usług turystycznych, w tym niezwykle ważne, a powszechnie występujące na rynku turystycznym zjawisko stosowania dyskryminacji cenowej. W nawiązaniu do nowej ekonomii instytucjonalnej (NEI) zaprezentowano różnorodność form regulacji i zjawisko integracji przedsiębiorstw turystycz-nych. Zamknięcie rozdziału stanowi omówienie zagadnienia nowoczesnych

13Wprowadzenie

technologii, które istotnie zmieniają strukturę podaży turystycznej i uwarun-kowania funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych.

Transakcje realizowane przez podmioty popytu i podaży turystycznej za-chodzą na rynku turystycznym, który zdefiniowano w rozdziale czwartym. Omówiono w nim zasady funkcjonowania mechanizmu rynkowego, warunki równowagi na rynku turystycznym i przyczyny jej zakłóceń. Scharakteryzowano też zjawisko konkurencji na rynku turystycznym oraz zagadnienie barier ryn-kowych. Problematyka konkurencji w naturalny sposób prowadzi do pytania o czynniki konkurencyjności podmiotów rynku turystycznego. Zdefiniowano źródła przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa i obszaru turystycznego, wskazując na ich wzajemną zależność. W podsumowaniu rozdziału omówiono czynnik innowacyjności, który stanowi jedno z najważniejszych źródeł przewagi konkurencyjnej.

Wprowadzeniem do zagadnień makroekonomicznych jest rozdziałpiąty definiujący miejsce turystyki w gospodarce narodowej oraz jej udział w two-rzeniu PKB. Ten ostatni aspekt zilustrowano obszernym omówieniem metody (i wyników) rachunku satelitarnego turystyki, który stanowi obecnie najbardziej precyzyjny sposób analizy wkładu gospodarczego turystyki.

Rozwinięciem wątku gospodarczego znaczenia turystyki jest rozdziałszósty, który przenosi czytelnika na poziom turystyki międzynarodowej i działalności globalnej. Wprowadzeniem do zagadnienia jest analiza czynników rozwoju międzynarodowego ruchu turystycznego oraz przyczyn rozwoju międzynaro-dowej wymiany turystycznej. Złożoną problematykę globalizacji i jej wpływ na przeobrażenia rynku turystycznego powiązano z analizą motywów globalnej ekspansji przedsiębiorstw turystycznych. Ocena międzynarodowej wymiany turystycznej, budząca liczne kontrowersje, została zilustrowana obszernym omówieniem zjawisk monokultury turystycznej i kolonizacji turystycznej.

Analiza współczesnego rynku turystycznego byłaby niekompletna bez ob-szernego omówienia wpływu turystyki na środowisko społeczne i naturalne. Celemrozdziałusiódmego jest wskazanie sprzężeń zwrotnych występujących na styku turystyki oraz otoczenia naturalnego i społecznego oraz omówienie perspektyw zrównoważonego rozwoju turystyki. Najwięcej miejsca poświęcono analizie zmian społeczno-kulturowych wywołanych napływem turystów oraz roli turystyki jako determinanty jakości życia. W tym kontekście pojawia się studium przypadku turystyki wiejskiej, które ułatwia ilustrację omawianych wątków na relatywnie małym obszarze w niewielkich zbiorowościach ludzkich.

Ostatni (ósmy) rozdział monografii poświęcono zagadnieniom niedo-skonałości rynku turystycznego. Jego celem nie jest wskazanie, które obszary rynku turystycznego powinny być przedmiotem interwencji państwa, ale bliższe naświetlenie samego procesu poprzez zdefiniowanie przyczyn konieczności modyfikacji rynku. Omówiono zjawisko efektów zewnętrznych działalności

14 Wprowadzenie

turystycznej oraz znaczenie dóbr publicznych i klubowych na rynku turystycz-nym. Poruszono też zagadnienie kosztów transakcyjnych i asymetrii informa-cji, których znaczenie na rynku turystycznym wynika z fizycznego oddalenia podmiotów reprezentujących popyt i podaż turystyczną oraz roli podmiotów pośrednictwa i organizacji, których działania powinny wypełnić lukę informa-cyjną i ograniczać poziom ryzyka związany z zawieraniem transakcji na rynku turystycznym. Wskazano wreszcie rolę państwa w obszarze redukcji załamań i niedoskonałości rynku turystycznego. Omawiane zagadnienia zostały zilustro-wane studiami przypadku uwzględniającymi zasadę efektywności interwencji państwa.

Powszechność interwencji publicznej na rynku turystycznym powoduje, że jej konieczność nie jest uzasadniana. Dotyczy to zarówno sfery praktycznej, jak i opracowań naukowych, w których postuluje się szerokie spektrum interwen-cji jako panaceum na niedoskonałości rynku, często bez choćby pobieżnego teoretycznego uzasadnienia przyczyn interwencji.

Ostatni rozdział stanowi w pewnym sensie podsumowanie monografii – po-święconej różnorodnym aspektom rynku turystycznego – sytuując odpowiedzial-ność za środowisko społeczne i naturalne oraz przyszły rozwój turystyki przede wszystkim po stronie przedsiębiorstw turystycznych, społeczności lokalnych i samych turystów, a jedynie w określonych sytuacjach po stronie państwa.

1

Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka

To, że spośród licznych funkcji turystyki (wypoczynkowa, zdrowotna, wycho-wawcza, eduakacyjna, polityczna) wybrano akurat funkcję ekonomiczną, wynika z przekonania, że realizacja wszelkich postulatów związanych z rozwojem tury-styki wymaga przede wszystkim spełnienia podstawowych warunków trwałego rozwoju tej branży. Szeroko rozumiana funkcja ekonomiczna turystyki obejmuje bowiem nie tylko dystrybucję zasobów finansowych i zyski przedsiębiorców turystycznych, ale także dobrobyt społeczności lokalnych oraz możliwości fi-nansowania zachowania i rozwoju walorów naturalnych i antropogenicznych.

Układ niniejszej monografii wymaga więc omówienia ekonomicznej istoty turystyki oraz pojęcia i zakresu szczególnego rodzaju badań naukowych, jakie stanowi ekonomika turystyki, mająca swoje korzenie w różnorodnych koncep-cjach ekonomicznych.

1.1. Pojęcie turystyki w ujęciu ekonomicznym

Konsekwencje ekonomiczne ruchu turystycznego uzewnętrzniają się w postaci przepływów rzeczowych i finansowych związanych z zakupem dóbr i usług. Mogą one obejmować elementy środowiska przyrodniczego lub kulturowego, które nie nadają się do gospodarczego spożytkowania w inny sposób (piękno krajobrazu, miejsca wydarzeń historycznych) oraz wytwory działalności różno-rodnych gałęzi gospodarki: w tym zarówno produkowane/świadczone z myślą o turystach (np. usługi noclegowe), jak i użytkowane przez inne grupy konsu-mentów (np. usługi gastronomiczne, transportowe). Kryterium ekonomiczne jest podstawowym kryterium odróżnienia podróży turystycznych od migracji ekonomicznych i politycznych, które wywierają odmienny niż turystyka wpływ na gospodarkę regionów docelowych podróży1.

1 Kryterium ekonomiczne stosowane jest m.in. w definicjach Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO), Komisji Statystyki ONZ i Eurostatu.

16 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych

Pojęcie „turystyka” oznacza „ogół czynności osób podróżujących i przebywa-jących stale w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem, przez okres nieprzekraczający 12 miesięcy, w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych celach osobistych, innym niż zatrudnienie przez podmiot miejscowy dla odwiedzanego miejsca”2. Takie ogólnikowe wyliczenie celów podróży tu-rystycznych pozwala zachować elastyczność w warunkach nieustannych zmian rynku turystycznego, na którym obserwowane są ciągły rozwój oferty i dynamika potrzeb zgłaszanych przez turystów3.

Odróżnienie turystów od innych podróżnych możliwe jest dzięki zastoso-waniu kryterium „zwykłego otoczenia” (ilustracja 1.1). Oznacza ono obszar geograficzny, w którym dana osoba odbywa zwykłe życiowe zajęcia, określany na podstawie następujących kryteriów:

• przekraczanie granic administracyjnych lub odległość od zwykłego miejsca (kryterium sąsiedztwa),

• czas trwania pobytu,• częstotliwość podróży,• cel pobytu.

Turystą jest każda osoba podróżująca do miejscowości znajdującej się poza jej zwykłym otoczeniem na okres nie dłuższy niż 12 kolejnych miesięcy, jeśli podstawowym celem podróży nie jest podjęcie działalności zarobkowej, wyna-gradzanej ze środków pochodzących z odwiedzanego miejsca. Do podróży tury-stycznych nie zalicza się wyjazdów, których celem jest stałe osiedlenie, podjęcie pracy sezonowej, dojazdy do pracy lub szkoły, regularne wyjazdy na zakupy.

Ilustracja 1.1. Kryterium „zwykłego otoczenia”

Źródło: opracowanie własne.

2 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 692/2011 z dnia 6 lipca 2011 r. w sprawie statystyki turystyki, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 22.07.2011, L 192/19.

3 E. Dziedzic, Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicznego, „Monografie i Opracowania”, nr 442, SGH, Warszawa 1998, s. 17–18.

171.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań

Podróż turystyczna nie musi odbywać się w czasie wolnym ani ograniczać się do rekreacji: może dotyczyć zdrowia4, podróży religijnych (np. pielgrzymki) oraz interesów i spraw zawodowych, jeśli wynagrodzenie uczestników tego ruchu pochodzi z miejsca ich zwykłego otoczenia, a nie z miejsca docelowego podróży. Zgodnie z kryterium ekonomicznym efekt w postaci napływu środków finansowych do miejsca odwiedzanego będzie taki sam (jeśli chodzi o kieru-nek przepływu środków finansowych) w wypadku podróży biznesowych, jak i w wypadku podróży turystycznych realizowanych w czasie wolnym, w celach wypoczynkowych.

Cytowane wcześniej Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego zniosło stosowany wcześniej podział odwiedzających na turystów (korzystających przy-najmniej z jednego noclegu w obiekcie zakwaterowania zbiorowego lub indy-widualnego w miejscu odwiedzanym) oraz odwiedzających beznoclegowych (niekorzystających z noclegów w miejscu odwiedzanym). Uwzględnienie wizyt jednodniowych (beznoclegowych) jako podróży turystów w istotny sposób rzutuje na wysokość efektów ekonomicznych turystyki. Nie pozostaje też bez wpływu na charakter oferty turystycznej, gdyż rozpoznanie potrzeb odwiedza-jących beznoclegowych pozwala na tworzenie specyficznych nisz rynkowych i poszerzenie oferty przedsiębiorstw turystycznych. Podobne znaczenie należy przypisać uwzględnieniu turystyki biznesowej jako szczególnego (lecz niejedno-rodnego) segmentu ruchu turystycznego. Ta grupa turystów znacząco różni się od innych uczestników ruchu zarówno jeśli chodzi o standard poszukiwanych usług, jak i akceptowany poziom cen5.

1.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań

Proces wyodrębniania się ekonomiki turystyki jako szczegółowej dyscypliny ekonomicznej zaczął się kształtować w połowie XX wieku. Jego genezę na-leży łączyć ze znaczącym tempem wzrostu ruchu turystycznego, szczególnie po II wojnie światowej. Największy przyrost liczby przyjazdów turystycznych nastąpił w latach 1950–1960 i wynosił 176% (z około 25 mln osób do 69 mln podróżnych). W kolejnych dekadach notowano słabszą dynamikę, jednak śred-nioroczne tempo wzrostu turystyki międzynarodowej na przestrzeni ponad 50 lat wynosi około 5%6.

4 Należy jednak odróżnić turystykę zdrowotną od dziedziny ochrony zdrowia i lecznictwa. Leczenia (np. w szpitalach uzdrowiskowych) nie zalicza się do turystyki.

5 M. Kachniewska, Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa hotelowego, SGH, War-szawa 2010, s. 79.

6 Ch.R. Goeldner, J.R.B. Ritchie, Tourism, John Wiley & Sons, New Jersey 2006, s. 27.