Spis treści 3

I. Język jako system znaków

1. Rodzaje znaków ........................................... 5

2. System językowy ......................................... 8

3. Akt komunikacji językowej ............................ 13

4. Nadawca i odbiorca tekstu ............................ 14

5. Informacje jawne i ukryte ............................. 12

6. Współczesne zmiany modelu

komunikacji językowej ................................. 16

Sprawdzian po dziale I .................................... 25

II. Teksty kultury

7. Różnorodność tekstów kultury ...................... 22

8. Sztuki plastyczne ......................................... 25

9. Film ........................................................... 33

10. Teatr .......................................................... 38

11. Sztuki audiowizualne ................................... 41

12. Muzyka ..................................................... 43

13. Kultura popularna ....................................... 45

14. Recepcja różnych tekstów kultury .................. 48

Sprawdzian po dziale II ..................................... 50

III. Funkcje tekstów

15. Funkcje tekstów. Funkcja informatywna ......... 52

16. Funkcja impresywna .................................... 55

17. Funkcja ekspresywna ................................... 57

18. Funkcja poetycka ......................................... 58

19. Słownictwo neutralne, emocjonalne

i wartościujące ........................................... 60

20. Różne sposoby wyrażania wartościowań

w tekstach ................................................. 62

Sprawdzian po dziale III .................................... 64

IV. Sztuka skutecznego mówienia

21. Retoryka.

Rodzaje zabiegów retorycznych ..................... 66

22. Przygotowywanie i wygłaszanie

wypowiedzi ................................................ 69

23. Ironia i jej funkcje ........................................ 74

24. Zabiegi erystyczne ....................................... 75

25. Manipulacja językowa .................................. 77

Sprawdzian po dziale IV .................................... 80

V. Poetyka

26. Podstawowe pojęcia z zakresu poetyki ........... 82

27. Rodzaje i gatunki literackie ........................... 84

28. Wyznaczniki kompozycji ............................... 86

29. Fonetyczne i fleksyjne środki stylistyczne ........ 89

30. Słowotwórcze i składniowe

środki stylistyczne ....................................... 92

31. Leksykalne i frazeologiczne

środki stylistyczne ....................................... 94

32. Typy systemów wersyfikacyjnych i rymy ......... 97

33. Liryka ......................................................... 100

34. Gatunki liryczne .......................................... 103

35. Epika. Typy narracji ...................................... 105

Spis treści

36. Gatunki epickie ........................................... 109

37. Dramat ...................................................... 112

38. Przemiany dramatu .................................... 114

Sprawdzian po dziale V ..................................... 117

VI. Publicystyka

39. Specyfika tekstów publicystycznych ............... 119

40. Wiadomość i komentarz

w tekstach prasowych .................................. 121

41. Felieton ..................................................... 123

42. Reportaż .................................................... 124

43. Przemówienie i wywiad ................................ 125

44. Teksty popularnonaukowe ............................ 127

Sprawdzian po dziale VI .................................... 129

VII. Świadomość językowa

45. Różnice językowe wynikające

ze zmian historycznych ................................ 131

46. Odmiany terytorialne polszczyzny .................. 134

47. Odmiany środowiskowe i zawodowe

polszczyzny ................................................ 137

48. Charakterystyczne cechy różnych stylów ......... 138

49. Rodzaje i funkcje stylizacji .............................142

50. Archaizacja ................................................. 144

51. Dialektyzacja .............................................. 146

52. Kolokwializacja ........................................... 148

Sprawdzian po dziale VII ................................... 149

VIII. Poprawność językowa

53. Poprawność i stosowność wypowiedzi ............ 151

54. Kryteria poprawności językowej ..................... 155

55. Różne typy błędów językowych ...................... 158

Sprawdzian po dziale VIII .................................. 162

IX. Historia literatury

56. Antyk ......................................................... 164

57. Biblia ......................................................... 173

58. Średniowiecze ............................................. 181

59. Renesans .................................................... 188

60. Barok ......................................................... 194

61. Oświecenie ................................................. 201

62. Romantyzm ................................................ 208

63. Pozytywizm ................................................ 216

64. Młoda Polska .............................................. 223

65. Dwudziestolecie międzywojenne ................... 231

66. Literatura okresu wojny i okupacji ................. 239

67. Współczesność (po 1945 r.) ........................... 244

Sprawdzian po dziale IX .................................... 252

X. Lektury z gwiazdką

68. Bogurodzica ............................................... 254

69. Jan Kochanowski – fraszki ............................. 256

70. Jan Kochanowski – Treny .............................. 260

71. Jan Kochanowski – wybrane pieśni i psalmy .... 264

72. Ignacy Krasicki – wybrane bajki ..................... 267

4

73. Adam Mickiewicz – Dziady, część II ................ 271

74. Adam Mickiewicz – Dziady, część III ............... 277

75. Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz .................... 283

76. Aleksander Fredro – Zemsta .......................... 289

77. Bolesław Prus – Lalka .................................. 294

78. Henryk Sienkiewicz – Quo vadis .................... 300

79. Henryk Sienkiewicz – Krzyżacy ...................... 305

80. Henryk Sienkiewicz – Potop .......................... 309

81. Stanisław Wyspiański – Wesele ..................... 312

82. Witold Gombrowicz – Ferdydurke .................. 317

83. Bruno Schulz – opowiadania ..........................321

Sprawdzian po dziale X ..................................... 326

XI. Konteksty

84. Ważne toposy kultury europejskiej ................. 328

85. Tekst jako nośnik wartości ............................ 333

86. Symbol i alegoria ........................................ 336

87. Słowa klucze i inne

elementy znaczące ...................................... 338

88. Konwencje literackie .................................... 341

Sprawdzian po dziale XI .................................... 343

XII. Tworzenie wypowiedzi

89. Różne formy tekstów .................................... 345

90. Rozprawka .................................................. 347

91. Recenzja .................................................... 350

92. Referat ....................................................... 352

93. Interpretacja utworu literackiego .................. 353

94. Interpretacja porównawcza .......................... 356

95. Spójność tekstu ........................................... 360

Sprawdzian po dziale XII ................................... 363

XIII. Praca nad tekstem

96. Sporządzanie planu i konspektu .................... 365

97. Opracowywanie redakcyjne tekstu ................. 369

98. Dokonywanie uzupełnień

i przekształceń ............................................ 372

99. Właściwy dobór słownictwa .......................... 374

100. Przypisy ..................................................... 376

101. Streszczanie i parafrazowanie ........................ 377

102. Cytowanie .................................................. 379

Sprawdzian po dziale XIII .................................... 380

XIV. Wyszukiwanie informacji

103. Przedmiotowa baza danych .......................... 382

104. Słowniki i leksykony ..................................... 385

105. Opis bibliograficzny ..................................... 387

106. Typy bibliografii .......................................... 388

Sprawdzian po dziale XIV .................................... 389

Zadania z rozwiązaniem krok po kroku ................. 391

Arkusz maturalny – przykładowy zestaw zadań ...... 402

Odpowiedzi do zadań ......................................... 410

Indeks terminów i pojęć ..................................... 413

Więcej na WWW.ZDASZ.TO

Arkusze maturalne z kluczem odpowiedzi

Zadania do wszystkich tematów i działów

Zadania z gwiazdką

Test na wejście

Wiedza

a także:

Podpowiedzi do zadań

Rozwiązania wszystkich zadań

Aktualne postępy w nauce

Słownik pojęć

Oznaczenie stopnia trudności zadań: • – łatwe •• – średnio trudne ••• – trudne

16 I. JĘZYK JAKO SYSTEM ZNAKÓW

6. Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej

Zmiany w tradycyjnym modelu komunikacjiRozwój środków masowego przekazu, takich jak prasa, radio, telewizja, wywarł duży wpływ na model komu-nikacji językowej. Prawdziwa rewolucja dokonała się w XX w. wraz z wprowadzeniem telefonów komórkowych oraz rozwojem internetu. Komputery oraz inne urządzenia mobilne (np. tablety, smartfony) pozwoliły poko-nać przestrzeń – ludzie mogą komunikować się ze sobą w każdym miejscu i czasie. Zwiększyły możliwość aktywnego uczestniczenia obywateli w życiu społecznym. Umożliwiły także łatwy dostęp do nieograniczonych zasobów informacji.

InternetRozwój technologiczny spowodował, że współcześnie dezaktualizują się tradycyjne formy komunikacji. Zmienia się więc jej tradycyjny model, zakładający współistnienie takich elementów, jak: nadawca, odbiorca, kod, komu-nikat, kontekst (zob. 3. Akt komunikacji językowej). Ludzie porozumiewają się już inaczej, a ich komunikacja odbywa się w zupełnie innej rzeczywistości:Nadawca i odbiorca są dziś często oddaleni od siebie – w sieci odległość stała się pojęciem względnym, mającym niewielkie znaczenie w samym procesie komunikacji. Trudniej więc o pełne rozumienie kontekstu. Sposób, w jaki jest przekazywana wiadomość, pozwala wykorzystywać różne kody, nie tylko językowy. Specy-ficzne cechy współczesnych komunikatów wymagają od odbiorcy nieco innych umiejętności. Używanie w komunikacji urządzeń mobilnych sprawia, że większy wpływ na komunikację mają różnego rodzaju zakłócenia utrudniające porozumienie. Mogą np. pojawić się hałasy z otoczenia, takie jak zabu-rzenia atmosferyczne czy ruch uliczny, zaburzenia mowy, jak jąkanie, irytujące i rozpraszające maniery, np. skłonność do niewyraźnego mówienia. Powodzenie komunikacji w znacznej mierze zależy od tego, na ile kontroluje się czy opanuje te zakłócenia.

Językoznawcy dostrzegli, że pośrednictwo urządzenia ma duże znaczenie dla przekazu informacji.

Na komunikację mają wówczas wpływ także elementy pozajęzykowe – choćby przepustowość kanału

(np. szybkość łącza). Użycie technologii wprowadziło nowy sposób myślenia o informacji – bierze się

pod uwagę jej wielkość. Przykładem są SMS-y, czyli krótkie wiadomości tekstowe wysyłane i odbierane

przez telefon komórkowy. Ograniczona liczba znaków (maksymalnie 160) zmusza do skrótowości komunikatu,

stosowania innych kodów, różnego rodzaju gier słownych.

Internet (skrót ang. inter-network, dosłownie ‘między--sieć’) to rozległa sieć komputerowa łącząca ze sobą miliony komputerów. Można ją sobie wyobrazić jako

pajęczynę (ang. web) oplatającą całą kulę ziemską. Internet stanowi szybki i skuteczny sposób rozsyłania

informacji – komunikaty są przesyłane z prędkością światła, więc docierają do odbiorcy niemal natychmiast.

Jest również najważniejszym dziś źródłem informacji – pozwala magazynować i przetwarzać jej nieograniczoną ilość. Informacje są dostępne w każdej chwili, a dotarcie

do konkretnych treści umożliwiają różnego rodzaju wyszukiwarki. Internet to także miejsce nauczania

i uczenia się, nawiązywania kontaktów społecznych, zabawy, handlu i wielu innych rodzajów aktywności.

Jest ważnym zjawiskiem społecznym i elementem wpływającym na kształt współczesnej kultury.

6. Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej 17

Cechy komunikacji internetowej

Multimedialność

Wprowadzenie usług multimedialnych umożliwiło przekazywanie dźwięku, obrazu i danych w formie cyfrowej (digitalnej). Tekstowi często więc dziś towarzyszy dźwięk i obraz. Przesyłane treści mogą być interaktywne.

Dialogiczność, zacieranie się granicy między nadawcą i odbiorcą

Komunikacja w internecie nie jest jednokierunkowa, jak np. w przypadku telewizji. Nadawca i odbiorca mogą pełnić swoje funkcje zamiennie – jednocześnie nadają i odbierają informacje. Internetowa komunikacja za pomocą komunikatów pisanych przypomina więc komunikację ustną, w której możliwa jest łatwa zamiana ról.

Komunikowanie masowe

Internet pozwala na łatwe kierowanie komunikatów do bardzo szerokiego grona odbiorców, można wręcz mówić o odbiorcy globalnym. Trudniej więc o wspólny świat nadawcy i odbiorcy, zwłaszcza że komunikacja nie musi przebiegać w czasie rzeczywistym (komunikat może być odebrany dopiero po jakimś czasie). Kształt współczesnej komunikacji zmusza obie strony do selekcjonowania i odpowiedniego dekodowania treści.

Ograniczone odczytywanie kontekstu

Nadawca i odbiorca zwykle są od siebie oddaleni, więc w ich komunikacji trudniej o zrozumienie kontekstu sytuacyjnego. Niemożliwe jest także wykorzystanie w komunikacji takich elementów jak intonacja, gesty, mimika, ton wypowiedzi. Powszechną w języku mówionym ekspresję zastąpiono w komunikacji internetowej znakami i ich kombinacjami, które mają służyć wyrażaniu emocji towarzyszących kontaktom interpersonalnym. Mogą one jednak oddać treść pozawerbalną tylko w ograniczonym stopniu.

Specyfi czny język

Komunikaty przekazywane w sieci tworzą specyficzny język podporządkowany wymogom technologicznym. Łączy on różne kody: słowa, obrazy, dźwięki, ikony, symbole. Cechują go skrótowość i spontaniczność (zob. s. nast.). Internet pozwala łatwo łączyć ludzi mających podobne zainteresowania, poglądy itd. Każda z takich grup może w sieci używać nieco innego języka, tworzonego przez daną społeczność.

Większa swoboda wypowiedzi

Mniejsze są możliwości kontrolowania komunikatów w sieci, większa zaś możliwość zachowania anonimowości. Może to zachęcać do kreatywności, ale też powodować różnego rodzaju nadużycia.

Inny układ komunikatu

Informacje zawarte w sieci nie są uporządkowane, ułożone linearnie. Hiperłącza pozwalają przechodzić z jed-nego miejsca w sieci do innego, jedna informacja może pociągać za sobą inne. Taka struktura, nazywana hipertekstem, wymaga od odbiorcy aktywności.

E-językNowe środki przekazu wpłynęły także na język, którym posługują się użytkownicy telefonów komórkowych czy internetu. Często porozumiewają się oni między sobą za pomocą specyficznego slangu, który osobom niewtajemniczonym utrudnia czy wręcz uniemożliwia odebranie komunikatu. W internecie dominują komunikaty pisane, ale często przypominają one kształtem język mówiony. Przekaz bywa emocjonalny, spontaniczny – wiąże się to z faktem, że komunikacja w sieci jest dialogiczna (oprócz monologu i dialogu może występować wręcz polilog – wielogłosowość). Treść komunikatu jest zdecydowanie ważniejsza niż świadomość językowa, która wyrażałaby się w respektowaniu zasad składni czy ortografii. Jednocześnie powszechne w sieci przekształcenia graficzne i różnego rodzaju gry słowne odświeżają język, zmuszają do abstrakcyjnego myślenia, rozwijają kreatywność.

22 II. TEKSTY KULTURY

7. Różnorodność tekstów kultury

Natura a kultura

Natura

To, co powstało samo z siebie, bez udziału czło-wieka.

Kultura

Wszystko, co człowiek tworzy, co powstało i istnieje dzięki niemu.

Fenomen kultury – secesyjny kościół Sagrada Familia Antonia Gaudíego w Barcelonie

Fenomen natury – Wodospady Wiktorii na rzece Zambezi w Afryce

Człowiek żyje w środowisku, które współtworzą na-tura i kultura, ponieważ należy zarówno do jednego, jak i do drugiego świata. Na przykład konieczność jedzenia wiąże się z biologicznym funkcjonowaniem człowieka, ale już sposób spożywania pokarmów i ich rodzaj należą do kultury i znacznie się różnią w zależności od tego, w jakich warunkach i przez jaką społeczność zostały wytworzone. O ile jednak natura istnieje niezależnie od człowie-ka, o tyle kultura jest wytworem ludzi, kształtowała się wraz z nimi i obecnie poza kulturą człowiek w zasadzie nie potrafi istnieć.

II. Teksty kultury

7. Różnorodność tekstów kultury 23

Definicja kultury

Kultura – materialny i duchowy dorobek ludzkości, gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie (np. kultura antyczna).

Granica między kulturą duchową a materialną nie jest ostra, ponieważ wiele wytworów kultury materialnej ma również charakter duchowy. Na przykład katedra średniowieczna jest nie tylko zabytkiem kultury mate-rialnej, lecz także miejscem kultu związanym z religią chrześcijańską (aspekt duchowy).

Kultura jako forma komunikacji

Dzięki wytworom kultury ludzie porozumiewają się ze sobą, kultura jest więc w pewnym stopniu rodzajem i środkiem komunikacji.

Tekst kultury

Tekst kultury (znak kultury) – wytwór kultury materialnej i duchowej. Można go odczytywać i interpretować na poziomie dosłownym, biorąc pod uwagę jego funkcję użytkową i / lub symboliczną.

Teksty kultury odczytywane tylko na poziomie symbolicznym to np. utwory muzyczne.Ludzie komunikują się za pomocą tekstów kultury. Każdy wytwór kultury można poddać interpretacji.

Przykład 1.

Jakie informacje przekazuje odbiorcy strój każdej z ukazanych postaci?

Odpowiedź: Ubiór w sensie dosłownym to odzież zakładana w celu ochrony przed czynnikami atmosferycz-nymi. Ma on jednak rów nież sens symboliczny. Strój może przekazywać informacje o: przynależności do jakiejś kultury (np. rycerskiej, barokowej) lub – jeśli jest to współczesna rekonstrukcja – o zainteresowaniu daną kulturą, poglądach człowieka, np. strój bywa dowodem buntu wobec kultury oficjalnej, znakiem związku z subkulturą (np. punk, hip-hop), przynależności do określonej grupy społecznej lub zawodowej (np. biały fartuch lekarza). Strój przekazuje także informacje o statusie majątkowym, guście danej osoby itp.

Kultura

duchowa materialna

religiamityfilozofianauka

narzędziabudowledzieła sztukiubiór

24 II. TEKSTY KULTURY

Rodzaje tekstów kultury

Tekst kultury Przykład

utwór literacki Lalka Bolesława Prusa

przedstawienie teatralne Makbet Williama Szekspira, reż. Andrzej Wajda

dzieło muzyczne koncert a-moll Antonia Vivaldiego

obraz Mona Lisa (Gioconda) Leonarda da Vinci

zabytek architektury kościół Mariacki w Krakowie

rzeźba Dawid Michała Anioła

idea, wartość, norma, sposób myślenia rodzina, religia, wolność

zwyczaje i obyczaje sposób witania się

ubiór frak

przedmiot użytkowy filiżanka

Interpretacja tekstów kultury Interpretacja tekstów kultury wymaga od odbiorcy: zaangażowania – niezauważanie znaków kultury wyklucza ich interpretację; posiadania pewnej wiedzy o danej społeczności – np. należy wiedzieć, że w kulturze europejskiej panna młoda występuje w bieli, a czerń to kolor żałoby; uwzględniania kontekstu – np. chłopiec gwiżdżący pod oknem kolegi daje sygnał: Wyjdź!, natomiast gwizdanie podczas przemówienia lub przedstawienia teatralnego oznacza niezadowolenie, brak akceptacji.

Szczególnie skomplikowanym rodzajem tekstów kultury są dzieła sztuki. Ich interpretacja wymaga dodatkowej wiedzy, np. na temat epoki, w jakiej dane dzieło powstało.

Odbiór tekstów kultury

Na pełny odbiór tekstów kultury składają się: analiza – ustalenie, z jakich elementów tekst jest zbudowany, interpretacja – odczytanie znaczenia,wartościowanie – ocena.

Przykład 2.

Dokonaj analizy, interpretacji oraz wartościowania sytuacji ukazanej na zdjęciu.

Odpowiedź: Analiza: Mężczyzna w stroju sportowym stoi na najwyższym stopniu podium, jest uśmiech-nięty i zadowolony, ma ręce uniesione do góry, został udekorowany złotym medalem; na podium widać znak złożony z pięciu kółek oraz nazwę miejsca, w którym odbywa się olimpiada.Interpretacja: sportowiec reprezentujący Polskę zdobył pierwsze miejsce w najbardziej prestiżowych zawo-dach sportowych na świecie – igrzyskach olimpijskich. Polak został mistrzem olimpijskim. Wartościowanie: prestiż, uznanie, duma narodowa, podziw.

22. Przygotowanie i wygłaszanie wypowiedzi 69

22. Przygotowanie i wygłaszanie wypowiedzi

Etapy przygotowywania wypowiedziDobieranie typu wypowiedzi retorycznej, sposobu argumentacji, stylu mowy.Układanie treści w określonym porządku.Ustalenie warstwy tekstowej: dobranie odpowiedniej leksyki, zastosowanie wcześniej zadeklarowanego stylu. Pamięciowe opanowanie tekstu.Wygłoszenie mowy ze szczególnym zwróceniem uwagi na sfery werbalną i niewerbalną.

Wybór właściwej formy wypowiedzi

Pierwszy etap pracy nad przemówieniem (etap inwen-

cji) obejmuje wybór: odpowiedniej kompozycji wypowiedzi, typu argumentacji, stylu mowy.

Podejmując decyzje, należy wziąć pod uwagę: kto jest adresatem wypowiedzi (inny kształt powin-no mieć przemówienie kierowane do młodzieży, inny – do lekarzy czy emerytów),w jakich okolicznościach mowa zostanie wygłoszona, jaki jest cel wystąpienia.

Na tym etapie następuje:sprecyzowanie tematu i sformułowanie wstępnej opinii, zgromadzenie przykładów ilustrujących słuszność prezentowanej tezy, próba przygotowania się na ewentualne kontrargu-menty i sformułowania odpowiedzi na nie.

Można wykorzystać np. burzę myśli (gromadzenie wszystkich luźnych skojarzeń związanych z tematem, następnie ich porządkowanie i hierarchizowanie) lub mapę myśli (wypisywanie wątków wokół centralnego pojęcia).

Uporządkowanie treści

Kolejnym krokiem w przygotowywaniu mowy jest uło-żenie treści w odpowiedniej kolejności (etap dyspozy-

cji). Należy przy tym podjąć decyzje dotyczące m.in.: kolejności wprowadzania elementów (argumentów, przykładów),momentu zaprezentowania tezy wystąpienia.

Odpowiednia organizacja wypowiedzi ściśle wiąże się z jej przejrzystością i sugestywnością, od których zależy efektywność wystąpienia. Oznacza to, że źle dobrana kompozycja może zmniejszyć skuteczność wystąpienia, nawet jeśli jego treść jest ciekawa. Odpowiednie uporządkowanie wypowiedzi może zaś sprawić, że zostanie ona lepiej zrozumiana przez odbiorców.

Ustalenie warstwy tekstowej

Po wstępnym zaplanowaniu wypowiedzi należy ją sformułować (etap elokucji). Na tym etapie warto zastanowić się nad: dobraniem właściwego słownictwa, celowym użyciem środków językowych (np. wzmacniających argumentację).

tak

Schemat przygotowania wypowiedzi retorycznej

70 IV. SZTUKA SKUTECZNEGO MÓWIENIA

Opanowanie pamięciowe tekstu

Kolejnym etapem po sformułowaniu treści wypowiedzi jest jej pamięciowe utrwalenie (memoria). W tym celu stosuje się różnego rodzaju sposoby ułatwiające zapamiętanie tekstu.

Zapamiętywanie wypowiedzi

Starożytni mówcy, którzy z oczywistych powodów nie mogli korzystać z żadnych notatek, proponowali różne sposoby ułatwiające zapamiętywanie, np. łączenie zapamiętywanych informacji z jakimiś znakami czy wyobra-żeniami. Utrwalenie w pamięci ułatwia także: odpowiednie uporządkowanie elementów (podkreślające związki między nimi); polecanym sposobem jest przygotowanie konspektu (zob. 96. Sporządzanie planu i konspektu); skojarzenie informacji z odpowiednimi skrótami, wierszykami itp.

Wygłoszenie mowy

Ostatni etap (pronuncjacja) pozwala sprawdzić w praktyce, na ile trafne były działania na etapach wcześniej-szych. To, czy mowa jest skuteczna, można sprawdzić dopiero w konfrontacji ze słuchaczami. Tu istotne jest zwrócenie szczególnej uwagi także na środki pozawerbalne.

Organizacja wypowiedziW zależności od tematu mowy i typu odbiorcy można zastosować różne sposoby retorycznej organizacji wypowiedzi. Kompozycja mowy jest jednak zwykle trójdzielna i zawiera pewne stałe elementy:wstęp, rozwinięcie:– opowiadanie (szczegółowe wyjaśnienie, co jest przedmiotem wystąpienia),– argumentowanie (Tak jest, bo...),– kontrargumentowanie / zbijanie argumentów (Nie ma racji strona przeciwna, bo...), zakończenie.

Wstęp

To wprowadzenie w temat, który będzie omawiany, a także część, która umożliwia: przyciągnięcie uwagi audytorium (np. dzięki przywołaniu interesującego przykładu), pozyskanie przychylności słuchaczy przez wykorzystanie odpowiednich toposów (np. toposu skromności – podkreślenie przez mówcę swojej zwyczajności lub braku umiejętności retorycznych), zainteresowanie słuchaczy tematem (np. przez odwołanie się do doświadczeń słuchaczy, wskazanie aktu-alności problemu), określenie charakteru wypowiedzi: zwyczajny (przystępność myśli, zwięzłość ujęcia, użycie prostych środ-ków retorycznych) lub nadzwyczajny (wywołanie efektu oratorskiego przez zastosowanie np. żartu, ironii).

Poziom uwagi słuchaczy zmienia się w czasie – na początku i końcu wystąpienia zainteresowanie jest najwięk-sze, a to, czemu poświęca się uwagę w środku prezentacji, odbiorcy zapamiętują najsłabiej. Aby wystąpienie spotkało się z zainteresowaniem, należy:zadbać o kluczowy element otwierający (np. ciekawy cytat, odwołanie do doświadczeń odbiorców, przytoczenie przy-kładów) – jeśli nie przyciągnie się uwagi na początku, całe wystąpienie może zostać zignorowane przez słuchaczy; na końcu wystąpienia powtórzyć najważniejsze tezy.

Przykład

Wskaż w przywołanym rozpoczęciu mowy zabiegi, które służą pozyskaniu przychylności odbiorców.

Najpierw chcę się wam przedstawić. Nie znacie mnie. Ja nie znam was. Ale musimy razem pracować i dlatego musimy rozumieć się nawzajem i mieć do siebie zaufanie. Jestem tu zaledwie od kilku godzin. Ale na podstawie tego, co już zobaczyłem i usłyszałem, jestem gotów powiedzieć, że ja mam do was zaufanie. A zatem będziemy pracować jako zespół; razem odbudujemy zaufanie do tej wspaniałej armii i pójdziemy naprzód do ostatecznego zwycięstwa w Afryce.

Bernard Law Montgomery, przemówienie inauguracyjne do oficerów, Kair, 13 sierpnia 1942 r. (fragment)1

1 Wielkie mowy historii, t. 3, Od Hitlera do Eisenhowera, przeł. Ewa Mazurek, Warszawa 2006.

22. Przygotowanie i wygłaszanie wypowiedzi 71

Odpowiedź: Sformułowanie ewentualnych obaw, jakie mogą mieć słuchacze („Nie znacie mnie”), to dowód nie tylko zrozumienia ich, lecz także szacunku dla emocji odbiorców.Uwypuklenie podobieństwa mówcy i odbiorców („Ja nie znam was” – zaznaczenie przez marszałka, że jest w takiej samej sytuacji jak żołnierze).Wzbudzanie poczucia wspólnoty (używanie form 1 os. lm: musimy, będziemy).Bezpośrednia pochwała („Ale na podstawie tego, co już zobaczyłem i usłyszałem, jestem gotów powiedzieć, że ja mam do was zaufanie”).

Rozwinięcie

Odtwarzanie (opowiadanie)Służy przedstawieniu faktów wiążących się z przedmiotem wystąpienia (np. omówieniu ważnych dla tematu wydarzeń). Na tym etapie jest ważne:– unikanie dłużyzn,– zadbanie, by opowiadanie było jasne, zwięzłe, wiarygodne.Aby wypowiedź została lepiej zapamiętana, warto odwołać się do obrazu (np. metafory).Argumentowanie

Polega na przywoływaniu argumentów popierających stanowisko mówcy. Na tym etapie należy:– dobrze dobrać argumenty (mając na uwadze tak przedmiot wystąpienia, jak i jego odbiorców),– zadbać o trafność argumentów,– odrzucić ich nadmiar (najlepiej skoncentrować się na trzech dobrze dobranych argumentach, dopasowanych

do hierarchii wartości i uczuć audytorium).Sformułowania, których warto użyć:

Świadczy o tym…Moje stanowisko mogę poprzeć…Prawdziwości moich słów dowodzi na przykład…Przytoczmy jeszcze jeden argument…Jestem pewny, że…Dodatkowym argumentem może być…Kontrargumentowanie

Polega na zbijaniu domniemanych argumentów przeciwnika. Należy pamiętać, żeby nie wykorzystywać nie-uczciwych chwytów erystycznych (zob. 24. Zabiegi erystyczne).Sformułowania, których warto użyć:

Nie ma racji strona przeciwna, gdyż…Mający odmienne stanowisko niż ja nie biorą pod uwagę, że…Odrzucić tę rację można tylko wtedy, jeśli się pominie…Nie mogę zgodzić się z opinią, że…Zamierzam polemizować z postawioną tezą…

Zakończenie

To treściowe i emocjonalne podsumowanie mowy. Ma na celu utrwalenie w pamięci słuchaczy głównej myśli wystąpienia. W tym celu można: odwołać się do emocji, przywołać ciekawy cytat, zastosować klamrę kompozycyjną – powtórzyć postawioną na początku tezę, zastosować ciekawą puentę.

Dobór środków językowych

Formułując wypowiedź, należy zadbać o odpowiedni styl, czyli właściwy sposób przekazywania myśli i uczuć za pomocą języka. Jego wybór wynika m.in. ze znajomości tematu, okoliczności oraz audytorium, a także możli-wości samego mówcy. Następnie trzeba dobrać takie zabiegi retoryczne (zob. 21. Retoryka. Rodzaje zabiegów retorycznych), które pomogą osiągnąć cel wypowiedzi, i wykorzystać je w wystąpieniu.

72 IV. SZTUKA SKUTECZNEGO MÓWIENIA

Należy zwrócić uwagę na cztery kryteria:

Stosowność dopasowanie sposobu wypowiadania do tematu, okoliczności i celu wypowiedzi dobór odpowiedniego stylu

Jasność dostosowanie poziomu słownictwa do audytorium unikanie zapożyczeń i określeń specjalistycznych (jeśli nie są konieczne) stosowanie prostych, zrozumiałych konstrukcji składniowych, unikanie zdań nadmiernie rozbudo-wanych unikanie niepotrzebnych ozdobników (użytych niefunkcjonalnie)

Poprawność poprawność w zakresie języka – wypowiedź bez błędów językowych

Ozdobność bogate słownictwo stosowanie zabiegów retorycznych, dowcipu, urozmaiconej składni

Formuły grzecznościowe

Przemówienie wymaga stosowania właściwych sposobów zwracania się do słuchaczy. Użycie konkretnych formuł zależy od sytuacji i odbiorcy, np. Wysoki Sądzie! (na sali sądowej), Kochani! (w gronie rodzinnym), Ekscelencjo! (do biskupa). Jeśli wymienia się więcej osób, należy zacząć od najważniejszych.

Wygłoszenie wypowiedzi

Różne możliwości organizacji momentu wystąpienia

Czytanie z kartki

Zaleta Wada

Wydaje się bezpieczne, zwłaszcza dla początkującego mówcy

Jeśli występujący zbytnio skupi uwagę na kartce i nie nawiąże kontaktu wzrokowego z publicznością, ma niewielkie szanse, aby wystąpienie było udane

Nauczenie się tekstu wystąpienia na pamięć

Zaleta Wada

Można utrzymywać kontakt wzrokowy z publicznością W przypadku zapomnienia wybranego słowa czy sfor-mułowania występujący łatwo może wpaść w panikę

Mówienie wspomagane konspektem

Zaleta Wada

Konspekt jak drogowskaz – wskazuje kierunek, ale nie ogranicza; dzięki uwolnieniu myślenia mówca jest bardziej wiarygodny i może łatwiej nawiązać kontakt z audytorium

Wypowiedź będzie mniej potoczysta; w jakimś momen-cie mówcy może zabraknąć właściwego słowa

Mówienie na gorąco, bez wcześniejszego przygotowania

Zaleta Wada

Tego typu mowy są często bardzo poruszające i na długo pozostają w pamięci słuchaczy

To propozycja tylko dla doświadczonych mówców lub osób pewnych siebie, z wysokimi kompetencjami językowymi; istnieje duże niebezpieczeństwo, że zapomni się o ważnym wątku lub wprowadzi chaos w prezentowanym zagadnieniu

Cechy dobrego mówcy

Dobrego mówcę powinny cechować:charyzmatyczność – zdolność odwoływania się do doświadczeń audytorium oraz mówienia w przekonujący sposób; takt retoryczny – wygłaszanie wypowiedzi stosownych i harmonijnych, jeśli chodzi o myśl i wyrażające ją słowa, dostosowanych do okoliczności i odbiorców;

22. Przygotowanie i wygłaszanie wypowiedzi 73

utrzymywanie kontaktu wzrokowego z publicznością – jest to łatwiejsze, kiedy mówca opanuje tekst wystą-pienia pamięciowo, ale nawet jeśli korzysta z konspektu czy notatek, powinien robić pauzy – na tyle długie, aby podnieść wzrok znad kartki i spokojnie nawiązać kontakt z audytorium (jest to jednocześnie przerwa aby nabrać oddechu i chwilę odpocząć); dbanie o odpowiednie tempo wypowiedzi – unikanie jednostajności, mówienia zbyt pospiesznego lub zbyt wolnego; umiejętne dozowanie pauz – stosowanie przerw między częściami tekstu daje większy komfort słuchaczom, którzy dzięki temu nie muszą cały czas wytężać uwagi (dobry mówca nie powinien się bać ciszy – celowa, zaplanowana pauza pozwala wzbudzić zainteresowanie słuchaczy); poprawna dykcja – należy unikać najczęściej występujących usterek: pomijania (np. umie zamiast: umiem), podstawiania (oć ćebie zamiast: od ciebie), dodawania (karnister zamiast: kanister) czy zamazywania (wogle zamiast: w ogóle); spójność komunikacji werbalnej i niewerbalnej (języka ciała); umiejętne wykorzystywanie rekwizytów, należy jednak pamiętać, że mają one wzmacniać przekaz, a nie odwracać uwagę słuchaczy.

Język ciała

Na sposób odbierania wypowiedzi przez słuchaczy mają wpływ nie tylko jej długość i kształt językowy, lecz także – a może nawet w większym stopniu – znaki pozawerbalne. Ważne są m.in.:wygląd mówcy – np. jego strój (musi być odpowiedni do okoliczności), utrzymywanie kontaktu wzrokowego ze słuchaczami (mówca, który ma stale spuszczony wzrok, zdradza brak pewności),mowa ciała w trakcie przemówienia (postawa, gesty, mimika, ruch – np. podejście bliżej do słuchaczy).

Wymienione elementy sygnalizują, jakie są emocje mówiącego, a także odsłaniają jego stosunek do odbiorców i samej wypowiedzi (np. na ile wierzy w prawdziwość tego, o czym mówi).

Przez położenie ręki na sercu mówca podkreśla osobiste zaangażowanie. Daje znak, że sprawa, o której mówi, jest dla niego szczególnie ważna.

Mówcy na różne sposoby podkreślają ważność omawianych kwestii. Taki efekt daje np. uniesienie ręki czy gest wskazywania palcem.

Gest rozłożenia rąk jest odbierany jako zachęta do dialogu i wymiany informacji. Oznacza zainteresowanie rozmówcą. To przykład tzw. postawy otwartej.

Zaciśnięta dłoń to demonstracja siły. W zestawieniu z odpowiednią mimiką może oznaczać groźbę albo np. przekonywać odbiorców, że coś uda się zrealizować.

Sprawdzian po dziale VI 129

Sprawdzian po dziale VI

••• Zadanie 1.

„Ida” Pawła Pawlikowskiego została uhonorowana Złotymi Lwami dla najlepszego filmu na zakończonym w sobotę 38. festiwalu w Gdyni. Nagrody dla najlepszych aktorów dostali Andrzej Chyra i Agata Kulesza, a za reżyserię – Małgorzata Szumowska. Podczas gali rozdania festiwalowych nagród w Teatrze Muzycznym na widowni zasiadł m.in. goszczący z kilkudniową wizytą w Gdyni reżyser Roman Polański.

Gdynia – 38. Festiwal Filmowy: oto laureaci (fragment)1

Przekształć podany tekst, tak aby miał charakter felietonu. Możesz uwzględnić dodatkowe informacje.Zapisz rozwiązanie, a następnie porównaj je z wzorcem.

____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

•• Zadanie 2.

Tekst I

Festiwal nosił imię Brunona Schulza. Przygotowując fragmenty jego dzieła do ewentualnego głośnego czy-tania i interpretacji, zaznaczyłem i ten o znikającym Jakubie: „Przestaliśmy po prostu brać go w rachubę, tak bardzo oddalił się od wszystkiego, co ludzkie i co rzeczywiste. Węzeł po węźle odluźniał się od nas, punkt po punkcie gubił związki, łączące go ze wspólnotą ludzką”. Bardzo możliwe zatem, że także moje węzły, choć rozwiązane, związane były z Schulzem.Z festiwalu wiozłem do domu trzy walizki. W pierwszej siedział Ludwik Flaszen w kapeluszu z szerokim, opadającym rondem. „Za moich czasów polonistyka była wstępem do wszechwiedzy”, powiedział. „I czuję się dumny z faktu, że także dzisiaj niesie ona pewne przesłanie mesjańskie”. Siedzieliśmy w pierwszym rzędzie z Piotrem Sommerem, pilnie notując, każdy trochę co innego. Ja zapisałem wyznanie Flaszena: „Jestem chybionym ojcem-współzałożycielem schulzologii. Chybionym”. Piotr mi potem mówi, że on nie zapisał tego „ojca” i chyba go tam nie było.

Wojciech Bonowicz, Walizki (fragment)2

Tekst II

Firma, która produkuje najbardziej pożądane lale, nazywa się Zawieruszynski Originals. Stoi za nią polskie małżeństwo ze Stalowej Woli, a ich lalkowa kariera to – jak twierdzą – seria przypadków.Dwuhektarowa posiadłość pod Minneapolis przypomina polską enklawę. – Pod oknami, niech pani spojrzy, biegają nam sarny, pawie i dzikie indyki – pokazuje Zofia. – Zimy też takie siarczyste jak polskie.W tle słychać polską telewizję. Na stronie internetowej Zawieruszynski Originals – muzyka Chopina. Lalki często mają polskie imiona: Anulka, Celina, Zuzanna.

Karolina Monkiewicz, Lale z Minnesoty (fragment)3

Rozpoznaj gatunek przytoczonych tekstów publicystycznych.Zaznacz właściwą odpowiedź.

I. Tekst I to reportaż / felieton / artykuł. II. Tekst II to reportaż / felieton / artykuł.

1 http://film.onet.pl/ [dostęp: 3.02.2014 r.]2 http://tygodnik.onet.pl/ [dostęp: 3.02.2014 r.]3 „Wysokie obcasy”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, 2014, nr 9 (768).

264 X. LEKTURY Z GWIAZDKĄ

71. Jan Kochanowski – wybrane pieśni i psalmy

Geneza i tematyka pieśni

13001200 17001100 1400 1500 1600

1586 – wydanie pieśni

1579 – wydanie Psałterza Dawidów

Renesans

Jan Kochanowski tworzył pieśni przez całe życie, napisał ich 50, zebrał w dwie księgi. Za życia poety wydano zaledwie kilka pieśni, reszta krążyła w odpisach. Pierwsze pełne wydanie pieśni ukazało się już po śmierci poety. Jan z Czarnolasu wzorował się na mistrzu gatunku – starożytnym rzymskim poecie Horacym (to dzięki nie-mu pieśń zyskała status samodzielnego gatunku literackiego). Zaczerpnął od niego także filozofię życiową, łączącą elementy stoicyzmu i epikureizmu (zasada „złotego środka”). Pieśni Kochanowskiego to utwory o różnorodnej tematyce: miłosne, religijne, publicystyczne, refleksyjno--filozoficzne, patriotyczne, biesiadne, moralne, będące pochwałą spokojnego życia na wsi, historyczne.Można w nich dostrzec motywy charakterystyczne dla literatury renesansowej, m.in. łączenie w jednym utworze dwu przeciwstawnych sobie sił: Fortuny i Boga (mitologii i chrześcijaństwa).

Artyzm pieśni

Pieśni zostały napisane wierszem sylabicznym, ukształtowanym i udoskonalonym właśnie przez Kochanowskiego. Poeta wykorzystał w nich różne wzorce kompozycyjne i wersyfikacyjne. Jednocze-śnie jego utwory zwracają uwagę przejrzystą, upo-rządkowaną kompozycją. Typowe cechy pieśni, widoczne także w utworach Kochanowskiego, to: częste występowanie refrenu, liczne paralelizmy leksykalne i składniowe, powtó-rzenia, prosta składnia.

Problematyka wybranych pieśni Kochanowskiego1

Księgi pierwsze

Pieśń II obraz zmienności pór roku jako ilustracja zmienności świata znaczenie czystego sumienia (tylko wtedy człowiek jest spokojny i może cieszyć się życiem) apostrofa do dobrej myśli, nigdy nieopuszczającej człowieka („A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym”1)

Pieśń IX zachęta do korzystania z życia (wyraz filozofii epikurejskiej) człowiek to byt całkowicie zależny od losu (starożytny motyw Fortuny); wskazanie na koniecz-ność przygotowania się na jego zmiany („U Fortuny to snadnie, / Że kto stojąc upadnie”) obraz człowieka niemającego wpływu na przyszłość, zdającego się na wolę Boga zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („A nigdy nie zabłądzi,/ Kto tak umysł narządzi,/ Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić”)

Księgi wtóre

Pieśń III obraz Fortuny i bezsilności człowieka wobec jej niestałości apostrofa do osoby wysoko postawionej – ostrzeżenie przed nietrwałością życiowego powodzenia cnota jako jedyna stała wartość, której „nie spali ogień, nie zabierze woda”

1 Wszystkie cytaty z pieśni i psalmów Kochanowskiego za: Jan Kochanowski, Dzieła polskie, t. 1, Warszawa 1967.

Władysław Bakałowicz, Uczta renesansowa, 1883

71. Jan Kochanowski – wybrane pieśni i psalmy 265

Pieśń V (Pieśń o spustoszeniu Podola)

odwołanie do napaści Tatarów na Podole w 1575 r., w okresie bezkrólewia po ucieczce Henryka Walezego do Francji („ani pasterz nad owcami chodzi”) tekst zbudowany zgodnie z zasadami retoryki: teza; opis najazdu – skontrastowane obrazy najeźdźców i ofiar; przedstawienie sytuacji w kraju – brak troski o obronę granic, wystawny styl życia szlachty, egoizm i prywata, brak środków finansowych na utrzymanie stałej armii; apel – „Skujmy talerze na talery, skujmy, / a żołnierzowi pieniądze gotujmy” pesymistyczna puenta utworu: „Nową przypowieść Polak sobie kupi, / Że i przed szkodą i po szkodzie głupi”

Księgi wtóre

Pieśń IX zachęta do zachowania optymizmu („Nie porzucaj nadzieje,/ Jakoć się kolwiek dzieje”) analogia zmienności pór roku i życia ludzkiego pełnego sprzeczności („radość się z troską plecie”) uzależnienie losu człowieka od kapryśnej Fortuny nieustannie uczące pokory i ufać nieufno-ści wobec niej zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („Lecz na szczęście wszelakie, / Serce ma być jednakie”) Bóg jako wsparcie dla człowieka („A kto Mu kolwiek ufa, nie zaginie”)

Pieśń XIX (Pieśń o dobrej sławie)

człowiek uprzywilejowany przez Boga – byt zajmujący wyjątkową pozycję wśród innych stworzeń dzięki rozumowi i mowie; konieczność potwierdzania tej pozycji czynami konieczność działań „ku pożytku dobra spólnego”, zgodnych z posiadanymi umiejętno-ściami: doskonały mówca – przekazywanie dobrych obyczajów, przestrzeganie prawa, zapobieganie kłótniom; człowiek silny i odważny – obrona ojczyzny i wiary pozostawienie po sobie „dobrej sławy” jako najważniejszy cel

Pieśń XXIV parafraza pieśni Horacego Wybudowałem pomnik… poeta jednocześnie śmiertelny i nieśmiertelny (jego dzieła przetrwają wieki – motyw non omnis moriar) motyw sławy poetyckiej przekraczającej granice („O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie”)

Przykład

Jaką wizję Boga przedstawił Kochanowski w podanym fragmencie Pieśni XXV z Ksiąg wtórych, nazywanej także Hymnem do Boga?Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.[…]Tyś Pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudowałI złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował;Tyś fundament założył nieobeszłej ziemiI przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.

Odpowiedź:

Bóg nieśmiertelny, nieogarniony, wykraczający poza Kościół („wszędy pełno Ciebie”). Stwórca obecny w całym dziele stworzenia (wyliczenie: „I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie”).Bóg jako utalentowany artysta (łac. Deus artifex), porównanie dzieła stworzenia do pracy budowniczych i hafciarzy.Obraz miłosiernego, dobrego Pana, otaczającego człowieka nieustanną opieką i udzielającego mu licznych dobrodziejstw.Bezpośrednia rozmowa z Bogiem jako kimś bliskim (Ci, Ciebie, Tyś).

Tematy, podczas omawiania których warto przywołać pieśni Kochanowskiego literatura a filozofia (stoicyzm, epikureizm), związki literatury renesansu z antykiem uczta, biesiada, radość życia, szczęśliwe życie na wsi, naturamoralność, wybory życiowe, wartości, powinności obywatelskie autobiografizm, autotematyzm (utwory o tworzeniu literatury i ponadczasowości pieśni)

266 X. LEKTURY Z GWIAZDKĄ

Znaczenie pieśni Kochanowskiego Połączenie filozofii chrześcijańskiej z epikureizmem i stoicyzmemAdaptacja gatunku pieśni w horacjańskim kształcie na polski gruntZasługi dla rozwoju sylabizmu Bogactwo tematyki: podejmowanie bieżących tematów politycznych i ogólnych filozoficznych

Psałterz Dawidów Jan Kochanowski przełożył z łaciny 150 biblijnych psalmów. Był to przekład z przekładu – w oryginale utwory powstały w języku hebrajskim. Tytuł zbioru – Psałterz Dawidów – nawiązywał do tradycji głoszącej, że autorem wszystkich tych utworów jest król Dawid (co, jak dowiedli badacze Starego Testamentu, nie jest zgodne z prawdą).Psalm cechuje melodyjność, rytmiczność i uroczysty ton. Uniwersalną zasadą kom-pozycyjną tej hebrajskiej pieśni religijnej jest paralelizm elementów przeciwstawnych lub dopełniających się. Kochanowski dokonał poetyckiej parafrazy biblijnych tekstów. Wykorzystał przy tym różnorodne wzorce wersyfikacyjne.

Karta tytułowa pierwszego wydania Psałterza Dawidów, 1579

Kochanowski w krótkiej tradycyjnej dedykacji, a następnie w czterostrofowym utworze, który można traktować jako poetycką

dedykację, ofi arował psalmy swojemu mecenasowi – biskupowi Piotrowi Myszkowskiemu. Dziękował mu za zrozumienie, ale wyrażał też przekonanie o wielkiej wartości swojej poezji: „ I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy, /

Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy”.

Problematyka wybranych psalmów w przekładzie Kochanowskiego

Psalm 47 (Kleszczmy rękoma wszyscy zgodliwie…)

Psalm pochwalny, wzywający do radości i uwielbiania Pana (m.in. przez klaskanie, śpiew, granie na trąbach). Bóg jest Panem świata, królem, nawet niebo nie może ogarnąć jego chwały. Podmiot zbiorowy (w domyśle naród wybrany lub Kościół) zawdzięcza Bogu zwycięstwa i dostatek (otrzymał dziedzictwo biblijnego Jakuba).

Psalm 91 (Kto się w opiekę poda Panu swemu…)

Bóg ukazany jako oparcie dla człowieka, który pokłada w nim nadzieję. Pan ratuje człowieka z wszelkich opresji i ochrania go (metafora skrzydeł osłaniających przed niebezpieczeństwami, tarczy i puklerza, obraz aniołów dbających, by człowiek nie uraził stopy o kamień, noszących człowieka na ręku). Całości dopełnia wizja człowieka stąpającego bezpiecznie po „żmijach gniewliwych”, „padalcach niecierpliwych”, dosiadającego lwa i smoka.

Psalm 130 (W troskach głębokich ponurzony…)

Prośba grzesznika o miłosierdzie, litość i wybaczenie win. Ukazuje bezmiar ludzkich grzechów, ale też wyraża ufność grzesznika, przekonanie o dobroci i miłosierdziu Boga („Aleś Ty Pan jest dobrotliwy,/ Pan z przyrodzenia litościwy”).

Tematy, podczas omawiania których warto przywołać psalmy Kochanowskiego obraz Stwórcy, sytuacja egzystencjalna człowieka, jego relacja z Bogiem

grzech, wina, pokuta, przebaczeniemodlitwa, związki muzyki i poezji

Znaczenie Psałterza Dawidowego arcydzieło liryki polskiej i światowej, według wielu badaczy to najlepszy polski przekład psalmówuniwersalność tekstu – jego ponadwyznaniowość (godzi różne systemy teologiczne i filozoficzne, bazuje na kultu-rze śródziemnomorskiej) i ponadczasowość (wydobywa wciąż aktualne aspekty sytuacji egzystencjalnej człowieka)

ZADANIA Z ROZWIĄZANIEM KROK PO KROKU 391

Zadanie 1.W jaki sposób w tekstach kultury jest ukazywany naród polski? Omów problem na podstawie interpretacji obrazu Jacka Malczewskiego Melancholia oraz wybranego utworu literackiego.

Jacek Malczewski, Melancholia, 1890–1894

Krok 1.

Przeczytaj uważnie temat. Zwróć uwagę, że jest dwuczłonowy:– pierwsza część to pytanie, na które musisz odpowiedzieć, – w części drugiej (operacyjnej) znalazły się wskazówki dotyczące materiału, który trzeba uwzględnić, oma-

wiając wskazany problem.Podkreśl w temacie wszystkie kluczowe słowa.Zastanów się, do jakiego utworu literackiego warto się odwołać. Wypisz różne propozycje (decyzję podejmiesz później, po interpretacji obrazu). Pamiętaj, że nie musi to być lektura szkolna – swobodę wyboru ogranicza jedynie temat (utwór ma ukazywać naród polski).

Krok 2.

Zacznij od tekstu kultury wskazanego w temacie, czyli od odczytania sensu, jaki niesie ze sobą obraz Mal-czewskiego. Pamiętaj, że język malarstwa różni się od języka literatury – staraj się posługiwać stosowną terminologią (zob. 8. Sztuki plastyczne). Spróbuj, jeśli to możliwe, przypomnieć sobie sylwetkę autora oraz określić epokę i nurt artystyczny, do któ-rych zalicza się obraz. Weź pod uwagę datę powstania dzieła – dzięki temu łatwiej ci będzie osadzić obraz we właściwym kontekście.

Zadania z rozwiązaniemkrok po kroku

392 ZADANIA Z ROZWIĄZANIEM KROK PO KROKU

Data powstania obrazu wskazuje epokę Młodej Polski. Jego autorem jest Jacek Malczewski – czołowy przed-stawiciel symbolizmu, często podejmujący w swoich dziełach tematykę narodową. Dzieło Malczewskiego sprawia wrażenie utrzymanego w konwencji onirycznej, można w nim dostrzec liczne symbole.

Zanalizuj kompozycję całości obrazu – znajdź dominantę kompozycyjną (może nią być np. postać, szczegół, barwna plama, światło) i omów jej znaczenie.

Ukazana scena rozgrywa się w zamkniętej przestrzeni – w pomieszczeniu (być może pracowni malarskiej). Plan główny to korowód osób, które jakby wychodzą z obrazu tworzonego przez siedzącego przy sztalugach artystę (widocznego w lewym górnym rogu płótna). Korowód tworzą ludzie należący do różnych stanów społecznych, są wśród nich także żołnierze napoleońscy, powstańcy, więźniowie zakuci w kajdany. Postacie trzymają w dłoniach osadzone na sztorc kosy, szable i strzelby, ale także książki, pędzle, instrumenty muzycz-ne. Tłum kieruje się w stronę otwartego okna po prawej stronie, za którym stoi tajemnicza postać. Ubrana jest w czarne szaty (czerń to symbol żałoby, smutku); ma wzniesione do góry obie ręce.

Przyjrzyj się kolorystyce i roli światła; zastanów się, jakie mają one znaczenie dla przedstawianego tematu.

W obrazie dominują ciemna zieleń i różne odcienie brązu, wzmacniające tytułowy nastrój melancholii. Malarz nie koncentruje się na twarzach postaci; eksponuje całe sylwetki (te znajdujące się w głębi są zamazane, nierozpoznawalne).

Krok 3.

Odczytaj symbole zawarte w obrazie Malczewskiego. Powiąż je z problemem, który masz omówić (w jaki sposób malarz ukazał naród polski?).

Zamknięta przestrzeń pracowni – symbol zniewolenia, ograniczenia swobód. Uzbrojony tłum – to naród gotowy do walki o odzyskanie utraconej wolności.Okno – symbol otwarcia, wolności; przestrzeń za nim wydaje się niedostępna, nieosiągalna dla ukazanych postaci.Cechą tłumu jest zjednoczenie w działaniu, ale jednocześnie nie jest on zorganizowany, porusza się cha-otycznie, brak mu przywódcy. Do okna docierają nieliczni i nie są zdolni do dalszego działania – padają na framugę lub podłogę i zasypiają. Prący do przodu tłum (odwołanie do powstań i zrywów narodowych jednoczących naród) poddaje się działaniu tytułowej Melancholii (być może uosabia ją tajemnicza postać za oknem) i zasypia pogrążony w smutku po kolejnych nieudanych zrywach lub ulega klimatowi epoki mo-dernistycznej – apatii i dekadentyzmowi.

Odwołaj się do tytułu dzieła.

Melancholia to przygnębienie, smutek, apatia, zaduma. Słowo to można odnieść do zawartej w obrazie wizji narodu, który zmaga się z poczuciem niemocy i klęski.

Wyciągnij wniosek cząstkowy, czyli odpowiedz na podstawie obrazu na pytanie zawarte w temacie.

Malczewski przedstawia uśpiony naród, który nie jest w stanie podjąć działań wolnościowych.

Krok 4.

Wybierz utwór literacki ukazujący naród polski. Kieruj się zasadami:– dobrej znajomości treści utworu,– kojarzenia tekstów na zasadzie podobieństw bądź różnic w sposobie ujęcia motywu. Dobór tekstu będzie

miał wpływ na sposób sformułowania tezy całej wypowiedzi. Zastanów się, jak powiązać interpretację obrazu z dziełem literackim, by rozwinąć postawiony problem.

Jeśli na ustnym egzaminie maturalnym w temacie zostanie wskazany konkretny tekst ikoniczny, drugim tekstem kultury będzie dzieło literackie, ale dowolnie wybrane przez zdającego. To oznacza, że przywołane wyżej zadanie może mieć wiele różnorodnych realizacji. W podanej propozycji rozwiązania wybranym dziełem literackim jest Wesele Stanisława Wyspiańskiego.

ZADANIA Z ROZWIĄZANIEM KROK PO KROKU 393

Krok 5.

Przystąp do interpretacji dzieła literackiego. Pamiętaj, że także w przypadku dzieła literackiego należy po-służyć się odpowiednią terminologią.Przypomnij sobie podstawowe informacje o wybranym dziele (czas powstania, kontekst epoki pomocny w interpretacji problemu). Zob. 81. Stanisław Wyspiański – „Wesele”.Odwołaj się do treści – wybierz tylko te szczegóły, które dotyczą pokazanego w dramacie obrazu narodu.

Bohaterami są przedstawiciele różnych grup społecznych. Niewiele wiedzą o sobie wzajemnie – zaintereso-wanie inteligencji chłopami jest przejawem powierzchownej ludomanii, chłopów drażni poczucie wyższości inteligentów. Tematykę narodową podkreśla wystrój izby (elementy kultury szlacheckiej i chłopskiej). W akcie II w rozmowach bohaterów z osobami dramatu jest widoczna pogłębiona refleksja o Polakach – liczne od-niesienia do historii (ważne są zwłaszcza dialogi Dziennikarza ze Stańczykiem, Pana Młodego z Hetmanem, Dziada z Upiorem). Najważniejszą ze zjaw jest Wernyhora. Zostawia on Gospodarzowi złoty róg i polecenie, by zebrać ludzi i czekać na znak do walki. Misja nie zostaje wykonana, a dramat kończy się sceną hipnotycznego tańca we-selników w rytm muzyki granej przez Chochoła. Na koniec Chochoł wypowiada znamienne słowa: „Miałeś, chamie, złoty róg, / […] ostał ci sie ino sznur”.

Odczytaj ważne dla kwestii narodowej symbole z Wesela.

Bronowicka chata – symbol Polski. Goście wywodzący się z różnych stanów – znak rozwarstwienia, podziałów. Noc listopadowa – odwołanie do wydarzeń historycznych (powstania). Złoty róg – symbol impulsu do walki. Chochoł – symbol utajonego życia, uśpionej idei narodowej. Można też interpretować ten symbol jako znak uśpienia, apatii, zła, które pętają weselników.Osoby dramatu – postaci znaczące dla narodu – są personifikacjami obaw i pragnień bohaterów, którym się ukazują („co się komu w duszy gra”): – Stańczyk – przypomnienie wielkości narodu polskiego; wyraża niepokój Dziennikarza, czy ciągłe mówienie

o klęskach i błędach Polaków nie niszczy ducha narodowego; – Rycerz – symbol honoru i patriotyzmu; także wyraz niepokoju Poety, który pogrążył się w dekadenckiej

apatii zamiast budzić ducha walki;– Hetman – symbol fałszu, zdrady i egoizmu; – Upiór – przypomnienie rabacji galicyjskiej, przez którą nie może być mowy o zjednoczeniu szlachty

i chłopów;– Wernyhora – symbol wiary w odrodzenie narodu; uosobienie narodowych mitów: solidaryzmu społecznego,

romantycznego mitu heroicznego czynu.

Wyciągnij wnioski cząstkowe – jak autor Wesela ocenił naród? Jeśli potrafisz, możesz odnieść się do recepcji utworu w czasach współczesnych Wyspiańskiemu – czy jednoznacznie negatywna ocena narodu polskiego mogła być dobrze odebrana?

Wyspiański krytycznie ocenia naród polski z przełomu XIX i XX wieku. Uważa, że Polacy nie dorośli jeszcze do wolności:– nie są zjednoczeni – dzielą ich nie tylko różnice intelektualne i obyczajowe, lecz także historia (inteligencja

jest przekonana, że chłopi nie są zainteresowani walką o kraj, czuje też lęk przed chłopską impulsywno-ścią, chłopi natomiast nie mają złudzeń co do tego, że inteligencja jedna się z nimi tylko pod wpływem kaprysu i dekadenckiej nudy),

– brakuje przywódcy, który poprowadziłby do kolejnego zrywu (inteligencja nie jest zdolna stanąć na czele narodu, chłopom brakuje świadomości politycznej),

– narodowi brak ideałów (symbol zgubionego złotego rogu),– Polacy obracają się wciąż w kręgu dawnych schematów i mitów, z którymi nie umieją zerwać, są jak uśpieni

(symbol lunatycznego tańca).

Wstęp Nawiązanie do problemu zawartego w temacie

Postawienie tezy

Rozwinięcie

Wskazanie argumentów, które wynikają z interpretacji obrazu

Przejście od dzieła Malczewskiego do dramatu Wyspiańskiego

Przedstawienie argumentów wynikających z interpretacji Wesela

Krótkie porównanie obydwu tekstów kultury

Podsumowanie

Uogólniające zamknięcie wypowiedzi

394 ZADANIA Z ROZWIĄZANIEM KROK PO KROKU

Na wstępie możesz wskazać, że twórcy kultury bardzo róż-nie przedstawiali polski naród. Czasem jego ocena była pochlebna, jak w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza czy w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Dużo częściej pojawiały się opinie negatywne, wskazujące wady Polaków i brak odpowiedzialności za kraj.

Pamiętaj, że teza ma formę zdania oznajmującego, np. Jacek Malczewski w Melancholii i Stanisław Wyspiański w Weselu pokazali krytyczny obraz narodu polskiego.

Opisz, co przedstawia obraz. Wyjaśnij, jak odczytujesz jego tytuł i symbolikę. Uzasadnij, dlaczego uważasz, że twórca krytycznie patrzy na Polaków (zob. Krok 3.).

Pamiętaj o zachowaniu spójności, np. Na podobne sła-bości narodu polskiego zwrócił uwagę także inny twórca młodopolski – Stanisław Wyspiański – w dramacie Wesele.

W interpretacji tekstu literackiego zwróć uwagę zarówno na warstwę realistyczną, jak i symboliczną. Autor poddał Polaków surowej ocenie, wskaż, w jaki sposób to wyraził. Koniecznie odwołaj się do sceny finałowej (zob. Krok 5.).

Możesz np. zauważyć, że obydwa przedstawione dzieła są bardzo sugestywne albo że uzupełniają się wzajemnie. Masz także prawo ocenić, które z nich bardziej do ciebie przemawia, pamiętaj jednak, żeby tego typu stwierdzenie poprzeć przynajmniej jednym argumentem.

Zauważ np., że obaj twórcy negatywnie ocenili naród. Opi-nia ta, przedstawiona za pomocą różnorodnej symboliki i w różnego typu dziełach, jest – być może – w istocie krytyką XIX-wiecznego dekadentyzmu. Można tu również dostrzec próbę określenia na nowo roli artysty w narodzie – jego pow innością jest rozbudzanie ducha walki oraz idei wolnościowych, tworzenie w duchu tyrtejskim.

Krok 6.

Zestaw i uporządkuj wnioski z interpretacji poszczególnych tekstów kultury. Przygotuj plan wypowiedzi łączącej Melancholię i Wesele.

402 Arkusz maturalny

ARKUSZ MATURALNY PRZYKŁADOWY ZESTAW ZADAŃ

Zadanie 1.Teresa Hołówka Co kryje się w przysłowiach?

Przysłowia i porzekadła reprezentują „zdrowy rozsądek” – wiedzę pretendującą do miana nie-wzruszonego fundamentu poznawczego, który dyktuje anonimowa „mądrość wieków”.

Już Arystoteles nazwał przysłowia „podstawową filozofią” i pogląd ten podziela większość filologów i antropologów1. Część z nich kolekcjonuje różne geograficzne i historyczne warianty wyrażające tę samą myśl (np. hinduskie Lepsze jajko już teraz niż kura kiedyś, hebrajskie Lepsza dziś niedojrzała dynia niż jutro dojrzała, irlandzkie Lepsza płotka w garnku niż łosoś w strumieniu), sugerując uniwersalizm „zdrowego rozsądku”.

Ideę przysłów jako wykładników „zdrowego rozsądku” potwierdza codzienny uzus2: jeśli powo-łujemy się na coś, co naszym zdaniem należy do niekwestionowanych, „powszechnie uznawanych” prawd, podstawowe rysy rzeczywistości są poznawalne i niezmienne. Ujawniają się każdemu w trakcie typowych doświadczeń, zwanych „życiem”.

„Ważne” i „realne” są tylko te zjawiska, które wiążą się z naszymi potrzebami i interesami, a także tylko ten aspekt „dziania się”, który trzeba rozszyfrować, by utrzymać się przy życiu. Pytania o początki czegokolwiek, o to, co „by było gdyby”, o istotę i cel spostrzeganych zależności, to py-tania nonsensowne: to, co istnieje, jest oczywiste, a to, co nie jest oczywiste bądź nas nie dotyczy, nie istnieje. Słońce jest, bo jest; trawa rośnie korzeniami do dołu, bo tak być musi; kamień nie rusza się, bo taka jest jego natura; inaczej nie byłby kamieniem; „zielska”, „robaki” i „stworzenia”, które nie odgrywają żadnej roli w codzienności (kulinarnej, leczniczej, ozdobnej, nie służą jako siła robocza itd.), są „widać do czegoś potrzebne”, ta sprawa jednak nas nie obchodzi.

Równie nieskomplikowany jest świat rdzennie ludzki. Życie toczy się ciągle swojskimi koleinami, a wszelkie zmiany sprowadzają się do przychodzenia i odchodzenia kolejnych generacji. [Według przysłów] w człowieku nie ma nic zagadkowego czy nieuchwytnego. Każdym z nas sterują te same, wspólne ze zwierzętami popędy – głód, pożądanie czy lęk przed śmiercią, a jeśli czymś się od nich różnimy, to wyłącznie niepohamowaną chęcią gromadzenia dóbr, władzy i zaszczytów („Apetyt rośnie w miarę jedzenia”). Uczucia są pewną formą ślepych instynktów i najczęściej polegają na przywiązaniu do samych siebie („Każda pliszka swój ogonek chwali”), potomstwa („Bronić małych jak lwica”), krewnych („Bliższa koszula ciału”) oraz najbliższego otoczenia („Między swoimi i suchy chleb smakuje”). Wbrew pozorom, nie różnimy się także między sobą – wszyscy jesteśmy ułomni („Nie ma róży bez kolców”), ograni-czeni przez dziedziczenie („Wół nie będzie latał”), wychowanie („Czego się Jaś nie nauczył, tego Jan nie będzie umiał”), środowisko („Kiedy wleziesz między wrony, musisz krakać jak i one”) i okoliczności („Gdy się nie ma, co się lubi, to się lubi, co się ma”).

Powszechny i niewyzbywalny egoizm sprawia, że wobec bliźnich bądź odnosimy się obo-jętnie („Cudze cierpienia nie bolą”), bądź też wykorzystujemy ich brutalnie dla własnego dobra („Na cudzym grzbiecie lekko”). Typowe interakcje3 opierają się w najlepszym razie na dosłownie

1 Antropolog – zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie w kontekstach historycznej zmienności, różnorodności, etniczności, struktur władzy czy płci kulturowej.

2 Uzus – zwyczaj językowy.3 Interakcje – wzajemne oddziaływanie na siebie osób, przedmiotów lub zjawisk.

410 ODPOWIEDZI DO ZADAŃ

Odpowiedzi do zadańDział I2. 1. C; 3. 1. I – C; II – A; III – B; 6. I. netykieta; II. akronim; III. emo-tikonSprawdzian po dziale I

1. I – TAK, II – TAK, III – TAK, IV – NIE; 2. B; 3. Na przykład: Uczeń nie znał kodu kulturowego.; 4. „tonąc w uśmiechach uwielbienia” / tonąc w uśmiechach uwielbienia; 5. „Zapragnęła skorzystać z chwili i coś zrobić dla męża przez pozyskanie przychylności córki guber-natora”.; 7. Znaki B, C, D to umowne znaki symboliczne, natomiast znaki A, E to umowne znaki ikoniczne.

Dział II8. 1. harmonia, spokój, lekkość i elegancja linii, delikatność zdobień, idealizacja bohaterów, proporcjonalność ciał; 2. A, C, D, E; 14. 1. a) I – P, II – P, III – P, IV – F, V – P, VI – P, VII – F, b) homo viatorSprawdzian po dziale II

1. A, C, D, E; 2. I. Elementy wspólne: temat • tytuł • bohater • konwencja • nastrój • kompozycja • konteksty, II. Elementy cha-rakterystyczne tylko dla dzieła literackiego: wiersz • język i styl • środki stylistyczne i ich funkcje, III. Elementy charakterystyczne tylko dla dzieła malarskiego: kolor • faktura • światło • technika malarska • perspektywa; 3. Wzorcowe rozwiązanie: Np. I. Postawa rozstrzeliwanego powstańca przypomina postawę Chrystusa wi-szącego na krzyżu. Jego gest wyraża odwagę i dumę., II. Francisco Goya nie ukazał twarzy żołnierzy, gdyż oskarża ich wszystkich jako najeźdźców (nie konkretne osoby).; 4. I – F; II – F; III – T; IV – F; V – T; VI – F; VII – F; 5. Tekst I – B, Tekst II – C, Tekst III – F, Tekst IV – A, Tekst V – E, Tekst VI – D; 6. B, C, D, F

Dział III15. 1. Było to w zeszłym tygodniu, w piątek; Wieczorem usiadłem przed telewizorem. Najpierw obejrzałem wiadomości, potem po-godę, a o 20.10 zaczął się „Klub Kinomana”; Akcja dzieje się w śre-dniowiecznym klasztorze, do którego przybywają dwaj mnisi – jeden to Wilhelm z Baskerville, a drugi, jego uczeń, to Adso z Melku. W czasie, gdy przebywają oni w opactwie, na jego terenie raz po raz w niejasnych okolicznościach giną kolejni zakonnicy. Wilhelm i Adso próbują rozwiązać zagadkę ich śmierci; 18. 1. A. idealizacji głównego bohatera, B. wyrażeniu uczuć pozostałych postaci, C. poruszeniu wyobraźni i emocji czytelnika; wniosek: ekspresywną; 2. I – homonimia; II – wykorzystanie podobieństwa brzmieniowego wyrazów, odwołanie się do znanego związku frazeologicznego; III – wykorzystanie skrótu nazwy własnej, aluzja do sytuacji zaistniałej w jednej z państwowych instytucjiSprawdzian po dziale III

1. I. informatywna / rzeczywistość pozajęzykową, II. ekspresywna / nadawcy, III. impresywna / odbiorcy; 2. I – P; II – F; III – P; IV – F; V – P; VI – P; 3. I. urzędowy, II. potoczny, III. naukowy, IV. artystyczny

Dział IV21. 1. starożytności, wiedzy, etyczne, pisanieSprawdzian po dziale IV

1. I – C, II – B, III – D, IV – A; 2. I – E, II – E, III – R, IV – E, V – E, VI – R; 3. dedukcyjnego; 4. podrzędne, nadrzędne, poboczne, najważniejszą, anafora, wysokiego, emocjonalnego; 5. Wzorcowe rozwiązanie: Gdy Jarek powiedział mi, że poprosił Zosię o rękę, pomyślałem „Ale ci zazdroszczę!” Poczułem zazdrość, bo wiedziałem, że Zosia i Jarek są szczęśliwi. Dziś czuję radość, bo jestem pewien, że dotrzymają tego, co sobie dzisiaj przyrzekli – będą się kochać i szanować aż do śmierci. Życzmy im, aby każdy ich wspólny dzień był szczęśliwy!

Dział V28. 1. I – D; II – C; 2. I. B, D, E; II. A, C; 3. I – F; II – P; III – F; IV – P; V – F; 36. 1. przypowieścią, B, C, D, F; 38. 1. I – Dionizosa, II – dytyramb, III – dytyrambu, IV – koryfeusz, V – tragediiSprawdzian po dziale V

1. Tekst I: liryka bezpośrednia opisowa, Tekst II: liryka bezpośred-nia / inwokacyjna, Tekst III: liryka pośrednia / sytuacyjna; 2. Tekst I – wszechwiedzący, obiektywny, wypowiada się w trzeciej osobie, Tekst II – nie jest wszechwiedzący, subiektywny, wypowiada się w pierwszej osobie; 3.

Nazwa środka

stylistycznegoPrzykład

porównanie Np. „wracała […] jak Pomona z ognia dnia rozża-gwionego”

epitet Np. „świetliste poranki”, „tajemnicze, czarne wiśnie”

metafora Np. „rdzeń długich popołudni”, „czystej poezji owoców”

wyliczenie Np. „lśniące, pełne wody pod przejrzystą skórką czereśnie, tajemnicze, czarne wiśnie, których woń przekraczała to, co ziszczało się w smaku, morele, w których miąższu złotym był rdzeń długich popołudni”

Efekt zastosowania: obrazowość, działanie na wyobraźnię, plastycz-ność opisu

4. A, C, E

Dział VI39. 1. I – ogłosić, obwieścić, II – XVII, III – aktualność, IV –oddziałują na opinię publiczną, V – mowa, kazanie; 43. 1. I – D, II – B, III – A, IV – C; 44. 1. CSprawdzian po dziale VI

1. Wzorcowe rozwiązanie: Np. Na zakończonym w sobotę 38. festi-walu w Gdyni nie było dla mnie niespodzianek. Złote Lwy? Oczy-wiście dla „Idy” Pawła Pawlikowskiego. I dla Agaty Kuleszy, która zwyciężyła podwójnie, bo na dodatek miała najpiękniejszą suknię wieczoru. Najwięcej zdjęć robiono jednak Romanowi Polańskiemu, który wpadł na kilka dni do Gdyni i pojawił się na gali rozdania na-gród.; 2. Tekst I – felieton, Tekst II – reportaż; 3. I – P; II – P; III – F; IV – P; V – P; VI – F; VII – P; VIII – P; 4. I – A, II – C , III – A; 5. notatka, zapowiedź, relacja, życiorys

Dział VII45. 1. W kolejności: kwiet, niesę, miesto, żena; 49. 1. III, C ; 50. 1. CSprawdzian po dziale VII

1. I – TAK, II – TAK, III – NIE, IV – TAK, V – NIE; 2. Żydów; 3. Wzorcowe rozwiązanie: Żymła to jest po polsku bułka. Jest wiele gatunków bu-łek. Większość z nich pojawiła się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. A do śląskich domów w rzeczywistości przyszła z zamku. To było około XVIII, XIX wieku i do nas przyszła z Wiednia. Kajzerki to są bułki wiedeńskie i one dały początek naszej śląskiej żymle. Żymła była raczej odświętnym posiłkiem. Przeważnie jadło się ją w niedzielę na śniadanie. Była zawsze wyżej stawiana niż chleb. Niektórym żymła smakuje bardziej niż chleb. A to dlatego, że można ją sobie kupić i od razu zjeść. Jest wygodniejsza i praktyczniejsza.; 4. Nie, B

Dział VIII54. 1. B, D; 2. I – narodowego; II – autorytetu kulturalnego, III – uzu-alnego; 3. innowacją językową, C; 55. 1. A – III; B – I; C – IV; D – II; E – V; 2. I. Amerykanina, II. tę, III. kontrolaSprawdzian po dziale VIII

1. Wzorcowe rozwiązanie: I. A. Homonimia – zjawisko polegające na tym, że wyrazy mają identyczne brzmienie lub pisownię, ale inne znaczenie. B. Homofonia – zjawisko polegające na tym, że wyrazy mają identyczne brzmienie, ale inne znaczenie. C. Homografia – zjawisko polegające na tym, że wyrazy mają taką samą pisownię, ale inne znaczenie. II.

Nazwa własna Rzeczownik pospolityZnaczenie rzeczownika

pospolitego

Japonki japonki klapki

Czeszki czeszki rodzaj tenisówek

Amerykanka amerykanka kanapa

Węgierka węgierki gatunek śliwek

III. Mała litera informuje odbiorcę komunikatu, że w wypowiedzi chodzi o przedmiot, a nie osobę określonej narodowości.; 2. A bierz licho takie znoje! / Ledwie idę, ledwie stoję – / Ależ bo to było żwawo! / Diablem gromił w lewo, w prawo – / Ledwie żyję. – Każ dać wina! / A starego. Wyschła ślina, / Pot strugami ciecze z czoła