Spis treści

Wykaz skrótów ................................................................................................................. XIIIWykaz literatury ............................................................................................................... XVIIPrzedmowa ........................................................................................................................ XIX

Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające ..................................................................... 1

§ 1. Prawo Unii Europejskiej jako akademicka dyscyplina prawa ......................... 3 I. Rozwój autonomicznej dyscypliny prawa Unii Europejskiej .................. 3 II. Metody i narzędzia badawcze prawa Unii Europejskiej ......................... 6

§ 2. Historia procesu integracji europejskiej ............................................................ 11 I. Rada Europy .............................................................................................. 13 II. Powstanie i ewolucja Wspólnot Europejskich ......................................... 15

1. Europejska Wspólnota Węgla i Stali ................................................... 152. Europejska Wspólnota Gospodarcza .................................................... 173. Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) ......................... 184. Traktaty o połączeniu instytucji trzech Wspólnot Europejskich ........ 185. Jednolity Akt Europejski ...................................................................... 196. Traktaty o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht, Traktat

z Amsterdamu oraz Traktat z Nicei) ................................................... 207. Konwent Europejski i Traktat ustanawiający Konstytucję dla

Europy ................................................................................................... 258. Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat

ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat z Lizbony) ........ 29

9. Charakter relacji między Traktatami o Unii Europejskiej i funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej ........................................................ 30

§ 3. Charakter prawny Unii Europejskiej ................................................................. 32 I. Unia Europejska jako organizacja międzynarodowa .............................. 32 II. Metoda wspólnotowa ................................................................................ 38

§ 4. Prawo Unii Europejskiej a prawo międzynarodowe ........................................ 41§ 5. Cele Unii Europejskiej ...................................................................................... 57§ 6. Członkostwo w Unii Europejskiej .................................................................... 60

I. Nabycie członkostwa w Unii Europejskiej .............................................. 60 II. Zawieszenie praw członkowskich w Unii Europejskiej .......................... 63 III. Ustanie członkostwa .................................................................................. 64

§ 7. Stowarzyszenie z Unią Europejską ................................................................... 66 I. Stowarzyszenia traktatowe ........................................................................ 67 II. Stowarzyszenia konstytucyjne .................................................................. 72

VI Spis treści

§ 8. Obywatelstwo Unii Europejskiej ....................................................................... 73 I. Charakter prawny obywatelstwa Unii Europejskiej................................. 75 II. Prawa obywateli Unii Europejskiej .......................................................... 77

Rozdział II. System instytucjonalny Unii Europejskiej ............................................. 79

§ 9. System instytucjonalny Unii Europejskiej ........................................................ 81§ 10. Rada Europejska ................................................................................................ 83

I. Ewolucja Rady Europejskiej ................................................................... 83 II. Skład i organizacja .................................................................................... 84 III. Funkcje ...................................................................................................... 87 IV. Podejmowanie decyzji .............................................................................. 89

§ 11. Parlament Europejski ......................................................................................... 91 I. Skład .......................................................................................................... 92 II. Organizacja wewnętrzna Parlamentu Europejskiego ............................... 94 III. Funkcje Parlamentu Europejskiego ......................................................... 98

§ 12. Rada .................................................................................................................... 101 I. Skład i organizacja .................................................................................... 101 II. Zadania i kompetencje .............................................................................. 104 III. Podejmowanie decyzji .............................................................................. 106

1. Uwagi ogólne ........................................................................................ 1062. Głosowanie większością kwalifikowaną .............................................. 1083. Wymóg jednomyślności w Radzie ....................................................... 1094. Kompromis luksemburski i kompromis z Ioanniny ............................ 1095. Podejmowanie decyzji zwykłą większością głosów ........................... 110

§ 13. Komisja .............................................................................................................. 111 I. Skład i organizacja .................................................................................... 112 II. Kompetencje Komisji ................................................................................ 116 III. Podejmowanie decyzji .............................................................................. 121

§ 14. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ................................................... 122 I. Skład .......................................................................................................... 124 II. Właściwość Trybunału Sprawiedliwości, Sądu oraz sądów

wyspecjalizowanych .................................................................................. 126 III. Procedura orzekania .................................................................................. 128

§ 15. Trybunał Obrachunkowy ................................................................................... 131 I. Skład i organizacja .................................................................................... 131 II. Zadania i kompetencje .............................................................................. 132 III. Sposób działania ........................................................................................ 133

§ 16. Organy doradcze Unii Europejskiej .................................................................. 133 I. Komitet Ekonomiczno-Społeczny ............................................................ 133

1. Skład i organizacja ............................................................................... 1332. Zadania i sposób działania ................................................................... 134

II. Komitet Regionów .................................................................................... 1351. Skład i organizacja ............................................................................... 1352. Zadania i sposób działania ................................................................... 135

§ 17. Instytucje finansowe .......................................................................................... 136 I. Europejski Bank Centralny i Europejski System Banków

Centralnych ................................................................................................ 136 II. Europejski Bank Inwestycyjny ................................................................. 138

§ 18. Równowaga instytucjonalna .............................................................................. 139

VIISpis treści

Rozdział III. Źródła prawa Unii Europejskiej ........................................................... 143

§ 19. Zagadnienia wprowadzające .............................................................................. 144 I. Uwagi ogólne ............................................................................................ 144 II. Pojęcie „źródła prawa Unii Europejskiej” ............................................... 145 III. Acquis Unii Europejskiej .......................................................................... 146 IV. Katalog i klasyfikacja źródeł prawa Unii Europejskiej ........................... 147 V. Problematyka hierarchii źródeł prawa w systemie prawnym

Unii Europejskiej ...................................................................................... 149§ 20. Prawo pierwotne ................................................................................................ 153

I. Uwagi ogólne ............................................................................................ 153 II. Traktaty założycielskie Unii Europejskiej oraz Europejskiej

Wspólnoty Energii Atomowej .................................................................. 1531. Wykaz traktatów założycielskich oraz traktatów modyfikujących ..... 1532. Zakres przedmiotowy traktatów założycielskich ................................. 155

III. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej ......................................... 1561. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 1562. Zakres przedmiotowy Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej .. 1583. Zakres zastosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej .... 159

IV. Ogólne zasady prawa ................................................................................ 166 V. Prawo zwyczajowe .................................................................................... 168

§ 21. Prawo międzynarodowe publiczne jako źródło prawa Unii Europejskiej ....... 168 I. Uwagi ogólne ............................................................................................ 168 II. Ius contrahendi Unii Europejskiej ........................................................... 169 III. Rodzaje umów zawieranych przez Unię Europejską oraz Europejską

Wspólnotę Energii Atomowej ................................................................... 173 IV. Inne umowy międzynarodowe będące źródłem prawa

Unii Europejskiej ...................................................................................... 175§ 22. Prawo pochodne Unii Europejskiej ................................................................... 175

I. Uwagi ogólne ............................................................................................ 175 II. Akty prawne tworzone w ramach Unii Europejskiej oraz Europejskiej

Wspólnoty Energii Atomowej .................................................................. 1761. Katalog wiążących aktów prawa pochodnego – art. 288 TfUE ......... 1762. Rozporządzenia ..................................................................................... 1763. Dyrektywy ............................................................................................. 1824. Decyzje .................................................................................................. 190

III. Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa ............. 1941. Katalog aktów tworzonych w ramach Wspólnej Polityki

Zagranicznej i Bezpieczeństwa ............................................................ 1942. Charakter prawny aktów Wspólnej Polityki Zagranicznej

i Bezpieczeństwa .................................................................................. 1953. Ogólne wytyczne .................................................................................. 1954. Decyzje .................................................................................................. 196

IV. Akty prawa pochodnego w dotychczasowym III filarze Unii Europejskiej ...................................................................................... 1971. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 1972. Okres przejściowy przewidziany w Protokole Nr 36 do traktatów

założycielskich ...................................................................................... 1983. Decyzje ramowe ................................................................................... 199

§ 23. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej .......................... 201

VIII Spis treści

§ 24. Niewiążące akty prawa pochodnego ................................................................. 203§ 25. Akty prawa wewnętrznego ................................................................................ 204

Rozdział IV. Tworzenie prawa Unii Europejskiej ...................................................... 206

§ 26. Uwagi wprowadzające ....................................................................................... 207§ 27. Kompetencje Unii Europejskiej ........................................................................ 208

I. Zasada kompetencji powierzonych ........................................................... 208 II. Katalog kompetencji przyznanych Unii Europejskiej ............................. 209 III. Kompetencje dorozumiane – art. 352 TfUE oraz art. 203 TEWEA ...... 213

§ 28. Tworzenie prawa pierwotnego .......................................................................... 215 I. Tworzenie i modyfikacja traktatów założycielskich ................................ 215

1. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 2152. Zmiany traktatów założycielskich w trybie art. 48 TUE .................... 2163. Zmiany traktatów założycielskich za pośrednictwem traktatów

akcesyjnych ........................................................................................... 2184. Zmiany na podstawie procedur kładki ................................................. 219

II. Zawieranie traktatów akcesyjnych............................................................ 220§ 29. Procedury zawierania umów międzynarodowych przez Unię Europejską ...... 221

I. Uwagi wprowadzające .............................................................................. 221 II. Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Unię

Europejską ................................................................................................. 221 III. Procedura zawierania umów międzynarodowych przez Europejską

Wspólnotę Energii Atomowej ................................................................... 223 IV. Publikacja i wejście w życie umów międzynarodowych zawieranych

przez Unię Europejską i Euratom ............................................................ 224§ 30. Procedury tworzenia wiążących aktów prawa pochodnego Unii

Europejskiej ........................................................................................................ 225 I. Uwagi wprowadzające .............................................................................. 225 II. Inicjatywa legislacyjna .............................................................................. 227 III. Wybór podstawy prawnej oraz rodzaju aktu prawnego .......................... 234 IV. Zasady techniki prawodawczej oraz budowa aktu prawnego ................. 239 V. Procedury legislacyjne .............................................................................. 240

1. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 2402. Zwykła procedura ustawodawcza ........................................................ 2413. Specjalna procedura ustawodawcza ..................................................... 2454. Specjalna procedura ustawodawcza – budżet Unii Europejskiej ........ 2485. Procedura ustawodawcza bez udziału Parlamentu Europejskiego ...... 2506. Procedura komitologii........................................................................... 251

VI. Udział Rady Europejskiej w procedurach tworzenia prawa pochodnego ................................................................................................ 253

VII. Udział parlamentów narodowych w procesie tworzenia prawa pochodnego ................................................................................................ 256

VIII. Publikacja aktów prawnych i ich wejście w życie .................................. 2581. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 2582. Konsekwencje braku publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii

Europejskiej .......................................................................................... 259§ 31. Podejmowanie decyzji w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej

i Bezpieczeństwa ................................................................................................ 266 I. Uwagi ogólne ............................................................................................ 266

IXSpis treści

II. Inicjatywa .................................................................................................. 266 III. Wybór podstawy prawnej oraz instrumentu działania ............................. 267 IV. Zasady techniki prawodawczej oraz budowa instrumentów Wspólnej

Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa ................................................... 267 V. Procedura decyzyjna w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej

i Bezpieczeństwa ....................................................................................... 268 VI. Publikacja i wejście w życie instrumentów Wspólnej Polityki

Zagranicznej i Bezpieczeństwa ................................................................. 268

Rozdział V. Stosowanie prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie wewnętrznej państw członkowskich ..................................................................................... 269

§ 32. Zagadnienia wprowadzające .............................................................................. 271§ 33. Zasady stosowania prawa Unii Europejskiej na płaszczyźnie krajowej ......... 275

I. Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej ...................................... 2751. Ewolucja zasady pierwszeństwa .......................................................... 2752. Zakres zastosowania zasady pierwszeństwa prawa Unii

Europejskiej .......................................................................................... 2793. Konsekwencje prawne zasady pierwszeństwa ..................................... 292

II. Zasada skutku bezpośredniego ................................................................. 2991. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 2992. Traktaty założycielskie ......................................................................... 3003. Rozporządzenia ..................................................................................... 3114. Dyrektywy ............................................................................................. 3145. Decyzje .................................................................................................. 3266. Umowy międzynarodowe oraz akty prawne wydane na ich

podstawie .............................................................................................. 328 III. Zasada skutku pośredniego ....................................................................... 335

1. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 3352. Podstawowe założenia zasady skutku pośredniego ............................. 336

IV. Zasada odpowiedzialności państw członkowskich za naruszenie prawa Unii Europejskiej ........................................................................... 3411. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 3412. Podstawowe założenia zasady odpowiedzialności państw

za naruszenie prawa Unii Europejskiej ............................................... 345§ 34. Instrumenty Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa ...................... 347§ 35. Zasady stosowania aktów prawnych dawnego III filaru Unii Europejskiej

na płaszczyźnie krajowej ................................................................................... 348

Rozdział VI. Sądowa kontrola przestrzegania prawa ............................................... 352

§ 36. Właściwość Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Sądu ................. 353§ 37. Postępowanie przeciwko państwu członkowskiemu o naruszenie

zobowiązania ciążącego na mocy Traktatów .................................................... 355 I. Naruszenie zobowiązania ciążącego na mocy Traktatów ........................ 356

1. Ujęcie naruszenia zobowiązania .......................................................... 3562. Naruszenie zobowiązania przez brak wdrożenia prawa Unii

Europejskiej ......................................................................................... 3593. Okoliczności egzoneracyjne podnoszone przez państwa .................... 361

II. Postępowanie wszczęte przez Komisję .................................................... 3631. Postępowanie nieformalne .................................................................... 364

X Spis treści

2. Formalne postępowanie wyjaśniające .................................................. 3663. Postępowanie sądowe ........................................................................... 367

III. Postępowanie wszczęte przez państwo członkowskie ............................ 370 IV. Postępowanie w razie niewykonania wyroku Trybunału ........................ 371 V. Postępowanie przeciwko państwu członkowskiemu odnośnie

do zobowiązań wynikających ze Statutu Europejskiego Banku Inwestycyjnego .......................................................................................... 375

§ 38. Skarga na nieważność aktu prawa pochodnego ............................................... 375 I. Strony w postępowaniu ............................................................................. 376

1. Podmioty uprawnione do składania skarg ........................................... 3762. Strony pozwane..................................................................................... 3783. Postanowienia dotyczące Europejskiego Banku Inwestycyjnego ....... 380

II. Podział kompetencji między Sąd oraz Trybunał Sprawiedliwości ......... 380 III. Przedmiot skargi ........................................................................................ 380

1. Rodzaje aktów prawnych podlegających zaskarżeniu ......................... 3802. Akty dotyczące skarżących bezpośrednio i indywidualnie ................. 382

IV. Przesłanki stwierdzenia nieważności ........................................................ 3871. Brak kompetencji .................................................................................. 3872. Naruszenie istotnego wymogu proceduralnego ................................... 3873. Naruszenie prawa materialnego ........................................................... 3884. Nadużycie władzy ................................................................................. 389

V. Termin do wniesienia skargi ..................................................................... 389 VI. Skutek orzeczenia o nieważności ............................................................. 390

1. Konstytutywny charakter orzeczenia ................................................... 3902. Pozostawienie pewnych skutków nieważnego aktu w mocy.............. 391

VII. Zarzut bezprawności ................................................................................. 3921. Akcesoryjność zarzutu bezprawności ................................................... 3922. Zakres przedmiotowy zarzutu bezprawności ....................................... 3933. Skutki uznania zarzutu bezprawności .................................................. 394

§ 39. Skarga na bezczynność instytucji ..................................................................... 395 I. Strony w postępowaniu ............................................................................. 395 II. Przesłanki skargi ....................................................................................... 396

1. Rodzaje aktów, których niewydanie może być zaskarżone ................ 3962. Wezwanie instytucji do działania ......................................................... 397

III. Skutek orzeczenia o bezczynności ........................................................... 398§ 40. Skarga odszkodowawcza ................................................................................... 398

I. Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej ........................ 399 II. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną działaniem

prawotwórczym ......................................................................................... 401 III. Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej i państw

członkowskich ........................................................................................... 402§ 41. Postępowanie odwoławcze ................................................................................ 403§ 42. Wydawanie opinii przez Trybunał Sprawiedliwości ........................................ 406

Rozdział VII. Współpraca sądów krajowych z Trybunałem Sprawiedliwości ....... 408

§ 43. Znaczenie pytań prejudycjalnych dla jednolitego stosowania prawa Unii Europejskiej ........................................................................................................ 410

§ 44. Pojęcie sądu państwa członkowskiego ............................................................. 412 I. Sądy powszechne ...................................................................................... 413

XISpis treści

II. Sądy administracyjne ................................................................................ 417 III. Sądy konstytucyjne ................................................................................... 419 IV. Sądy międzynarodowe .............................................................................. 419 V. Sądy arbitrażowe ....................................................................................... 420 VI. Sądy dyscyplinarne ................................................................................... 423 VII. Inne organy ................................................................................................ 425 VIII. Podsumowanie. Zadawanie pytań przez sądy i organy polskie .............. 426

§ 45. Obowiązek zadawania pytań prejudycjalnych .................................................. 428 I. Pojęcie sądu, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu .................. 429 II. Doktryna acte éclairé................................................................................ 430 III. Doktryna acte clair ................................................................................... 433 IV. Skutek braku zadania pytania prejudycjalnego ........................................ 434

§ 46. Zakres pytań prejudycjalnych............................................................................ 438 I. Formułowanie pytań prejudycjalnych ...................................................... 438 II. Orzekanie o ważności aktów prawa pochodnego .................................... 441 III. Podstawy odmowy wydania orzeczenia wstępnego ................................ 444

§ 47. Proceduralne aspekty zadawania pytań przez sąd krajowy ............................. 447 I. Zawieszenie postępowania przed sądem krajowym ................................ 447 II. Kontrola zgodności z konstytucją krajową a zadawanie pytań

prejudycjalnych ......................................................................................... 450 III. Cofnięcie pytania prejudycjalnego ........................................................... 455 IV. Związanie sądu krajowego wytycznymi wyższej instancji ..................... 456 V. Ograniczenie możliwości podnoszenia zagadnień prawa unijnego

w II instancji ............................................................................................. 460§ 48. Postępowanie przed Trybunałem o wydanie orzeczenia wstępnego ............... 461§ 49. Moc prawna orzeczenia wstępnego .................................................................. 465

Indeks rzeczowy .............................................................................................................. 467