SIRADANŞEYLERİNSIRADIŞIKÖKLERİ

CharlesPanati

Çeviren:

MelisAktaş

1.Baskı,İstanbul2009

Orijinaladı:ExtraordinaryOriginsofEverydayThingsCopyright:KayiTelifHaklarıAjansı

TümyayınhaklarıMayaKitap’aaittir.YayınaHazırlayan:TahirMalkoç

Çeviri:MelisAktaşRedaksiyon:SerdarSoydan

KapakUyarlama:AliDoğanMayaKitap

MerkezMah.KocamansurSok.No:6/434381Şişli/İstanbul

Tel:02122969712e-mail:info@mayayayinlari.com

www.mayayayinlari.com

1.BölümBatılİnançlarda

BazıBatılİnançlar:

50.000YılÖnce,BatıAsya

Napolyon kara kedilerden korkardı; Sokrates ise nazardan. Jül Sezarrüyalardan çekinirdi. 8. Henri bir büyünün kendisini tuzağa düşürüp AnneBoleyn ile evlenmesine sebep olduğunu iddia ediyordu. Büyük Petroköprülerden geçerken hastalık derecesinde bir korkuya kapılıyordu. SamuelJohnsonbinalarasağayaklagiripçıkıyordu.

Kötü şans hurafeleri hâlâ birçok insanı merdiven altından geçmekten,içeride şemsiye açmaktan ya da on üçüncü Cuma uçağa binmektenalıkoyuyor. Öte yandan aynı insanlar iyi şans umut ederek parmaklarınıçaprazyapıyorveyahuttahtayavuruyor.

Batılinançların,akıldışıtabiatlarısebebiyleeğitimvebiliminyaygınlaştığıbirdünyadaortadankalkmalarıgerekirdi.Amaobjektifdelilleredeğerverilengünümüzdebileçokazinsanbiryadaikibatılinancıolduğunuinkâredebilir.Amerika’nınbirucundandiğerucunainsanların“şanslı”sayılarındanziyadeaşağıyukarıhiçbirşeyedayanmayanonbinlercepiyangobileti işaretleniyoryadaalınıyor.

Belki de bunun böyle olması gerekiyor; ne de olsa batıl inançlar insanlıkmirasımızıneskibirerparçası.

Arkeologlar, elli bin yıl önce Batı Asya boyunca dolaşmış Neandertalinsanınilkbatılvedinselinancıyaniölümdensonrahayatinancınıürettiğinitespit etmiştir. Daha önceleri Homo Sapiens’ler ölülerini terk ederkenNeandertal’ler ölülerini, öbür dünyada lazım olacağına inandıkları yiyecek,silahvekömürlegömerekcenazetörenleriyapardı.

Dolayısıylabatılinançladinindoğuşununyakınilişkiiçindeolmasışaşırtıcıdeğildir. Zira tarih boyunca bir kimsenin batıl inancı diğerinin diniydi.Hıristiyan imparatoru Kostantin paganizmi batıl inanç olarak; pagan devletadamı Tacitus ise Hıristiyanlığı zararlı ve mantıkdışı bir inanç olarakadlandırmıştı. Protestanlar Katoliklerin azizlere ve kutsal emanetleregösterdikleri saygıyı boş inanç olarak tanımlarken aynı şeyi HıristiyanlarHindu adetleri için düşünüyordu. Diğer yandan bir ateist için tüm diniinançlarbatılinançtır.

Bugünse neden lades kemiği iyi şansı sembolize ederken kırık aynanınbunun tam tersinin işareti olduğunun mantıksal hiçbir sebebi yokmuş gibi

gözükmekte. Hâlbuki eskiden her batıl inancın belli bir amaca yönelik birkökeni,kültürelbirarkaplanıvepratikbiraçıklamasıvardı.Yıldırım,şimşek,tutulmalar, doğumveölümgibiolaylara cevaparayan, aynı zamanda tabiatkanunlarının nasıl işlediğinden haberdar olmayan ilk insanlar görünmeyenruhlara ait bir inançgeliştirmişti.Hayvanların altıncı hislerini gözlemledilerve ruhların sanki gizlice onları uyardıklarını hayal ettiler. Bir tohumdanfışkıran bir ağaç gibi, iribaştan oluşan bir kurbağa gibi mucizeler onlarıngözünde öbür dünyanın eserleriydi. Kendi günlük yaşamlarında hepzorluklarla boğuştuklarındandünyanın iyi ruhlardandaha çokkinci ruhlarladoluolduğunufarzederlerdi.(Dolayısıyladevraldığımızbatılinançlarınçoğubizikötülüklerdenkorumaktadır.)

Karmakarışık bir dünyada kendini bir şekilde korumak için eski insanlartavşanayağı,yazı turaatmak için sikkevedörtyapraklıyoncaedindiler.Buinsan iradesini tüm o kargaşaya rağmen hâkim kılmaya yönelik birteşebbüstü. Ve bir muska işe yaramadığı zaman diğerini, sonra tekrarbaşkasınıdenerlerdi.Böyleliklebinlercesıradanşey,tabirvebüyüsihirlibiranlamkazandı.

Birbakımabizdebugünaynışeyiyapıyoruz.Biröğrencininödülkazandığıyazısını yazdığı kalem, bir anda onun “şanslı” kalemi haline gelir. Atyarışında yağmurlu bir günde yüksek ödül kazanan bir kimse için hava,bahislerinde önemli bir faktör olur çıkar. Biz sıradanı sıra dışı yaparız.Aslındaçevremizdeherhangibirkültürünbatılinançlasüslemediğinadirşeyvardır:ökseotu,sarımsak,elma,atnalı,şemsiye,hıçkırık, tökezleme,çaprazparmaklar,gökkuşağı…Vebunlarhenüzbaşlangıçbiledeğildir.

Şimdilerde eskiden esrarengiz sayılan fenomenler için bilimselaçıklamalarımız var. Ama buna rağmen günlük yaşam hâlâ yeterliöngörülemezliğe sahip olduğundan özellikle talihsiz anlarımızdaaçıklanamayanıaçıklamakvetemennilerimizidünyanıninişçıkışlarıüzerindehâkim kılmak için batıl inançlara yöneliyoruz. O zaman başparmaklarımızıyukarıyakaldırıyoryadaçaprazlıyoruz.

Vebilimselbirdoğrugibikabullendiğimizmantıkdışıinançlarınkökenleri.Vallahivebillahi.

AtNalı:

4.Yüzyıl,Yunanistan

İyişanstılsımlarınınenevrenseliolarakdüşünülenatnalı,atınvarolduğuherçağdaveülkedegüçlübirmuskaydı.Batıkültürüneatnalını4.yüzyıldasokan ve onu iyi talihin sembolü sayanlar Yunanlılar olmakla beraberefsaneler, at nalını alıp kötülüğe karşı bir güç olarak kapının üstüne astıranAzizDunstan’aitibarediyor.

Rivayete göre 959’da Canterbury’nin başpiskoposu olacak olan demirciDunstan’ın yanına günün birinde bir adam geldi ve Dunstan’dan, şüpheuyandıracak bir biçimde ayrık ayaklarına at nallarını takmasını istedi.Dunstan hemen müşterisinin Şeytan olduğunu anladı. Adama, bu isteğiniyerinegetirebilmekiçinkendisiniduvarazincirlemesiningerektiğiniizahetti.Azizkasıtlı olarak işini öyle acı verecek şekildeyaptı ki zincirlebağlı olanşeytan hiç durmadan ondan merhamet diledi. Dunstan ise bundan böylekapısınınüstündeatnalıasılıolanhiçbirevegirmeyeceğinedairyeminedenekadaronuserbestbırakmayıreddetti.

Onuncu yüzyılda bu öykünün ortaya çıkmasından itibarenHıristiyanlar atnalına,onukapıüzerinevedahasonrahemtılsım,hemdetokmakolarakikiişe yaradığı kapının ortasına asarak hürmet ettiler. İşte nal şeklindekitokmağın kökeni! Ayrıca bir zamanlar Hıristiyanlar Mayıs’ın 19’unu AzizDunstan’ınziyafetgünüolarakatnalıoyunlarıylakutluyorlardı.

Yunanlılaragelirsek,atnalınınsihirligücününkaynağıbaşkafaktörlerdi.Atnalıdemirdenyanikötülüğüuzak tuttuğuna inanılanelementtenyapılırdıveuzunca bir süre bereket ve iyi talih sembolü olduğuna inanılan hilalşeklindeydi.Romalılardabunesneyihempratikolarakatlariçinkullandılar,hemdebirtılsımolarak.AtnalınınsihirligücüneduyduklarıinançdabubatılinancıAzizDunstan’laözdeşleştirenHıristiyanlarageçti.

Cadılardan korkulanOrtaçağ’da at nalına bir güç daha eklendi. Cadılarınatlardan korktukları için süpürgeler üzerinde seyahat ettiklerine inanıldı.Venasıl ki haçlar vampirleri korkutuyorsa, atı anımsatan nallar da cadılarıkorkutuyordu. Cadı olmakla suçlanan bir kadın, tabutunun üzerine at nalıçakılıpöylegömülürdükibirdahacanlanmasın.Rusya’daatnalıdövenbirdemircinin cadılara karşı beyaz büyü kabiliyetine sahip olduğuna inanılırdı.Ayrıcaevlilik, işvemülkiyetanlaşmalarınailişkinyeminlerdeİncilüzerinedeğil,atnallarınındövüldüğüörslerüzerindeediliyordu.

At nalı her şekilde asılamazdı. Şans bitip tükenmesin diye nalın uçlarıyukardaolacakşekildeasılırdı.

İngiliz Adaları’nda on dokuzuncu yüzyıla kadar güçlü bir şans sembolüolarak kaldı. Aziz Dunstan efsanesine dayanan, kötülüğe ve hastalığa karşısöylenen popüler İrlanda dizeleri şöyledir: “Baba, Oğul ve Kutsal Ruh!Şeytanı direğe çivile.” 1805’de Trafalgar Savaşı’nda İngiliz Amiral LordHoratioNelsonulusunundüşmanlarıylakarşıkarşıyageldiğindebiratnalını,emri altındaki Zafer adlı geminin direğine astırdı. Anısına 1849’daLondra’nın Trafalgar Meydanı’na Nelson Anıtı’nın dikildiği askeri zafer,Napolyon’un İngiltere’yi işgal etme rüyasını sona erdirdi. At nalı İngilizhalkına şans getirmiş olabilir ama Nelson’un kendisi bu savaşta hayatınıkaybetti.

LadesKemiği:

MÖ400Öncesi,Etrurya

Gizlice dilekler tutan iki kişi kuşun kurutulmuş, V şeklindeki kemiğininuçlarından tutup çeker. Büyük parçayı çeken kişinin dileği kabul olur. Bugelenek en azından 2.400 yaşında ve kökeniApeninler’in batı ve güneyini,TiberveArnoırmaklarıarasındakiİtalyanyarımadasınıişgaledenEtrüskleredayanıyor.

Medeniyetlerinin zirve yaptığı altıncı yüzyılda, oldukça kültürlü bir halkolan Etrüskler tavuk ve horozun kâhin olduklarına inanırdı. Zira tavukgıdaklayarakyumurtlayacağınınhaberiniöncedenveriyor;horoziseötüşüileyeni bir günün şafağını müjdeliyordu. Bir kehanet yöntemi olan “tavukkehaneti” en zor problemlere cevap bulmak için kullanılırdı. Yere Etrüskalfabesini temsiledenyaklaşıkyirmiparçayabölünmüşbirçemberçizilirdi.Her parçaya tahıl taneleri konur, çemberin ortasına da kutsal bir tavukoturtulurdu.Tavuğuntahılıgagalamasıbirdiziharfiardıardınaüretirdi,bunudabirbaşrahipbelirlisorularıncevaplarınıbulmadakullanırdı.

Kutsal bir kuş öldürüldüğünde kuşun köprücük kemiği kuruması içingüneşe bırakılırdı. Kâhin kuşun gücünden yararlanmak isteyen bir Etrüsk,sadecekemiğiyerdenalıpkırmamayadikkatederekokşamalıydı;böyleliklebirdilektebulunabilirdi.İşteladesyanidilekkemiğiismininkaynağı.

İki yüzyıldan fazla bir süre Etrüskler bu kırılmamış kemiklerle dilektebulundu. Biz ise bu batıl inancı Etrüsklerin çoğu özelliğini benimsemişRomalılardan biliyoruz.Roma yazıları büyük parçayı almak için iki kişininlades kemiği çekme pratiğinin basit bir arz ve talep durumundankaynaklandığını ileri sürer: Çok az kutsal kemik, çok fazla iyilik bekleyeninsanvardırsonuçta.

Peki,Etrüsklerkuşuniskeletininbütünincekemiklerininedenladeskemiğiolarak saymadı? Bu söz konusu kıtlık problemini çözerdi. Bir RomaefsanesinegöreEtrüsklerVşeklindekibukemiğisemboliknedenlerdenötürüseçmişlerdi. Diğer bir deyişle bu kemik insan kasığına benziyordu vedolayısıyladoğumungizeminiçözebilecekbirhayatkaynağısembolüydü.

Bütün bunları hesaba katarsak bize Etrüsk lades kemiği batıl inancındandahafazlasıkaldı.Kökenbilimciler“İyişanslar”anlamındakitabirinönceleriladeskemiğiçekmesavaşındabüyükparçayasahipolankişiye söylendiğiniiddiaetmekte.

Lades kemiği batıl inancını İngiltere’ye getirenRomalılardı.HacılarYeniDünya’yagidenekadartavuğunköprücükkemiğinikırmayaygınbirgelenekhalinegeldi.Amerika’nınormanlıkkuzeydoğusahilindekarşılaştıklarıvahşi

hindilerin köprücük kemiklerini tavuklara benzer bulanHacılar, hindi ladeskemiği geleneğini başlattılar ve aynı zamanda bunu Şükran Günükutlamalarınınbirparçasıhalinegetirdiler.Kolonifolkloru,1621’dekutlananilkŞükranGünü’ndeladeskemiklerininkapışıldığınıilerisürer(Bkz.ŞükranGünü). Böylelikle dolambaçlı bir yoldan eski Etrüsk inancı bir Amerikankutlamasınınparçasıhalinegelmişoldu.

VurTahtaya:

MÖ2000,KuzeyAmerika

Ağaca dokunmanın güvende olmak demek olduğunu imleyen kovalamacaoyununu oynayan çocuklar aslında bilmeden Kuzey Amerika Yerlilerincebaşlatılmışdörtbinyıllıkbirgeleneğisürdürüyor.

Modern kovalamaca oyununda da ağacın aşağı kısmı güvenli bir limangörevigörür.Tarihselolarakbaktığımızdaisedokunulacakağaçaslındagücü,muazzam yüksekliği ve kutsal güçleri dolayısıyla hürmet edilen meşeağacıdır. Üstelik bugün bir kimse umut dolu bir öngörüde bulunup tahtayavurursabutahtagelenekselolarakmeşeolmalıdır.

Meşe ağacını çevreleyenkültler oldukça eskiyedayanır.BunlarMÖ2000civarında Kuzey Amerika yerlileri ve daha sonra da Yunanlılar arasında,birbirlerinden habersizce türemiştir. Her iki kültür demeşe ağacına sıklıklayıldırım düştüğünü gözlemlediklerinden bunun gökyüzü (Kızılderililer) veyıldırım(eskiYunanlılar)tanrısınıneviolduğunafarzederdi.

Kuzey Amerika Yerlileri bu batıl inancı bir adım daha ileri götürdü.Gelecektekibirbaşarı,savaşzaferiveyabereketlibirhasathakkındaöncedenövünmenin kötü şans olduğuna ve bu olayların hiçbir zamangerçekleşmeyeceğini hemen hemen garantilediğine inanırlardı. Kasıtlı veyakazara yapılan bir övünme yüzünden başa gelecek bu uğursuz ceza, meşeağacının zeminine vurularak etkisiz kılınabilirdi. Böylelikle kişi gökyüzütanrısıylailetişimkurmuşveondanafdilemişoluyordu.

Ortaçağ boyunca Avrupa’da Hıristiyan âlimleri, tahtaya vurma inancınınaslındaMS1.yüzyıldadoğduğunuveİsa’nıntahtabirhaçüzerindeçarmıhagerilmesi olayına dayandığını iddia etti. Tahtaya vurmak da “Tanrım lütfendileğim kabul olsun,” gibi bir dilek duasına eşdeğerdi. Fakat günümüzâlimleri, Avrupa’daki bütün katedrallerde gerçek çarmıhtan bir parçabulunduğu safsatası gibi bu iddianın da gerçekdışı olduğunu söylemekte.Dolayısıyla söz konusu tahta kutsal emanetlere gösterilen Katolik hürmeti,tahtakarşısındahuşu içindekalmageleneğindendoğmadı.Dahaziyadeçokçokeskipaganinancınıtaklitetti,değiştirdivepekiştirdi.

Diğerkültürler farklıağaçlarasaygıgösterdi,vurduveduaetti.Amerikalı

Yerlilerin ve eskiYunanlıların favorisimeşe ağacıykenMısırlılar için çınarağacı kutsaldı. Eski Germen kabilelerinde ise tercih dişbudak ağacıyönündeydi. Sadelik yanlısı Hollandalılar da tahtaya vurma inancına itibarederlerdi ama onlar için tahtanın ne olduğu önemli değildi. Önemli olantahtanın cilasız, boyanmamış ve oyulmamış olması, kısacası herhangi birşekilde süslenmemiş olmasıydı. Ağaç kültlerine tarih boyunca rastlanır; bukültler, aynı zamanda ökseotunun altını öpme (bkz Ökseotu) gibi birçokmodernbatılinançpratiğinindekökeniniteşkileder.

Talihin dönmemesi için tahtaya vurma geleneği Amerika’ya sanılanınaksine Amerikalı yerlilerin inancından değil de Romalılara ve sonradanBritanyalılara geçen Yunan inancından gelmiştir. Zamanla, civarda meşeolmadığında herhangi bir tahtaya vurmak yeterli hale geldi. Hele helegünümüzün, plastik ve laminatla kaplı yüksek teknoloji dünyasında gerçektahta her zaman el altında olmasa dahi tahtaya vurma inancı tüm hızıylasürmektedir.

DörtYapraklıYonca:

MÖ200,İngilizAdaları

Yonca genellikle üç yapraklıdır ve başka faktörlerden ziyade bu, dörtyapraklı yoncanın nadir olması onu güneşe tapan eski İngiliz Druidrahiplerincekutsalkıldı.

Keltçeadı,“meşekâhini”(oak-wise)veyahut“bilenmeşeağacı”anlamınagelen dereu-wid olan Druidler tapınma mekânı olarak sıklıkla meşeormanlarınagiderlerdi.Dörtyapraklıyoncayasahipkişininetrafıçevreleyenşeytanları görebilir hale geldiğine ve sihirli sözcükler aracılığıyla bunlarınuğursuz etkilerini önleyebileceğine inanırlardı. Bu iyi şans muskasınınkökeniyle ilgili bilgimiz, rahip, öğretmen ve hâkim olarak görev yapanKeltlerin eğitimli sınıfının diğer inançları ve davranışlarıyla ilgili sahipolduğumuz bilgi gibi esas olarak Jül Sezar’ın yazılarına ve İrlandaefsanelerinedayanmaktadır.

DruidleryıldabirkaçkezBritanyaAdaları veGalyaboyuncakutsalmeşeormanlarında toplanırdı. Buralarda insanlar arasındaki hukuki anlaşmazlılardüzeltilirdi,hastaolanyadasavaştaölmeriskinesahipkişiler içinde insankurban edilirdi. İnsanlarla doldurulmuş iri, sazdan kafesler yakılırdı. Druidrahiplerikurbanetmek için suçluları tercihetsedekanunvedüzeninhâkimolduğu dönemlerdemasum insanları ateşe verdiler. Ruhun, ölümsüzlüğü veöldüktensonrayenidoğanbirinegeçişiöneçıkandinidoktrinlerindenbiriydi.Ormanayininisonaermedenönce,aileiçindeuyumukoruduğunainandıklarıökseotudallarıtoplarlar;dörtyapraklıyoncabulmayaçalışırlardı.

Dörtyapraklıyoncalarartıknadirsayılmaz.1950’lerdebahçemühendisleri

dört yapraklı yonca tohumları geliştirdi. Bugün seralarda milyonlarcayetiştirilmesi, mutfak pervazlarındaki saksıları doldurması kolay. Ancak buonun şans değerini azaltırken bizi de ondan bir tane bulmanın vereceğiheyecanvemutluluktanmahrumediyor.

BaşParmaklarYukarı:

MÖ500,Etrurya

Günümüzde bir “başparmaklar yukarı” hareketi onayı, cesareti veyadayanma iradesini ifadeetmektedir.AncakbuhareketMÖ4.yüzyıldakibirEtrüsk gladyatörüne daha fazlasını ifade ediyordu, “Hayatını bağışla”demekti. Öte yandan bugün “başparmaklar aşağı” işareti bir şeyonaylamamak anlamına gelirken Etrüsklerde onay vermeme istisnasızölümdü.

Romalılarca benimsenen Etrüsk “başparmak kuralı”nın anlamı bizimmodern el hareketimizinkine yakındır.Mısırlılar da anlam olarak bizimkineyakın bir başparmak dili geliştirmişlerdi. “Başparmaklar yukarı”nın Mısırversiyonuumutyadazaferi işaretederken,“başparmaklaraşağı”kötüniyetyadayenilgianlamınagelmekteydi.

Peki,bukültürlerdenedenbaşparmakişaretedenparmakhalinegeldi?

JülSezar’ınzamanındaRomalıtarihçilerelhareketlerininaçıklamalarınıilkkez yazılı halde sundu. Bir bebeğin sıklıkla dünyaya, başparmaklarıyumruklarının içerisine sıkıştırılmış olarak geldiğini gözlemlediler. Bebekçevresindeki uyarıcılara tepki verdikçe başparmaklar yukarı dönük haldeserbest bırakılıp eller yavaşça açılır. Ölüm esnasında ise sanki bir çemberitamamlarmışçasına eller aşağı dönük başparmakları kapatarak büzüşür.Dolayısıyla Romalılar için “başparmaklar yukarı” yaşamın teyidiyken“başparmaklaraşağı”ölümeişaretetmekteydi.

ÇokYaşa!

6.Yüzyıl,İtalya

Almanlar “Gesundheit” der; İtalyanlar “Felicita”; Araplar el sıkışırlar vesaygıyla başlarını eğerler.Her kültür hapşırmanınhapşırankişinin tehlikedeolduğunuortayakoyduğunainanır.

Yüzyıllar boyunca insan, hayatın kaynağı olan ruhun kafanın içinde yeraldığına ve bir hapşırığın kazara bu yaşam gücünü kovabileceğine inandı.Bilhassa ölüm yatağındaki bir hastanın hapşırığı bu şüpheyikuvvetlendiriyordu.Hapşırmamakiçineldengelenherşeyyapılırdı.Kasıtsızveyahut bastırılmamış bir hapşırık ise hemencecik iyi şans ilahileriylekarşılanırdı.

Aydınlanma 4.yüzyılda Aristoteles’in ve “tıbbın babası” Hipokrat’ınöğretileriyle ortaya çıktı. Her iki Yunan âlimi de hapşırığın, burundeliklerinden içeri sokulan yabancı ve rahatsız edici maddelere kafanınverdiği bir reaksiyondan ibaret olduğunu açıkladılar. Var olan hastalıklailişkili hapşırığın ise ölüm habercisi olduğunu gözlemlediler. Bu kötüyealamethapşırıklariçin“Uzunyaşainşallah!”,“Sağlığıniyiolsuninşallah!”ve“Jüpitersenikorusun!”gibidualarönerdiler.

Yaklaşık bir asır sonra Romalı doktorlar hapşırıkla ilgili bu gelenekselbilgilerevebatılinançlaraelattı.

Romalılar,normaldesağlıklıolanbirkişininhapşırmasının,vücudunun,sonhastalıklardankalmakötü ruhlarıkovmagirişimiolduğugörüşünüsavundu.O yüzden hapşırığı tutmak hastalığın vücutta barınmasını devam ettirecek;zayıflığa ve ölüme davetiye çıkaracaktı. Sonuç olarak Romaİmparatorluğu’nu bir hapşırma modası sarmış; hapşırık sonrası söylenmeküzere (örneğin gürleyerek hapşırana “Tebrikler”, hapşırmak üzere olup dakıvrananada“Sanaiyişanslar”gibi)birdoluyeniduatüremişoldu.

Hıristiyantabiri“Tanrısenikorusun(veyakutsasın)”isefarklıbirkökendengelir. Bu, 6. yüzyılda Papa Büyük Gregori hükümranlığında, bir papalıkemriylebaşladı.Belirtisişiddetli,kronikbirhapşırmaolanbulaşıcıbirsalgınİtalya’yı baştanbaşa kasıp kavuruyordu. Salgın o kadar öldürücüydü kiinsanlar hastalığın belirtilerini gösterir göstermez ölüyorlardı. Böyleliklehapşırıkkaçınılmazölümleeşdeğerhalegeldi.

Papa Gregori sağlıklı insanlardan hastalar için dua etmelerini rica etti.Ayrıca ne kadar iyi niyetli de olsa gündelik söylenen “Sağlığın iyi olsuninşallah” gibi deyişlerin daha acil ve yerinde olan “Tanrı seni korusun”duasıyla değiştirilmesini emretti. Şayet duayı dile getirecek biri yoksa ozamanhapşırankişi“Tanrımbanayardımet!”diyehaykırmalıydı.

Papa Gregori’nin hapşırık sonrası duaları Avrupa boyunca salgınla el elevererekyayıldıvedehapşırığakarşıtakınılanciddiyet,günümüzekadargelenyeni bir tabirde yakalandı: “ Hapşırmaya değmeyecek bir şey (Not to besneezed at)” Bugün biz bunu söylemiş olduğumuz şeyin ne kadar ciddiolduğunu vurgulamak için kullanıyoruz. Tabii tabirin tarihini bilmedenkelimelerpekanlaşılırgözükmüyor.

KırıkAyna:

1.Yüzyıl,Roma

En yaygın kötü şans inançlarından biri olan ayna kırma cam aynalarınolmadığı dönemlere dayanıyor. Bu inanç dini ve ekonomik etmenlerin birbirleşimindenortayaçıktı.

EskiMısırlılar,İbranilerveYunanlılarcakullanılanilkaynalarpirinç,bronz,gümüş ve altın gibi cilalımetallerden yapılıyor ve tabii ki kırılamıyorlardı.Daha MÖ 6. yüzyıl gelmeden Yunanlılar kehanetlerde bulunmak için“catoptromancy”denilenaynafalınabakmayabaşlamıştı.Bununiçindesuyladoldurulmuş sığ, camveya toprakkaplar kullanıyorlardı.AynıÇingenelerinkristal küresi gibi Romalılarda da cam su kabının görüntüsünü yansıttığıkişinin geleceğini gösterdiğine inanılırdı. İşaretler “ayna kâhini”nceokunurdu.Eğeraynalardanbirikayıpkırılırsakâhininhemenyorumuyakabıtutankişiningeleceğininolmadığıyaniyakındaöleceğiyadaonugelecekteçokkötüolaylarınbeklediğiyönündeydi.

RomalılarMS1.yüzyıldabukötüşansinancınıbenimsedi.Tabiionakendiyorumlarınıdaeklediler.Yanibugünbizimdekanıksamışolduğumuzanlamı.Yedi yıllık dönem içinde kişinin sağlığının değiştiğini savundular. Aynalarkişinin görüntüsünü diğer bir deyişle sağlığını yansıttığından kırık bir aynayediyılhastalığavetalihsizliğealametti.

Bu batıl inanç on beşinci yüzyıl İtalya’sında pratik, ekonomik biruygulamaya dönüştü. Gümüş arkalıklı ilk düz, cam aynalar bu sıralardaVenedik’teüretilmişti(BkzAyna).Pahalıolduklarıiçinözenletutuluyorlardı.Aynalarını temizleyen hizmetçilereyse bu yeni hazinelerden birini kırmanınölümden de beter olduğu, yedi yıl uğursuzluğa davetiye çıkardığı ve bunagöre ayaklarını denk almaları gerektiği söyleniyordu. Batıl inancın böyleetkiliolmasıAvrupa’dakuşaklarboyuncakötüşansinancınınyoğunlaşmasınısağladı. 1600’lerin ortasında İngiltere ve Fransa’da ucuz aynalar üretilenekadarkırıkaynainancıçoktanyayılmışvegelenekiçerisindekisağlamyerinialmıştı.

OnüçSayısı:

HıristiyanlıkÖncesiDönem,İskandinavya

Araştırmalarıngösterdiğinegörebütünkötüşansinançlarınıniçerisindeonüçsayısı,bugüninsanlarısayısızbiçimdeetkilemektedir.

ÖrneğinFransızlarevadreslerinde13’ükullanmaz.İtalya’daMillipiyangoon üçü dâhil etmez. Ulusal ve uluslararası havayolları ise uçaklarda onüçüncü sıra koltukları atlar. Amerika’da gökdelenlerde, katlarda,kooperatiflerdeveapartmanlardakatlaronikiyiondörttakipedecekşekildenumaralandırılıyor.Sonzamanlardabubatıl inancıngücünüölçmek içinbirdeneyyapıldı:Yeni,lüksbirapartmandabirkatgeçiciolarakonüçsayısıylanumaralandırılmıştı. Diğer katlardaki bütün daireler tutulmuş, sadece onüçüncü katta birkaç daire kalmıştı. Fakat onlar, ancak kat numarası 12-Bolarakdeğiştirildiğindetutuldu.

Peki, bu “triskaidekaphobia” olarak bilinen on üç sayısı korkusu nerden

çıktı?

Bu kavram en azından Hıristiyanlık öncesi İskandinavmitolojisine kadaruzanıyor.Valhalla’daonikitanrınındavetliolduğubirziyafetvardır.KötülükvekavgatanrısıolanLokiburayadavetsizgeldiğindensayıyıonüçeçıkarmışolur. Loki’yi ziyafetten defetmek adına başlayanmücadelede ise en sevilentanrıolanBalderöldürülür.

Bu,onüçsayısınıkuşatanuğursuzluğagöndermedebulunaneneskiyazılıkaynaklardan biridir. Söz konusu batıl inanç İskandinavya’dan güneye vebütün Avrupa’ya yayıldı. Hıristiyanlığa kadar da Akdeniz civarındakiülkelerde iyice yerleşmiş oldu. Fakat bu inancın pekişmesi halkbilimcilercetarihin en meşhur yemeğiyle dayandırılıyor. Diğer bir deyişle İsa’nın sonyemeği.İsavehavarileritoplamonüçkişiediyorduvedeyirmidörtsaattenbileazbirsüreiçerisindeİsaçarmıhagerildi.

Mitoloji uzmanları İskandinav efsanesini Hıristiyan yemeğinin öncüsüolarakgörüyor;hainYahudailekötülük,kavgatanrısıLoki,öldürülenTanrıBalderileçarmığagerilenİsaarasındaparalelliklerinaltınıçiziyor.Tartışmagötürmez olan ise Hıristiyanlıkla beraber akşam yemeğine on üç kişiçağırmanınfelaketalametihalinegelmesidir.

Her batıl inançta olduğu gibi inanç bir kere yerleşmeyegörsün, insanlarbilinçli ya da bilinçsizce öngörülen olayların meydana gelmesini bekliyor.Örneğin1798’debirİngilizdergisiolanGentelman’sMagazinegününsigortaistatistik tablolarından alıntıda bulunup bir bölümde ortalama her on üçkişiden birinin yıl içerisinde öleceğini açığa çıkardı ve böylece on üçinancınınfitiliniateşlemişoldu.Şüphesizöncekivesonrakisigorta tablolarıbaşka veriler sunmuş olacaktı. Yine de birçok İngiliz için bu, bilimin batılinancıdoğrulamasındanötebirşeydeğildi.

İronikolarakAmerika’daiseonüçşanslısayıolarakgörülür.Zatenbirçokulusal sembolün de parçasıdır. Örneğin Amerikan dolarının arkasındatamamlanmamışpiramitonüçbasamaklıdır; kel kartal bir pençesiyleonüçyapraklıveonüçmeyvelibirzeytindalınıvediğerpençesiyledeonüçtaneoku tutar; kartalın başının üstünde de on üç tane yıldız vardır. Tabii bütünbunlar batıl inançla ilişkili olmayıp sadece ülkenin on üç kolonisi anısınauğurlubirersemboldür.

OnüçüncüCuma

Günlerinenuğursuzunuaçıklamakuğrundagösterilençaba,ogünolacağıiddiaedilenkorkunçolaylarüzerindeyoğunlaşıyor.GeleneğegöreonüçüncüCumaHavva, Âdem’in aklını elmayla çeldi; Nuh’un gemisi büyük tufandaseferine başladı; Babil Kulesi’ni dillerin karmaşıklığı vurdu; Süleyman’ıntapınağıyıkıldıvedeİsaçarmıhagerildi.

Bubatılinancınasılkökeniiseyinebirİskandinavmitigibigözükmektedir.

Cuma yani İngilizce Friday, ismini özgür ruhlu aşk ve bereket tanrıçasıFrigga’dan almaktadır. İskandinavveGermenkabileleriHıristiyanlığı kabulettiklerindeFriggacadıolaraksuçlanıpbirdağıntepesinesürgünedildi.Hercumagünübuintikamdolutanrıçanınonbirtanecadıveşeytanlaberaber-toplamonüçkişi-birtoplantıdüzenlediğinevegelecekhaftakikaderinkötüoyunlarınınbirplanınıhazırladığınainanılırdı.Dolayısıylayüzyıllarboyuncaİskandinavya’daCumagünü“CadılarınTatilGünü”olarakbilindi.

KaraKedi:

OrtaÇağ,İngiltere

Bahis batıl inançlar olunca bir kimsenin önünden kara kedi geçmesindenduyulankorkununkökenidiğerlerinegöreyakınbir zamanadayanır.AyrıcaortayaçıktığıyerdeMÖ3000civarındailkevcilleştirildiği,dolayısıylakediiçinkutsalsayılanMısır’ıntümüylekarşıtıdır.

Kara kediler dâhil bütün kediler eski Mısırlarca el üstünde tutulurdu.İncitilmelerininveyaöldürülmelerininyasalarlakarşısınageçilmişti.Kedileretapınmaokadarbenimsenmiştikihayvanınölümüdurumundabütünaileyastutardı.Zenginyadafakirherkeskedilerininleşlerini,ipeklerlesarıpbronzvetahta-Mısır’dakerestenadirdi-gibideğerlimaddelerdenyapılmışkutularınıniçine yerleştirerek mumyalardı. Bütün kedi mezarlıkları arkeologlarcakazılarakortayaçıkarıldı.

BirkedininsayısızkereyüksektendüşüphiçyaraalmamasındanetkilenenMısırlılar,kedinindokuzcanıolduğuinancınındoğmasınayolaçtı.

Kedinin şöhreti uygarlıklar boyuncayayıldı. İki binyıldandaha eski olanSanskrit yazıları Hint toplumunda kedilerin rollerinden bahseder. M.Ö 500civarındaÇin’deKonfüçyüs’ünçoksevdiğibirkedisivardı.MS600’lerdedeMuhammed peygamber kucağında bir kediyle beraber vaaz verirdi ve yineaynı dönemde Japonlar kutsal el yazmalarını korumak için pagodalarındakediler tutmaya başladı. Söz konusu yüzyıllarda bir kimsenin önünden kedigeçmesiiyişansaişaretti.

Kedilerden, özellikle kara kedilerden korkma ilk olarak Ortaçağ’daAvrupa’da, bilhassa da İngiltere’de ortaya çıktı. Bağımsız, inatçı ve sinsikarakterlerineekolarakbüyükşehirlerdehızlıcaçoğalmalarıkedileringözdendüşmesinekatkıdabulundu.Sokakkedilerisıklıklafakir,yalnızyaşlıkadınlartarafından beslenirdi ama cadı histerisi Avrupa’da egemen olmayabaşladığındabuevsizkadınlarınçoğukarabüyüyapmaklasuçlandı.Onlarınyoldaşları kediler (özellikle kara olanları) de cadılarla ilişkilendirilmeyebaşlandı.

İngiliz kedi kültüründe popüler bir hikâye dönemin bakışını güzelceyansıtmakta. 1560’larda Lincolnshire’da aysız bir gece, babayla oğulbirdenbire önlerinden bir deliğe fırlayıveren küçük bir yaratık tarafındankorkutulmuştu. Deliğe taşlar fırlatırken kedinin, hızla ama tökezleyetökezleye,kasabalılarcacadıolduğundankuşkulanılanbirkadınınbitişiktekievine girdiğine şahit oldular. Ertesi gün babayla oğul sokakta bu kadınlakarşılaştı. Kadının yüzü yara bere içinde, kolu ise sargıdaydı. Ayrıcatopallayarakyürüyordu.OgündensonraLincolnshire’dabütünkarakedilerinaslında geceleri şekil değiştiren cadılar olduğuna inanılmaya başlandı. Buinanç iyice yerleşti ve hatta cadıların sokaklarda fark edilmeden kolaycadolaşabilmeleri için kendilerini kedilere dönüştürdükleri inancı Salem cadıavlarıboyuncaAmerika’dadahâkimoldu.

Böylece bir zamanlar değerli olan bir hayvan korkulan ve aşağılanan biryaratıkhalinegeldi.

Ortaçağ’ın sonlarına doğru çoğu toplum kedilerin neslini tüketmeyeçabaladı. Cadı korkusu paranoyaya dönüştükçe bir sürü masum kadın vezararsız hayvan kazıklarda yakıldı. Gözleri çok parlak, yüzü kurnazca vehareketleri, davranışları itibariyle olgun görülen bir bebek ilerde gündüzlericadı geceleri kedi olacak bir ruh barındırdığı korkusuyla kurban edilirdi.Fransa’da1630’lardaKralOnÜçüncüLouisbuutançvericiuygulamayasonverenekadarheraybinlercekediyakılırdı.Avrupa’nınhertarafındayüzyıllarboyuncakarakedilerkatledilmişolmasınarağmensiyahrenkgeninintürdensilinmemiş olması oldukça şaşırtıcıdır. Tabii o da kediler dokuz cana sahipdeğilse.

YazıTura:

MÖ1.Yüzyıl,Roma

Eski zamanlarda insanlar, hayatla ilgili büyük kararları tanrıların almasıgerektiğine inanırlardı.Bu suretle tanrıları, önemli sorularına kesin bir dille“evet”veya“hayır”şeklindecevapvermeleriyönünde teşviketmek içinbirsürü akıllıca kehanet yöntemi icat ettiler. İdeal bir şekilde evet/hayırcevaplarına uygun olan sikkeler ilk Lidyalılarca basılmalarına rağmenöncelerikararalmadakullanılmıyorlardı.

Dokuz asır sonra yazı tura atma pratiğini başlatan Jül Sezar’dı. Romasikkesinin bir tarafında Sezar’ın kafası vardı, böylece bu taraf yani tura -özellikledeSezar’ınkafası-birtartışmanınkazananınıveyahutdatanrılardangelenolumluyöndebircevabıgösteriyordu.

Sezar’a saygı öyle bir boyuttaydı kimülkiyet, evlilik veya suç ile alakalıciddidavalarbileyazıturaatmaylarayınaoturtuluyordu.ÜstegelenSezar’ınkafası o esnada orada olmayan imparatorun, belli bir kararı onayladığı,

alternatifineisekarşıolduğuanlamınageliyordu.

TuzDökme:

MÖ3500,Yakındoğu

İnsanınilkbaharatıolantuz,yemealışkanlıklarınıöylesinedeğiştirdikibudeğerli ürünü dökme eyleminin kötü şansla eşdeğer olması aslında hiç deşaşırtıcıdeğildir.

Tuzun kazara dökülmesinin ardından kötü şansı etkisiz kılma adına,dökülen tuzdan bir tutamını sol omuz üzerinden atmak eski Sümerlilerin,Mısırlıların, Asurluların ve sonradan da Yunanlıların bir uygulaması halinegeldi.Romalılariçindetuzhemyemeklerilezzetlihalegetirdiğindenhemdeyaraları iyileştirdiğinden çok değerliydi. Hatta Romalılarca bugün bizimdilimizin de parçası olmuş birçok deyim türetildi. Mesela Romalı yazarPetronius, Satriycon’da özel ödenek olarak salarium ismindeki tuz payıkendilerineödenen(İngilizce“gelir”anlamındaki“salary”kelimesininkökenibudur) Romalı askerleri aşağılamak için kullandığı “tuzuna değmez” (notworthhissalt)sözü“beşparaetmez”deyimininbabasıdır.

Arkeologlar, Avrupa’da yaşayan insanların, MÖ 6500’e kadar kıtadakeşfedilmiş ilk tuzmadenleriolduğudüşünülenAvusturya’dakiHallsteinveHallstatt yataklarında aktif bir şekildemadencilikle uğraştıklarını biliyorlar.Bugüntabiikituz(İngilizce’desalt)şehrianlamınagelenSalzburg’ayakınbumağaralar önemli turist noktalarındandır. Tuz suyu arındırır, eti ve balığımuhafazaederveyemeğinlezzetiniarttırırdı.Ayrıcaİbraniler,YunanlılarileRomalılardatuzukullanırlardı.

Tuza gösterilen hürmet ve tuzun dökülmesinin sebep olduğu şeylerLeonardo da Vinci’nin Son Akşam Yemeği tablosunda etkileyici bir şekildeyakalanmıştır. Resimde Yahuda sofra tuzunu döker ve bir anlamda yakıngelecekteİsa’yaihanetininyolaçacağıtrajedininhabercisiolur.Gerçitarihselolarak Son Akşam Yemeği’nde tuzun dökülüp dökülmediğine dair bir delilmevcutdeğildir.Leonardobuyaygıninancı,sahneyidahadadramatizeetmekiçin,maksatlıolarakkullanmıştır.Dolayısıylabuklasik tablo, tuzdökmevesofradaki on üç konuk olmak üzere iki tane kötülük alametinibarındırmaktadır.

KapalıYerdeŞemsiyeAçmama:

18.Yüzyıl,İngiltere

Şemsiyeyi kuşatan batıl inançlar, papirüs ve tavus kuşu tüyleriyle özelolarak tasarlanmış şemsiyelerine dini bir önem atfeden Mısırlılarlabaşlamıştır. Bu şemsiyelerle yağmurdan korunmak gibi bir niyetleri yoktu.ZirayağmurkurakMısır’danadirgörülenveyağıncada tanrınınkutsaması

sayılanbirolaydı.Zatenşemsiyelerdedahaziyadeyakıcıgüneşekarşıgölgeetmegörevigörüyordu(Bkz.Şemsiye).

MısırlılargökyüzününgökyüzütanrısıNuttarafındanyaratıldığınainanırdı.Sadece parmak uçları yere değecek şekilde gövdesi gezegenin etrafını birşemsiye gibi sarıyordu. Dolayısıyla insanların yaptığı şemsiyeler Nut’unküçük, dünyevi birer kopyası olarak görülürdü ve yalnızca asillerin başlarıüzerinde tutulmalıydı. Şemsiyenin dışarıya vuran gölgesi kutsal addedilirdi;halktanbirieğerkazaradaolsabugölgeyeadımatarsabuhembirküfürhemdekötü şanshabercisi sayılırdı (Bu inanç,kralıngölgeliğinebir ayağınbilegirmesinionurkabuledenBabillilercetersineçevrildi).

Halkbilimcilerkapalıyerdeaçılanşemsiyeninkötüşansgetirdiğiinancınınyakın bir tarihe ve faydacı bir gerekçeye dayandığını iddia etmekteler. 18.yüzyılda İngiltere’demetal telli, su geçirmez şemsiyeler, yağmurlugünlerinsıradan bir görüntüsü haline gelmişti. Ama bu şemsiyelerin bükülemeyenhantalyaymekanizmalarınedeniyleiçerdeaçılmalarıbirhayliriskliydi.Zirasert tellibir şemsiyeküçükbirodadaaçıldığı takdirdebiryetişkiniveyabirçocuğuciddibirşekildeincitebiliryadaeşyalarıkırıpdökebilirdi.Enküçükbir kaza bile sonrasında hoş olmayan kelimeler sarf edilmesine ya da ciddikavgalara sebep olduğundan bu batıl inanç, kapalı yerlerde şemsiyeaçılmasınınbirnevicaydırıcısıolarakortayaçıktı.

Günümüzde devamlı yanı başımızdaki radyoların, televizyonların vegazetelerin hava tahminleriyle şemsiye inancı da şekil değiştirdi. Hâlâ birtehlike teşkiletsede içerideşemsiyeaçmakartıkkötüyealametdeğil.Dahaçok, bu inanç hava tahminlerinde yağmur gözüken bir sabah, gün boyuncayağmur yağmamasını garantilemenin bir yolunun işe şemsiyenizi yanınızdataşımakolduğubirşeklebüründü.Öteyandanşemsiyenizievdebıraktığınıztakdirde emin olun ki yağmura yakalanacaksınız. Gördüğünüz gibi batılinançlar inceden inceye, hiç fark ettirmeden ve hatta sıradan bir hal alarakgünlükkonuşmalarımızaveeylemlerimizesızmışhaldeler.

MerdivenAltındanYürümeme:

MÖ3000,Mısır

İşte kökeni pratik bir tavsiye olan bir batıl inanç.Yanimerdiven altındangeçilmemeli;nedeolsaişçininbirininyeredüşenherhangibiraletiöldürücübirsilahadönüşebilir.

Esasenbu inancınkökenindepratiklikadınabirşeyyoktur.Duvaradayalıbir merdiven üçgen şekli meydana getirir ki bilindiği üzere üçgen birçoktoplumun sıkça kulanmış olduğu kutsal üçlünün bir ifadesidir. Meselafiravunlarınpiramitmezarlarıüçkenarlıdüzlemleredayanıyorduvehalktanbirinin üçgen kemerlerin arasından geçmesi kutsal alana meydan okuma

anlamınagelmekteydi.

Mısırlılar içinmerdiven iyi şans sembolüydü. Zira güneş tanrısıOsiris’inKaranlıklar tanrısınca hapsedilmesini bir merdiven önlemişti. Ayrıcamerdiventanrılarıngökyüzüneçıkmasınıtasviretmekiçinçokçatercihedilenbir resimsel öğeydi. Mısır krallarının mezarlarına da gökyüzüne rahatlıklaçıkabilsinlerdiyemerdivenleryerleştirilirdi.

YüzyıllarsonraİsaMesih’intakipçileribumerdiveninancınıelegeçirdiveİsa’nı ölümü ışığında yeniden yorumladı.Artıkmerdiven altından yürümekuğursuzluktu, çünkü İsa’nın çarmığına bir merdiven dayanmıştı bu damerdivenin alçaklık, ihanet ve de ölüm sembolü olması için yeterliydi.1600’lerinİngiltereveFransa’sındasuçlularGallowsyolunda“Groomoftheladder” denilen cellâtlar merdivenin etrafından dolaşırken, onlar altındangeçmeyezorlanırlardı.

Eskikültürlerinherzamanenkorkulanbatıl inançlarınakarşıpanzehirlerimevcuttu.Kazaramerdiven altından geçen veyahut başkalarına yol vermekiçin öyle yapmaya zorlanan kişi için tavsiye edilen Roma panzehiri ficoişaretiydi.Buuğursuzluğuetkisizkılanhareketeliyumrukyapıpbaşparmağıişaretveortaparmakarasındandışarıçıkararakyapılıyordu.Oesnadayumrukmerdivenedoğrusavrulurdu.Bunubugünuygulamakisteyenkişininbilmesigerekenisefico’nunayrıcaRoma’da,hareketeeşlikedensözünsesçefico’danpek farklıolmadığı,dahasıortaparmak işaretininöncüsüolduğuna inanılanbirfalliksembolüolmasıdır.

Nazar:

İlkçağ,YakındoğuveAvrupa

“Pis pis bakma”, “delici bakış”, “can alıcı bakış”, “keskin bakışlı” enevrenselkorkulardanbirineyaninazara ilişkinençokkullanılan ifadelerdenbirkaçısadece.

Nazar inancıhemenhemenherkültürdebulunur.EskiRoma’dakemgözesahip profesyonel büyücüler bir kişinin düşmanlarını büyülemek içinkiralanırdı.BütünÇingenelerkemgözlüolmaklasuçlanırdı.Bu,HindistanveYakındoğuboyuncadabayayaygınveinsanlarınçokçaçekindiğibirolaydı.Ortaçağ gelene kadar Avrupalılar nazara maruz kalmaktan o kadar çokkorkarlardı ki şaşkın, çılgın veya kurnaz bakışlı herhangi biri kazıktayakılmayaadaydı.Birkataraktdurumuiseölümanlamınagelebilmekteydi.

Peki, nasıl olur da böyle bir inanç bağımsız olarak bu kadar birbirindenfarklıkültürünarasındançıkmıştır?

Halkbilimciler arasında sıklıkla kabul edilen teorilerden biri gözbebeğiyansıması olayını içerir. Söz gelimi eğer bir kimsenin gözlerinin içine

bakarsanız sizin küçücük görüntünüz o kişinin gözbebeğinde belirecektir.İngilizce öğrenci anlamındaki “pupil” kelimesi de Latince “küçük bebek”anlamınagelenpupilla’dangelmektedir.

İlkinsankendiminyatürgörüntüsünükabiledekidiğerinsanlarıngözlerindegörmeyioldukçagaripvekorkutucubulmuşolmalı.Kendibenzerininoradadevamlı kalmasından ve kem göz tarafından çalınmasından korkup birtehlikeniniçindeolduğunainanmışolabilir.Birasırdanazbirsüreönce,ilkelAfrika kabileleri arasında fotoğrafı çekilen kişinin sonsuza kadar ruhunukaybettiğiinancıdabugörüşükuvvetlendirmektedir.

Mısırlılar nazara karşı ilginç bir panzehire sahipti; yani kohl’a, tarihin ilkmaskarasına. Bunu hem kadınlar hem de erkekler gözlerine dairesel birşekilde uygularlardı (Bkz. Göz Makyajı). Kimyasal bazlı bir metal olanantimondu. Erkekler için bileşimi kâhinler hazırlarken kadınlar antinomiformüllerinitercihengizlimaddelerdeilâveederekkendilerihazırlardı.

Peki,maskaranedenbirnazarpanzehiriolsunki?

Bugün bu konuda kimse net bir şey söyleyemiyor. Ama şu gerçek kigözlerin etrafına sürülen koyu renk boya, güneş ışığını emer ve sonuçitibariyle gözün içine yansıtılan ışığı minimize eder. Bu olay, oyun öncesigözlerinin altına siyah boya süren her futbol ya da beysbol oyuncusunatanıdık gelen bir şeydir. Acımasız çöl güneşinde epeyce vakit geçiren eskiMısırlılarbubilgiyiöncedenkeşfedipmaskarayıgenelkanıolangüzelleşmeamacından ziyade pratik ve batıl inançlarla ilişkin amaçlarla icat etmişolabilir.

LeyleklerinBebekGetirmesi:

İlkçağ,İskandinavya

Yeni doğmuş bir bebeğin ev halkı arasında birdenbire ortaya çıkmasınıçocuklarına açıklayabilmek adına İskandinavyalı anneler çocuklarınabebeğibir leyleğin getirdiğini söylerdi. Ayrıca loğusa döneminde annenin yatıpdinlenme ihtiyacını açıklamak için de çocuklara, bebeği getiren leyleğinevdenayrılmadanönceanneninayağınıısırdığıanlatılırdı.

Özelliklebebeklerinevlerdedoğduğubirzamanda,birbebeğinevegelişiniçocuklaraaçıklayabilmeihtiyacıanlaşılabilirbirşey,amanedenleylek?

Eskiİskandinavdoğabilimcilerileyleklerveonlarınbacalardayuvayapmaalışkanlıkları üzerine çalışma yapmıştı. Söz konusu kuşlar yetmiş yıl olanuzunyaşamsüreleriboyuncaheryıldönüpdolaşıpaynıbacayagelirve tekeşli bir şekilde yaşardı. Daha genç kuşlar yaşlı ya da sakat olanlarıylailgilenir, onları besler ve kanatlarıyla desteklerdi. Aslen eski Romalılarleyleğin bu yardımsever karakterinden etkilenip çocukları ebeveynlerine

bakmakla yükümlü kılan “Leylek Kanunu” anlamındaki Lex Ciconariayasasınıgeçirmişti.Yunanlılardabukuşlardanaynıderecedeetkilenmişlerdi.“Güçlü, doğal sevgi” anlamındaki storge terimleri leylek anlamına gelenİngilizcestorkkelimesinindekökenidir.

Böylece iyi huyluluğu ve bacaya yuva yapma âdetiyle beraber leylek,bebeği baca vasıtasıyla ev halkına teslim etmek için ideal bir yaratıktı.Yüzyıllarca bu eski Norveç efsanesi baştan sona bütün İskandinavya’dapopülerdi.BumitiondokuzuncuyüzyıldadünyaçapındaünekavuşturaniseDanimarkalıyazarHansChristianAndersen’inperimasallarıydı.

EsnerkenAğızKapama:

İlkçağ,Ortadoğu

Bugünesnerkenağızkapamakibarlığınolmazsaolmazlarındanbiriolarakgörülür. Ama bu âdetin aslında nezaketten değil kocaman bir esnemeesnasında ruhun ve de hayatın vücuttan ayrılabileceği korkusundankaynaklanmaktaydı. Ağza kapatılan bir el ise hayat gücünün içerdetutulmasınayarıyordu.

Eski insan, sonrasında ne kadar yanlış yorumlamış olsa da yaşammücadelesiverenbirbebeğindoğumdankısabirsüresonraesnediğinidoğrubirşekildegözlemledi(Aslındabebeğinciğerlerinefazladanoksijençekmekadına bir refleksidir bu). Bebek ölümlerinin çok fazla olmasını da eskidoktorlar başka bir açıklama geliştiremedikleri için esnemeye bağlıyorlardı.Aciz bebek koruyucu bir elle ağzını kapatamıyordu. Romalı doktorlar,annelerebebeğin ilkaylarındaözelliklenöbet tutmalarıveyenidoğanınheresnemesindeağzınıkendielleriylekapamalarıtavsiyesinivermekteydiler.

Bugün esnerken kafayı çevirme de terbiyenin bir göstergesi olarakdüşünülüyor.Amanezaketin, âdetin kökeniyle hiçbir ilgisininolmadığı gibiesnemesonrasıdilenenözürledealakasıyoktur.Eski insanayrıcadoğrubirşekildeesnemeninbulaşıcıolduğunugözlemledi.Dolayısıylabiresnemenasılki esneyen kişi için tehlikeliyse bu tehlikeye başkaları da “yakalanabilirdi”,aynı bir salgın gibi.Çünkü özür de arkadaşları böyle bir ölümcül tehlikeyemaruzbırakmaktanötürüydü.

Modern bilim ise esnemeyi, özellikle yeni uyanıldığında, fiziksel olarakyorgunolunduğundavedesıkıbiregzersizinilksafhâlârındakivücudunanioksijen ihtiyacı olarak açıklıyor. Ancak esnemenin bulaşıcılığıyla alakalıfizyolojik bir açıklama hâlâ mevcut değil. Sadece esneyen bir insangörüntüsününbeyindekigörmemerkezinegittiğinioradandabununesnememerkezine geçtiğini biliyoruz.Niye böyle belirli bir geçiş olduğu da bugünbizimiçinesrarınıkoruyor.Tıpkıesnemeninilkinsaniçinesrarlıolmasıgibi.

2.BölümGelenekYoluyla

EvlilikGelenekleri:

MS200,KuzeyAvrupa

Germen kökenli Got kavimlerinde, bir adam kendi topluluğundan birkadınlaevlenirdi.Şayetevlenmekiçinkadınyoksaozamanmüstakbelgelinikomşuköydenkaçırırdı.Güvenli evinin sınırlarındandışarı çıkmışherhangibir genç kız başka bir erkeğin eşlik ettiği damat adayınca yakalanırdı. İştesağdıçâdetidebusilahlanmışadamdangelmektedir.Nedeolsaböyleönemlibirgörevdekişiyeancaksağkolu,eniyiadamı,arkadaşıeşlikedebilirdi.

Gerçek anlamda gelinin ayaklarını yerden kesen bu kaçırma eylemindensonradan sembolik hale gelen gelini eşikten taşıyarak geçirme âdeti detüremiştir.

MS200’debirsağdıçyüzüktenfazlasınıtaşımaktaydı.Ailesininheranbirbaskınla gelini geri götürme tehlikesi mevcut olduğundan nikâh töreniboyuncasağdıçdamadınyanındauyanıkvesilahlıbirşekildedururdu.Ayrıcayenievliçiftinevlerininönündebirnöbetçiolarakdagörevyapabilirdi.TabiibubilgilerçoğunluklaGermenfolklorundan ibaret.Yazılıbelgelervesomutnesneler de buna dayanak oluşturmakta. Mesela gelinin ailesinin baskınyapma tehlikesi öylesine kanıksanmıştı ki Hunlar, Gotlar, Vizigotlar veVandallardâhileskitoplumlarınçoğununtapınakaltarlarınınaltındasopalar,bıçaklarvemızraklardanoluşanbirsilahdeposubulunmaktaydı.

Gelinin damadın solunda durması geleneği de anlamsız bir kural değildir.Kuzey Avrupa barbarları arasında (Romalılar böyle adlandırmışlardır) birdamatgelinini solunaalıyordukianibir saldırıolduğundasağelinekılıcınıalıpkızırahatlıklakoruyabilsin.

Alyans:

MÖ2800,Mısır

Alyansın kökeni ve anlamı çokça tartışılmaktadır. Bir görüş modernyüzüğünkaçırılankızabarbarlarcatakılanprangalarınbirsembolüolduğunuiddiaetmektedir.Budoğruysaeğerbugününyüzüktörenlerinindecinsiyetlerarasındayenikurulaneşitliğiifadeetmesigayetmakuldür.

Diğerbirdüşünceyegöreisenikâhtörenindedeğiştokuşedilenilkgerçekhalkalar üzerinde durmaktadır. Yüzük ilk olarak MÖ 2800 civarında EskiMısırKrallığınınÜçüncüHanedanlığı’ndakullanıldı.Mısırlılariçinbaşısonu

olmayanbirçembersonsuzluğusembolizeettiğindenböylelikleyüzükevliliğidesonsuzkılmaktaydı.

Özellikle altın yüzüklere varlıklıMısırlılarca ve sonradan da Romalılarcaçok değer veriliyordu. Pompeii’deki kazılarda ortaya çıkan iki bin yıllıkyüzüklerin arasındabirinin,yüzyıllar sonra60’larınve70’lerin çiçekçocukdönemindeAvrupaveAmerika’dapopülerhalegeleneşsizbirtasarımıvardı.Mevcutaltınalyansınüzerine(şimdilerdearkadaşlıkyüzüğüdenilen türden)elsıkışanikielişlenmişti.

OrtagelirligençRomalıerkeklerinevlendiktensonraekonomikdurumlarıbozulabiliyordu.MS2.yüzyıldayazanHıristiyanrahipTertullian,kadınlarınkendi alyansların başka altın bilmediklerinden bahseder. Tertullian’a göreortalamaRomalıevkadınıaltınyüzüğünügururlahalkarasındaykentaşırdı;evdeise“demirdenbiryüzüktakardı.”

Dahaöncekiasırlardayüzüğüntasarımıbiranlamifadeederdi.MevcutbazıRomahalkaları bir taraflarında küçük bir anahtar taşır.Bu, duygusal olarakkocanınkalbininanahtarıolmasındanöteRomayasasıylailişkiliolupevlilikanlaşmasının bir kalemini sembolize etmekteydi. Yani kadının, kocasınınvarlığının yarısı üzerinde hakkı vardı ve dilerse kocasının deposundan birçuval tahıl, bir rulo ipek veya istediği başka ne varsa alabilirdi.Bumedenitavrınyenidenortayaçıkmasıiçinikimilenyumungeçmesigerekecekti.

PırlantaNişanYüzüğü:

15.Yüzyıl,Venedik

1503tarihlibirVenedikevlilikbelgesi“birelmasevlilikyüzüğünü”listeler.ModinalıMary adındaki bir kadının altın alyansı, elmas taşlı en eski nişanyüzükleri arasındadır. Söz konusu yüzükler muhtemelen sonsuza kadarsürecekolanbirgeleneğibaşlatmışoldu.

Elmasındoğadaki en sertvedayanaklımaddelerdenbiriolduğunuveonugüzelceişleyipcilalamanınbütünparlaklığınıortayaçıkardığınıilkkeşfedenVenediklilerdi. On beşinci yüzyılın sonuna doğru gümüş ve altına dizilmişelmaslar,nişanyüzükleriolarakzenginVenediklilerarasındaçokpopülerhalegeldi. Elmasın nadir bulunması ve de çok pahalı olması, Avrupa boyuncahızlayayılmasınınönünegeçti.Amaçekiciliğionabirgelecekgarantiledikion yedinci yüzyıla kadar elmas yüzükAvrupai bir nişanın en önemli ve enaranılannesnesihalineçoktangelmişti.

Tarihin en eski elmas yüzüklerinden bir diğeri ise iki yaşındaki bir gelintarafındantakıldığındanenküçükyüzükolmaözelliğinidetaşımaktaydı.Buyüzük 8. Henri’nin kızı Prenses Mary’nin Kral 1. Francis’in oğlu Fransızveliahdıylasözkesimiiçintasarlanmıştı.28Şubat1518’dedoğanveliaht,bir

devletpolitikasıolarakİngiltereveFransaarasındakimüttefikliğidahagüçlükılmakadınaderhalnişanlandırıldı.BebekMary’ye,küçücükasilparmağındaşüphesizkısabirsüreduracakyüzüklerdenonuniçinenuygunolanıtakdimedildi.

Elmas nişan yüzüğünün kökeni bilinmesine rağmen söz yüzüklerininkinedair kesin bir şey söylenememektedir. Gerçi sözlenme âdeti on beşinciyüzyıldançoköncesinedayanır.

Eski bir Anglosakson âdeti damat adayının çok değer verdiği kişiseleşyalarındanbirinikırmasınıgerektirirdi.Sonrasındabukırılaneşyanınyarısıdamattarafındandiğeryarısıisegelininbabasıtarafındansaklanırdı.Varlıklıbir adamdan ise bir parça altın ya da gümüşü ikiye bölmesi beklenirdi. Bukırık metal parçasının tam olarak ne zaman simgesel anlamda yüzükle yerdeğiştirdiği ise belirsizdir. Tarihsel deliller söz yüzüklerinin (en azındanAvrupalılar arasında) nikâh yüzüklerinden de önce mevcut olduğunu veevlenme teklifi esnasında gelinin kabul ettiği yüzüğün evlilik törenindekendisine tekrar verildiğini işaret etmektedir. Kökenbilimciler nişanyüzüğününniyetinintambirtanımını“kaparo”anlamındakiözgünRomaismiarrhae’debulmuşlardır.

Katolikler için nişan yüzüğünün takdim şekli bellidir.MS860’daPapa 1.Nicholas,nişanyüzüğününevlenmeniyetiningerekliolanbir ifadesihalinegelmesihükmünüverdi.KesinsuretteevliliğinkutsallığınısavunanNicholasbir keresinde de Lorraine’li 2. Lothair’in evlenmesi, boşanması ve sonratekrar evlenmesinden sorumlu iki başpiskoposu, ikieşliliğe göz yumduklarıgerekçesiyleaforozetti.Nicholasiçinyüzüğünherhangibirmaddedenolmasıyeterli değildi. Nişan yüzüğü denilen şey değerli bir metalden, tercihenaltından olmalıydı ki müstakbel kocanın ekonomik olarak gösterdiğifedakârlıktemsiledilmişolsun.Böylecebugelenekbaşlamıştır.

O yüzyılda iki diğer âdet de ortaya çıktı: Evlilik sözünden dönen adamınyüzüğününcezaolarakelindenalınmasıveaynışekildenişanıbozankadınınyüzüğü geri vermesi. Evlilik sözünün ve sözden dönüldüğü takdirde decezanınciddiyetihususundaKilisehiçmihiçtavizvermezhalegeldi.ElviraKonseyinişanıbozanadamınebeveynleriniüçyıllıksüreiçinaforozederdi.Eğer bir kadın Kilise’nin kabul edemeyeceği nedenlerden ötürü sözündendönersesemtpapazınınonunhayatboyubirmanastırdakalmasınıemretmeyeyetkisi vardı. Bir süre için “ölüm bizi ayırana kadar”, gelin ve damat dahaevlenmendenhaftalarveyaaylaröncesindenbaşlıyordu.

YüzükParmağı:

MÖ3.Yüzyıl,Yunanistan

Eskiden İbraniler alyansı işaret parmağına takardı. Hindistan’da evlilik

yüzükleri başparmağa takılırdı. Alyansı, başparmağı saymadan üçüncüparmağa geçiren Batılı âdet, Yunanlıların insan anatomisini dikkatsizcekataloglamalarıylabaşladı.

MÖ 3. yüzyılda Yunanlı doktorlar “üçüncü parmak”tan “aşk damarı”denilen bir damarın doğrudan kalbe gittiğine inanmaktaydı. Böylelikle buparmak, bir kalp meselesini simgeleyen yüzüğü taşımak için uygun birparmakhalinegeldi.

Romalılar, Yunan anatomi şemalarını kopya edip yüzük âdetini debenimsemiş oldu. Hangi üçüncü parmağa yüzüğün takılması gerektiğihususundakibelirsizliğede“enufakparmağınyanındaki”tabirinibularaksonvermegirişindebulunmuşlardır.Bu, aynı zamandaRomalı doktorun ilaçlarıkarıştırmaya yarayan “iyileştirici parmağı”ydı. Parmaktaki damarın kalbegittiği zannedildiğinden doktor, hastaya vermeden önce herhangi bir toksikkarışımı“kalbinintaderinlerinden”kolaycateşhisederdi.

Hıristiyanlar bu yüzükparmağı âdetini devamettirdi.Amabiraz üzerindeoynadılar. Bir damat yüzüğü ilk “Baba adına” diyerek gelinin işaretparmağına takar; sonra “Oğul adına” diye dua edip yüzüğü gelinin ortaparmağınageçirirdi.Sonolarak“veKutsalRuhadına,Âmin”deyipyüzüğükızınyüzükparmağınatakarakteslisformülünüdetamamlamışolurdu.

Öte yandan Doğu’da yüzükler, toplumsal sembolizmden veyahut diniönemdenyoksun;sadecesüsamaçlıolduklarıgerekçesiyletasvipedilmezdi.

Evlilikİlanı:

8.Yüzyıl,Avrupa

Avrupa’da, derebeylik dönemi boyunca ölüm, vergi ve doğum ile alakalıtüm duyurulara (ilan anlamında) “banns” denirdi. Bugün söz konusu ifadeyalnızca ikikişininevlenmeduyurusuolarakkullanılmaktadır.BuyorumdaMS800’deNoelgünü,RomalılarınİmparatoruolaraktaçlandırılanFranklarınkralıŞarlman’ınemriyleortayaçıkmıştır.

Muazzam bir bölgeye hükmedecek Şarlman’ın evlilik ilanlarınıbaşlatmasındapratiktıbbibirgerekçevardı.

Zengin ve fakirler arasında çocuklarının soyu sopu her zaman belirlideğildi. Evlilik dışı bir düşüncesizlik üvey kardeşlerin birbirleriyleevlenmelerine yol açabilirdi ve açtı da. Kardeşler arasında evliliklerinartmasından ve bunu genetik bozuklukla doğan çocukların izlemesindentelaşa kapılan Şarlman, birleşik krallığının bir ucundan diğerine bir bildiriyayınladı. Buna göre bütün evlilikler en az yedi gün önceden halkaduyurulacaktı.Müstakbelgelinledamatarasındakanbağınıönlemekiçindeböylebirkardeşlikilişkisindenhaberdarolanbirkimsevarsaortayaçıkması

emredildi.Buuygulamaöylebaşarılıoldukiyaygınolarakbütüninançlarcadesteklendi.

DüğünPastası:

M.Ö1.Yüzyıl,Roma

Düğün pastası her zaman gelin tarafından yenen bir şey değildi. Zirabaşlangıçta geline atılırdı. Bu, düğün töreninin tamamlayıcısı bereketsembollerinden biri olarak ortaya çıktı. Modern zamanlara gelene kadargecenin gündüzü takip ettiği gibi çocukların da evliliği takip etmesibeklenirdi.

Uzun bir süre bereket sembolü olan buğday yeni gelinlerin başlarındanmerasimle yağdırılan en eski tahıllardandı. Evlenmemiş genç kızlardan daevlenmelerini garantilemek adına, günümüzde gelin buketi için yaptıklarıgibi,butahıllariçinitişipkakışmalarıbeklenirdi.

Tatlı yapımındaki yetenekleri şehrin en büyük mimarlarınkini gölgedebırakan Romalı fırıncılar bu âdeti değiştirdi. MÖ 100 dolaylarında düğünbuğdayını atılmak değil de yenmek üzere küçük, tatlı pastalar şeklindepişirdiler. Düğündeki konuklar ise geline buğday atma eğlencesini terkedemediklerinden olsa gerek geline buğday yerine bu pastalardan atmayabaşladı.

Romalı şair ve filozof, De rerum natura’nın (Şeylerin Doğası Üzerine)yazarı Lucretius pastaların gelinin başında ufalandığı bir tür törenin ortayaçıktığından söz eder. Ve yine bir bereket sembolü olarak çiftten, pastanınkırıntılarını yemeleri istenirdi; buna da “beraber yeme” anlamına gelenconfarreatio âdeti denirdi. Pastalar bitince bu sefer konuklara avuç dolusu,konfetiyebenzeryemişlerden,kurutulmuşmeyvelerdenveballıbademlerdenoluşan,enerjideposuniteliğindekişekerlemelerdenikramedilirdi.

KüçükdüğünpastalarınınkırıntılarındanyemeâdetiBatıAvrupaboyuncayayıldı. İngiltere’depastadanartakalanlarözelbirbiraylayenirdi.Mayanınkendisinebrydealuyadagelininbirasıanlamındaki“bride’sale”denirdi.Budasonradan“düğünleveyagelinleilgili”anlamındaki“bridal”adönüşmüştür.

Fırlatılan yiyeceğin, çoluk çocuk açısından bolluk ve bereketi sembolizeettiği düğün pastası töreni Ortaçağ başlarındaki yokluk zamanlarında şekildeğiştirdi. Gelin yeniden çiğ buğday veya pirinç yağmuruna tutulmayabaşlandı. Bir zamanların süsleme amaçlı yapılan pastaları, yenilecek basitbisküviler, çörekler halini aldı.Ayrıca konuklarmerasime kendi pişirdikleripastaları getirme yönünde teşvik ediliyordu. Artakalanlar ise fakirleredağıtılıyordu. İronik olarak zamanla bu sade âdetler yaratıcılıkla beraber,İngilizolanhertürlüşeyihorgörenFransızlarınyardımıyladüğündekorunun

en gösterişlisinin ortaya çıkmasına yol açtı; diğer bir deyişle çok katlıpastanın.

Efsane şöyledir: İngiliz Adalarından getirilen çörekleri, bisküvileri vepişirilmişdiğerşeylerikocamanbirdağoluşturacakşekildebiryereyığmakalışılagelmişti.Nekadaryüksekolursaokadariyiydi.Zirayükseklik,yığınınüzerinde birbirlerini öpen çift için refaha işaretti. 1660’larda, Kral 2. Şarldönemindeneyazıkki ismitarihekarışmışbirFransızşefLondra’yıziyaretetmiş ve orada bu pasta yığmamerasimine şahit olmuştu. Rasgele üst üsteyığılan ve sonrasında yıkılan pastaların görüntüsünden dehşete düşen şefinaklına,buyumuşakbisküvidağınıkremalı,çokkatlıpastayadönüştürmegibiheyecan verici bir fikir geldi. Günün İngiliz gazetelerinin bu Fransızaşırılığınaacıdıklarısöylenirancakdahayüzyılsonaermedenİngilizfırıncılaraynıgörkemlieserlerisunmayabaşlamışlardıbile.

GelineAyakkabıFırlatma:

İlkçağ,AsyaveAvrupa

Günümüzde yeni çiftin arabalarına eski ayakkabılar bağlanıyor; bununnedeniniisekimsesormuyor.Herşeybittideniyeayakkabıveheleheleeskiayakkabı?

Esasenayakkabı,kendisineçocuklarihsanedilsindiyegelineatılanbirsürünesneden yalnızca biriydi.Ayakkabı, aynı derecede geleneksel olan buğdayvepirincinyerinetercihedildi;ziraayaktaeneskizamanlardanberigüçlübirfallik semboldü. Bazı kültürlerde, bilhassa da Eskimolar arasında hamilekalmakta zorluk yaşayan bir kadına her zaman yanında eski bir ayakkabıtaşıması söylenirdi. Geline fırlatmak için -ve sonradan yeni evlilerinarabalarına bağlamak için- tercih edilen ayakkabılar ekonomik nedenlerdenötürüeskiydi.Ayakkabılarhiçbirzamaniçinucuzolmamıştır.

Dolayısıyladüğünpastasınınkökenigibi ayakkabı, pirinç,pastakırıntılarıve konfeti atma da tamamıyla verimli bir beraberlik temennisininifadelerindenibarettir.Bugünisemodernevlilikler,hernekadardoğurganlığısonderece teşviketmesigerekenâdetlerledolup taşsadaaileplanlamasınınve geç hamileliğin üzerinde güçlü bir şekilde vurgu yapılması oldukçaironiktir.

Balayı:

ErkenHıristiyanDönem,İskandinavya

“Balayı”nın asıl anlamıyla günümüzde evlilik yaşamına huzurlu, çokçaaranılan bir inzivayla başlamaya işaret anlamı arasında dağlar kadar farkvardır.Kelimeninkaynağıİskandinavcahjunottsmanathrkötümserbiranlamasahipti;ziraburadabahsedileninzivahuzurluolmaktanötebirşeydi.

KuzeyAvrupatoplumundanbiradamkomşuköydenkızkaçırdığındakızlaberaberbirsüreliğinesaklanmasızorunluydu.Arkadaşlarıonungüveniçindekalmasını dilerdi, nerede olduğunu ise sadece sağdıç bilirdi. Kızın ailesionlarıaramayıbıraktığızamanancakkendiinsanlarınyanınadönebilirdi.Enazından balayının saklanma demek olduğu, halkbilimcilerin balayınınkökeniyle ilgili ortaya attığı popüler bir açıklamadır. Birbirlerine sevgilerikarşılıklı olan çiftler için zorluköyyaşamınıgündelik işlerindenuzakta, bugünlerceyadahaftalarcasürenhuzurdolubiraylaklıktı.

İskandinav “balayı” kelimesi biraz eski bir Kuzey Avrupa geleneğindenkaynaklanmaktadır.Evlilikhayatlarının ilkayıboyuncayenievlilerhergünİngilizce“mead”denilenballı şarap liköründenbirerbardak içerdi.HembuiçecekhemdekızkaçırmaeylemiAsyaHunlarınınMS433’ten453’ekadarkralıolanAttila’nında tarihininbirparçasıdır.Savaşçı,450’de İmparator3.Valentinian’ın kız kardeşi Romalı prenses Honoria ile evlendiği zamandamıtılmış alkolden kupalar dolusu içmişti. Attila Honoria’yı öncekievliliğinden çekip kaçırmış ve bir yanda onun üzerinde diğer bir yanda daRomaİmparatorluğu’nunbatıyarısıüzerindehakiddiaetmişti.Üçyılsonrabaşkabir ziyafet esnasındaAttilla’nın liköre olandindirilemez tutkusu aşırıderecedeiçmesineyolaçmıştı.Sonrasındaisekusmuş,sersemlemiş,komayagirmişveölmüştü.

“Balayı” kelimesindeki “bal” doğrudan ballı şarap liköründengelmekteyken, “ay”a kötümser birmana atfedilmektedir.KuzeyAvrupalılariçin“ay”bugökcismininaylıkdönüşüneişaretetmekteydi;“bal”kelimesiylebirleşimi de evlilik hayatındaki tüm ayların ilki kadar tatlı olmadığını imaederdi.Onaltıncıveonyedinciyüzyıllarboyunca İngiliznesiryazarları veşairler balayının İskandinav yorumunu teşkil eden evlilik muhabbetindekigelgitleriçokçakullanmışlardır.

DüğünMarşı:

19.Yüzyıl,İngiltere

Gelenekselkilisedüğünündeikiayrıbestecidenikidüğünmarşıçalınırdı.

Gelin, sıraların arasından Wagner’in 1848 tarihli operası Lohengrin’den“Düğün Korosu” bölümünün görkemli, yumuşak tempolu müziği eşlindeyürür. Yeni evliler Felix Mendelssohn’nun 1826 tarihli Bir Yaz GecesiRüyası’dan “Düğün Marşı”nın coşkulu ezgileri eşliğinde de kilisedenayrılırdı.

BugelenekBüyükBritanyaprensesiveAlmanİmparatoriçesiVictoria’ylaPrusyaprensiFrederickWilliam’ın1858’dekidüğünlerinedayanır.BritanyakraliçesiVictoria’nın en büyük kızıVictoriamüziği kendisi seçti.Bir sanatteşvikçisiolarakMendelssohn’nuneserlerinedeğerveriyor,Wagner’inkilere

de büyük saygı duyuyordu. İngilizlerdeki, monarşi ne yaparsa taklit etmeeğilimidolayısıylaçokgeçmedenbütünİngiltere’deasillerdenveaynışekildehalktan gelinler Victoria’nın trampetçisi eşliğinde yürümeye ve böylece birBatıgeleneğiniyerleştirmeyebaşlamışlardıbile.

BeyazGelinlikveDuvak:

16.Yüzyıl,İngiltereveFransa

Yüzyıllardan beri beyaz saflık ve bekâret demektir. Ancak eski Roma’dagelinin düğün elbisesi için sarı, toplumca kabul görmüş renkti ve gelininyüzünü alev sarısı bir tül kapatırdı. Söz konusu bu tülün kendisi gelinduvağındandahaöncegelmektedir.

Moda tarihçileri yüz örtüsünün kesinlikle bir erkek icadı; evli ve bekârkadınları mütevazı, itaatkâr ve saklı tutmanın en eski araçlarından biriolduğunuilerisürer.Uzuntarihiboyuncafarklızamanlardaörtü,zarafetinveentrikanın, alçakgönüllülüğün ve yas tutmanın sembolü olmuş olsa dakadınlarınhiçbirzamankendileri içinyarattıklarınınmuhtemelgörünmediğikadınamahsusgiyiminbirparçasıdır.

EnazındandörtbinyılönceDoğu’daortayaçıkmışolanörtü,evlenmemişkadınlarca alçakgönüllülüğün ve evli kadınlarca kocalarına bağlılığın birişareti olarak giyiniyordu. Müslüman bölgelerde bir kadından evinden herçıktığında başını ve yüzünün bir bölümünü örtmesi beklenirdi. Zamanlaerkeklercekonulankurallardahadakatılaştıvekadınlarınsadecegözlerininaçıkta bırakılmasına izin verildi; bu taviz gerekliydi; zira kalın dokumadanörtülergörüşeengelteşkiletmekteydi.

KuzeyAvrupaülkelerindekiâdetlerdahayumuşakvededahaazresmiydi.Sadecekaçırılangelinlerörtütakardı.Rengininbirönemiyoktu,önemliolanonun aracılığıyla gizlenmeydi. MÖ 4. yüzyıla kadar Yunanlıların veRomalıların düğünlerinde ince, transparan duvaklar revaçtaydı. Bunlar saçailiştiriliyor ya da kurdelelerle tutturuluyordu. Ayrıca duvak ve gelinlik içinsarı renk tercih ediliyordu. Ortaçağ’da renk temel sorun olmaktan çıktı.Kumaşınzenginliğivesüslemeaksesuarlarıönemkazandı.

İngiltere ve Fransa’da yazarlar düğünlerde beyaz giyme âdetine dair ilkolarak on altıncı yüzyılda yorumda bulunmuşlardı. Beyaz, gelinin bakireolduğunun öyle bariz bir ifadesiydi ki bu, herkesin hoşuna gitmemekteydi.Meselarahipsınıfıevliliğinolmazsaolmazlarındanbekâretinböylealenibirşekilde teşhir edilmesini onaylamıyorlardı. Gelecek yüz elli yıl boyuncaİngiliz gazete ve dergileri, beyaz gelinliklerin fitilini ateşlediği tartışmalarıgündemegetirdiler.

On sekizinci yüzyılın sonuna kadar beyaz, çoktan standart gelinlik rengi

haline gelmişti.Moda tarihçileri bunu, o dönem elbiselerin çoğunun beyazolmasına ve beyazın resmi giyimin rengi haline gelmesine bağlıyorlar.1813’de ilk beyaz gelinlik ve duvak modelleri itibarlı Fransız gazetesiJournaldeDames’daçıktı.Bunoktadanitibarendestiliyiceyerleşmişoldu.

Boşanma:

İlkçağ,AfrikaveAsya

Evliliğin resmi olarak feshedilmesinden önce ortada resmi nitelikte birevliliğin olması gerekmektedir. Mevcut en eski evlilik sertifikası MÖ 5.yüzyıldaMısır’dakiElephantine’damevzilenenbirYahudiaskeribirliğindenkalan Aramca papirüsler arasında bulundu. Belge romantiklikten nasibinialmamışçasına sade, kısa ve öz bir ticaret senediydi. Altı inek karşılığındasağlıklıondörtyaşındabirkız.

Büyük hukuk âlimleri olan Romalılar devrinde evlilik sertifikası gayetkarışık, çok sayfalı bir yasal belgeye dönüşüverdi. Burada çeyiz, boşanmaveya ölüm durumunda mülk paylaşımı şartları gibi maddelerden ciddiyetlebahsedilirdi.MS1.yüzyıldaİbranilerarasındayenidengözdengeçirilmişbirevliliksertifikasıresmiolaraktakdimedildi;busertifikaüzerindeufaktefekdeğişikliklerlebugünhâlâkullanılmaktadır.

Boşanmadagayri resmibirprosedürolarakgayetbasit bir şekildeortayaçıkmıştır.EskiAtinaveRoma’dabirevliliğinfeshiiçinolmasıgerekenyasalzemin duyulmamış bir şeydi; adam karısını aşk nefrete dönüşür dönüşmezboşayabilirdi. Bunun için yerel hâkimden boşanma belgesi almasıgerekmesine rağmenhiçbirinin bunu almasının reddedildiğine dair bir kayıtbulunmamıştır.

7. yüzyıl gibi daha geç bir zamandaAnglosaksonbir koca en uçukkaçıknedenlerden ötürü karısını boşayabilirdi. Günün hukuki bir belgesine göre:“Kısır, biçimsiz, aptal, tutkulu, lükse düşkün kaba, alkolik, obur, geveze,kavgacıvesaldırganoluşukanıtlanırsaşayet,kadıneşboşanabilir”idi.

Eski vemodern toplumların boşanma âdetlerini inceleyen antropologlarınuzlaştığı bir konu ise tarihsel olarak kadının üretken bir güç ve evin reisiolarak görüldüğü anaerkil kabilelerde uzlaşılarak boşanmanın daha yaygınolmasıdır.Öte yandan başlık parasının verilmesiyle sembolik olarak gelininüretkenvecinsihaklarınınkocayadevredildiğiataerkilbirkültürdeboşanma,erkeğinistekvekaprislerinikuvvetledesteklemekteydi.

DoğumGünleri:

MÖ3000,Mısır

Günümüzdeyaşayanbirkimsenindoğumgününükutlamakalışılageldikbir

şeydir.AmadiğerbirBatıgeleneğigalipgelseydibirzamanlardahaönemlibirolaysayılanölümgünlerinikutluyorolacaktık.

Doğumgünüâdetlerimizinçoğugeçmiştekihalleriyletabantabanazıttır.Neçocuklarınnedekadınlarındoğumgünlerihiçbirzamankutlanmazdıvekısabir süreliğine bir Yunan âdeti olan süslü doğum pastası yüzyıllarcapişirilmedi. Bir an geldi ki doğum günü pastası üzerinde mumlarla ortayaçıktı. “Mutlu yıllar sana” nakaratıyla karşılandı. Peki, doğum günüâdetlerimizbizeneredengeldi?

Mısır’da ve sonrasında Babil’de sadece kralın erkek çocuklarının doğumgünleri kaydedilir ve kutlanırdı. Doğum günü kutlaması alt sınıftakiler vekraliçedışındakikadınlariçinduyulmadıkbirşeydi.

Yazılı tarihteki ilk doğum günü kutlamaları MÖ 3000 civarında Mısırkralları olan eski firavunlara aitti. Bu âdet Menes’in Yukarı ve AşağıKrallıklarıbirleştirmesininertesindebaşlamıştı.Kutlamalarbirhaylidetaylı,hizmetçilerin,kölelerinveazatedilmişolanlarındaeşlikettiğiziyafetlerdenibaretti.Buzamanlardasıklıklamahkûmlardaserbestbırakılırdı.

Tarihteikikadınındoğumgünlerikayıtlıdır.BirinciyüzyılYunanbiyografivemakale yazarı Plutarch’tan öğrendiğimize göre Ptolema hanedanının sonüyesi4.CleopatraaşığıMarkAntoni içinkonuklarınkraliyetarmağanlarınaboğulduğu görkemli bir doğum günü partisi düzenlemişti. KardeşiPtolemi’yleensestbirşekildeevlenenveondanbiroğluolandahaeskiMısırkraliçesi 2. Cleopatra ise kocasından tarihin en korkunç doğum günühediyelerindenbirinialmıştı:Katledilmişveparçalanmışoğlununcesedini.

Yunanlılar da âdetlerine, Mısırlılardan doğum günü kutlaması fikrini;pastacılıklarıyla meşhur Perslerden de kutlamaya damgasını vuran doğumgünüpastasınıeklemişlerdi.YazarPhilochorus,ayveav tanrıçasıArtemis’etapanlarınher ayın altıncıgünündeunvebaldanbüyükçebirpastayaparaktanrıçanın doğum gününü kutladıklarından bahseder. Artemis’in pastasınınmumlarla süslü olabileceğine bir nevi kanıt olarak mumların ay ışığını vedolayısıylatanrıçanındünyayagelenışığınıtemsilettiğigösterilebilir.

Yunantanrılarınındoğumgünleriaylıkolarakkutlanır;hertanrıyıldaonikişölenleselamlanırdı.Öteyandanölümlükadınveçocuklarındoğumgünlerikutlanmayacakkadarönemsizdi.Evinerkeğinindoğumgünügelipçattığındaise bol keseden bir ziyafet verilirdi. Yaşayan erkekler için yapılan buşenliklereYunanlılarGenethlia derdi veyıllık kutlamalar adamölse bile buseferGenesiadenilenölümsonrasıkutlamalarolarakdevamederdi.

Romalılar doğum günü kutlamalarına bir değişiklik kattılar. HıristiyandönemdenönceRomasenatosugünümüzdeuygulamasıhalensüren,önemlidevletadamlarınındoğumgünleriniulusaltatilyapmageleneğinibaşlatmıştır.

MÖ 44’te senato suikasta kurban gitmiş Sezar’ın doğum gününü bundanböyle her yıl geçit törenlerinin, sirk gösterilerinin, gladyatör dövüşlerinin,akşamşölenlerininvededramatik tiyatrooyunlarınınöneçıktığıkutlamalarhalinegetirmekararınıaldı.

Hıristiyanlığın yükselmesiyle beraber doğum günlerini kutlama geleneğibirdenbirekesildi.Yahudilervepaganlarcaezilmiş,zulmeuğraşmışveşehitdüşürülmüş İsa Mesih’in erken dönem takipçileri bebeklerin dünyaya,ruhlarınımahkûmedenÂdem’ingünahınıtaşıyarakgeldiklerinevedünyanındazalim,acımasızbiryerolduğunainanıyordu.Dolayısıylabirisinindoğumgününü kutlamanın hiçbir anlamı yoktu. Ölüm tek gerçek kurtuluşolduğundan sonsuz cennete geçişi teşkil eden her ölüm, duaların okunduğudinibirtörenihaketmekteydi.

Yaygın inanışın aksine azizlerin kutlanan ve bayrama dönüşen günleriesasındadoğumgünlerideğil,dahaziyadeölümgünleridir.Kilise tarihçileri“doğum günleri”ne yapılan çoğu Hıristiyan göndermesini de öbür dünyayageçiş veya doğuş olarak yorumlarlar. Eski Kilise savunucusu PeterChrysologus,“Birazizindoğumgünü”nünkanlıcanlıdoğduklarıgündeğildedünyadan cennete, emekten istirahata doğdukları gün olduğuna açıklıkgetirmişti.

Eski kilise liderlerinin doğumgünü kutlamalarına karşı vaaz vermelerininbaşkabirnedenidahamevcuttu.MısırlılardanveYunanlılardanödünçalınaneğlenceleri pagan âdetlerinin kalıntısı olarak görmekteydiler.MS 245’te birgrupHıristiyan tarihçisiMesih’in tam doğum gününü saptama yönünde birgirişimde bulunduklarında Katolik Kilisesi bunun dine bir saygısızlıkolduğuna hükmedip İsa’nın sanki bir firavunmuş gibi doğum gününügözetmeningünahteşkilettiğiniduyurdu.

DördüncüyüzyıldaiseKilisebuyöndekitutumunudeğiştirmeyeveİsa’nındoğum gününü kesin bir tarihe yerleştirmek için ciddi müzakerelerdüzenlemeye başladı. Sonuç, Noel kutlama geleneğinin başlamasına vesileoldu(Bkz.Noel).İsa’nındoğumunailişkinkutlamalarlaberaberBatıdünyasıdoğumgünükutlamalarınayenidengeridöndü.

On ikinciyüzyılagelmedenAvrupaboyuncabölgekiliselerikadınlarınveçocukların doğum tarihlerini kaydetmeye; aileler de bu tarihleri her senekutlamalarla karşılamaya başlamışlardı. Yine bu zamanlarda doğum günüpastası,buseferüzerindemumlarlayenidenortayaçıktı.

DoğumGünüPastasıveMumlar:

OrtaçağSonu,Almanya

Doğumgünüpastasıâdetininkısabir süre içinEskiYunanistan’dageçerli

olduğunu daha önce görmüştük. Bu, Alman köylüleri arasında Ortaçağ’daKinderfestedenilenveKindyaniküçükçocuklariçindüzenlenenbirkutlamaolarakyenidenortayaçıktı.Biranlamdaçocuklar içindoğumgünüpartileriböylece başlamış oldu. Çoğu yönden bir on üçüncü yüzyıl Alman çocuğu,bugünküyaşıtlarınagöredahafazladeğergörüyordu.

Bir Kinderfeste şafakta başlardı. Doğum günü çocuğu, üzeri mumlarlasüslenmiş bir pastayla uyandırılıyordu.Mumlar değiştirilip pastanın yendiğiaileyemeğinekadargünboyuncayanıktutuluyordu.Mumlarıntoplamsayısıçocuğun yaşından bir fazlaydı. Fazla olan bu bir tek mum “hayat ışığı”nıtemsil ediyordu (Mumun hayatı sembolize ettiği tarih boyunca çokçarastlanılanbirşeydir.Macbethhayattan“çabucaksönenbirmum”diyesözedervebir atasözüde “mumunher iki tarafını yakma”mayönündeuyarıdabulunur). Doğum günü çocuğu ayrıca hediyeler alıp aile yemeği için ensevdiğiyemeklerdenoluşanbirmenüseçerdi.

Bir dilek tutup mumları üfleme âdetimiz de Alman Kinderfeste’sindenkaynaklanmaktadır. Doğum günü mumları tek bir nefeste söndürülmeli;tutulandilekdegizlikalmalıydı.

Alman doğum günü geleneğinin bizim bugün gözetmediğimiz bir âdetimevcutturkiodausludoğumgünüçocuklarınailâvehediyelergetirensakallıElf; Doğum günü Adamı’dır. Doğum günü Adamı hiçbir zaman bir NoelBabayadaPaskalyatavşanıkonumunagelmemişolsadabuyüzyılınbaşınakadarbirAlmanbebeğişeklindesatınalınabilmekteydi.

“MutluYıllarSana”:

1893,Kentucky

Dünyada en sık söylenen şarkı olarak görülen bumelodi ilk olarak 1893tarihliAnaokulundanŞarkıHikâyelerikitabında“HerkeseGünaydın”başlığıaltındabasılmıştı.

Louisville,Kentucky’den ikikızkardeş tarafındanyazılanezgiaslındabirdoğumgünü kutlaması için tasarlanmamıştı; daha ziyade sabah sınıfa girençocuklarıkarşılamakiçindi.Fakathırsızlıksonucubirdoğumgünügeleneğihalinegeldi.

MüziğinmelodisinibesteleyenMildredHillkiliseorgcusu,konserpiyanistive zenci ilahileri üzerine bir otoriteydi. 1859’da Louisville’de doğan Hill,melodisi “mutlu yıllar” sözlerini almadan birkaç yıl önce elli yedi yaşındaChicago’daöldü.

1868’de doğanMildred’in kız kardeşi Patty SmithHill şarkının sözlerini,kız kardeşinin öğretmenlik yaptığı Louisville Anaokulu’nun müdürüykenyazdı.Eğitimdemodernmetotlarıuygulayan,ülkeninilkanaokullarındanbiri

olması sebebiylehemokulhemdeHill kardeşler1893’tekiChicagoDünyaFuarı’nıneğitimsergisindeonurlandırıldı.

Çocukların eğitimiyle ömrü boyunca ilgilenmiş olanDr. Patty SmithHill1906’daKolombiyaÜniversitesi’ninÖğretmenOkulu’nageldi.ÜçyılsonraAnaokulu Eğitimi bölümünün başına getirildi. Kolombiya’dan emekli birprofesör olmasına ve 1946’da New York şehrinde ölümüne kadar birçoködülle onurlandırılmasına rağmen muhtemelen o her daim, en iyi “MutluYıllarSana”yaolankatkısıylahatırlanacaktır.

Hillkardeşler16Ekim1893’te“HerkeseGünaydın”şarkısınıntelifhakkınıaldılar.AmaşarkıRobertH.Colemanadındabirinineditörlüğünüyaptığıve4Mart 1924’te Dallas’ta bastığı şarkı kitabında izinsiz bir şekilde çıktı.ŞarkınınismiveilkkıtadakisözleriorijinalindekigibiolsadaColemanikincikıtayı “Mutlu Yıllar Sana” şeklinde değiştirmişti. Ayrıca Coleman’ınaracılığıyla Hill kardeşlerin “Günaydın sevgili çocuklar” mısrası “İyi kidoğdun(isim)”halinegelmişti.

Bunu takip eden on yıl süresince şarkı, sözlerinde sık sık yapılan ufakdeğişikliklerle birkaç kez basıldı. 1933’e kadar şarkının geniş bir kesimcekabuledilenismi“MutluYıllarSana”idi.BundanbiryılsonraBinlerceAlkışGibiBroadwaymüzikalindebudoğumgünümelodisiçalınıncabarizşekildegöze çarpan hırsızlıkta ve telif parasının ödenmemesinden bıkmış üçüncükardeş Jessica Hill meseleyi mahkemeye taşıdı. Mahkemeyi kazandı.MelodininsahibiHillailesiydiveartıkşarkı ticarianlamdaherçalındığındaonlaratelifparasıödenecekti.

Dünyaçapındaçoğuinsanbubilindikmelodinintelifhakkınatabiolduğunuduyduklarındaşokolmuşlardı.Telefonlaveşarkısöyleyenhabercilerleyarımmilyon doğum günü kutlaması ileten Batı Birliği bu şarkıyı sunmaya sonverdi.BinlerceAlkışGibimüzikalindenşarkıçıkarıldı.BumelodiyiiçerenbirşarkıylaaçılanKanatlardakiMelekadındakibirbaşkaBroadwaymüzikalininsorumluları her performans için Hill ailesine telif ödemeleri gerektiğiniöğrenince şovun bestecisi başka bir melodi kaleme aldı. Ve Mutlu Yıllarismindeki bir diğer gözde şarkının yıldızı Helen Hayes prodüktörlerin telifödemesineönlemolarakşarkısözlerininneolduğunuöncedenaçıkladı.

Dr. Patty Smith Hill, uzun bir hastalıktan sonra yetmiş sekiz yaşında,kendisinin ve kız kardeşinin dünya çapındaki modern bir doğum günügeleneğinibaşlattıklarınınfarkındaolarakhayatavedaetti.

ÖlümÂdetleri:

50.000YılÖnce,BatıAsya

Cenazegeleneğineaiteneskibulgu,HomoSapiens’inbirüyesiBatıAsya

Neandertalinsanınakadargider.

Neandertal çoğunlukla büyük kafalı, kalın ve iri burunlu ve vahşi ifadeliolarak resmedilir. Aslında çoğuNeandertal klasik Avrupalı hatlara, açık vetüysüzbirderiyesahipti.ArkeologlarkazılarlaortayaçıkmışkafataslarındanNeandertallerin de bizimkine eş kapasitede bir beyne sahip olduğunuhesaplamıştır.

Ölüleri cenaze töreni eşliğinde gömme âdetini Neandertaller başlatmıştı.Ölenkişinincenazesiniyemek,avsilahlarıvekömüreşliğindecesedinüstüneçeşit çeşit çiçekler serperek gömerlerdi. Shanidar, Irak’ta keşfedilen birNeandertalmezarı sekiz farklı çiçeğin polenlerini içermekteydi. Elli bin yılönce bile insan ateşi cenaze törenleriyle ilişkilendirmişti. Zira Neandertalmezarlıklarında anlamıhâlâ birmuammaolanmeşalelere rastlanmıştır.Çoksonraları eskiRomalılar cenaze törenindemeşaleler yakmanın ayrılan ruha,sonsuz evine doğru kılavuzluk ettiğine inanırlardı. İngilizce cenaze törenianlamındaki“funeral”kelimesininkaynağıLatince“meşale”anlamınagelenfunus’tur.

“Funeral”kelimesineilâvetenölümmerasimlerindekimodernmumâdetidebize Romalılardan gelmektedir. Cenazenin etrafına yerleştirilen mumlarıncesede el koyup onu yeniden canlandırmak isteyen ruhları korkuttuğu farzedilirdi. Alanları karanlık olduğundan ruhların ışıktan sakındıklarıdüşünülürdü.

Birazdan göreceğimiz gibi modern ölüm âdetlerimizin çoğunun kökeni,ölenesaygıdanziyaderuhlardünyasındanduyulankorkudur.

YastaSiyahGiyme

Öleneduyduğumuzsaygının ifadesiolaraksiyahgiydiğimizidilegetiririz.Ama aslında siyahı Batı dünyasında standart yas rengi olarak resmileştirenölübirakraba,düşmanveyayabancıdanduyulankorkuydu.Buçokeskileredayananbirâdettir.

Eski insan, devamlı nöbet tutulmadığı takdirde ölen kişinin ruhununyaşayanların bedenlerine girip onları ele geçirdiğine inanırdı. Antropolojikbulgular ilkel beyaz adamların ruhlardan sakınmak adına cenazelerdevücutlarını siyaha boyadıklarına işaret etmektedir. Diğer bir yandan yakınzamanlaraaitbirbulgudaşimdikivegeçtiğimizyüzyıldaAfrikalıkabilelerinyeni ölmüşlerce ele geçirilmemek ve tanınmamak için vücutlarını tam tersirenge,yanitebeşirbeyazınaboyadıklarıdır.

Antropologlar siyah vücut boyasından yola çıkarak çoğu toplumda öleninyakınakrabalarıncakoruyucubirkamuflajolarakhaftalarcaveaylarcagiyilensiyah cenaze kıyafetine vardılar. Yas tutan kişinin yüzünü örten tül de bu

korkudan ortaya çıktı. Akdeniz ülkelerinde bir dul bütün bir yıl boyuncakocasının gizliden gizliye dolaşan ruhundan saklanmak için yüzünü tülleörtüp siyahlara bürünürdü. Sonuç itibariyle siyah giymenin içsel anlamdasaygıylabir ilişiğimevcutdeğildir.Bu,dahaçokbeyaz tenlibirkişinin tamtezatrenktekimaskesindenibarettir.

Tabut

İngilizcetabutanlamındaki“coffin”kelimesiYunanca“sepet”anlamındakikophinos’tan gelmektedir. MÖ 4000 dolaylarında eski Sümerliler ölülerinidallardan örülmüş sepetler içerinde gömerlerdi. Tabutun kökeni burada daölülerdenduyulankorkuolarakkarşımızaçıkmaktadır.

Kuzey Avrupa’da ölülerin yaşayanları rahatsız etmemesi için çok katıönlemler alınırdı. Sıkça ölenin cesedi bağlanıp kafası ve ayakları kesilirdi.Bununla da yetinilmez, mezarlığa doğru ölü, eski evine yolunu bulamasındiyedolambaçlıbiryolizlenirdi.Çoğukültürdeölü,evinbirzamanlartanıdıkolan ön kapısından değil bu surette açılmış bir delikten çıkarılırdı; bu deliksonrahemenkapatılırdı.

Hernekadar altı feet yerin altınagömme iyibir önlemolarakgörülsedecesedi ilk başta tahtadan bir tabuta koyma daha da güvenliydi. Tabutunkapağını çivileme ilâve bir koruma sağlıyordu. Eski tabutlar sayısız çiviylegüvenli hale getirilmekle kalmaz (arkeologlar bu kadar çok çivinin sadecetabutuindirmesırasındakapağınkayıpdüşmesiniönlemekiçinolduğunuönesürerler) tabut toprağın içine konur konmaz toprakla kapatılmadan hemenönce üzerine büyük, ağır bir taş yerleştirilirdi. Ayrıca kapatılan mezarınüstünedemezartaşıâdetinidoğurandahabüyükçebirtaşkonurdu.

Daha sonraları akrabalar bir aile üyesinin mezar taşını sevgiyle yazılarladoldurmaya ve saygıyla mezarını ziyaret etmeye başladılar. Tabii bu tarznazikhareketlerortayaçıkmadanönceailelervearkadaşlarölülerininyanınabiradımdahiatmayacesaretedemezlerdi.

Tespih:

MÖ500Öncesi,Hindistan

Gül çelengi anlamına gelen İngilizcesi “rosary” olan tespih, ilk olarakbeşinciyüzyılAvrupa’sındaortayaçıktı.AncakbiriptedizilmişdüğümleryadaboncuklarüzerindeduaokumaâdetiMÖ500öncesine,Ortadoğu’nuHintlirahiplerinekadaruzanır.Ayrıcabu,HıristiyanlıkdahaortayaçıkmadanBatıdünyasındapratikbirsebeptenötürümeydanaçıkmıştı.

Eskidinlerinçoğundaduanınsıktekrarınınetkisiniarttırdığınainanılıyordu.Tanrılaraveyaazizlereörneğinbirsalgındankurtulmakiçinyalvarmakadınaduayı yüz kere okuma aynı duayı yalnız elli kere okumaktan iki katı daha

etkiliydi. Çoğu din belirli bir duanın kesin kaç kere okunması gerektiğinitavsiye etmekteydi. Meselâ 1119’da Haçlı Seferleri’nde savaşmak üzerekurulan gezgin Tapınak Şövalyelerine, kilise ayinlerine düzenli olarakkatılamadıklarından İsa’nın duasını günde elli yedi kez; şövalyearkadaşlarındanbirininölümüdurumundaisebirhaftaboyuncahergünyüzkezokumalarısalıkverilirdi.

Bir yanda dua okuyup diğer yanda kaç kere okunduğunu saymakparmaklarınyardımıylabileçokzordur.Yardımgerekir.Tespihdemükemmelbir hafıza yardımı işlevi görür. Tespihe Sanskritçede “hatırlatıcı”, Avrupadillerinde de “hesap” (calculi) ve “adedi” (numeralia) gibi göndermeleryapılırdı.

Çoğu halk için ipe dizilmiş meyve çekirdekleri, kurutulmuş meyveler,kemikler ve düğümlenmiş bağlar hafıza için yeterliydi. Yunan kilisesirahipleri ibadetederkenyaptıklarıdizçökmelerivehaç işaretleriniyüzdefadüğümlenmiş iplerin yardımıyla sayarlardı. Zenginler değerli taşları, camboncuklarıveküçükaltınkülçeleriniipleredizerlerdi.

Avrupalılar bir düğümü, meyveyi veya çekirdeği bir duaya eş sayardı.İngilizce dua anlamındaki “prayer” kelimesi Anglosakson dilinde boncukanlamında kullanılan, kendisi de istemek anlamındaki biddan kelimesindentüreyenbede’dengelir.

On birinci yüzyılda İngiltere’nin Coventry şehrinde yaptığı çıplak vergiprotestosuyla meşhur Anglosakson hanımefendisi Leydi Godiva, bir ipinüzerine dualarının sayısını doğru saymak adına dizdiği değerli taşlarımirasolarakbirmanastırabırakmıştı.

Tespih, takip eden yüzyılda, sonradan Dominikan mezhebine dönüşenVaizlermezhebininkurucusuİspanyolAzizDominiktarafındanpopülerhalegetirildi.BakireMeryem’in hayaleti ondan tespihi sapkınlığa ve günaha birçareolarakvaazetmesiniistemişti.

Kökenbilimciler tespihin (rosary) muhtemel iki kökeni olduğunu dilegetirmekteler.Gülçelenkleriolarakbilineneskitespihlerinçoğununüzerindegül ağacından boncuklar mevcuttu. Bir diğer teori de tespih anlamındakiİngilizce rosary kelimesinin dilbilimsel kökeninin Fransızca “boncuk”anlamına gelen rosaire’e dayandığıdır. Çoğu Akdeniz ülkesinde tespihlereyalnızca“boncuklar”(thebeads)denirdi.

Hale:

İlkçağ,AvrupaveAsya

Yüzyıllarcaressamlartarafındandinifigürleritaçlandırmakadınakullanılanparlak ışık çemberi aslında bir Hıristiyan sembolünden ziyade bir pagan

sembolüdür.Kraliyettacıdabundantüremiştir.

Eski yazılar ve resimler, ilahların başlarını çevreleyen nur çemberlerinegöndermelerle dolup taşar. Eski Hindu, Hint, Yunan ve Roma sanatındatanrılar başlarından kutsal bir ışık saçarlar. Tanrıyla olan özel ilişkilerini vekendilerineatfedilenkutsalgörevivurgulamakiçineskikrallarkuştüyleriyle,değerli taşlarla ve altınla kaplı taçlar takarlardı.Kendi tanrısallıklarına iknaolmuş Roma İmparatorları halkın arasına sembolik küreleri olmaksızın çoknadiren çıkarlardı. Ayrıca İsa Mesih’in başına zorla geçirilen dikenli tacınmaksadıonunkutsalkrallığıylaalayetmekti.

Zaman içinde çok kullanılan ışık çemberi pagan tanrılarıyla olan bağınıkaybettiveçoğuinançtageçerlibirdinisembolhalinegeldiamaönemlitekbir istisnayla.Haleninpagankökleriningayet iyi farkındaolaneskiKatolikKilisesipederleri,ressamlarınveyazarlarınbuulviaurayıtasviretmeleriniyadaondanbahsetmelerinikastiolarakönlemeyeçalıştı.(Ortaçağ’danresimlielyazmaları bu dini uyarıların yüzde yüzden az etkili olduğunu açığaçıkarmıştır.)

Kilisenin haleyi giderek benimsemesini tarihçiler halenin yedinci yüzyılcivarındaki sıradan, faydacı işlevine bağlamakta. Zira o zamanlar haledışarıdaki dini heykelleri, yağmurdan, aşınmadan ve de kuşların nahoşgörünen pisliklerinden korumak için bir çeşit şemsiye görevi görmekteydi.Bunlarbüyükçetahtaveyapirinçtenyapılmışdaireşeklindeplakalardı.

Oyüzyıllardahale,haledışındaçeşitçeşitisimlebilinirdi.

Kökenbilimciler kelimenin kökenini ne paganlara ne de Hıristiyanlaradayandırmaktadır. Mesih’ten bin yıl önce çiftçiler sert arazi üzerine tahıldesteleriniyığaraköküzleridevamlıüzerlerindegezdiripharmandöverlerdi.Öküzlerdaireselbiryoldadönüpdolaşıyorlardı;bunadaYunanlılar“daireselharman zemini” anlamında halos adını vermişlerdi. On altıncı yüzyıldagökbilimciler kelimeyi gökcisimlerinin etrafında kırılmış güneş ışığı olaraktekraryorumladıklarındadinbilimcilerisebunu,birazizinbaşınıçevreleyentaçolaraktanımlamayıuygungördüler.

Böylece bir din tarihçisinin gözlemlediği gibi “Hale Yunan çiftçiliği,megaloman Roma liderlerinin ilahlaştırılması, Ortaçağ gökbilimi ile kötühava ve kire karşı eski koruma geleneklerinin hepsini bir arayagetirmektedir.”

Âmin:

MÖ2500,Mısır

En bilindik ve sıkça kullanılan dini ifadelerden biri olan “Âmin”e hemHıristiyan hem deMüslüman yazılarında rastlanılmaktadır. Bu kelime Eski

Ahit’teonüç;YeniAhit’tede119kezkarşımızaçıkar.

İbraniler için kelime kabul ve uzlaşma ifade eden ve hakikate işaret eden“işte böyle” anlamına gelmekteydi. Konuşmasını veya vaazını “âmin” ilesona erdiren İbrani âlim bu şekilde dinleyicilerini sözlerinin güvenilir vesağlamolduğunadairinandırırdı.

Kelime MÖ 2500 civarında Mısır’da ortaya çıktı. Mısırlılar için Amun“saklı olan” anlamına gelmekteydi ve aynı zamanda bir zamanlarOrtadoğuboyunca tapılan en yüce tanrıların ismiydi. Daha sonra gelen kültürlerintanrıları Jüpiter’e “Tanrı (Jüpiter) hakkı için!” şeklinde yakardıkları gibiMısırlılar da tanrılarına “Amun aşkına!” diye seslenirlerdi. KelimeyibenimseyiponayenibiranlamkatansonradaonubuşekildeHıristiyanlaraaktaranİbranilerdi.

Evangelist: Bu terim, “makbul haber” anlamına gelen Yunancaevangelion’dan gelmektedir. Çünkü gezgin vaiz iyi haberlerin taşıyıcısı,Tanrı’nınhabercisiolarakgörülürdü.

İncil’in dört yazarı Matta, Markos, Lukas ve Yohanna dört Evangelistolarak tanınırdı. Sonradan evangelistler 1890’lar boyunca Amerika’nın batıyakasındatayinedildiklerikiliselereatüstündeseyahatedengezginvaizleredenmeyebaşlandı.

Tokalaşma:

MÖ2800,Mısır

En eski yazılı kaynaklarda tokalaşma, bir tanrıdan dünyevi bir lidere güçbahşetmeye işaretti. Bu, uzatılmış el resminin bulunduğu “vermek”anlamındakiMısırfiiliniifadeedenhiyerogliftedeyansıtılmıştır.

MÖ 1800 civarında Babil’de kraldan, medeniyetin baş ilahı Marduk’unellerini tutması beklenirdi.Her yılYeniYıl festivalinde yer alan bu eylem,hükümdara bir yıl daha otorite devredilmesine yarıyordu.Merasim o kadarikna ediciydi ki Asurlular Babil’i işgal ettikleri zaman başa geçen Asurkralları kendilerini, ilahi bir varlığı kızdırma korkusuyla bu törenibenimsemekzorundahissettiler.Mikelanjelo’nunSistineŞapeli’nintavanındagörkemlibirbiçimdetasvirettiğidetokalaşmanınbubiçimiydi.

Folklor tokalaşmanın daha eski ve daha spekülatif bir kökenindenbahsetmektedir: Tanımadığı bir adama rastlayan yaşlı bir köylü hemenhançerine davranır. Yabancı da aynı şeyi yapar ve her ikisi de dikkatlicebirbirlerinin etrafında dönmeye başlarlar. Eğer durumunun ölümüne birdövüşü gerektirmediğine ve aralarında bir barış yapılabileceğine kanaatgetirirlerse iyi niyet işareti olarak hançerlerini kılıflarına geri koyup sağellerini-silahelleri-öneuzatırlar.Buayrıcatarihboyuncahiçsilahtaşıyıcısı

olmamışkadınlarınniçintokalaşmaâdetinihiçgeliştirmemelerininbirnedeniolarakdasunulur.

Diğerselamlaşmaâdetlerinindeçokeskileredayanankökenlerimevcuttur:

Beyefendicebirhareketolanşapkanınucunavurmaesasitibariyleesirlerinzafer kazananlara boyun eğişlerini kanıtlamak için çıplak soyunmalarınıngerektiğiAsurlularakadaruzanmaktadır.Yunanlılariseyenihizmetkârlarınınbeldenyukarıyasoyunmalarınıisterlerdi.

Bir parça giysiyi çıkarmak saygının bir ifadesi haline geldi. Romalılarkutsal bir tapınağa sadece sandaletlerini çıkardıktan sonra girerlerdi.Ayrıcadahadüşükmevkidekibirkişikendindendahayükselrütbelibirkişininevinegirmedenönceayakkabılarınıçıkarırdı.Buâdetibirazcıkdeğiştirerekmodernzamanlara Japonlar taşımıştır. İngiltere’de kadınlar kraliyete takdimedildiklerinde eldivenlerini çıkarırlardı.Aslında biri erkekbiri dişi diğer ikihareketboyuneğmeyada saygı eylemlerindenardakalanlardır: baş eğerek(bow) ve diz kırarak (curtsy) selamlama. Diz kırarak selamlama da birzamanlartambirdizçökmedenibaretti.

Ortaçağ’akadarAvrupa’daderebeyinekarşıköleliğinsembolüsadecebaşıçıplak bırakmayla sınırlanmıştı. Üstü kapalı mesaj daha önceki günlerdekigibiydi; yani “ Ben sizin sadık hizmetkârınızım.” Bu hareket o kadar iknaedici oldu ki Hıristiyan Kilisesi de onu benimsedi. Bundan böyle kiliseyeşapkalarçıkarılarakgirilecekti.

Nihayetinde bu da kendisiyle aynı konumdaki birine şapkasının ucunahafifçe vurarak bir şekilde saygı göstermek adına bir adamın sahip olmasıgerekenstandartbirdavranışkuralıhalinegeldi.

3.BölümTakvimde

Yılbaşı:

MÖ2000,Babil

Tatil anlamındaki İngilizce “holiday” kelimesi “kutsal gün” (Holy day)anlamına gelen Orta İngilizce halidai kelimesinden gelmektedir. Zira sonzamanlarakadarinsanlığaaitkutlamalardinibirtabiatasahipti.

Yılbaşı “kutsal gün” festivallerinin en eskisi ve en evrenselidir. Hikâyesienteresan bir biçimde takvim yılı gibi bir şeyin söz konusu olmadığı birzamandabaşlamıştır.Tohumların ekimindenürünlerinhasadınakadargeçensürebir“yıl”ıveyadevritemsilederdi.

KaydedilmişeneskiyılbaşıfestivaligünümüzdekalıntılarıIrak’ınal-Hilahşehrinin yakınlarında bulunan Babil İmparatorluğu’nun başkenti Babil’dedüzenlenmiştir. Yeni yıl martın sonlarında baharın başladığı ilkbahargündönümündekutlanırvebukutlamalaronbirgünboyuncasürerdi.Eğerbirkıyas yaparsak modern zaman kutlamaları bunların yanında sönükkalmaktadır.Açılışıbirbaşrahip,şafaktanikisaatöncekalkıpFıratNehri’ninkutsal sularında yıkanarak yapardı. Sonra bölgenin baş tarım tanrısıMarduk’a,bereketlibirüründevresiiçinduaederekbirilahisunardı.Kutsalyapıyıkuşatıpdolayısıylaertesiseneninhasadınıdaetkileyecekkötüherhangibir tesirinemilmesi içinbaşıvurulmuşbirkoçungeriyekalankısmı tapınakduvarlarına sürünürdü. Bu merasime kuppuru ismi verilirdi. Söz konusukelime aynı dönemlerde Tövbe günlerinde İbraniler arasında Yom Kuppurismiyleortayaçıkmıştı.

Yiyecek,şarap,sertiçkiler,verdiklerizevknedeniylebolcatüketilirdi;amadahadaönemlisibu,biröncekiyılınhasadıiçinMarduk’aminnetetmeninbirifadesiydi. Altıncı günde bereket tanrıçasına bir armağan olarak maskelioyuncular sahne alırdı. Bunu da tapınakta başlayıp Babil dolaylarındaarkeolojikkalıntıları kazılarla açığa çıkarılmışYılbaşıEvi adındakiözel birbinada sona eren, müziğin, dansın ve kostümlerin öne çıktığı ihtişamlı birgeçittöreniizlerdi.

Esasen tohum ekmeye vesile bir olay olanYılbaşı gününün nasıl oldu dabaharınbaşlangıcındankışortasınakaydığı ikimilenyumukapsayankarışıkbirhikâyedir.

Gökbilimi ve tarım açısından ocak ayı sembolik anlamda bir üründevresinin veyahut yeni bir yılın başlangıcını teşkil etmek için ters bir

zamandır.Güneş,mevsimleri tetikleyendörtolayı,baharvegüzekinokslarıile yaz ve kış gündönümlerinde olduğu gibi bu ayda da emin bir yerdedurmamaktadır. Kutsal günün (holy day) kaydırılması olayı Romalılarlabaşlamıştır.

EskitakvimdeRomalılarbaharınbaşlangıcınıteşkileden25Mart’ıyılınilkgünü olarak kutlardı. Ama imparatorlar ve üst düzey yetkililer görevsürelerini uzatmak için ayların ve yılların uzunluklarına müdahale ederdi.Takvim tarihlerinin astronomik göstergelerle senkronizasyonu o kadarbozulmuştu kiMÖ 153 yılındaRoma Senatosu çoğu bayramı doğru yerineoturtmakadınayeniyılınbaşlangıcını1Ocakolarakilanetti.Sonratakvimeyinemüdahaleler yapıldı ve dolayısıyla tarihler bozuldu. Jül Sezar takvimiMÖ 46, 1 Ocak’ını yeniden ayarlamak için yılın 445 gün sürmesine izinvermek zorundakaldı. Sözkonusuyıl tarihte “KarmaşaYılı” olarakbilinir.BuyenitakvimeSezar’aatıflaJülyentakvimidenmiştir.

DördüncüyüzyıldaRomalılarınHıristiyanlığıkabuletmelerindensonradaimparatorlarYılbaşı kutlamaları düzenlemeyi sürdürdüler.Diğer bir yandangelişmekte olanKatolikKilisesi bütünHıristiyan olmayan, pagan âdetlerinikınayıp kaldırdı ve Hıristiyanların bunlara iştirak etmesini de yasakladı.Kilise Hıristiyanlığa katılanlarla ve bu vesileyle kazandığı güçle stratejikanlamdaHıristiyanfestivallerinipaganolanlarıylayarıştırmayabaşladı.Dahadoğrusu pagan festivallerini kendisininmiş gibi satmaya. Pagan 1 OcakYılbaşıkutlamasına rakipolarakKilise,bugünhâlâKatolikler,Lüteriyenler,Episkopalyanlar ve bir sürü Doğu Ortodoks mezhebi tarafından kutlanankendi1Ocakkutlamasınıİsa’nınSünnetBayramıolarakresmileştirdi.

Ortaçağ boyunca Kilise pagan Yılbaşına düşmanlığını öyle kuvvetlesürdürdü ki çoğunlukla Katolik olan şehirlerde ve ülkelerde bu kutlamatamamıyla ortadan kalktı. Belli zamanlarda yeniden ortaya çıktığında isehemenhemenherhangibirnoktayadenkgeliyordu.Onbirinciyüzyıldanonüçüncü yüzyıla kadar Ortaçağ’da yılbaşını İngilizler 25 Mart’ta, FransızlarPaskalyaGünü’ndeveİtalyanlar15Aralık’takutlamaktaydılar.YalnızcaİberYarımadası’ndasözkonusugün1Ocak’takutlanırdı.

1Ocakyaygınbirşekildekabuledilmenintadınıisegeçtiğimizdörtyüzyıliçerisindeçıkardı.

Sevgililer(AzizValentin)Günü:

5.Yüzyıl,Roma

KatolikKilisesi’ninpopüler bir paganbereket törenini, lanetlemeyevedebuuğurdaölenlerinbaşlarınıvurarakgizlemeyeyönelikteşebbüsübuâşıklarbayramınınkökeniniteşkileder.

MÖ4.yüzyılgibierkenbirzamandaRomalılarTanrıLupercusadınayıllıktörenlerdüzenlerdi.Ergenkızlarınisimleribirkutuyaatılırvesonrarastgeleergenerkeklerceseçilirdi;böyleliklebirerkeğeortakeğlencevezevkiçinbirkadın eş tayin edilmiş olurdu. Bir yıl sonra ise bu başka bir piyangodüzenlenirdi.Eskikiliseliderleribusekizyüzyıllıkgeleneğebirsonvermeyekararlıydılar;buvesileyle ilahLupercus’unyerinegeçecekbir“sevgililer”inazizi aramaya koyuldular. İki yüzyıl önce şehit edilmiş piskopos Valentinebununiçinuygunbiradaydı.

MS 270’te Roma’da Valentine evliliğe yasak koyan deli imparator 2.Cladius’u çok kızdırmıştı. Cladius evli adamların, savaş için ailelerini geribırakmaktan nefret ettiklerinden, zavallı askerler haline geldiklerinihissediyordu. İmparatorluğun ise askerlere ihtiyacı vardı; o yüzdensevilmemekgibibirkaygısıolmayanCladiusevliliğifeshetti.

İnteramna piskoposu Valentine genç âşıklardan gizlice kendisinegelmeleriniisterdiveonlarıkutsalevlilikbağıylabirleştirirdi.Claudiusböylebir“sevgilerindostu”olduğunuöğrendivepiskoposusarayınagetirtti.Gençpapazın sakinliğinden ve düşüncelerinden çok etkilenen Claudius onuidamdan kurtarmak için piskopostan bundan böyleRoma tanrılarına hizmetetmesini istedi. Valentine Hıristiyanlıktan vazgeçmeyi reddetti ve ihtiyatsızbir şekilde imparatoru Hıristiyanlığı kabul etmeye çağırdı. 24 Şubat 270’teValentinesopalarladövüldü,taşlandıvesonrasındadabaşıvuruldu.

TarihayrıcaValentine’ınidamedilmeyibeklerkengardiyanAsterius’unkörkızınaâşıkolduğunuiddiaetmektedir.Sağlaminancıvasıtasıylamucizevîbirbiçimde kızın gözlerini iyileştirdi. Kıza bir elveda notu olarak yazarınınölümündensonrayüzyıllarcayaşayacak“SeninValentine’ından”ıbıraktı.

Kilise’nin bakış açısından Valentine, Lupercus’un şöhretini ele geçirmekiçin ideal bir adaydı. BöyleceMS 496’da sertmizaçlı PapaGelasius şubatortasındakiLupercusFestivali’niyasakladı.TabiiRomalılarınşansoyunlarınayönelikilgilerininfarkındaolduğundanpiyangoyumuhafazaetmeyiakıletti.Ama bir zamanlar içinde uygun ve istekli bekâr kadınların isimleri olankutununiçinebuseferazizlerinisimleriyerleştirildi.Kadınveerkeklerküçükkâğıt parçalarından çekerlerdi ve takip eden yılda seçtikleri azizin hayatınıörnekalmalarıbeklenirdi.İtirafetmekgerekirsebufarklıamaçlarıolanfarklıbiroyundu.BirkadınumarakseçtiklerikâğıttanbirazizçıkmasıRomalılarıhayal kırıklığına uğratmış olmalı. Bütün olayın ruhani kâhini ise baş aziziValentine’dı. Zamanla, istemeyerek de olsa Romalılar pagan festivallerinibıraktılarveonunyerineKiliseninkutsalgününükoydular.

Paskalya(Easter):

2.Yüzyıl,Roma

Hıristiyan inancının İsa’nın Dirilişini andığı ve dolayısıyla bütün kutsalgünler içerisinde en kutsalı olan Paskalya (Easter) ismini eski bir Saksonfestivali ve de pagan bahar ve döl tanrıçası Eastre’dan almaktadır. Birzamanlarındebdebeli birSakson festivali olanEastre’ın ciddi birHıristiyantöreninedönüşüvermesitarihinerkenzamanlarındakiKiliseotoritesinindiğerbirörneğiniteşkileder.

Roma’nın kuzeyindeki Teutonic kabileler arasında yayılan ikinci yüzyılHıristiyan misyonerleri bir sürü pagan dini kutlamalarıyla karşılaştı. Bazızamanlar misyonerler kökleşmiş bu âdetlere kuvvetle müdahale etmediler.Daha ziyade sessizce ve çoğu kez akıllıca pagan âdetlerini Hıristiyanilkelerine uygun şekillere sokmaya çalıştılar.Bununpratik bir nedeni vardı.BirHıristiyanmerasimindebaşkahiçkimseninkutlamayapmadığıbirgündeayan beyan biçimde Hıristiyanlığa geçenler çok kolay karşı tarafın hedefihaline geliyorlardı. Ama bir Hıristiyan töreni uzun zamanlara dayanan birpagan kutlamasıyla aynı güne getirilirse ve ikisinin de tapınma biçimibirbirinden pek farklı değilse o zaman Hıristiyanlığı yeni kabul edenleryaşamaya devam edip başkalarının da bu dini kabul etmesinisağlayabileceklerdi.

Hıristiyan misyonerler kurnaz bir biçimde baharın gelişinin kutlandığıyüzlerce yıllık Eastre Festivali’nin, kendi İsa’nın Dirilişi mucizesinikutladıkları zamana denk geldiğini gözlemledi. Böylece Dirilişin, Eastre(sonradan Easter olarak değiştirilmiştir) isminin zırhı altında yer almasıylasayısızHıristiyan’ınhayatıkurtulmuştur.

Onlarca sene Easter yani Paskalya cuma, cumartesi, pazar gibi değişikdeğişik günlerde kutlandı. En sonunda MS 325’te İmparator Kostantintarafından toplanan İznik Konseyi sözde Paskalya Kanunu yayınladı:Paskalya“baharekinoksundanitibarenilkdolunaydansonrakiilkpazargünükutlanmalıdır.” Sonuç olarak Paskalya astronomik açıdan hiçbir zaman 22Martöncesineveya25Nisansonrasınadüşmemektedir.

AynıkonseydeKostantinbundanböyleHıristiyandinininresmibirsembolüolarakhaçınbenimsenmesihükmünüverdi.

PaskalyaYumurtaları:Sadecegeçtiğimizyüzyıliçerisindeçikolatalar,şekeryumurtalar Paskalya hediyeleri olarak değiş tokuş edilirdi. Bahardönemindeki beyaz, renkli ve altın yapraklı hakiki yumurta alıp verme isePaskalya’nınyüzyıllarcaöncesinedayanançokeskibirâdettir.

Çokeskizamanlardanitibarenbirçokkültürdeyumurtadoğumavedirilişeişaretetmekteydi.

Mısırlılarmezarlarınıniçineyumurtalargömerdi.Yunanlılariseyumurtalarımezarlarınınüstüneyerleştirirdi.Romalılarbirdeyişortayaattı:Omnevivum

ex ovo diğer bir deyişle “Bütün yaşam yumurtadan gelir”. Efsaneye göreçarmıhını Calvary’e kadar taşımada Mesih’e yardım eden Kireneli Simonaslen bir yumurta tüccarıydı. (Çarmıha gerilme olayından sonra çiftliğinedöndüğündebütüntavuklarınınyumurtalarınınmucizevîbirşekilderengârenkhale geldiğine şahit olduğu iddia edilir; ama bu efsaneyle ilgili sağlam birdelilmevcutdeğildir.)DolayısıylaKilise ikinciyüzyıldaDiriliş’i kutlamayabaşladığında popüler ve kolaylıkla anlaşılabilir bir sembolü uzaklarda biryerlerdearamasınagerekkalmadı.

O günlerde köylüler sıklıkla yumurtalarını boyarlarken zenginler yumurtahediyelerini altınyaldızveyaaltınyapraklakaplardı.Boyama,yumurtalarınbelirli çiçeklerle, yapraklarla, tahta talaşıyla ya da kırmızı böceğiylekaynatılmasıyla gerçekleşiyordu. Ispanak yapraklarının ve anemonuntaçyapraklarınınyeşiliçin;katırtırnağınınçiçeğininsarıiçin;bakkamağacınınmor için ve kırmızı böceğinin vücut sıvısının da kırmızı için en iyi olduğudüşünülüyordu.

1880’lerinbaşlarındaAlmanya’nınbazıbölgelerindePaskalyayumurtalarıdoğum sertifikalarının yerine geçti. Yumurta tek bir renge boyanırdı sonrabunaalıcınınisminivedoğumtarihini içerenbir tasarım,bir iğneveyasivribir aletle kabuğa iliştirilirdi. Bu çeşit paskalya yumurtaları mahkemelerdekimliğinveyaşınkanıtıolarakelüstündetutulurdu.

Paskalya’nınendeğerliyumurtaları1880’lerdeelyapımıolanlardı.Meşhuraltın ustası PeterCarl Fabergé’in yaptığı yumurtalarRusÇarı 3.AlexandretarafındaneşiÇariçeMariaFeodorovna’yahediyeolarakısmarlandı.1886’dasunulanaltı santimuzunluğundaki ilkFabergéyumurtasınındışı aldatıcıbirbiçimdesadeydi.Amabeyazkabuğununiçerisindekiyumurtanınsarısıaltındıve açıldığı zaman yakut gözlü altından bir tavuk ortaya çıkıyordu.İmparatorluğa ait tacın ufacık pırlanta bir kopyası da gagasından tutuluptavuk açıldığı zaman beliriyordu. Taçtan, daha da ufak yakuttan bir askısarkıyordu. Fabergé hazinelerine günümüzde dört milyon doların üzerindepaha biçilmektedir. Fabergé tarafından yapıldığı bilinen elli üç yumurtadankırküçümüzelerdeveözelkoleksiyonlardayeralmaktadır.

1Nisan:

1564,Fransa

1Nisan’ın kökenine dair bir sürü farklı açıklama yapılmaktadır. Bunlarınbazıları1Nisanşakalarıgibihayalürünüdür.

Mümkün gözükmese de popüler olan bir açıklama düşmanlarının İsa’yıkaderine çoktan karar vermiş olmalarına rağmen anlamsız bir şekilde birRomayetkilisindendiğerinegöndererekonuaptalyerinekoymaniyetleriyleilgili olandır. Ortaçağ’da sahnelenen din temalı oyunlarda sıklıkla İsa’nın

Annas’tan, Caiaphas’a, Caiaphas’tan Pilatus’a, Pilatus’tan Herod’a sonratekrarPilatus’aseyahatleriniizleyenolaylardramatizeedilirdi(İlginçtirkibirsürükültürdeHıristiyanlıköncesindengelen,birkimseyiaptalyerinekoymaanlamında“birisiniboşişleregönderme”uygulamasımevcuttur).

En ikna edici tarihi delil ise 1 Nisan’ın Kral 9. Şarl hükümranlığındakiFransa’daortayaçıktığınaişaretetmektedir.

OnaltıncıyüzyılbaşlarındaFransaboyuncayeniyılbaharıngelipçattığı25Mart’takutlanırdı.Hediyealıpvermeyideiçerenkutlamalarbirhaftasürer,1Nisan’dadüzenlenenyemeklervepartilerlesonaererdi.

Ancak 1564’te düzeltilmiş daha doğru Gregoryen takvimi yenibenimsenmişti ki Kral Şarl yeni yılın 1 Ocak’a çekildiğini duyurdu. Budeğişikliğe karşı olan veya böyle bir şey olduğunu unutan Fransızlar 1Nisan’akadarsürenbirhaftalıkpartilerevehediyealışverişlerinedevametti.Diğer yandan şakacılar aptalca hediyeler ile olmayan partilere davetiyeleryollayarakmuhafazakârlarıneskiyeniyıltarihineböylesinebağlıolmalarıyladalgageçmeyebaşladılar.1Nisanşakasınakurbanolmuşbirkişiyepoissond’Avril yani “Nisan Balığı” denirdi (Zira yılın o zamanında güneş ZodyakburcuBalık’ı terk etmekteydi). Aslında 1Nisan’da olan bütün olaylar aynıbaşlığın altına konuyordu. 1.Napolyon’a bile 1Nisan 1810’da ikinci karısıAvusturyalıMarie-Louiseileevlendiğinde“NisanBalığı”lakabıtakılmıştı.

YıllarsonraülkeyeniyıltarihiylebarışıkhalegeldiğindebumizahiNisan1’egiderekbağlanmışolduklarındanbunubirgelenekolarakdevamettirdiler.Âdetin İngiltere’ye, oradan da Amerika’ya ulaşması neredeyse iki yüzyılsürdü.

AnnelerGünü:

1908,Grafton,BatıVirginia

Annelerionurlandırmakiçinbirgüntayinetmefikrininkökenieskigörünsede aslında Anneler Günü kutlaması ancak bir asırlık bir gelenektir.Çocukların, yetişkin olduklarında çoğunlukla kendi aileleri ön planageçtiğinden, annelerini ihmal ettiklerini düşünen sadık bir kızın çabalarıylaortayaçıkmıştır.

Sözkonusukız,BatıVirginia’dabiröğretmenolanAnnaJarvisbuihmalinüstesindengelmekiçinyolaçıktı.

1864doğumluAnnaJarvisGrafton,BatıVirginia’daokudu.Annesineçokdüşkün olması Stanton, Virginia’daki Mary Balwin Üniversitesi’ndeokumasını bir hayli zorlaştırmıştı. AmaAnna eğitim yolundan dönmemeyekararlıydı.Mezunolurolmazdiplomalıöğretmensıfatıyladoğduğuyeregeridöndü.

1902’de babasının vefatı onu ve annesini Philadelphia’daki akrabalarıylaberaber yaşayamaya mecbur bırakmıştı. Üç yıl sonra 9 Mayıs’ta annesininölümüyle kendini büyük bir üzüntü içerisinde buldu. Tek kelimeylemükemmelbirevlatolmuşolmasınarağmenyinedeannesiiçinyapamadığışeyler yüzünden suçluluk duygusu onu yiyip bitirmeye başladı. İki yılsüresincebukendikendineyatığıişkencefilizlendive1907’dedemeyvesiniverdi. Annesinin ölüm yıldönümü olan mayıs ayının ikinci pazar günündeAnna Jarvis bir grup arkadaşını Philadelphia’daki evine davet etti. Her yıldüzenlenecekulusalbirkutlamanınAnnelerGünüolarakadlandırılmasıfikriherkestendestekgördü.TabiiAnnabaşkalarınındabufikrinedairnabızlarınıyokladı. Anneler böyle bir düzenlemenin zaten çoktan gerçekleşmiş olmasıgerektiğinidüşünmekteydi.Çocuklardahemfikirdi.Babalardakarşıçıkmadı.Anna’nın bir arkadaşı olan Amerika’nın bir numaralı giyim tüccarı JohnWanamakermalidestekvermeyiteklifetti.

1908baharındaBayanJarvisannesininyirmiyılboyuncaherhaftadindersiverdiği Grafton’daki Andrews Metodist Sunday Okulu’nun başpapazınamektupyazdı.YerelKiliseninannesininonurunayapılacakkutlamaiçinidealbiryerolacağınıifadeetti.Üstelikbuvesileyleoradabulunacakbütünannelerdeonurlandırılmışolacaktı.

Böylece10Mayıs1908’deGrafton,BatıVirginia’da407çocukveanneninkatılımıyla ilk Anneler Günü kutlandı. Papazı konuşması da güne uygunolarak Yohanna İncili’ni 19. bölümünden 26. ve 27. dizelerindeki İsa’nınçarmıhtayken annesine ve bir havarisine sarf ettiği sözleri içermekteydi:“Anne,işteoğlun!”ve“İşteAnnen!”

TörenbittiğindeBayanJarvisheranneveçocuğaannesininensevdiğiçiçekolması itibariyle birer karanfil dağıttı. Böylelikle Anneler Günü geleneğibaşlamışoldu.

Her yıl Anneler Günü’nü kutlama fikrinin halk tarafından hemen kabuledildiğini söylemek belki biraz yetersiz kalır. Önerilen az sayıda bayramböylesine ulusal bir desteğe ve böylesine muhalefete sahip olmuştur.TemsilcilerMeclisi’ndenAnnelerGünükararıhızlıcageçti.AncakOrtaBatılıbirsenatörSimonLegree(HarrietBeecherStowe’unTomAmca’nınKulübesiadlı kitabındaki kötü karakter) gibi ortaya çıktı.Congressional Record adlıKongreyayınındaşu sözlerikaydedilmiştir: “OzamanbirBabalarGünüdeolabilir. Ya da Kayınvalideler Günü. Veyahut da Amcalar Günü.” KararSenato’daonaylanmadı.

Kararlı bir Anna Jarvis işte o zaman tarihteki en başarılı mektup yazmakampanyalarından biri addedilen eylemine başladı. Meclis üyeleriyle,valilerle, belediye başkanlarıyla, gazete editörleriyle, bakanlarla ve işdünyasının liderleriyle kısacası ülke çapında kendisini dinleyecek önemli

insan olarak kim varsa onunla iletişim kurdu. Onlar da dinlediler;başyazılarıyla,vaazlarıylavepolitiksöylevleriylekarşılıkverdiler.Köylervekasabalar,şehirlerveeyaletlergayriresmiolarakAnnelerGünükutlamalarınabaşlamıştıbile.1914’ekadarAnnelerGünü’nemuhalefetsadecealaycıdeğilaynı zamanda Amerikan karşıtlığı sayılıyordu. Nihayet Senato yasayıonayladı ve 8Mayıs 1914’te BaşkanWoodrowWilsonmayıs ayının ikincipazargününüAnnelerGünüolaraktayinedenbeyannameyiimzaladı.

İngilizleruzunzamandır“AnnelerPazarı” (MotheringSunday)adıaltındaBüyük Perhiz (Lent) sezonunun dördüncü pazar günü annelerini anıyorolmalarına rağmen bu Amerikan kutlamasını alıp dünya çapında şöhretekavuşturdular.BaşkanWilson’ınbildirisisonrasıbirkaçyıl içerisindehemenhemen her ülkenin bir Anneler Günü mevcut haldeydi. Ama her şekildeBirleşmişDevletlerdiğerülkelerigeridebırakmaktadır.GünümüzdeAnnelerGünü’nde Amerikalılar 10 milyon buket çiçek satın almakta, 150 milyontebrikkartıgöndermekteveyılınbaşkaherhangibir zamanındandaha fazlarestoranlarda yemek yemektedir. Amerikalı ailelerin üçte biri anneyi onungünündeakşamyemeğineçıkarmaktadır.

Anna Jarvis Anneler Günü adına yaptığı kampanyada zafer kazanmışolabilir ama kendi özel yaşamımutlu sonla noktalanmadı. Yıkıcı bir gönülmacerasıyüzündenhayalkırıklığınauğradığındanhiçbirzamanevlenmemeyeant içti. Çocuğu yoktu ve her Anneler Günü’nün de kendisine karşı ıstırapvericibiralaydanibaretolduğunudüşünüyordu.Öteyandanticarileşmedinibir kutlama olarak tasarlanan günün üzerine üşüşünce Anneler Günü’ndenyararlanmak isteyen şirketler aleyhinde davalar açmaya başladı. DavalardüştüveAnnaJarviskendiköşesineçekildi.Kısabirsüredebütünbirikimlerisuyunuçektiveailesineaitevidekaybetti.HayatınıadadığıkörkızkardeşiElsinore vefat etti. Bu üst üste gelen felaketler Anna’nın sağlığını bozdu.1944Kasım’ında sosyal yardım almayamecbur kaldı.Arkadaşları onun bukötü durumunun farkına varıpAnna’ya, son yıllarını özel bir sanatoryumdarahatçageçirmesiiçinparayardımındabulundu.Sayısızanneyimutlukılmakadına çaba sarf etmiş sağır, hastavenerdeysekörbukadın1948’de seksendörtyaşındaçocuksuzveyapayalnızbirşekildehayatavedaetti.

BabalarGünü:

19Haziran1910,Spokane,Washington

ResmibirBabalarGünükutlamasıfikriBatıVirginia’dagerçekleştirilenilkAnnelerGünükutlamasındanikiyılsonra1910yılındaevlibirkadınınaklınaSpokane, Washington’daki bir kilisede oturmuş Anneler Günü üzerine birvaazıdinlerkengeldi.

SözkonusukadınBayanSonoraSmartDoddidi.Annelerinçocukları için

yaptıkları fedakârlıkların methedildiği vaaz boyunca Bayan Dodd kendiailesinde bu fedakârlıkları İç Savaş gazisi olan babası William JacksonSmart’ınyaptığını düşünmekteydi.Zirababası, annelerinindoğumsırasındaölümündensonrakızınıvebeşoğlunutekbaşınabüyütmüştü.BayanDodd’agöre babasının Doğu Washington’daki çiftliklerinde katlanmış olduğuzorluklarbirsürübabanınadıduyulmamışkahramanlıklarınınbirörneğiydi.

Yerel Babalar Günü kutlaması önerisi kasaba papazlarından ve SpokaneGenç Erkekler Hıristiyan Birliği’nden (YMCA) kuvvetli destek gördü.KutlamalarıntarihiolarakAnnelerGünü’nünsadeceüçhaftasonrasınadenkgelenBayanDodd’unbabasınındoğumgünüolan5Haziranönerildi.Ama“baba”gibiyenibirkonuüzerinevaazhazırlayacakolduklarındanpapazlarınekzamanaihtiyaçlarıvardı.Bunedenledetarih19’unakaydırılmakzorundakaldı.

Anneler Günü’ne ulusal bir gereksinim gözüyle bakan ülke çapındakigazeteler bu örneği görülmemiş Spokane kutlamasına dair hikâyelerisayfalarına taşımaya başladı. Babalar Günü’ne olan ilgi de giderekartmaktaydı. Bayan Dodd’un fikrini ulusal anlamda desteklemeye yanaşanönemlikişilerarasındadahaönceAnnelerGünü’nededestekvermişhatipvesiyasi lider William Jennings Bryan yer almaktaydı. Babalar hafifealınmamalıydı. Bayan Dodd’a yazdığı mektupta şu ifadeye yer vermişti:“Anneyleçocukarasındakiilişkiçokfazlavurgulanamaz.”

Ancak Babalar Günü Anneler Günü gibi çabucak kabul edilmedi. Hepsierkek olan kongre üyeleri bu günü resmileştirmenin birbirlerinin sırtınısıvazlamaşeklindeyorumlanabileceğinidüşündü.

1916’da Başkan Woodrow Wilson ve ailesi kendi aralarında bu günükutladı. 1924’te ise Başkan Calvin Coolidge eyaletlerin tercih ederlerseBabalar Günü kutlamalarına ön ayak olabilecekleri önerisinde bulundu.Ayrıca valilere “bu günü yaygın olarak kutlamanın babalar ve çocuklararasındaki ilişkiyi daha sıcak hale getireceği ve babaların akıllarınasorumluluklarınınnedenliçokolduğunusokmakdadüşünülmektedir,”diyeyazdı.

ÇoğuinsanBabalarGünü’nünresmiyetkazanmasınıgüvencealtınaalmayaçalıştı. Bu çabalardan en kayda değeri 1957’de Senatör Margaret ChaseSmith’eaitti.Kongreyeyazdığımektuptaetkilişusatırlaryeralmaktaydı.“Yaher iki ebeveynimizi de onurlandırırız ya da sadece birini onurlandırmayolundan döneriz. İki ebeveynimizden sadece birini seçmek ve diğeriniatlamakhayaledilebilecekenağıraşağılamadır.”

En nihayetinde 1972 yılında diğer bir deyişle teklif edildiği tarihten tamaltmış iki yıl sonra Babalar Günü, Başkan Richard Nixon tarafından kalıcı

olarak resmileştirildi. Öte yandan resmi Babalar Günü kutlamasına ait birkökenarayışındakitarihçilersadecetekbirtaneyeulaştı.Romalılarherşubatayındababalarınıonurlandırırlardı;amayalnızcarahmetliolanlarını.

CadılarBayramı(Halloween):

MÖ5.Yüzyıl,İrlanda

ÇokeskizamanlardabileCadılarBayramışenlikateşlerininyakılıpşeytanioyunlarınoynandığıcadılar,cinlervehayaletleradınabirfestivaldi.

Yüzyıllarboyuncadeğişimeuğrayanşeylerhortlakkıyafetlerigiymek,ateşyakmakveyapılanyaramazlıklarınnedenleridir.Günümüzdebunlarözellikleçocuklarca eğlence adına yapılmaktadır; eskiden ise yetişkinler tarafındanoldukçaciddibirşekildeyapılmaktaydı.

(Eski İngilizce’de BütünAzizlerinGecesi anlamında) “All Hallows Eve”Festivali ilk olarak MÖ 5. yüzyılda İrlanda’daki eski Keltler tarafındankutlanmaktaydı.Ozamanlarresmiolarakyazınsonusayılan31EkimgecesiKeltailelerkasıtlıolarakevlerindekiateşlerisöndürürlerdikievleribedensizruhlariçinsoğukveiticihalegelsin.SonraköyündışındabirDruidrahibiningüneş tanrısını geçen yazın hasadı için onurlandırmak ve aynı anda sinsiruhlarıkaçırmakadınayaktığıbüyükateşinetrafındatoplanırlardı.

Keltleröncekiyılölmüşlerin,huzuriçindeöbürdünyayageçmedenönce12ayboyuncaiçindeyaşayacaklarıbirinsanyadahayvanbedeniniseçmekiçin31 Ekim’de bir araya geldiklerine inanırdı. Başıboş ruhları korkutmaamacıyla aile fertleri şeytan, gulyabani ve cadı kıyafetleri giyerdi. Sırayla,olabildiğincegürültülübirşekildeateşsizevegiripçıkarlardı.Ensonundadasokaklardan ta köyün dışındaki şenlik ateşine kadar bağırıp çağırırlardı.Görünüşüyadahal vehareketleri itibariyle ruhlar tarafından ele geçirildiğidüşünülenbirköylü,başkainsanlarındaiçinegirmeyidüşünenruhlaraibretolarakateşiniçindekurbanedilebilirdi.

RomalılarKeltCadılarBayramıgeleneğinibenimsedi,amaMS61’deinsankurban etmeyi yasaklayıp yerine Mısırlılardan gelen bir âdet olan temsilimodelleri getirdi. Bu modellere Mısırlılarca ushabti denirdi. Bir zamanlaruşaklar krallarla birlikte mezara konurdu. Sonradan Mısırlılar firavunlaberaber insan yerine çok sayıda heykelciği gömmeye başladı. Zamanlaruhlarınbedenleri elegeçirdiği inancı zayıfladıkçauğursuzluğadalalet edençoğuCadılarBayramıpratiğitörenseleğlenceyedönüşerekhafifledi.

1840’larda ülkelerindeki patates kıtlığından kaçan İrlandalı göçmenlerberaberlerindeAmerika’yaCadılarBayramıkostümleriniveyaramazlıklarınıgötürdü.NewEnglandgençleritarafından“yaramazlıkgecesinde”yapılanengözdeşakalartuvaletleritersineçevirmevekapılarınmenteşelerinisökmeydi.

İrlandalılarNewEnglandtarımınındeğiştirmeyezorladığıbirgelenekdahagetirmişlerdi yanlarında. Eski Keltler bir çeşit şalgam oyma geleneğibaşlatmıştı.Şalgamın içi oyulur, üstünedebir şeytanyüzükazınırdı ve sonolarakiçindebirmumyakılırdı.Göçmenlerinyeni topraklarındaşalgamçokazdı ama çok sayıda balkabağı tarlası mevcuttu. Orada yaşayanlarbalkabağının yenen kısmını Şükran Günü’nün karakteristik özelliği halinegetirmişlerdi; İrlandalılar ise balkabağının kabuğunu Cadılar Bayramı’ylaeşanlamlıhalegetirdiler.

Balkabağından fener anlamındaki İngilizce’si jack-o’-lantern olan veİrlanda folkloruna dayanan teriminin yaratıcısı da İrlandalılardı. Efsaneyegöre sarhoşluğu ve cimriliğiyle meşhur Jack adlı bir adam şeytanı oyunagetirip bir ağaca tırmandırttı. Bunun üzerine Jack hemencecik ağacıngövdesine bir haç şekli oydu. Tuzağa düşen şeytanı bir daha onu günahasokmayacağınayeminettirenekadardabırakmadı. Jacköldüğündekendini,aralıksızbirşekildeişlemişolduğugünahlarıyüzündencennettekikonfordandışlanmış buldu ve cehennemin sıcağına girmesi de onu affetmeyen Şeytantarafındanyasaklanmıştı.Mahşergününekadarbuzgibikaranlıktadolaşmayamahkûmedilmişti. Jack şeytana yolunun üzerine yanan korlar koyması içinyalvardı.Fazladankoruolmasına rağmenŞeytanJack’eonusadecekısabirsüreidareedecektekbirkorayırdı.ÇiğneyerekiçinioyduğuşalgamıniçinekoruyerleştirerekJack’infenerinimeydanagetirdi.

Noel:

MS337,Roma

Kutsal bir gün ve bayram olarakNoel, yarım düzine kültürün yüzyıllarcabirikmiş geleneklerinin bir karışımıdır. Farklı farklı insanlar arasında ortayaçıkmış Hindili bir akşam yemeği, süslenmiş bir ağaç ve Noel Baba, Noelkütükleri,ökseotu,zillerveNoel şarkıları, ilahilerikimsenin İsaMesih’inogündoğduğunadaireminolmadığı25Aralık’ınparçalarıhalinegelmişlerdir.

İsa’nın doğumunu25Aralık’ta kutlama fikri ilk olarak dördüncüyüzyılınbaşlarında kilise liderlerinin Hıristiyanlığın varlığını tehdit eden rakip birdinin25Aralık’taki şenliklerini kurnazlıklagölgelemek istemeleriyleortayaatıldı.

İsa’nın doğumundan sonraki iki asır boyunca kimse onun tam olarak nezaman doğduğunu ne biliyor ne de umursuyordu. O zamanlar doğumgünlerininbirkıymetiyoktu;önemliolanölümgünleriydi.Ayrıcaİsailahiydive esas doğumu kasti olarak hafife alınıyordu.Daha önce belirtildiği üzereKilise sanki İsa bir firavunmuşgibi onundoğumgününükutlamanıngünaholduğunuilanetmişti.

Amabazıdönekteologlarİsa’nındoğumunutamolarakbelirlemeyeçalıştı

ve1Ocak,6Ocak,25Martve20Mayısgibibir sürü tarihlekarşıkarşıyakaldı.Ensonuncutarihonlaramakulgözükmeyebaşladı;ziraAzizLukas’ınİncili’nde İsa’nın doğum haberini alan çobanların sürülerinin başındageceleyin nöbet tuttuklarından bahsedilir. Çobanlar kuzulamamevsimi olanbaharayıboyuncasürülerininbaşındannesabah,neakşamayrılırdı.Kışınisekuzularağıllarakapatıldıklarındanbaşlarındadurmayagerekkalmazdı.Bunarağmen Kilise’yi 25 Aralık gününü yasallaştırmaya zorlayan HıristiyanlığarakipolanveşöhretidegiderekartanMithraizmdi.

OzamanlarhâlâçoğunluktaolanpaganRomalılar25Aralık’taNatalisSolisİnvicti’nin yani “Yenilmez Güneş Tanrısı Mithras’ın Doğum Günü”nükutlamaktaydı. Eski İran’da doğmuş bu kült MÖ 1. yüzyılda Romatopraklarındatutunmuştu.MS274’ekadarMithraizmokadarçokpopülerdiki İmparatorAurelian, onudevletin resmidini olarak ilan etmişti. 300’lerinbaşında söz konusu kültHıristiyanlığı ciddi bir şekilde tehlikeye soktu.Birsüreiçinhangiinancıngalipgeleceğinikestirmekgüçtü.

Kiliseliderleriaralarındaseçeneklerinitartışmayakoydu.

Romalı asilzadelerin ve aynı derecedehalkın uzun süren festivallerdennekadar çok hoşlandıkları bilinen bir gerçekti. Bu gelenek Kral Romulus’unPalatine Tepesi’nde Roma’yı kurduğu zaman olan MÖ 753’e kadaruzanmaktaydı. Aralık ayındaki ziyafetler ve geçit törenleri sadece NatalisSolis İnvicti kutlamasından ibaret değildi, aynı zamanda tarım tanrısıSatürn’ün onuruna Satürnalia festivali düzenlenirdi. Kısacası Kilisenin birAralıkayıkutlamasınaihtiyacıvardı.

HıristiyanlığageçenleregururlakutlayacaklarıbirbayramsunmakamacıylaKilise resmen İsa’nın Doğumu’nu tanıdı. Ve güneşe tapanların festivaliylebaşabaşbirmücadeleadınaKiliseİsa’nındoğumunu25Aralık’ayerleştirdi.Kutlamabugüneuygunolarakdualardanoluşacak,birayinşeklindeolacaktı;yani Mesih’in Ayini. 320’lerde bir teolog “Bu günü kutsal sayıyoruz amapaganlargibigüneşindoğumusebebiyledeğil,ogüneşiyaratanınsebebiyle,”diye yazmıştır. Yüzyıllar sonra toplumbilimciler grup kutlamalarınınpsikolojik gücünden -mevki eşitliği, kolektif kimliğin güçlenmesi, ortakhedeflerin pekiştirilmesi- bahsedecek olsalar da prensip zaten uzuncazamandıraşikârdı.

337 yılında Roma İmparatoru Kostantin vaftiz edilip imparatorluklaKilise’yi ilk kez birleştirdiği zaman Noel kutlaması Batı Dünyası’na kalıcıolarak yerleşmiş oldu. Hıristiyanlık resmi din haline geldi ve MS 354’teRomalı Piskopos Liberius sadece İsa’nın ölümünü değil doğumunu dakutlamanınönemliolduğunuvurguladı.

Ökseotu:

MÖ2.Yüzyıl,İngilizAdaları

Bir ökseotu dalının altında öpüşülmese de birbirine sarılma âdeti MÖ 2.yüzyılcivarındaeskiBritanya’daKeltlerinbilgesınıfınıteşkiledenDruidlerarasındaortayaçıktı.

İsadoğmadan ikiyüzyılönceDruidlerökseotu toplayıp tanrılaraadakadıaltındayakarakkışıngelişinikutlardı.Balmumugibiufakbeyazmeyveleriylebusarı-yeşilbitkinindallarıayrıcabiryılşansıveaileiçindeuyumugarantialtına almak için evlere asılırdı.Evegelenkonuklar buuğurludalın altındakucaklaşırdı. Evin dışarında yaprak dökmeyen ağacın dalları da yolcularıkarşılardı. Eğer düşmanlar ökseotu taşıyan bir ağacın altında karşılaşırlarsa(yapraklarını döken veya dökmeyen ağaçların üstündeki bir parazit) birgünlüğüne silahlarını bırakmaları ve aralarındaki husumeti unutmaları icapederdi.

Druidler “iyileştirici” anlamındaki omnia sanitatem adını verdikleri bubitkiyi kadın kısırlığına karşı ve zehir panzehiri olarak tavsiye ederdi.Ökseotu toplamak büyük bir tören niteliğindeydi ve sadece kutsal meşeağaçlarıüzerindebüyüyenlerenyüksekderecelibirrahiptarafındanaltınbirbıçakla alınırdı; sonradan bu etkinlik Bellini’nin Norma adlı operasındadramatizeedilmiştir.

Ökseotu sadece Keltler için değil aynı zamanda ona mistilteinn diyenİskandinavlar için de bir umut, barış ve uyum bitkisiydi. İsmi “gübre”anlamındakimista’dan türemiştir. Bu daima yeşil bitki kuşların dışkılarınıniçindeki tohumlardan büyüyüp yayılıyordu. İskandinavlar için ökseotu aşktanrıçasıFrigga’yaaittiveöpüşmeâdetinindeburomantikilişkilendirmedenilerigeldiğidüşünülmektedir.

Eskidünyadaökseotusüsamaçlıbiryeşilliktenibaretti.NatalisSolisİnvictiveSatürnaliafestivalleriboyuncaRomalıasilzadelervesıradanhalkökseotufilizlerinidallaradolayıpbayramayaraşırbirşekildeyaptıklarıçelenklerievinher yerine asıyorlardı. Dördüncü yüzyılda 25 Aralık’ın resmen Noel günükabuledilmesiyleKiliseputperestlikçağrışımlarınadikkatederekökseotununherhangi bir şekilde kullanılmasını yasakladı. Onun yerine çobanpüskülünüönerdi. Bu bitkinin sivri yaprakları İsa’nın dikenli tacını ve kırmızımeyvecikler de kanının damlalarını sembolize edecekti. Böylelikleçobanpüskülüİsa’nınDoğuşugeleneğininbirparçasıhalinegeldi.

ÖkseotunagetirilenHıristiyanyasağıortaçağınbaşındansonunayürürlüktekaldıveşaşırtıcıbirşekildeşuzamanakadarbileİngiltere’degöğseökseotufilizleriveherhangibirçiçektakmayıyasaklamışKiliselermevcuttu.

YılbaşıAğacı:

8.Yüzyıl,Almanya

Süslenmemiş Noel ağacı geleneğinin 700’lü yılların ilk yarısındaAlmanya’dabaşladığınainanılmaktadır.

En eski hikâye, İngiliz keşişle misyoner Aziz Boniface’ın (MS680’deWinfred’de doğdu) Cermen Druidlerinden oluşan bir kabileye nasıl İsa’nındoğuşuna dair vaaz verdiklerini anlatır. Putperestleri meşe ağacının aslındakutsalvedokunulmazolmadığıyönündeiknaetmekiçin“AlmanyaHavarisi”birtanesinihemenoradayeredevirdi.Tepetaklakaşağıinerkenküçük,körpebirçamağacıharicindeyolununüstündekibütünçalılarıparamparçaetti.Butesadüfbirsürüyorumaaçıktır;buradadaefsaneyegöreAzizBonifaceçamınkurtuluşunubirmucizeyeyordu.İnsanlarıHıristiyanlığakazandırmaamacıylayorumunu şu sözlerle bitirdi: “Haydi bu ağaca Çocuk İsa adını verelim.”BundansonraAlmanya’daNoellerçamfidanlarıdikilerekkutlandı.

DahakesinolarakbildiğimiziseonaltıncıyüzyılakadarAlmanya’daNoel’ikutlamak için hem içerdeki hem dışarıdaki çam ağaçlarının süslendiğidir.Ammerschweier,Alsace’dan1561tarihlibirormanyasasında“hiçbirkasabasakinisekizayakkabıuzunluğundandahabüyükbirdenfazlaağaççıkalamaz”diyebuyrulmuştur.Bizimelimizdekieneskidelilindayandığıozamanlardaağacın üstüne asılan süsler “rengârenk kâğıtlardan kesilmiş güller, elmalar,ayinekmekleri,altınyaldızlarveşeker”di.

Yaygın bir inanca göre ağaca ilk olarakmumları ekleyen on altıcı yüzyılProtestanreformcusuMartinLuther’di.Birkışakşamıbiryandanevinedoğruyürüyüp diğer yandan kafasında bir vaaz oluşturmaya çalışırken çamlarınortasında pırıl pırıl parlayan yıldızların görüntüsüyle huşu içinde kaldı. Bumanzarayıailesinedeyaşatmakiçinsalonunortasınabirağaçdikipdallarınayanmışmumlarbağladı.

1700’lere kadar Christbaum yani Noel ağacı geleneğin içindeki sağlamyerini almıştı. Bu âdet Almanya’dan Batı Avrupa’nın diğer bölgelerine desıçradı. İngiltere’deancakondokuzuncuyüzyılda,odaKraliçeVictoria’nınAlman asılı eşi Prens Albert’in sayesinde popülerleşti. Saxe-Coburg-Gotha(merkezi Almanya’da bir dukalık) Dükü’nün oğlu Albert Noel ağaçlarınısüsleyerek büyümüştü; 1840 yılında Victoria ile evlendiğinde ondan buAlmangeleneğinibenimsemesiniricaetti.

Amerika’daki Noel ağacı geleneğini Pennsylvania Almanlarının başlattığısu götürmezdir. Zira Lancaster, Pennsylvania’dan Matthew Zahm’ıngünlüğündeYeniDünya’dailkolarakNoelağacınınvesayısızsüsününbahsigeçmektedir.

DiğerNoelâdetlerigibiçamağacınındaAmerika’daçokgeçbenimsenmesişaşırtıcıdeğildir.NewEnglandPüritenleriiçinNoelkutsaldı.Hacılarınikinci

valisiWilliamBradfordenufakbirciddiyetsizliğicezalandırarakkutlamanın“paganalay”ınınhiçbir şekildebirmalzemesiolmaması içinçokuğraştığınıyazdı.OtoriterOliverCromwelliseNoelşarkıları,süslüağaçlarveherhangibir neşeyle dolu ifade gibi “bu kutsal olay”ı kötüye kullanan “putperestgelenekleri”nekarşıvaazverdi.

1659’daMassachusettsYasamaOrganıkilise töreniharicinde25Aralık’tayapılan kutlamaların bundan böyle ceza gerektiren suç olduğuna dair yasaçıkardı.BukatıciddiyethavasıPüritenmirasınınaltınıoyacakondokuzuncuyüzyıldakiAlman ve İrlandalı göçmenlerin akınlarına kadar sürdü. 1856’daşair Henry Wadsworth şöyle bir yorum yapmıştı: “Biz burada, NewEngland’da Noel’le ilgili bir durum değişikliği yaşamaktayız. Eski PüritengörüşüNoel’inneşeli,samimibirbayramolmasınıengellemektedir.Gerçiheryılbugündahadacanlıhalegeliyor.”OyılCromwell’infelsefesinisavunanensoneyaletMassachusetts’teNoelresmitatilyapıldı.

EnteresanbirşekildeŞükranGünü’nünulusallaştırmasıadınaçokçabasarfeden 1800’lerin kadın dergisi Godey’s Lady’s Book bayrama yaraşır Noelâdetlerininpopülerleştirilmesindederoloynadı.Neşeliveespriliçizimleriyle,ev dekorasyonu ipuçlarıyla, Noel tatlıları ve yemekleri için tarifleriyle, evyapımı ağaç süsleri için talimatlarıyla dergi binlerce ev kadınını İsa’nındoğuşunun sadece hararetli bir kutsal günden ibaret olmayıp aynı zamandaşenliklibirbayramolabileceğiyönündeiknaetti.

Xmas: Noel anlamındaki İngilizce Christmas kelimesinin bu alışılmışkısaltılışının kaynağı Yunanlılardır.Mesih’inYunancası Xristos’un ilk harfiX’tir. On altıncı yüzyıla kadar “Xmas” Avrupa boyunca popülerdi. EskiHıristiyanlar için bu terim“Christ’sMass”diğer bir deyişleMesih’inAyinidemekti; ancak sonraki Hıristiyanlar Yunanca göndermeyi bilmediklerindenX’i bir saygısızlık işareti, Hıristiyanlığı esas anlamından mahrum etmekisteyen bir putperest girişimi olarak yorumladılar. Birkaç asır boyuncaHıristiyanlar bu terimin kullanılmasını onaylamadılar. Bazıları hâlâonaylamamayadevametmektedir.

NoelBaba(SantaClaus):

4.YüzyılSonrası,Avrupa,Asya,Amerika

GerçekNoelBaba,AzizNikolasTürkiye’ningüneydoğukesimindekieskiLikya’da dördüncü yüzyılda doğmuştur. Daha çocukken ne kadar inançlıolduğunugöstermekiçinçarşambavecumaolmaküzerehaftadaikikereoruçtutmayı kendine şart koşmuştu. Anne ve babasının erken ölümleri üzerineLikya papaz okuluna katılarak hayatını tamamen İsa’ya adadı. Filistin’etekneyle giderken ellerini uzatıp vahşi denizi dindirdiği söylenir. Bu,gerçekleştirdiği bir sürü mucizenin ilkidir. Sonradan Nikolas denizcilerin

koruyucuazizihalinegelecektir.

Nikolas erken bir yaşta Anadolu’da yer alan Demre’nin başpiskoposuolarak görevlendirildi. İnsanları Hıristiyanlığa kazandırmadaki başarısı vefakire karşı cömertliğiRomayetkililerini çok kızdırmaktaydı.Hıristiyanlarayapılan zulmün had safhada olduğu bu dönemde Aziz Nikolas da kendinihapiste buldu. Despot Roma İmparatoru Gaius Diocletianus’un emirleridoğrultusunda işkenceye uğradı. Terör ve ahlaksızlığın hüküm sürdüğüsaltanatından sonra Gaius altmış yaşındayken çiftçilik yapıp lahanalaryetiştireceği basit bir yaşam uğruna bir anda tahtı bıraktı. Çoğu RomalıyımemnunedenbuolayNikolasiçindeçokhayırlıydı.SonradanHıristiyanlığıkabuledecekyeni imparatorKonstantinpiskoposuserbestbıraktı.Kostantinİznik’te ilkKiliseKonseyi’ni topladığındaNikolas da aralarında seçkin birüye olarak yer aldı. Nikolas’ın 6 Aralık 342’de öldüğüne inanılmaktadır.Sonradan Rusya, Yunanistan ve Sicilya’nın koruyucu azizi olarakbenimsenmiştir.

Hayatının iki yönü Aziz Nikolas’ın Santa Klaus haline gelmesinde roloynadı: Cömertliği bir efsaneydi ve özellikle çocuklara çok düşkündü. Bizbunu esas olarak gençleri nasıl himayesine aldığını anlatan Romahikâyelerinden biliyoruz.Ortaçağda ve sonrasında da bir sürü isimli anıldı;bunlarınhiçbirideSantaClausdeğildi.

BugününçocuklarıyüzyıllaröncesininAvrupalıçocuklarahediyelergetirenAziz Nikolas’ını herhalde hiç -şelale gibi beyaz sakallarının haricinde-tanıyamazlardı. İkiz uçlu tacı ve kıvrık asasıyla tamamlanmış kırmızı vebeyazlı piskopos cüppesiyle dolaşırdı. Onu ayağı çabuk bir rengeyiğindenziyadedildökedökeancailerletebildiğitembelbireşekçekerdi.AyrıcaNoelarifesinde değilHıristiyanZiyafet günü olan 6Aralık’ta gelirdi. Şömineninyanına bıraktığı elmalar, yemişler, şekerler, tahtadan ve kilden heykelciklergibihediyelertabiibugününstandardıylahayalkırıklığınauğratacaktürdendi.GerçisonradanAvrupalıSanta’larınbırakacaklarıhediyelerdendahaiyiydi.

On altıncı yüzyıldaki Protestan Reformu süresince Aziz Nikolas çoğuAvrupa ülkesinden sürgün edildi. Onun yerine Noel Baba’ya karşılık gelenİngiltere’nin “Father Christmas’ı ve Fransa’nın “Papa Noёl’i gibi dahasekülerfigürlerkondu.Bunlarınhiçbiriçocuklarabolbolhediyedağıtankişiolarak bilinmedi zaten tarihin o döneminde önemli bir konuma da sahipdeğillerdi.MeselaFatherChristmasdahaçokyetişkinlerinamor(aşk)ileilgiliziyafetlerininhayalidestekleyicisiydi.

Öte yandan Hollandalılar Aziz Nikolas geleneğini muhafaza etti.“Denizcilerin koruyucusu” kabul edilenAzizNikolasAmerika’ya gelen ilkHollandagemisininpruvasınısüslüyordu.NewYorkşehrindeinşaedilenilkkiliseyedeonunadıverildi.

Hollandalılar beraberlerinde Yeni Dünya’ya sonra hemenAmerikanlaştırılacakikiNoelöğesigetirdi.

On altıncı yüzyıl Hollanda’sında çocuklar Aziz Nikolas’ın geleceği geceşöminenin yanına tahtadan ayakkabılar bırakırlardı.Ayakkabıların içi azizinhediyelerleyüklenmişeşeğiiçinsamanladoldurulurdu.KarşılığındaNikolasher ayakkabının içine küçük bir hediye bırakırdı. Amerika’da sınırlı hacmesahip ayakkabı yerini 1822’den itibaren genişleyebilen ve beklentilerleşöminebacasınaasılançorababıraktı.

HollandalılarAzizNikolas’ı “SintNikolas” diye telaffuz ederlerdi; bu daYeni Dünya’da “Sinterklass”a dönüştü. On yedinci yüzyılda HollandalılarNewAmsterdam’ın kontrolünü İngilizlere kaptırdıktan sonra Sinterklass daSantaKlausolarakİngilizleştirildi.

Günümüzdeki rengeyiğininçektiğikızaktaoturmuşSantaKlaus figürününkaynağıNewYork’luteolojiprofesörününpopülerhalegelmişbirşiiridir.

Dr.ClementClarkMooreNoelarifesiçocuklarınaokumaküzere“Noel’denÖncekiGece“adlıbirşiiryazdı.Eğerbirarkadaşışiirinkopyasınıyazarınaaftta bulunmadan bir gazeteye göndermeseydi o zaman şiir yalnızcaMooreailesinin fertleri arasında kalacaktı. Şiir sonra diğer gazeteler ve takibendergilerde çıkmaya başladı. En sonunda zaten şiirin betimlerinin her dizesiSanta efsanesinin birer parçası haline geldi. Eski Yunan ve Latin edebiyatıbilgini Dr. Moore bir çocuk şiiri yazdığını itiraf etmesinin kariyerine zaravereceğinidüşündü.Sonuçolarak1838yılınakadarülkeçapındaneredeyseherçocuğunezberebildiğişiirininyazarıolduğunualenenitirafetmedi.

Amerika’daSantakiloaldı.ZiraorijinalAzizNikolasinceuzunvezarifbirpiskopostu; bu şekildeki görüntüsü de yüzyıllarca pekiştirilmişti. Kırmızıyanaklı, tombul Santa on dokuzuncu yüzyılda etkili bir karikatürist olanThomas Nast’a atfedilir.1863’ten 1886’ya kadar Nast, Harper’s Weeklydergisi için dizi dizi çizimler yapmıştı. Yirmi yılı aşkın bir süre dergidebasılan bu çizimler Santa’da kademe kademe evrimini gözler önünesermekteydi.Dr.Moore’un ölümsüz şiirindeki tıknaz,minik ve cin gibi biryaratıktanbugünAmerika’dasokakköşelerindesıkçarastlanansakallı,kocagöbekli çancı haline gelmişti. Nast’in karikatürleri aynı zamanda Santa’nınbütünbiryılınıoyuncaklaryaparak,çocuklarındavranışlarınıkontrolederek,özelhediyericalarınıokuyaraknasılgeçirdiğinidegöstermekteydi.ÇizimleriSantageleneğineböylecedâhiledilmişoldu.

4.BölümMasada

SofraAdabı:

MÖ2500,Yakındoğu

Görgü kişiyi sosyal ritüele dâhil etmeye yarayan, kişi ondan yoksunolduğunda da bu ritüelden dışlanmasına sebep olan kurallar dizisidir. Sofraadabı ise kendine has bir biçimde ev sahibine onun yemeğini yemenin bironurolduğunuifadeetmeninbirvasıtasıolarakortayaçıktı.

Bugünadabımuaşeretgözeticileribuyüzyıldakiyemekyemestandartlarınıntüm zamanların en aşağısında olduğunu iddia etmektedir. Bunun bir sebebiolarak da ailelerin yemek için bir araya geldiği ve ebeveynlerin hatalı birdavranışa derhal müdahale ettiği geleneksel akşam yemeğinin artık varolmamasını göstermektedirler. Ayrıca bireysel olarak çabuk tüketilen hazıryemeklerin ve ergenler arasında kim sofra adabına sahipse onun dışlandığıfast-food restoranlarının popülaritesine de işaret etmekteler. Genç insanlarbireysel ifadeye toplumsal adabın üstünde tuttuğu zaman görgü kurallarınınpekşansıkalmaz.

Çöküşündelillerişaşırtıcıbirbiçimdefarklıfarklıyerlerdekarşımızaçıkar.Ordu generalleri ve şirket yöneticileri acemi askerlerin ve işletme mastırımezunlarınınsofradaykenresmigörgükurallarındannasılyoksunolduklarınıaçığavurduklarındanyakınmaktadırlar.Bu,adabımuaşeretkitaplarınınbirdenençoksatılanlarlistesinegirmesininnedenlerindenyalnızcabirtanesidir.

Gerçisorunyenisayılmaz.Görgükurallarıpratiklerinikaydeden tarihçilerAmerika’daresmigörgükurallarınınbozulmasınınaslındauzunzamanönceözellikleveironikbirbiçimdesahtenezakettennefretedenveeşitliğedüşkünThomas Jefferson ile başladığını iddia etmektedir. Aslında mükemmelderecedegörgülüThomasJeffersongörgükurallarınıkastiolarakhafifserdi.Başkanlığı boyunca da başkentteki protokol kurallarını, eşit yaratılmışinsanlararasındasuniayrımlaryarattıklarıgerekçesiyleyumuşatmayaçalıştı.

Ama görgü kurallarının gevşetilebilmesinden ya da suiistimaledilebilmesindenöncetasarlanmışvesomutlaştırılmışolmalarıgerekirvebusüreçlerdeyüzyıllarcaönceyaşanmıştır.

Zor bulunan yiyecekleri aramakla meşgul ilk adamın görgü kurallarınazamanı yoktu. Yemeğini gizlice ve yalnız başına yerdi. Ama MÖ 9000civarında Yakındoğu’da tarımın başlamasıyla insan avcı-toplayıcılıktançiftçiliğedönüverdi.Biryereyerleşipdahadüzenlibiryaşamageçti.Yiyecek

de bollaştığından umumi olarak paylaşılmaya ve yemeğin hazırlanışı vetüketimine ilişkin kurallar ortaya çıkmaya başladı. Bir ailenin sofradakigünlükalışkanlıklarısonrakikuşağınâdetlerihalinegeldi.

İlk davranış kurallarına dair tarihsel bulgular Eski Mısır Krallığı’ndanPhahhotep’ten Vecizeler adlı bir kitaba işaret etmektedir (Ptahhotep firavunİses’in sadrazamıydı). Yaklaşık olarak MÖ 2500’lere dayanan bu görgükuralları konulu el yazması bugün bir Paris antika koleksiyonundabulunmaktadır

“Prisse papirüsü” (ismini onu ortaya çıkaran arkeologdan almıştır) olarakbilinen bu eser İncil’den iki bin yıl kadar önceye dayanmaktadır. Gününsosyal merdiveninden tırmanan genç Mısırlı erkeklere nasihat amacıylahazırlandığıdüşünülmektedir.Üstdüzeybirininyanındaykenkitapkişiye“Ogülüncesendegül”diyetavsiyeeder.Üstününfelsefesiylekendiözelliklerinidikkatealmamayıönerir: “böylelikleonungözünegireceksin.”Ayrıcadilinitutma yönünde verilen akıllar önce patronla başlar: “aklın derin sözün azolsun”sonraeşledevameder:“Sessizol, zira sessizlikçiçeklerdendaha iyibirhediyedir.”

İncildahameydanagetirilmedenMÖ700’lerde,Ptahhotep’inikibinyıllıkbilgeliğiMısır’ınNildeltasıveMezopotamyahilaliboyuncayayılmıştı.Dinâlimleri İncil’de baştan sona Vecizeler’in kuvvetli yankılarını tespitetmişlerdir; özellikle de yemeğin hazırlanışı ve tüketimine ilişkin İncil’inÖzdeyişlerveVaazkısmında.

Çatal:

11.Yüzyıl,Toskana

Romalı asilzadeler ve halk elleriyle yerdi. Rönesans’ın başındaki bilinçlititizlik anlayışına kadar bütün Avrupalı halkları da aynı şekilde yedi. Amayinedetutulacakyanlışvedoğru,zarifvekababiryolvardı.Romadevrindenberi halktan biri yiyeceğini beş parmağıyla birden tutarken soylu biriyiyeceğini kibarca, yüzük parmağını veya serçe parmağını kirletmeden üçparmağıylakaldırırdı.

On altıncı yüzyıl kadar geç bir dönemde bile çatalın Avrupa’dakullanılmadığının (ve Romalı üç parmak kuralının hâlâ geçerli olduğunun)delili1530’lardayazılmışbiradabımuaşeretkitabıdır.“Seçkinbir topluluklayemekyerkenkişişunadikkatetmelidir:Elinbeşdeğilsadeceüçparmağıylayemekçokzarifbirharekettir.Buaynızamandaaltveüstsınıfayrımınadairişaretlerdenbiridir.”

Görgükurallarıtabiikigörecelidirveçağdançağadadeğişimeuğramıştır.Çatalınortayaçıkmasıvebenimsenmesinekarşıgösterilendirençburadaçok

önemlibirörnektir.

Çatal anlamındaki İngilizce “fork” kelimesi Latince furcadan -tırmık-gelmektedir. Bilinen örneklerin en eskisi olan bu aletlerin minyatürleriTürkiye sınırları içerisindeki Çatalhöyük arkeolojik alanında kazılar ortayaçıkarılmıştır. Bunlar hemen hemen MÖ 4000’ne dayanır. Ama bu ilkel,minyatürtırmıklarınneişeyaramışolduğunukimsebilmemektedir.Tarihçilerbunlarınsofrayaaitolduğundankuşkuludur.

Kesin olarak bilinen ise yemek için küçük çatalların ilk olarak on birinciyüzyıl Toskana’sında ortaya çıktığı ve yaygın bir şekilde de hoşkarşılanmadığıdır. Rahipler Tanrı’nın nimetine ancak Tanrı’nın yarattığıparmaklarla dokunulması gerektiğini savunuyor, dolayısıyla çatalınkullanımınakesinkeskarşıçıkıyordu.YinedezenginToskanalılarınricasıylayapılan altın ve gümüşten çatallar gelenek olmayı sürdürdü. Bu çatallarınçoğununyalnızcaikiucuvardı.

En azından yüzyıl süresince çatal şok edici bir yenilik olarak kaldı. Birİtalyan tarihçi Venedikli soylu bir kadının bir akşam yemeğinde kenditasarladığı çatallayerkenoradabulunan rahiplerce“aşırı zarafeti”nedeniylenasılazarlandığınıkaydetmiştir.BuyemektengünlersonrakadınsöylediğinegöresalgındanölüramarahiplerölümününTanrı’nınbircezasıolduğunuveçatalgibibiryapmacıklığıkullanmayıaklınınucundangeçirenlerindeayağınıbunagöredenkalmalarıgerektiğinisöylerler.

Toskana’da vücut bulmasının ikinci yüzyılında iki uçlu çatal CanterburyBaşpiskoposu ve 2. Henri’nin emri altındaki saray kâtibi Thomas Becketttarafından İngiltere’ye tanıtılmıştır. Dini vecibelere fanatiklik derecesindebağlılığıylabilinenBecketthalkmahkemelerinceyargılanmamakiçin1164’teİngiltere’den kaçtı. Altı yıl sonra kral tarafından affedilen başpiskopos ikiuçlu İtalyan yemek çatalıyla aşina bir halde geri döndü. Söylenceye göresaraydakiasillerdüellolardatercihenbuçatallardankullanıyordu.

On dördüncü yüzyıla kadar çatal İngiltere’de hâlâ pahalı ve dekoratif birİtalyanantikasındanötebirşeydeğildi.1307tarihliKralEdward’ınenvanterikraliyeteaitbinlerceçatalveyüzlercekaşıkarasındaKral’ınaltısıgümüşvebiri altın olmak üzere sadece yedi çatalı olduğunumeydana çıkarmıştır. Veaynı yüzyılın sonrasında Fransa Kralı 5. Şarl’ın çoğu değerli taşlarlasüslenmiş yalnızca on iki adet çatalı bulunmaktaydı; hiçbiri de yemek içinkullanılmamaktaydı.

İnsanlar kabul görmüş çeşitli şekillerde yemeklerini yiyorlardı. Yediklerişeyibir çift yemekbıçağıylayakalıyorlar, kaşığın içinedolduruyorlaryadadoğruüçparmaklatutuyorlardı.Çatalınkökeniolanİtalya’dabileonyedinciyüzyılgibigeçbirtarihtesözkonusualetbilhassaerkekleriçinalaykonusu

olabiliyordu. Zira çatal kullanan erkekler titiz ve efemine olarakdamgalanıyordu.

Kadınlar az buçuk daha iyi durumdaydı. 1626 tarihli bir Venedik yayınıdukanın eşinin düzgün bir şekilde bıçak ve parmaklarla yemek yerinehizmetçisine “yemeğini küçükparçalara kesmesini” emredipbunları da “ikiuçlu çatalının yardımıyla” yediğini anlatmaktadır. Yazar bunu “inanılmazderecede” bir yapmacılık diye adlandırmıştır. Çatallar Avrupa’da özeldurumunusürdürdü.Birçeyrekyüzyılsonrapopülerbiradabımuaşeretkitabıhenüzdoğruluğukabuledilmemişbir şey içinnasihatetmeyigereklibuldu:“Çorbayıçatallayemeyidenemeyin.”

Ozamançatallarnezamanmodaoldu?Vedeneden?

Ancakonsekizinciyüzyılda.Odakısmensınıfayrımınıvurgulamak için.Ufukta belirmeye başlayan Fransız İhtilali ve “Özgürlük, Eşitlik veKardeşlik” ideallerinin altını çizen devrimcilerle iktidardaki soylular çatalkullanımını (özellikle de dört uçlu çatalların kullanımını) arttırdı. Çatallüksün,zarafetinvedestatününsembolühalinegeldi.Birdenbireyiyeceğeüçparmaklabiledokunmakkabalıksayılmayabaşlandı.

Sofrada sınıf ayrımına işaret eden diğer bir gösterge de bireysel yerdüzeniydi;mesela bir yemektebulunanher aristokrat için bütün çatal bıçaktakımı, tabaklarvebardaklarhazırolurdu.Bugünenfakirailelerdebileayrıayrı yemek kapları alışılagelmiş bir şeydir ama on sekizinci yüzyılAvrupa’sındaçoğu insanveelbetteki fakirsınıflarkâselerini, tabaklarınıvebardaklarını bile ortak kullanırlardı. O döneme ait bir adabımuaşeret kitabı“Herkes aynı tabaktan yerken kendinden daha üstmevkideki birinden önceeliniyemeğesokmamalısın”diyetavsiyeetmektedir.Diğerbiryandanhemenhemenherkesinsahipolupkullandığıikitanesofragerecimevcuttu:bıçakvekaşık.

Kaşık:

20.000YılÖnce,Asya

Kaşıklar çatallardan bin yıl daha eskiye dayanır ve çatallarda olduğu gibiuzun tarihleriboyuncaneonlarnedekullanıcılarıherhangibiralayamaruzkalmamıştır.Sunulursunulmazkaşıkbilhassasuluyiyecekleriyemedepratikbirgereçolarakbenimsenmiştir.

İlk kaşıkların şekli isimlerinin kökeninde bulunabilir. Kaşık anlamındakiİngilizce“spoon”Anglosaksondilindeçentikanlamındakisponkelimesindengelmektedir. Kaşık ince, hafiften oyuk bir tahta parçasıydı ve bir kâsedenyudumlanarak içilecek şekilde tam sıvı olmayan yulaf lapası, çorba gibiyiyeceklerin içine daldırılırdı. Yaklaşık yirmi bin yıl önceki Yontma Taş

Devri’ne ait bu tür kaşıklar Asya’da yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır.Ayrıca tahtadan, taştan, fildişinden ve altından kaşıklar da eski Mısırmezarlarındabulunmuştur.

Üst sınıftan Romalılar ve Yunanlılar bronz ve gümüşten kaşıklarkullanıyorlarkendahafakirhalkkaşıklarınıtahtadanoyuyorlardı.Ortaçağ’danberi muhafaza edilmiş kaşıklar çoğunlukla kemik, tahta ve tenekeden ikendahasüslüolanlarıdagümüşvealtındandır.

On beşinci yüzyıl boyunca İtalya’da “havari kaşıkları” rağbetteydi.Genellikle gümüşten olan bu kaşıkların sapları birer havari figüründenoluşuyordu. Zengin Venedikliler ve Toskanalılar arasında havari kaşığı,sapındaki,çocuğunkoruyucuazizininfigürüyleenidealvaftizhediyesiolarakdüşünülürdü. Ayrıcalıklı bir çocuk için ağzında gümüş kaşıkla doğduğununsöylenmesi bu âdete dayanmaktadır ve yüzyıllar önceleri ailenin vaftizhediyesi olarak gümüş havari kaşığını almaya güçlerinin yettiği anlamınagelmektedir.

Bıçak:

1,5MilyonYılÖnce,AfrikaveAsya

Modern insana doğru evrilirken dik duran eski bir primat olan HomoErectus avını kesmek amacıyla ilk standart taş bıçakları şekillendirdi. 1,5milyon yıl önce yaşayan, bir tasarım hayal edip onu istediği şekildegerçekleştirenekadarbirparçataşlauğraşanilkhominididi.Ozamandanberibıçaklar insana ait silahların ve yemek yeme gereçlerinin önemli birparçasıdır.Binyılıaşkınsüredirçokazbirdeğişikliğeuğramışlardır.İngilizcebıçak anlamındaki “knife” bile kendinden önceki Anglosakson cnifkelimesindefarkedilebilir.

Yüzyıllarca çoğu insanın kullanılmaya hazır bir şekilde bellerine astıklarısadecetekbirbıçağıvardı.Bunubirgünetlerinidilimlemekiçindiğergünisedüşmanlarınınboğazınıkesmekiçinkullanabiliyorlardı.Sadeceasilleringücüsavaş,avveyemekiçinayrıayrıbıçaklarasahipolmayayetiyordu.

Eski bıçakların, bugünkü biftek bıçakları gibi sivri uçları vardı. Popülergeleneğegöreyuvarlakuçluyemekbıçakları1630’luyıllardaadamınbirininbusıradanamakabasaydığımasaâdetinesonvermegirişimindendoğmuştur.

Söz konusu kişi Fransa Kralı 13. Louis’in başbakanı ve aynı zamandakardinal, dahaçokDucdeRichelieuolarakbilinenArmand JeandePlessisidi. Modern anlamda hafiye teşkilatını kurmuştur. Çevirdiği kanun dışıentrikalarla ve kurnaz devlet adamlığıyla on yedinci yüzyılın başlarındaFransa’yı Avrupa’da süper güç haline getirmiştir. Devlet işleriyle ve kendikişiselyetkileriylemeşguliyetineekolaraksofraadabınaçokönemverirdive

de günün sofra âdetleri onu çok öfkelendirirdi. Yemek boyunca üst düzeykişilerbıçağınsivrikısmıyladişlerinitemizlerlerdi.Öteyandaadabımuaşeretkitaplarıenazüçyüzyıldırbualışkanlığıonaylamamaktaydı.Richelieudebusaygısızlığı kendi sofrasında yasakladı ve söylenceye göre kâhyasınabıçaklarını uçlarını törpülemesini emretti. Bu çirkin âdete nasıl sonvereceklerini bilemeyen Fransız ev sahibeleri de Richelieu’nunki gibibıçaklardansiparişetmeyebaşladılar.YüzyılsonundaFransızsofradüzeninekör uçlu bıçakların sıklıkla dâhil olduğu en azından tam olarak bilinen birgerçektir.

1,5 milyon yıl önce bıçağın, yirmi bin yıl önce kaşığın ve on birinciyüzyılda bıçağın ortaya çıkması bugünkü bıçak, çatal kaşık takımımızın birarayagelmesininnekadaruzunzamanaldığınıgöstermektedir.Bizbugünbuüçlüyü kanıksamış olsak da sadece iki yüz yıl önce Avrupa ve Amerikaboyuncaçoğuhandabirveyaikitanesi-çoknadirenüçtanesibirden-servisedilirdi. Zenginler seyahat ederken yanlarında kendi çatal, bıçak, kaşıktakımlarınıdataşırdı.

Peçete:

MÖ500Öncesi,Yakındoğu

Ağzımızı silmek ve kucağımızı korumak için kullandığımız kâğıttan veyakumaştan küçük peçeteler peçetenin daha işlevsel bir amaca hizmet ettiğiyüzyıllar öncesi için yeterli sayılmaz. Zira ellerle bir sürü tabaktan yemekyemek,üçparmaklaveyabeşparmakla farketmezpeçeteninboyutununbirhavlukadarolmasınıgereklikılıyordu. İlkpeçetelerdehakikaten tamhavlubüyüklüğündeydi.

Sonradan sofra peçetesi (serviette) diye adlandırılan havlumsu peçeteleryemek bulaşmış ellerini temizlemek amacıyla eskiMısırlılar, Yunanlılar veRomalılartarafındankullanılmıştı.Saatlercesürebilenbiryemekboyuncadaelleri temiz tutmak için bu üç kültür de içindeki gül yaprakları ve biberiyegibiçiçeklerveotlarvesilesiyleesanslıhalegelmişsudoluparmakkâselerikullanmıştı. Mısırlılar için esans (badem, tarçın, portakal çiçeği; ladenreçinesi,ÇintarçınıveyaHintsümbülü)tüketilecekyemeğegörehazırlanırdı.

MÖ 6. yüzyıl boyunca Roma’nın yedinci ve son kralı olan TarquiniusSuperbusdevrindeRomalıasillerpeçeteyeartıkyemek torbasıolarak ikincibir işlev yüklediler. Bir ziyafete katılanlardan evlerine sofradakiyiyeceklerdengötürmeleribeklenirdi.Eliboşayrılmakgörgüsüzlüksayılırdı.

Muhafaza edilmiş belgeler peçetenin bir zamanlar sahip olduğu görkemigözler önüne sermektedir. 1680’li yıllarda İtalya’da çeşitli insanlar vedurumlarpeçetelerinkatlanacağıyirmialtı tanetercihedilenşekilmevcuttu;bunlararasındarahipleriçinNuh’ungemisi,yüksekrütbeliasilkadınlariçin

tavuk,diğerkadınlar içincivciv, ayrıca sazanbalığı,kaplumbağa,boğa, ayıvetavşanyeralmaktadır.

1729 tarihli bir adabımuaşeret kitabı açıkça büyük peçetenin bir sürükullanımını tespit etmiştir: “Yağlıyken ağzı, dudakları ve parmakları silmekiçin.Ekmeğikesmedenöncebıçağısilmekiçin.Kullandıktansonrakaşığıveçatalı temizlemek için.” Aynı kitap bu yazdıklarını iyi bir noktada sıfırlar:“Parmaklar çokyağlıysapeçeteyi fazlakirletmemek içinonları ilkbaştabirparçaekmeğesilin.”

Havlu boyutundaki peçetenin (aynı şekilde parmak kâsesinin) saltanatınason veren ise çatal oldu. Yemekle baş etmek için çatal benimsenirbenimsenmez parmaklar temiz kaldı, dolayısıyla da büyük peçete lüzumsuzhalegeldi.Sadecedahaküçükpeçetelerağzısilmekiçinmuhafazaedildi.

İngiliz folkloru peçetenin on sekizinci yüzyıldaki ilâve bir kullanımını dakaydetmiştir. Söylencenin ilk adını vermediği Doily denilen bir terziLondra’daki Strand’de bir keten dükkânı açtı. Özel ürünlerinden biri masaörtüsünü tatlı servisi esnasındakorumak içinkullanılacakkenarları zarif birşekilde dantelle işlenmiş küçük, yuvarlak bir peçeteydi. Müşterileri bupeçetelere “Doily’nin peçeteleri” ismini takıştı ve söz konusu ifadenin sıkkullanılmasıylaürüngiderek“doily”diyebilinmeyebaşlandı.

Peçeteninorijinalboyutuve işlevikelimeninİngilizcekarşılığı“napkin”inkökenindeaçıkçagörünür.“Küçükmasaörtüsü”anlamındakieskiFransızcanaperondan türemiştir. İngilizler naperon kelimesini ödünç aldılar ama onuvücudun önünü korumak için bele bağlamaya yarayan (ve üzerine ellerisilmeye)büyükbirkumaşauyguladılarveonanaprondediler.Kelimeninilkharfini içerentelaffuzkaydıkçanapronda“apron”(önlükanlamında)halinegeldi. Dolayısıyla peçete farklı zaman ve durumlarda bir havlu, bir masaörtüsü, bir doily ve bir önlük (apron) konumundaydı. Böylesine renkli,tartışmalı ve dolambaçlı uzun yaşamında ayakta kalmayı başaran bu soylupeçetebugünbirçöpündeğersizbirköşesiniboylamıştır.

Sofra takımımızın ilâveörnekleri deuzunbir geçmişe sahiptir ve isimlerienteresan kökenlere sahiptir. Mesela bazı parçalar şeklerine göreadlandırılmıştır. Tabak anlamındaki İngilizce “dish” kelimesi Romalı adaşıfırlatılmayayarayandiscus’a benzemektedir.Zira bazı zamanlar tabaklar dabuişleviyerinegetirmektedir.

Kâsenin İngilizcesi “bowl” yuvarlak anlamındaki Anglosakson bolla’dangelmektedir.

“Düz”ün Eski Fransızcası plat İngilizce plate ve platter (tabak ve servistabağı)kelimelerindeyankılanmaktadır.

Büyükçorbakâsesininorijinalkilhalionaİngilizcesini-tureen-kazandırdı.Kilin eskiFransızcası terre idi veOrtaçağ boyuncaFransız ev kadınları kilçorbakâsesine“terine”derlerdi.

Sanskrit kelimesi kupa “su çeşmesi” anlamına gelmekteydi ve uygun birşekilde en eski içecek kaplarından bardağın ismi olarak benimsendi.İngilizcedecup’adönüştü.Cambardağın İngilizcesiglassyeşilanlamındakiKeltçe glas’tan türemiştir.Zira işlenmemiş ve bulanık ilk İngiliz bardağınınrengiyeşildi.

Bazı isimlerin kökenleri ise atlatıcıdır. Mesela fincan tabağı anlamındakiİngilizcesaucerbugünbirfincanısabittutmakiçinkullanılıyoramakuşaklarboyunca etler için hazırlanmış sosların (ayrıca tuzun da) konulduğu özel,küçük bir tabak olarak işlev görmüştü. 1340’lar Avrupa’sında bile popülerolmuşkenmakineçağındakiseriüretimsaucer’ısadecefincanlakullanılacakderecedeucuzhalegetirmiştir.

Ve bütün bu kap kacağın konduğumasa, yani İngilizce table, her zamanmasayakarşılıkgelmişolanpanoanlamındakiLatincetabuladantüremiştir.

YemekÇubukları:

İlkçağ,Çin

Ortaçağ sonlarında Avrupalılar yeni bir modayla karşı karşıya kaldı:sofradakiyemeğiufaklokmalarabölme.Çin’leticaretyapantüccarlarınyenitakdimettiği bu âdetiAvrupalılar çok sıkıcı ve anlamsızbir şekildedetaycıbuldu.TabiionüçüncüyüzyılAvrupalılarıyemeğinservistenöncemutfakta-sofradadeğil-doğranmasınıbuyuranDoğufelsefesineyabancıydı.

Yüzyıllarca Çinliler irice bir leşin, her yönden hayvanın eski halinebenzediğinden, sofraya konmasının kaba ve barbarca olduğunudüşünmüşlerdi. Ayrıca onlar için yemeği önceden, gözden uzak bir şekildemutfakta doğrayıp halletmek varken bunu konuktan kendisinin yapmasınıbeklemek terbiyesizlikti. Eski bir Çin atasözü felsefeyi özetlemektedir:“Sofrayayemekiçinotururuz,leşleridoğramakiçindeğil.”Sözkonusuinançyiyeceğin boyutunu, boyutu da neyle yenileceğini belirliyordu. Öncedendoğranmışlokmalarıağzataşımadaenmükemmeli–tahtadan,kemiktenveyafildişinden- yemek çubuklarıydı. Bu aletleri karşılayan Çince kelime kwai-tsze ise “hızlı olanlar” anlamına gelmektedir.Yemek çubukları anlamındakiİngilizce “chopsticks” ifadesi kwai-tsze kelimesinin İngilizce fonetikversiyonudur.

Doğu’daadabımuaşeretinbabası,popüleryanılgılararağmennebirdinnedebirfelsefisistemkurmuşolandüşünürKonfüçyüs’tü.Zamanınıntoplumsalkargaşasıyla harekete geçti ve toplumsal düzenin kaynağının sağlam aile

ilişkileri olduğunu vurgulayıp doğru davranış prensipleri öne sürdü. Bütüngörgü kurallarının Doğu’ya özgü temeli olarak Konfüçyüs’ün şu deyişi elealınır:“Sanayapılmasınısevmediğinbirşeyibaşkasınayapma.”

BatılıadabımuaşeretKitapları:

13.Yüzyıl,Avrupa

Kuzeyden gelen barbar kabilelerin Güney Avrupa’ya akın edip uygarmilletleriyağmaladığıOrtaçağ’ınkaranlıkgünlerindegörgüinsanlarınensondüşündüğüşeydi.Resminezaketkurallarıyüzyıllarcakullanılmazhaledüştü.Edep ve adaba olan ilginin yeniden uyanması on birinci yüzyıldaki Haçlıseferlerinin popülaritesi ve kendine özgü kurallarıyla şövalyeliğin prestijisayesindedir.

“Eşleşme” denilen yeni bir saray âdeti bir ziyafette soylu bir adamı birhanımefendiyleeşleştiriyordu;bunagöredeherçiftbirkadehivebir tabağıpaylaşıyordu. Kökenbilimciler bu âdeti sıkı arkadaşlar için kullanılan“yedikleriayrıgitmez”tabirininkaynağıolarakgöstermektedirler.

Katıdavranışkurallarınınyenidendoğuşutarihselbelgeleregöreonüçüncüyüzyıl Avrupa’sının adabımuaşeret kitaplarıyla başlamıştır. Üst sınıfgelişmektevedahafazlainsansarayagirebilmekteydi.Buinsanlardolayısıylanasıl davranmaları gerektiğini bilmek istiyorlardı. Aslında durum yineadabımuaşeret kitaplarının eşlik ettiği yirminci yüzyılın sosyal fenomenisayılansınıfatlamameselesindençokdafarklıdeğildi.

İşte yüzyıllar içinde üst sınıfa yükselme arayışındaki kişilere bu tarzkitaplarınverdiğitavsiyelerdenörnekler(adabımuaşeretyazarlarınıninsanlarıneyekarşıuyarıyorsaoşeyingünündavranışbiçiminitemsilettiğiniaklınızdatutun).

13.Yüzyıl

“Birtakım insanlar kemiği kemirdikten sonra tekrar tabağa koyuyorlar, buçokağırbirkabahat.”

“Birdomuzgibi tabağınüstünedüşüp iğrençbirşekildehomurdanarakveağzınışapırdatarakyemektenkaçının.”

“Avcılargibisofrayatükürmeyin.”

“Burnunuzu sildiğinizde ya da öksürdüğünüzde sofra bir şey düşmemesiiçinbaşınızıçevirin.”

14.Yüzyıl

“Yerkenboğazınıtemizleyenvemasaörtüsüneburnunusilenkişisiziteminederimgörgüsüzüntekidir.”

“Bazılarının yaptığı gibi dişlerinizi bıçakla kurcalamayın, bu kötü biralışkanlık.”

“Bazılarının ellerini yıkamadan yediklerini duyuyorum. Felç olsalar da oparmaklarıbirdahakullanamasalar!”

15.Yüzyıl

“Ağzınızdakişeyleritabağagerikoymayın.”

“Sonratükürmekzorundakalacağınızbirşeyiçiğnemeyin.”

“Yemeğituzabatırmakgörgüsüzlüktür.”

Buyüzyıllarboyuncadüzgünbirşekildeburnunsilinmesineilişkinbirsürünasihat mevcuttu. Tabii o zamanlar kâğıt peçeteler, mendiller kullanımdadeğildi.Masaörtüsüneveya ceketin koluna sümkürülmesi tasvip edilmeyendavranışlardandı.Kabulgörenhareketiseburnuparmaklarlasilmekti.Çağınressamları ve heykeltıraşları açık açık bu hareketlerin kopyalarını yaptılar.FransaKralı Cesur Philip’inDijon, Fransa’dakimezar taşında tasvir edilenşövalyelerden biri burnunu ceketine silerken diğeri parmaklarınasümkürmektedir.

ÇocukTerbiyesi:

1530,Hollanda

Kabalıkçağındannezaketçağınadoğrubiryolgöstericiolarakitibaredilenkitap 1530 tarihli bir tezdir. Basılır basılmaz o kadar tutuldu ki on altıncıyüzyılın çok satanıolmayahakkazanarakyazarı dahayaşıyorkenotuzkerebasıldı. Yazarı Hıristiyan düşünürü ve eğitimci Rotterdam’lı Erasmus diğerbirdeyişleKuzeyHümanistRönesans’ınınklasikâlimitartışılmayahazırbirkonuelealdı:erkenyaştaverilenterbiyeninönemi.

De Civilitate Morum Puerilium ya da Çocukların Terbiyesine Dair adlımetni on sekizinci yüzyılda da basılmaya devam etti. Bir sürü çevirileri,taklitleri ve devamı niteliğindemetinler ortaya çıktı.Avrupaboyunca erkekçocuklarının eğitimi için standart bir okul kitabı haline geldi. Sınıf atlamatelaşındaki yetişkinler kendi kökleşmiş alışkanlıklarını kırmayaçalışıyorlarkenErasmus bunun en acısız ve kolay şekilde ancak çocukluktahalledilebileceğine işaret etmiştir. Görgü kaba yetişkin davranışlarınınüzerinde bir cila olmamalı aksine çocuğun üzerine iyi davranış inşaedebileceğibirtemelolmalıydı.

İşte Erasmus’un nasihatlerinden birkaç örnek (bazıları bugününstandartlarınagörekabadır):

“Eğer bir lokmayı yutamıyorsanız dikkatli bir şekilde arkanızı dönüp onubiryereatın.”

“Gazınızımidenizebastıraraktutun.”

“Eğerkusmanızgerekiyorsakusmaktankorkmayın;ziraiğrençolankusmakdeğilonunboğazınızdatutmaktır.”

“Sandalyenizdeönearkayasallanmayın.Bunuyapankişigazçıkarıyoryadaçıkarmayaçalışıyorgibigörünür.”

“Tükürürkenarkanızıdönünyoksatükürüğünüzbaşkasınınüstünegelebilir.Eğeryerecerahatlibirşeydüşersederhalüstünebasılmalı,yoksabaşkalarınımidelerinibulandırabilir.”

“İyice yıkanmadan mendilinizi başkasına vermemelisiniz. Burnunuzusildiktensonramendiliniziaçıpsankikafanızdaninciler,zümrütlerdökülmüşgibiiçindenevarneyokdiyebakmanızhiçyakışıkalmaz.”

“Yağlı parmaklarınızı yalamak ya da ceketinizin üstüne silmek kabalıktır.Sofraörtüsüyadasofrapeçetesikullanmakdahaiyidir.”

“Bazı insanlardahaotururoturmazelleriniyemeğin içinedaldırırlar.Aynışeyikurtlaryapar.”

Eğer Erasmus’un bazı tavsiyeleri bugün gülünçse en azından bizimyüzyılımıza ait bir adabımuaşeret kitabından bir nasihate kulak vermeliyiz.Büyük marul yapraklarını yemenin tek yolu üzerine: “Çatalın tersiylekesilmelileramakesinliklevekesinliklebıçakladeğil.”

PaslanmazÇelikÇatalBıçakTakımı:

1921,AmerikaBirleşikDevletleri

Yirminciyüzyılınbaşlarınakadarbıçaklar,çatallarvekaşıklarortalamabirev kadınının başının belasıydı. Zira onları parlak tutabilmek için büyük birçabagöstermekgerekiyordu.Takımlar sağlamvedayanıklı ürünlerin ortayaçıkmasını sağlayan bir karbon ve çelik karışımından yapılıyordu.Ama aynızamanda bu ürünlerin çabucak renkleri gidiyordu. Orijinal parlaklığınımuhafazaedebilmekiçinsofratakımlarıkurumantarveovmatozuylayadabulaşıkteliyledüzenliolarakovuluyordu.

En büyük çatal-bıçak takımı buluşu paslanmaz çeliğin geliştirilmesiyleçıkageldi.

1820yılındaFransızmetalürjistL.Berthier,karbonçeliğininkromgibibiralaşımla birleştirildiği zaman paslanmaz bir metalin ortaya çıktığını

gözlemledi. Yapmış olduğu keşfin önemini kavrayamayan Berthieraraştırmadan çekildi. Araştırmayı İngiliz bilim adamları sürdüler, ta ki1913’tekromsaf elementiyleBerthier’inkarbon çeliğinin (diğerbir deyişle35derecekarbonçeliği)birbaşkaçeşidini alaşımhalinegetiripparlaklığınımuhafazaedenvedolayısıylapaslanmazisminihakedençeliğiüretenekadar.Ertesi yıl Alman çelik ve cephane imalatçıları Krup krom ve nikel içerenpaslanmaz çeliği takdim etti. İlk başta İngiltere ve Almanya’da metalinsanayidekullanımımutfaktakiolanaklarınıgölgeledi.1921yılındaMeriden,Connecticut’takiSilverCompanyadlıfabrikadailkpaslanmazçeliktenyemektakımı imal edildi; gerçi çatallar ya da kaşıklar hariç tutulmuş, sadecefirmanın “Büyükelçi (Ambassador)” diye adlandırdığı modelde bıçaklarüretilmişti.

Pırıl pırıl parlayan çatal bıçak takımı kendi kendisinin en iyi reklamıydı.KarbonçeliğiparlatmadaharcadıklarızamanıveparayıhesaplayanAmerikanotelleri ve restoranları mutfak ve yemek salonları için bütün takımlarıpaslanmaz çelikten sipariş etti. İmkânsızı gerçekleştirmeye söz veriyormuşgibi görünen dergi reklamları çıktı: “Leke yok! Pas yok! Yıpranacakdemirbaşa son! Bu pırıltı, sağlam paslanmaz çelik!” 1930’lu yıllara kadarNewYork’takiGimbel’sandMacy’s,parçası19sentepaslanmazçelikçatalbıçak takımı sunmaktaydı.Buyeni ürünlerden almayı teşvik edici diğer birşey isepastel renkteveya iki renkli, sağlam, ısıyadayanıklı,bakalitdenilenyeni bir plastikten yapılmış sapların ürünlere eklenmesiydi. Zenginlerarasındabile paslanmaz çelikten çatal bıçak takımları, sofralarında uzunbirsüre itibarlı konumunu korumuş olan gümüşün zorlu bir rakibi halinegeliverdi.

SofraSohbeti:

İlkçağdanGünümüze

“Fondip!”“Birisizebakıyor!”“Şerefe!”“Sağlığa!”

Şerefelerveyemekdualarıdadâhilsofradasöylediğimizgelenekselşeylerçoğu zaman bugün açık ya da anlamlı görünmeyen amaçlarla daha eskizamanlarda ortaya çıkmış olurlar. Aynı şey sofra ya da yemekle ilgili bazıifadeler için de geçerlidir. Peki, böyle gelenekler ve deyişler nasıl ortayaçıktı?

Sağlığınıza!Ev sahibininbir arkadaşının sağlığına içmesigeleneğiMÖ6.yüzyılda Yunanlıların arasından çıktı ve de konukları birazdan içeceklerişarabın zehirli olmadığına inandırmak gibi aslında çok pratik bir nedenedayanmaktaydı.

Şarabazehirkatmakuzunbir zamansiyasibir rakiptenveya şüphelenilenbirdüşmandankurtulmanınyadaboşanmayıönlemenintercihedilenbiryolu

olmuştu. Dolayısıyla ev sahibi önce sürahiden döktüğü şaraptan bir yudumalırdı, böylece şarabın güvenli olduğuna dair tatmin olan konuklar dakadehlerini kaldırırlar ve şaraplarını içerlerdi. Konukların ev sahibini takipettiği bu sırayla içme âdeti giderek bir çeşit arkadaşlık, dostluk sembolühalinegeldi.

Romalılar Yunanlılarda hem zehirleme eğilimlerini (MÖ 1.yüzyıldaRoma’nın hırslı imparatoriçesi Livia Drussilla bu pratikten neredeyse birbilim yarattı) hem de bir dostluk vaadi sayılan sağlığına içme âdetini aldı.Romalıların bir parça kızarmış ekmeği bir kadeh şarabın içine atma âdetiİngilizce deyişin de kökenidir.Bu alışkanlık Shakespeare’in zamanına kadadevametti.Shakespeare’inWindsor’ınŞenKadınlarıadlıeserindeFalstaffbirsürahişarapsiparişiverirve“içine(toast)kızarmışekmekkoyun,”diyericaeder.

YıllarcaRomalı ekmeğinbaharatlandırılmışveya şekerkatılmış ekmektenbir parça olduğu farz edildi.Yakın zamanlarda ise bilimsel olarak kömürünsıvınınasidiniazalttığıvekömürleştirilmişbirparçaekmeğindüşükkaliteli,ekşi bir şarabı tatlı ve içilebilir hâle getirdiği kanıtlanmıştır. Romalılar dabunu kendileri keşfetmiş olabilirler. Tost ya da İngilizce “toast” kelimesi“kavrulmuş”, “kızarmış” anlamındaki Latince tostus kelimesindengelmektedir.

Özetle:Yunanlılararkadaşlarınınsağlığınaiçerdi;Romalılariçkiyikızarmışekmekle (toast) tatlandırırdı ve zamanla içkinin kendisi İngilizce’de bir“toast”halinegeldi.

Onsekizinciyüzyılınbaşındasağlığakadehkaldırmakyada“tostyapmak”yenibirboyutkazandı.Yemektemevcutolanbirarkadaşaiçmekyerinekadehünlübirinsanın,özellikledeyemektekilerinbelkidehiçkarşılaşmadığıgüzelbirkadınınsağlığınakaldırılmayabaşlandı.4Haziran1709tarihliTheTatlerdergisinde Sör Richard Steele, İngiliz erkekleri güzel bir kadına “tostyapmaya” çok alıştıklarından dem vurup “içkimizde bahsi geçenhanımefendiye bir “tost” deniliyor” diye konuşmuştur. Steele’in zamanındameşhuryadasosyetikbirİngiliz“kasabanın“tostu””olaraktanınırhâlegeldi.

Takipedenyüzyıldaisekadehkaldırmakİngiltere’deokadarrevaçtaydıkibir akşamyemeği onsuz eksik sayılıyordu.1803’de bir İngiliz dükü “yemekboyuncaherkadehbirineithafedilmeliydi”diyeyazmış,kadehkaldırmaktankaçınmanında“sankietraftaiçmeyedeğerbiriyokmuşgibiaptalcavekaba”bir hareket olarak düşünüldüğünü kaydetmişti. Yemekteki bir konuğu etkilibirşekildeaşağılamanınyoluokişininadınakadehkaldırmayıatlamaktı.Buhareketaynendükünyazmışolduğugibi“dolaysızbirparçaaşağılama”ydı.

Bırakın Pasta Yesinler: Bu tabir Fransa Kralı 16. Louis’in müsrif, zevk

düşkünü kraliçesi Marie Antoinette’e atfedilmektedir. Paris proletaryasınakarşınezakettenvesağduyudanyoksunmuamelesibirefsanedir.Sözkonusumeşhurcümlesinideyiyecekiçindilenenbirdilenciyesertbirşekildecevapverdiğindesöylediğifarzedilmektedir.Ama“pasta”kelimesiyerineekmeğinçoğunlukla ufalanan sert dışını kastederek “kabuk” kelimesini kullanmışolduğudüşünülmektedir.

5.BölümMutfakta

Mutfak:

Tarihöncesi,AsyaveAfrika

Şayetmodern bir ev kadını zamanda geri gidip kendini bir birinci yüzyılRomamutfağındabulsaydıyemeğibronzkızartma tavaları,bakır tencereler,kevgir, yumurta tavası, makas, huni, güğüm kullanarak hazırlıyor olacaktı.Bütün bunlar esasında kendi evindekilerden pek de farklı değildir. Ziramutfakgereçleriyüzyıllariçindeçokazbirdeğişimeuğramıştır.

Toplumu sarsıp parçalayan sonrasında içerisinden hizmetçileri eksiltipyeniden toplayan Sanayi Devrimi’ne kadar el işini icra edecek makinelereihtiyaç duyulmamıştı. O zamandan beri mucitler görünüşte doymak bilmezpazarı tatmin etmek adına bulaşık makinesi, blender, Teflon, Tupperware,zımpara kâğıdı, alüminyum folyo, kibrit, kese kâğıdı ve anlı şanlı mutfakrobotugibi bir sürüdâhice alet edevat buldu. İcatlar bir ihtiyacı karşılamaküzereortayaçıktıveevdekiodalarıdoldurmayabaşladı;bunundakökenininveevrimininkendineözgühikâyesimevcuttur.

Tarih öncesi zamanlarda insan açık ateş üzerinde yemeğini hazırlardı.Sıvılariçintaşkâseler,tuzuezmekiçinhavanvetokmağı,şiştekızartılanetikesmekiçinçakmaktaşındanbıçaklargibienbasitveilkelaletlerikullanırdı.Hareketliparçalarasahipeneskiaraçlardanbiriunöğütücüydü.Ortalarındadelikleri olan iki tane yuvarlak taştan meydana getirilmiş öğütücü üsttekidelikten tahılı alırdı, taşların arasına geçen tahıl burada ezilir sonra da unhâlindealtdeliktensalınırdı.

Yakındoğu’dailkelmutfakMÖ7000dolaylarında insanıneneskiçömleğiolantoprakkaplarınicadıylailkkezmodernizeedildi.Kildençömleklerinvepişirme kaplarının bugünkü gibi renkleri kremsi bejden kavruk kızıla, külgrisindenkömürkarasınaçeşitlikgöstermekteydi.Arzuedilenbüyüklükteveşekildebirparçabiçimesokulupfırındaateşeverilirsonrasındadacilalanırdı.BirzamanlarbirCilalıTaşDevrikabilesineaitolmuş,bilineneneskimutfakkaplarından genişçe bir koleksiyon 1960’lı yılların başlarında Türkiye’dekikazılardakeşfedildi.Her amacahizmet eden enpratik gereçlerdenbiri olankâseler özellikle çoğunluktaydı. Ardından su tekneleri ve kupalargelmekteydi. Gaz lambasının üstüne konulan ayrılabilir bir çukur kaptanmeydanagelenkildenyemekısıtıcınınaslındamumlarlatasarlanmışbugünkümodellerdendepekfarkıyoktu.

Yunan ve Roma dönemleri boyunca yapılan çoğu mutfak yeniliği

kullanımdan daha ziyade malzemeler alanındaydı: zenginler için altıntabaklar, gümüş kupalar ve cam şişeler; fakir halk için de kil tabaklar,oyulmuşkoçboynuzlarındankupalarveserttahtadantestiler.

Mutfağın dönüşümünde en büyük adım MS 700’lerde atıldı. Ortaçağ’ınzorluklarıyla karşı karşıya kalan geniş aileler bir araya toplandı ve hayatgittikçe daha müşterek hale geldi. Hem yemek hem de ocağın sayesindesıcaklıkolduğundanmutfak,evinenbüyükveensıkuğranılanodasıoldu.

Döneminelüstündetutulanmutfakgereçlerindenbirietifırındakızartmayadair 1700’lerdeki devrimci fikre kadar yaklaşık bin yıl boyunca revaçtakalacak şiş çevirme aletiydi (Tabii bu alet tamamen ortadan kaybolmadı.Çoğumodernocağaelektriklidönenşişdâhiledilmiştir.Buayrıcaaçıkhavabarbekülerinindepopülerbirözelliğidir).

Şiş çeviricilerin ilk zamanlarında eti devamlı çevirme işinin sıkıcılığı birtakım yeniliklere vesile oldu. Hayvan severleri kızdıracak nitelikteki biryenilik 1400’lerde İngiltere’de ortaya çıktı. İp ve çarktan ibaretmekanizmaateştekişiştenduvarınüstünebindirilmişdavulşeklindekikafeseuzanıyordu.Küçükbirköpek,genellikledebirterrierkafesekapatılırdıveköpekkoştukçakafesdönerdi,dönenkafesdeşişiçevirirdi.Terrierleresasındadiğerlerindendahafazladeğerverilenhiperaktifhayvanlarlaberaber“şişçeviriciler”olarakeğitilirlerdi.Buaygıtlardagiderektutulmayabaşlamıştı.

Birasırsonraİtalya’daLeonardodaVincibacayadoğruçıkanısıylahareketeden, dolayısıyla kendi kendine dönen tamamen insancıl bir şiş geliştirdi.Bacaya yerleştirilmiş küçük bir türbin tekerleği ateşteki şişe bağlanmıştı.Yükselen ısı alevlerin şiddetiyle orantılı bir hızla dönmekteydi.Ancak açıkateşinüzeridedoğrudanpişirmegibiyüzyıllıkbirkavramyerinikapalıocakgibidevrimselniteliktekibirpişirmeyeniliğinedevretmeküzereydi.

MutfakFırını:

17.Yüzyıl,İngiltere

Ocağınetrafındakiocakbaşınıtuğlaylaörerekeneskifırınoluşturulmuştu.Bunun üst yüzeyi ısınabiliyor, yanındaki çıkıntılarda da çaydanlık veyatenceresıcaktutulabiliyordu.

1630yılındaİngilizmucitJohnSibthropeböylebiraygıtınyakındaodununyerine geçecek bir yakacak olan kömürle yanan daha büyükçe bir metalversiyonunun patentini aldı. Ancak açık bir ateşin içi veya üzeri yerineçevrilmişateşinüzerindepişirmefikrininanlaşılmasıbirazzordu,çünküarabiröğeolanocaküstününısıtılmasıgerektiğindenpişirmeolayıuzunzamanalmaktaydı.

Amerikadoğumlubiryenilikçisıkıştırılmış,etkilibirfırıngeliştirmeküzere

yolaçıktı.Amayerine,ikifarklımutfakaletiçıkardı.

Bavyera Kontu von Rumford, 1753 yılında Woburn, Massachusetts’teBenjamin Thompson ismiyle dünyaya geldi. Thompson Amerikan Devrimisırasındabircasusolarakİngiliztacınahizmetetti.1776’dakarısınıvekızınıgeridebırakıpLondra’yakaçtı.Kral3.George tarafından şövalyelikunvanıalanThompsonİngiltere’debuharenerjisininkullanımıüzerindedurarakfizikeğitimi aldı. Yapmış olduğu deneyler sayesinde benmariyi ve filtre kahvemakinesini icat etti. Küçük mutfak fırını üzerine çalışması ise devlet işlerinedeniyle bölündü. Thompson Bavyera’da devlet hizmetine katılarak başteşrifatçıolarakatandı.GerçekleştirdiğibirçoksosyalreformarasındaJamesWatt’ın buhar makinesini modernize etmeye ve de uzun zamandır hayvanyemi ve fakirlerin gıdası denilen patatesi üst sınıf Avrupa sofralarının biryiyeceğiolarakpopülerleştirmeyevakitbuldu.Amaküçükvekapalıbirfırınrüyası başkasının ellerinde hayat buldu. 1802’de meşhur Sör BenjaminThompson Harvard’daki Rumford kürsüsünü kuruyorken demir-dökümcüGeorge Bodley yirminci yüzyıla kadar İngiliz ve Amerikan mutfak fırınımodelihalinegelecekdökmedemirden,eşitısıtmalıvemodernbacalıfırınınpatentinialdı.

GazlıveElektrikliOcaklar:

GeorgeBodley’ninüstükapalı,kömürleçalışanfırınınımeydanaçıkardığıaynı seneAlmanmucit FrederickAlbertWinson gazla tarihin ilk yemeğinipişirdi.

Winston’ın aygıtı, yalnızcagazlapişirmeolanağını vekömür ateşinegöregazın temizliğini göstermek amacıyla tasarlanmış geçici bir çözümdenibaretti.Bunutakipedendeneyselgazocaklarıyasızdırarakyadapatlayarakbirer felakete dönüşmüştü. Gerçekten pratik ve emniyetli bir gazlı ocağınAvrupa’daimalinekadarotuzyılgeçecekti.Amerikanmutfakları iseönemlisayıdadüzgünpişirmeyeniliklerineancak1860’lardansonrakavuşacaktı.

Ev kadınları yemeklerini gazla pişirirken kendilerini emniyette ve rahathissetmeye başladıklarından mutfaktaki en yeni bir yenilik olan elektrikliocağıbenimsemedebirazisteksizkaldılar.

İlkelektrikliocaklar1890’daortayaçıktıveüstlerindepişirilenheremeğineredeyse bir felakete dönüştürdü. En kaba şekilde termostata sahipolduklarındanısıöyleyüksek-orta-düşükgibiderecelereayarlanamıyordu.Buöngörülemezliğinfaturasıdaoldukçayüksekti;nedeolsaucuzelektrikancak1920’li yılların sonlarında bir gerçeklik kazanacaktı. Ilâveten Amerika’nınbölgelerindeki çoğu eve daha elektrik tesisatı yapılması gerekiyordu. Sonuçitibariyleelektrikliocakgazocağındandahaaztutuldu.Amerikanmutfağınınstandartbirözelliğihalinegelmesideuzunbirzamanaldıvetahminedilenin

aksinehiçbirzamangazınyerinialamadı.

PorselenTencereTava:

1788,Almanya

Amerika’da yapılan ilk gerçek pişirme kabı eski Massachusetts şehriLynn’deki Saugus Iron Works fabrikasında dökme demirden imal edilmiş1642 tarihlimeşhurSaugus tenceresiydi.Kabacabiçimlendirilmiş,üçayaklı,kapaklı ve dörtte bir kapasiteli bu tencere Amerika’daki mutfak eşyasıendüstrisinin başlangıcını teşkil etmektedir; zira önceden kolonicininmutfağındakihermetalikeşyaİngiltere’denithaldi.

Amerikan dökümhaneleri daha yeni siyah dökme demirden, dışı serttencerelerüretmeyebaşlamışlardıkiAlmanmutfakendüstrisiyemekpişirmeiçinhiçduyulmadık,görünüştekullanışsızbir şeyedoğruyöneldi:porselen.1750 yılında mucit Johann Heinrich Gottlob von Justy demir tencere vetavalarınkabadışyüzeyleriniuzunzamanmücevherattakullanılmışpürüzsüzemaye cilayla kaplamayı önerdi. Onu eleştirenler ise porselen emayeninzarafetininmutfakkullanımınadayanamayacağını iddiaettiler.VonJusty iseeleştirilere tartışılmaz bir gerçekle karşılık verdi. O da yüzlerce antikaporselen parçanın asırlarca parlaklıklarını ve dayanıklılıklarını muhafazaettikleriydi.MeselabazıMısırsüsleritaMÖ1400’leredayanmaktaydı.

Bir süre için dökme demire ısıya dayanıklı porseleni tavlama gibi teknikproblemlerbaşaçıkılamazgibigözüktü.Ama1788yılındaWürttemberg’dekiKonigsbronn dökümhanesi pırıl pırıl beyaz emaye cilalı ilk mutfaktencereleriniüretti.Bugelişmemutfakgereçlerinedairyenibirçağbaşlattı.Böyleceevkadınlarınaşimdiyekadarkihergereçtendahaçabuk temizlenençeşitçeşitmalzemesunulmuşoldu.Porselenonsekizinciyüzyılınteflonuydu.

Amaporselenyenilikçilerihesabakatmadıkları,şaşırtıcıbirhalktepkisiylekarşılaştı. Işıl ışıl tencereler, tavalar ve kepçeler yemek pişirmek içinfazlasıyla havalıydı. Dolayısıyla birkaç yıl boyunca Alman ev kadınlarıporselenlerini sanat eserleri gibi biblo raflarında, piyanoların üstlerinde veyoldangeçenlertakdiretsinlerdiyepencerekenarlarındagururlasergilediler.

İngilizlerisetamtersinebusanatsalAlmanbuluşunualdılarveonayüksekderecede günlük ve pratik bir kullanım kattılar: hastaneler ve evler için ilkporselen emayedenyatak lazımlıkları ve idrar şişeleri.Yine aynı şekildebugereçlerin çabucak benimsenmesinin altında malzemenin yapışmaz ve leketutmazyüzeyiyatıyordu.

Porselen emaye pişirme kapları Amerika Birleşik Devletleri’nde ancakAmerikan İç Savaşı’nın son yılında, ilk olarak Sheboygan, Wisconsin;Woodhaven,NewYorkveSt.Louis,Missouri olmaküzereüç şehirde imal

edilmeyebaşlandı.

AlüminyumTabakÇanak:

19.YüzyılBaşları,Fransa

Almanlar porselende yemeklerini pişiriyorken ve İngilizler de porselenievleri ve hastaneleri sterilize etmek için kullanıyorken Fransa’daNapolyonBonapart konuklarının yemeklerini dünyanın ilk alüminyum tabaklarında (ozamanlar alüminyum tabaklar altın olanlardan daha pahalıydı) servisediyordu.Yenimadendençıkarılmışbumetalyaklaşıkyarımkilosualtıyüzdolardan satılıyordu ve 1820’lere kadar Avrupalı asilzadeler alüminyumtabaklarınakupalarınaveçatalbıçaktakımlarınadikkatiçekmekiçinaltınvegümüş sofra takımlarını çoktan ortalıktan toplayıp kaldırmaya başlamışlardıbile.

Ancakalüminyumunhavasıçabucaksöndü.Sözkonusumetalisaldırganbirbiçimdemadenocağındançıkarmayaelektrikçıkarmatekniklerideeklenince1890yılındaalüminyumunfiyatıbirdenyarımkilobaşına2.25dolaradüştü.DüşükfiyatarağmenAmerikalıevkadınlarınındahaalüminyumlapişirmeninavantajlarına dair keşfedecekleri çok şey vardı. Bir teknik atılım ve birmağazatanıtımıolmaküzereikiolayyakındabirdeğişimevesileolacaklardı.

23Şubat1886’dayeni fenbilimlerindenmezunolmuşyirmi ikiyaşındakimucitCharlesMartinHallOberlin,Ohio’daki laboratuvarında alüminyumladeneyleryapmaktaydı.OgündedefterindekinotlaragöreHallyemekpişirmekabına çevrilebilecek ucuz alüminyum bileşimini ortaya koymak içinbaşladığıişlemibaşarıylabitirmişti.Hallkendişirketinikurduveısıyıkaydadeğer şekilde eşit olarak dağıtan ve parlaklığını muhafaza eden hafif,dayanıklı ve temizlenmesi kolay pişirme kapları imal etmeye başladı.Dayanıklılıklarıbirticarimarkaisminiortayakoyduveiştekarşınızdahiçbirzamanyıpranmaz,eskimezWear-Ever.

Hall’unürünlerikorkunçbirmuhalefetlekarşılaştı.Amerikalıevkadınlarıkendilerinintenekevedemirdenmutfakmalzemelerinibırakmaktaisteksizdive ülkenin büyük mağazaları da yararları gerçek olamayacak derecedefantastikgörünenbuyeniüründenstoklarınaalmayıreddetti.Dönümnoktası1903 yılının bahar ayıyla geliverdi. Bir müşterinin ikna etmesiyle,Philadelphia’daki meşhur Wanamaker’s Mağazası alüminyumun pişirmekabiliyetinisergileyenilkhalktanıtımınıdüzenledi.Profesyonelbiraşçıkılınıkıpırdatmadan bir elma marmelâdını pişirirken yüzlerce kadın bu sahneyişaşkınlık içerisinde izledi. İzleyicilerin tavada hiçbir yapışma veya yanmabelirtisi olmadığına dair emin olmaları için yakına gelmelerine izin verildi.Sonuçitibariyledealüminyumkaplariçinsiparişleryağmayabaşladı.CharlesHall’un 1914 yılındaki ölümüne kadar Wear-Ever ürünleri şirketi, yeni

alüminyumpişirmemalzemeleriendüstrisinidoğurdu,Amerikanmutfaklarınıdeğişime uğrattı ve Hall’u da otuz milyon dolarlık bir kişisel servetleödüllendirdi.

S.O.S.Keçeleri(BulaşıkSüngeri):

1917,SanFrancisco

1917yılındaSanFranciscoluEdwinW.Cox çok tutulanyeni alüminyumürünlerinindedâhilolduğumutfakgerekçelerinikapıkapıdolaşıp ticaretiniyapan bir satıcıydı. Satışlar ne iyiydi, ne kötüydü; Batı Şeridi’ndeki evkadınlarına tava teknolojisindeki en son yenilikler benimsetilememişti. Coxiçin birmutfağa girip ürünlerinin tanıtımını yapmak oldukça zordu. Dikkatçekecekbirşeyeihtiyacıvardı.İşteiyibirpazarlamataktiğiyleherpotansiyelmüşterilereürünlerinintanıtımınıyapmasınaizinvermelerinekarşılıkbedavabirtanıtımhediyesivermeyekararverdi.

Cox,enbüyükşikâyetinyemeklerin tavayayapışmasınayönelikolduğunudeneyimlerinden çok iyi bilmekteydi. O zaman neden çelik yününaşındırılıcılığınıvesabununtemizlemekabiliyetinibirarayagetirenbirkeçegeliştirmiyorduki?

Kendi mutfağında Cox, çelikten küçük, kare keçeleri sabunlu birsolüsyonun içine daldırdı. Her keçe kuruduktan sonra yine solüsyonadaldırıldı ve bu işlem aynı şekilde her keçe kurumuş sabuna doymuş halegelenekadarsürdürüldü.

Tekrar ev kadınlarına uğrayamaya başladığında Cox, bu dahaadlandırılmamışkeçelerinonakapılarıaçtığınıvesatışlarıdaarttırdığınıfarketti. Her kadın bedava numuneden alıyordu ve çoğu kadın daha fazlasınıistiyor,hattailâvekeçelerinneredensatınalınabildiğiniöğrenmekiçiCox’unevini arıyorlardı. Birkaç ay içerisinde Cox’un keçeleri, gelen taleplerikarşılayamamayabaşladı.EdwinCoxtencere,tavasatmayıbıraktıvesabunlukeçelerimaletmeişinegirdi.

Yeni ürünü için akılda kalıcı bir isim arayışındayken bildiği en iyi evkadınından yardım almak aklına geldi; yani karısından. Bayan Cox kendimutfağında bu keçelere “S.O.S.” ismini vermişti. Bu da “tencerelerimizikurtar”anlamındakiİngilizce“SaveOurSaucepans”ifadesininkısaltılışıydı;zira Bayan Cox (hatalı bir şekilde) harflerin denizciliğemahsus “gemimizikurtar” anlamındaki İngilizce “Save Our Ship” evrensel yardım çağrısınıtemsilettiğinidüşünmekteydi.TabiiBayCoxS.O.S.ikiyöndendehatalıbirisimolsadakarısınınönerisinikabuletti.

Dünyauluslarıarasındadakabuledilmiş,Morsalfabesiylegönderilenasılyardım çağrısı ne gemimizi kurtar anlamındaki “Save Our Ship”in ne

ruhumuzu kurtar anlamındaki “Save Our Soul”un ne de başka bir populardeyişinkısaltılışıdır.EsasındaS.O.S.hiçbirşeyinkısaltmasıdeğildir.

RessamdanmucidedönüşenNewYorkÜniversitesisanatprofesörüSamuelMorse1835yılındatelgrafşifresinigeliştirirkenhatırdakalmasınispetendahakolay olan nokta ve tire kombinasyonlarını seçmeyi tercih etti.Birkaç senesonra uluslararası komite tehlike zamanlarında hatırlanması kolay veMorsalfabesi hakkında çok az fikre sahip bir amatör tarafından bilegönderilebilecek bir yardım çağrısı arayışına girdiğinde komite basit üçlükombinasyonlarayöneldi:herbiriüçişaretletemsiledilenüçharf.Ziraüçünevrenselanlamdatercihedilenbirsayıolduğunudüşünüyorlardı.

Morsalfabesindesadeceikiharfüçaynıişaretletemsiledilir:Oiçinüçtire,Siçinüçnokta.Dolayısıylaevrenselyardımçağrısı(vedesabunlukeçelerinismi) “OSO” olabilirdi. Gerçi tireler noktalardan daha uzun elektriksinyalleridir.Acilbirmesajıniseileticiaygıtınenerjisinienminimalderecedeharcayarakmümkünolanenkısasürededuyurulmasıgerekir.Sonuçitibariyleüçharfli,üçnoktalı,üç tireli,hızlıveenerji tasarrufluyardımçağrısıancak“SOS” olabilirdi. Öte yandan noktalama haricinde Bayan Cox’un hatasısabunlukeçelerinsatışınaherhangibirzararvermedi.

BulaşıkMakinesi:

1886,Shelbyville,İllinois

“Eğerhiçkimsebulaşıkmakineciicatetmeyeceksebenedeceğim.”

1880’lerdeİllinoislibirpolitikacınıneşiolanJosephineCochranebukararlıaçıklamasıyla büyük bir mutfak aleti icat etmeye koyuldu. Tabii bulaşıkyıkama gibi sıkıcı bir işten bunalmış olmasından dolayı değil; zira BayanCochrane tam kadro hizmetçilere sahip zengin bir kadındı. Shelbyvillekasabasının ufak kırlık arazisinde yaşayan bu Chicagolu aristokrat sıkaralıklarla resmi yemekler düzenlerdi. Ve hizmetçilerinin bulaşık yıkarkenpahalıÇinporselenlerinikırmalarındanbıkmıştı.Herpartidahafazlakırılantabaklaçanaklasonaeriyordu.Kırılanlarınyerinepostaylayenileriningelmesideaylaralıyordu.Oyüzdenmakineenidealçözümgibigözükmekteydi.

Evinebitişikodunlukta JosephineCochraneyemek takımındakiparçalarınölçülerinialdı,sonratelletabaklar,fincantabaklarıvebardaklariçinbölmeleroluşturdu. Bu bölmeler büyük bakır bir kazanın içerisine yerleştirilmiş birtekerleğin çevresine bağlanmıştı. Motor tekerleği döndürdükçe kazanınaltından yukarıya doğru sıcak sabunlu su püskürüyor ve yemek takımınınüzerine yağıyordu. Tasarım kabaydı ama etkiliydi de. Bayan Cochrane’nınarkadaşlarıbundanokadaretkilendilerkiicada“CochraneBulaşıkMakinesi”ismini taktılar.Ayrıcakendimutfakları içinde siparişler vermeyebaşladılarne de olsa onlar da sinir bozucu güvenilmez yardımcıların yarattığı

problemlerdendolayıyaralıydılar.

Haberler yayıldı. Çok geçmeden Josephine Cochrane toptan bulaşıkyıkamanın-vekırılmanın-süreklivemasraflıbirproblemolduğuIllinoisotelve restoranlarından siparişler almaya başladı. Tam zamana uygun bir buluşgerçekleştirdiğini fark eden Bayan Cochrane 1886 yılının Aralık ayındatasarımınınpatentini aldı.1893’tekiChicagoDünyaFuarındadamakinesiniadı“eniyimekanikyapım,dayanıklılıkveişineadaptasyon”diyegeçerekenbüyüködülükazandı.

Oteller ve restoranlar Josephine Cochrane’ın büyük kapasiteli bulaşıkmakinelerinin en sadık müşterileri olarak kaldı. Diğer yandan 1914’teCochrane’ın kurduğu şirket ortalama Amerikan evi için daha küçük birmakinepiyasasürdü.AmaşaşkınlıkvericibirşekildeAmerikalıevkadınıbuemektasarrufusağlayanaleteilgisizkaldı.

Buisteksizliğinbirbölümününnedeniteknolojikti.1914yılındaçoğuevdebir bulaşıkmakinesiningerektirdiğimiktardakaynar sumevcutdeğildi.Biraileninsıcaksudeposununtamamıbileakşamyemeğindenkalmışbulaşıklarıyıkamakiçinyeterlideğildi.Üstelikülkeninçoğukesimindesuyunçözünmüşmineraller içerip “kireçli” olması sabunun köpürmesini ve dolayısıylabulaşıkların yeterli derecede temizlenmesini engellemekteydi. Yemektakımınıpırılpırılyapmakiçinişyinebilekkuvvetinekalıyordu.

AncakBayanCochrane’ınşirketindekimseninummadığıbaşkabirproblemvardı. Hayatında hiç bulaşık yıkamamış Josephine Cochrane Amerikalı evkadınlarıiçinbulaşıkyıkamanıncansıkıcıbirişolduğunufarzediyordu.Amaşirketindeki idareciler ev için tasarladıkları modellerin neden satmadığınıöğrenme adına bir anket düzenlediklerinde bir sürü ev işinden (özellikle deçamaşır yıkayıp ütülemeden) nefret edilirken bulaşık yıkamanın bunlardanbiriolmadığınıfarkettiler.Durumtamtersiydi.Zira1915’tegörüşlerialınankadınlarınçoğuzorbirgününsonundabulaşıkyıkamanınhoşbir rahatlatıcıolduğunusöylemişlerdi.

Sonradan meşhur Kitchenaid bulaşık makinesini üreten bir Ohio imalatfirmasıylabirleşecekolanBayanCochrane’ınşirketibaşkabirreklamtutumubenimsedi: bir bulaşıkmakinesi almanın en büyük nedenimakinenin insanelinin dayanamayacağı sıcaklıkta suyla çalışıyor olması gerçeğiydi.Dolayısıyla bulaşık makineleri tabak ve bardakları temizlemekle kalmıyoraynı zamandamikropları da öldürüyordu. Satışlar yine de hissedilir ölçüdeartmadı.Bulaşıkmakinesi piyasası ancak savaş sonrası refahın, kocadan veçocuklardan bağımsız olarak boş zamanı, çekiciliği ve ben duygusunuAmerikalı ev kadının esas kaygıları haline getirdiği 1950’lerin başlarındaaçılacaktı.

TeflonKapKacak:

1954,Fransa

Teflonun bir Amerikalı kimyagerin tesadüfi bir buluşu olmasına karşınancak Fransızlar dünyanın ilk yapışmayan Teflon kızartma tavasını üretti.Ürün Paris’te daha yeniyken önceden yapışmayan bir pişirme yüzeyininmümkünolmadığına inananAmerikalı üreticiler bu üründen sipariş vermekiçinitişipkakıştı.

Teflonunhikâyesi1958yılındaBaltimore’dakiküçükbirakşamyemeğiylebaşlar. United Pres International’ın dış muhabiri Thomas Hardie Paris’tenyeni dönmüş bir arkadaşının yemek davetini kabul etti.Yemek, arkadaşınıntereyağı ya da sıvı yağ kullanmamış olmasına rağmen yemeğin hiçbirparçasını yapışmadığı şaşırtıcı bir Fransız tavasında hazırlanmıştı. HardieFransızlarıntefaldiyeadlandırdığınıöğrendiğitavanınastarınahayrankaldı.Gerçi ürünün kendisi endüstriyel amaçlarla Teflon adı altında Du Ponttarafından imal edilmiş bir Amerikan plastiğiydi. Hardie böyle bir tavanınnedenAmerika’damevcutolmadığınahayretetti.

Hardie Fransa’ya uçtu. Paris’in dışındaki Tefal fabrikasında şirketin başıMarc Gregoire ile buluştu. Gregoire Teflon ismini ilk olarak 1950’lerdeendüstriyelkullanımiçinDuPontplastiğindenincebirtabakayıalüminyumayapıştırmanın bir yolunu geliştiren bir arkadaşından duymuştu.Çok heveslibir balıkçı olan Gregoire palangasını yapışmasını ve dolaşmasını en azaindirmekiçinbumaddeyleastarlamayabaşladı.Karısınınaklınaisebununlapişirme kaplarını astarlama fikri geldi. Karısını ricasıyla Gregoire bir tanekızartma tavasını astarladı ve sonra bir tanesini daha. BuHardie gelmedenbirkaçseneönceydi.Şimdi iseFransızdükkânlarıyıldabirmilyondan fazlateflonastarlıtavasatmaktaydı.

Hardie elindebirkaç tavayla vedebumucizeürününAmerika sahillerinehâlâvurmamışolmasınaşaşırarakAmerika’yageridöndü.Takipedenikiyılboyunca ülkenin önde gelen her mutfak eşyası üreticisiyle görüştü. Hiçbirikonuyaenufakbirilgigöstermedi.TeflonpişirmekaplarıiçinbirAmerikanpazarınınvarolduğunainandığındantelgraflaGregoire’dankendisineüçbintava göndermesini istedi. Tavalar gelir gelmez de yüz büyük mağazayabedavanumunevetalimatgönderdi.Amahiçbiralıcıdansiparişgelmedi.Nedeolsahiçkimseyapışmayanbirtavanınmevcutolduğunainanmıyordu.

NihayetNewYork şehrindeMacy’sHeraldSquaremağazasındakimutfakeşyaları alıcısını iki yüz adet tava almaya ikna etti. 6.94 dolar olarakfiyatlandırılmıştavalar15Aralık1960’daşehrinenşiddetlikarfırtınalarındanbiriyle boğuştuğu bir günde satışa çıktı. Şehri neredeyse yarımmetre karlakaplıydı ve cıva eksi on iki derece üzerinde titremekteydi. Yine de New

YorklularkalabalıkbirşekildefırtınayakarşıdayanıpMacy’s’indeposunuikigündeboşalttı.Mağazadahafazlatavaiçinçırpınmayabaşladı.AynışekildeAmerikalı ev kadınları da. Paris fabrikası artık Amerikan talebinikarşılayamadığındanHardiekendişirketinikurdu.1961yılındadaTimonium,Maryland’de tam otomasyona geçmiş fabrikasını inşa etti. O zamana kadarherAmerikanmutfakgereçleriüreticisideteflonastarlıpişirmemalzemeleriüzerinekendifabrikalarınıkurmayıplanlamaktaydı.

Mutfağa yeni bir öğe katılmıştı artık. Bütün bu olan bitenler,buzdolaplarında ve klimalarda kullanılan türden soğutma gazlarıyla deneyyaparken teflonu şans eseri keşfetmiş olan tatlı dilliDuPont kimyageriDr.RoyPlunkett’ınçokhoşunagitti.

6 Nisan 1938 sabahı Du Mont’un New Jersey’deki laboratuvarındageceleyin depolanmış bir konteynırı inceledi. Soğuk gazla dolu olmasılazımdı. Ama onun yerine yeni gaz konteynırın kenarlarında mum gibikatılaşarak donmuştu. Bu maddenin kayganlığı ve üzerine uyguladığıaşındırıcı bütün kimyasallara karşı dayanıklılığı Plunkett’ı hayretler içindebıraktı.

Bu bileşime kimyasal isminin (tetrafluoroethylene) kısaltılmışı olarakTeflonisminiverdi.

GuinnessRekorlarKitabısonradanteflonu“statikvedinamiksürtünmekatsayısıbilinenherhangibirkatımaddeninsahipolduğuenaşağıdüzeydeolan”dünya üzerindeki en kaygan maddesi olarak listeleyecekti. Kayganlığı,sıcakça bir odada birbirlerine sürtünen iki buz kalıbınınkine eşdeğer olarakölçülmüştü.OnyıllıkilâvebiraraştırmadansonrabuDuPontkimyasalı1948yılındaendüstriyelkullanımiçintakdimedildi.Ozamanlarteflonunkızartmatavalarınakonmasınailişkinhiçbirkonuşmageçmemişti.

Günümüzde ise teflon uzay kıyafetlerinde ve bilgisayar mikroçiplerindekullanılmaktadır. Kalbe giden damarlar teflonla yenilenmektedir ve birroketin dünyanın atmosferine yeniden girdiği bir esnada teflon ısı kalkanıvazifesi görmektedir. Öte yandan Özgürlük Heykeli’nin yaşlanmasınıönlemekadınaonbeşbinadetekyerindeteflonkullanılmıştır.Evdolaylarınagelirsek, ampullerde titremeyi ve bir arabanın frenlerinde ise sürtünmeninsebep olduğu yıpranma ve yırtılmayı en aza indirmek amacıyla teflon astarmevcuttur.BukeşfiiçinDr.RoyPlunkett1985yılındaUlusalMucitlerŞerefListesinegirmeyehakkazanmıştır.

KahverengiKeseKâğıdı:

1883,Philadelphia

Kesekâğıdındandaha sadevedaha işlevsel az şeyvardır.Picassoonların

üzerinderesimyapardı.RessamSaulSteinbergdesüslümaskeleriniyaratmakiçin onlardan kullanırdı. Diğer yandan Amerikalılar yılda kırk milyaroranında onlardan tüketmektedir. Kese kâğıdı gibi sade ve vazgeçilmez biricadınsadeceyüzyıllıkolmasıoldukçaşaşırtıcıdır.

Kahverengi kâğıttan alışveriş torbasının mucidi Charles Stilwell 6 Ekim1845’te Fremont, Ohio’da dünyaya geldi. On yedi yaşındayken BirlikOrdusu’na yazıldı ve İç Savaş’ta görev aldı. Terhisinden daha kısa bir süregeçmiştikiicatlarlaoyalanmayabaşladı.1883yılınınyazındaortayakoyduğuilk başarılarındankesekâğıtları üretenmakineydi.KesekâğıtlarıStilwell’inzamanından önce de mevcuttu ama eller yapıştırılıyorlardı; V şeklindekitabanları kendi başlarına düz durmalarını engelliyordu. Ayrıca kolaylıklakatlanılabilirveyakullanışlıbirşekildeistiflenilebilirdeğillerdi.

Stilwell’in tasarımı basit mühendislik harikasıydı. Düztabanlı, yanlarıkatlanabilir bu keseye Stilwell kendi kendi kendine açılan çanta anlamındaİngilizce“Self-OpeningSack”ifadesininkısaltılmışıolanS.O.S.isminiverdi( kese bir anda normal şekline açılabiliyordu). Kesenin hızlıca açılmasınısağlayan kıvrımlar ve köşebentleri aynı zamanda kesenin katlanıp temizceortadantoplanmasınadaolanakveriyordu.Amaonunbakkalavemarkettekitorba taşıyıcılarına cazip gelen özelliği dimdik durabilme ve kendi kendinetamamenaçılabilmekabiliyetiydi.

Stilwell kesesinin en büyük patlaması ise 1930’ların başlarındaAmerikansüpermarketinindoğuşuylagerçekleşti.Dahahiçbirdükkângerekyiyecekte,gerekeveşyalarındabukadargenişyelpazedeürünsunmamıştı.Vebunlarınhepsi mütevazı kahverengi keselerle taşınacaklardı. Amerika’nın giderekgenişleyen nüfusuna ayak uyduran süpermarketler de arttıkça buna orantılıolarakStilwell’indüztabanlıkeselerideçoğaldı.Çokyönlülüğü,kuvvetiveucuzmaliyetibukeseleriönceAmerikaçapındasonradadünyaçapındabirkurumhalinegetirdi.BugünAmerika’dasadece28,680süpermarketyılda25milyarkesesatınalmaktadır.

Charles Stilwell 25 Kasım 1919’daWayne, Pennsylvania’da hayata vedaetti.Amaölmedenönceoyaratıcızekâsımuşambayabaskıyapanbirmakine,yıldızlarınyerlerinigösterenhareketedebilenbirharitaveenazındandahabirdüzine başka beyin fırtınası tasarlamıştı.Gerçi kariyerinin şaheseri 279,505patentnumaralı,hemvazgeçilmezvehemdeeldençıkarılabilirkeseyiyapanmakinesiolmuştur.

Kibrit:

1826,İngiltere

ModerninsanınatasıHomoErectusateşitesadüfeseriikisopanınbirbirinesürtünmesiyoluylakeşfetti.Bir İngilizkimyageriolan JohnWalker’ınkaba

bir yüzeyin üstüne kibritin sürtünmesiyle anında ateşi üretmesi için ise 1,5milyon yıl geçecekti. İronik olarak bugün bizHomoErectus hakkında yinebuluşunu şans eseri gerçekleştirmiş JohnWalker hakkında bildiklerimizdendahafazlaşeybiliyoruz.

Başkamucitler ve bilim adamları kibrit yapmaya teşebbüs etmişti.KaydadeğerilksürtünmealetiBoylekibritiydi.

1669 yılında Hamburg’dan bir simyacı, Henning Brandt bir baz metalkarmasını altına dönüştürmenin eşiğinde olduğuna inanıyordu. Ama altınınyerinefosforelementinieldeetmişti.Hayalkırıklığınauğramıştıvebuluşunugörmezdengeldi.AmabuİngilizfizikçiRobertBoyle’ungözündenkaçmadı.1680’de Boyle fosforla astarlanmış kare şeklinde küçük bir kaba kâğıt veuçları sülfüre bulanmış tahta parçaları hazırladı. Katlamış bir kâğıdınarasındançekildiğindebuçöplertutuşuyordu.Bu,kimyasalkibritprensibininilkgösterisiydi.Ancakogünlerde fosfor çokazbulunduğundankibritlerdepahalı ve sınırlı miktarda bir yenilikten ibaretti. Ateşi çakıl taşının çeliğesürtündüğünde çıkardığı kıvılcımlarla yakan Avrupalılar bu kibritlerinvarlığındanhaberdarolanakadaronlarzatenortadankaybolmuştu.

1817 yılı kibrit çakmada daha dramatik bir teşebbüse sahne oldu. BirFransız kimyager üniversitedeki meslektaşlarına “ruhani kibriti”ni gösterdi.Bu kibrit havaya maruz bırakıldığında yanan, üzerine bir fosfor bileşimiuygulanmışbirparçakâğıttanmeydanageliyordu.Yanıcıkâğıtdaboşaltılmışcambir tüpün içinekapatılıyordu. İşte kibrit buydu.Kibriti yakmak isteyenkişinin sade tüpün camını kırması yeterliydi. Ama yanan ateşi nereyeuygulayacaksa hemen acele etmesi gerekiyordu, zira kâğıt parçası göz açıpkapatıncayakadarsönüyordu.DolayısıylaFransızkibritiyalnız ruhanideğilaynızamandadaçokkısaömürlüydü.Kişöhretideöyleoldu.

VesahneyeJohnWalkerçıktı.

1826’da bir gün Stockton-on-Tees’deki eczanenin sahibi Walker arkataraftaki laboratuvarında yeni bir patlayıcı üzerinde çalışıyordu. Tahta birsopanınyardımıylakimyasalkarışımlarınıkarıştırıyorkengözyaşışeklindebirdamlanın sopanın ucunda kuruduğunu fark etti. Walker hızlıca sopayıtemizlemekiçinbudamlayılaboratuvarınyerinesürtmeyebaşladı.Sopaateşaldıveböylecekibritdealevleriçindedoğmuşoldu.

Walker’ın günlüğüne göre sopanın ucundaki damla fosfor içermiyordu.Dahaziyadebirantimonsülfür,potasyumklorat,sakızvenişastakarışımıydı.JohnWalkerkendisineyedibuçuksantimlikkibritleryaptı.Bunları,ikiyüzyılönce simyacı Henning Brandt’ın da yaptığı gibi arkadaşlarını eğlendirmekiçinkababirkâğıdınortasındançekiptutuşturuyordu.

John Walker’ın bu buluşunu sermayeye çevirmek gibi bir niyeti olmuş

muydu,kimsebilmemektedir;ziraonunhiçpatentinialmadı.AmayedibuçuksantimkibritleLondra’dayaptığıgösterilerindenbirindeSamuelJonesadındabirgözlemcisözkonusuicadınticaripotansiyelinifarkettivebirkibritşirketikurdu.KibritlerinedeLucifersisminiverdi.Londralılarbututuşançubuklarıçoksevdi.Ticarikayıtlarıngösterdiğinegörekibritlerinortayaçıkmasıylaherçeşittütünkullanımıönemliderecedeivmekazandı.

İlkkibritlerkıvılcımlarçıkararakyanıyordu.Aynızamandaetrafaöylesinepisbirkokuyayıyorduki“Mümkünsegazıiçinizeçekmeyiniz.CiğerlerizayıfkişilerhiçbirşekildeLucifers’lerdenkullanmamalı”gibiuyarılarakutularınınüzerindeyerverilmişti.Ogünlerinyaygın inancınagöresağlığazararlıolansigaradeğil,kibritti.

Fransızlar da İngiliz Lucifers’lerinin kokusunu tiksindirici buldular. 1830yılında Charles Sauria adında Parisli bir kimyager fosfor bazlı bir yanmabileşiminiyenidenformüleetti.Dr.Sauriakibritinkokusunuyoketti,yanmasüresini uzattı ama istemeden de olsa “çene kemiği kangreni” diye bilinenölümcül bir hastalığa davetiye çıkardı. Fosfor yüksek derecede zehirliydi.Fosforlu kibritler debüyükmiktarlarda imal edilmekteydi.Yüzlerce fabrikaçalışanı vücudun kemiklerini bilhassa da çene kemiğini zehirleyen birkangrenolançenekemiğikangrenineyakalandı.Kibritlerininbaşlarınıemenbebeklerdedebusendromortayaçıkıpiskeletdeformasyonlarınasebepoldu.Tek bir paket kibriti çakmağın saldığı fosfor intihara teşebbüs ve cinayetişlemeiçinyeterliydi;herikiolaydaraporedilmekteydi.

Meslekitehlikeolarakfosforkangreni1911yılındaDiamondKibritŞirketitarafından ilk zehirsiz kibrit sunulana kadar hem İngiltere’de hem deAmerika’da işçilerin başına bela kesildi. Diamond kibritinde kullanılanzararsız kimyasal, fosforun seskusülfürüydü. Başkan Taft’tan da övgütoplayan insancıl bir jestle Diamond şirketi patent haklarından vazgeçti verakipfirmalarındazehirsizkibritlerdenüretmesineizinverdi.Sonradanşirket,birmeslekihastalığıortadankaldırdığıiçinitibarlıbirödülkazandı.

Diamondkibritibaşkabiratılımdahayaptı.Fransızların fosforlukibritlerien ufak bahaneyle ateş alıyor, sayısız kaza eseri yangına sebep oluyordu.İngiltere, Fransa ve Amerika’da çoğu yangın geceleri kibritlerin başlarınıkemirenfareleredayandırıldı.Diamondformülüisekibritinyanmanoktasını100dereceninüstüneyükseltti.Ayrıcazehirsizkibritlerinaçlıktankıvransalardafarelereartıkcazipgelmediğideneylerlekanıtlandı.

Emniyetli Kibrit: Alman kimya profesörü Anton von Schrotte’ın 1855’teicatettiğiemniyetlikibritindiğerkibritlerdenönemlibir farkıvardı:zehirli,yanıcı içeriğinin bir kısmı kibritin başında bir kısmı da kutunun çakmayüzeyindeydi.

İlk kibrit üreticilerinin başlıca endişesi kaza yangınlarına karşı emniyetüzerineydi. 1892 yılında Joshua Pusey adında Lima, Pennsylvania’dan biravukatkibritkutusuadınıverdiğikolaylığıicatettiğindeöncedentedbiralmagibi bir şeyi dikkate almadı. Pusey’nin kutularında ellişer kibrit mevcuttu,kimyasal yüzeyleri kıvılcımların sıkça diğer kibritleri de tutuşturduğukutunun iç kısmındaydı. Üç yıl sonra Diamond Kibrit Şirketi Pusey’ninpatentini satın aldı. Diamond kimyasal yüzeyi kutunun dışına taşıyarakdoksan yıldır değişmeden kalmış bir tasarımı gerçekleştirmiş oldu. Kibritüretimi 1896’da bir bira şirketi ürününün reklamını yapmak için elli binkutudan fazla siparişte bulunduğu zaman bir toptan satım işi haline geldi.Siparişin boyutuönceden elle kimyasala daldırılıp, kurutulan sonra toplanıpkutulara yerleştirilen kibritleri toplu üretecek bir makinenin yapılmasınızorunlukıldı.

Birafirmasınınsiparişiaynızamandakibritkutularıüzerinereklamkoymageleneğini başlattı. Küçük boyutta olmaları, ucuzlukları ve diğer ülkelerdenadirenbulunmalarınedeniylekibritkutularıpropagandaalanınadaçekildi.1940’larda Amerikan ordusunun psikolojik savaş dalı İkinci DünyaSavaşı’nın başlarında müttefik devletlerce tutsak tutulan uluslara moralyükselticimesajlar taşımaaracıolarakkibritkutularını seçtiler.ÜzerilerindeBirmanca,Çince,Yunanca,Fransızca, İspanyolca,Felemenkçe, İtalyancaveİngilizce mesajlar bulunan milyonlarca kutu Müttefik uçaklarıyla düşmanhatlarının arkalarına atıldı. Ve Filipinler’in işgali öncesinde yerli halkınmorali savaş dolayısıyla en düşük seviyedeyken Amerikan uçakları “Geridöneceğim- Douglas MacArthur” gibi vaatleri taşıyan milyonlarca kibritkutusuyağdırdı.

Günümüzde yalnızca Amerikalılar yılda yaklaşık iki yüz milyar kibritkutusundanbeşyüzmilyardanfazlakibritçakmaktadırlar.

Blender:

1922,Racine,Wisconsin

Popüler söylenceye göre “Pennsylvanians” grubunun lideri Fred Waringmeyveleri ve sebzeleri sıvılaştıran blenderi yutma rahatsızlığı olan birakrabasıiçinicatetmişti.

ButamolarakdoğruolmasadagruplideriWaringBlendor(isminherhangibir rekabete meyil vermemek için o ile telaffuzu konusunda ısrar etmiştir)ismindeki bir yiyecek sıvılaştırıcısının geliştirilmesini ve pazarlanmasınıfinanseetti.1930’lardaAmerikanhalkıbaşkabirşeydenziyadeonunWaringMixer şirketini tanıtım çabaları vesilesiyle bu eşsiz karıştırma aletiyletanışmıştır.

Ama Fred Waring’in hiçbir zaman yutma probleminden muzdarip bir

akrabasıolmamıştı.Derdideyiyeceklerikarıştırmaktanötefavoriiçkisiolankokteyli yapmaktı. Esasen Waring Blendor 1930’larda 29.95 dolaraçoğunluklabarmenleresunuldu.

Blenderin (önceden vibratör olarak bilinirdi) asıl mucidi ise Racine,Wisconsin’denPolonyaasıllıStephenJ.Poplawski’ydi.ÇocukluğundanberiPoplawski’nin içecekleri karıştırmak için aygıtlar tasarlamaya yönelik birsaplantısı vardı. Waring’in blenderi kokteyl yapmak için planlanmışkenonunki en sevdiği içecek maltlı milkshake hazırlamak için tasarlanmıştı.Zevklerinekadarfarklıolsadayollarınihayetindekesişecekti.

1922’de yedi yıl deneyden sonra Poplawski, bardak aşağıdaki bölmeniniçerisineyerleştirildiğindemaltlarıkarıştıran,“bardağınaltınamonteedilmişkarıştırıcıyasahip”ilkblenderdiyeyazarakbirblenderpatentialdı.

Fred Waring blenderini barmenlere sunarken Stephen Poplawski kendimikserini Amerika’daki her büfe tezgâhı için tasarlamıştı. Poplawski’ninyaşadığı yer olan Racine ise başlamak için en mükemmel yer gibigözüküyordu; zira Racine, büfelerdekimilkshakelerde kullanılan tozmaltınen büyük üreticisi olan Horlick AS’nin merkeziydi. Yıllar sonra 1953yılındaki patent davası esnasında ve şirketi OsterManufacturing tarafındansatın alındıktan sonra Poplawski şu itirafta bulundu: “1922’de karıştırıcıyımeyvevesebzelereuygulanabilirolarakdüşünmemiştim.”

VesahneyeyineFredWaringçıkar.

1936 yazında bir öğleden sonra grup lideri ve diğer grup elemanlarıManhattan’ın Vanderbilt tiyatrosundaki Ford radyosu yayınlarından birinibitirmişlerdi ki bir arkadaşları Poplawski’nin blenderlerinden biriyle gösteriyaptı. Arkadaşları bu aletin ülkedeki her barın standart bir özelliği halinegelebileceğini iddia etti. Fred Waring’den mali yönde destek istedi. Gruplideridekabuletti.

Mikser yeniden tasarlanıp adlandırıldı ve 1936 yılının eylül ayındaChicago’sFurnitureMart’takiUlusalRestoranŞovu’ndaWaringBelondoradıaltında sahneye çıktı. Köpüklü kokteylleri ve diğer buzlu bar içkilerinikarıştırmada hızlı ve kolay bir yöntem olduğuna dikkat çekilen Waring’inaletidağıtılaniçecekörnekleriyledeberaberStephenPoplawski’ninmaltlısütmakinesindençokdahafazladikkatçekti.

RonRico Rom Şirketi’nin barmenlere ve ev sahiplerine egzotik romlarınancak blenderle mümkün olduğuna dair ders verdiği baştanbaş tümAmerika’da yapılan reklam kampanyası Waring Blendor’unun gerçektenAmerikan halkının gözüne girmesini sağladı. 1950’lerin başına kadarblenderlerbarlarda,evlerverestoranlardaiçkikarıştırıcıolarakokadarsıkıcayerleşmişti ki ironik bir biçimde kek, püre sos karıştırma gibi mutfak

kullanımlarınayönelikpazarlamateşebbüslerihepsınıftakaldı.FredWaringev kadınını yeniden eğitmek için kendi yollara vurup hollandaise sos vemayonez tariflerinde blenderinin ne kadar yararlı olduğunu gösterdi. Amahalkhâlâkokteylistemekteydi.

Ev kadınını ayartmaya kararlı Waring Şirketi 1955 yılında tasarımcılartarafından renklendirilmiş blenderlerini takdimetti. 1956’dabuzkırıcı ilâveedildi.1957’dekahveöğütücübaşlığı.Ertesiyılisezamanlamaayarı.Satışlararttı.Tabiiblenderrekabetide.

Oster Şirketi “(Karıştırma Aşçılığı) Spin Cookery” üzerine bütünyemeklerinblenderlesunulduğuyoğunbirprogrambaşlattı.PerakendesatışdükkânlarındaSpinCookerykurslarıaçtılarveevkadınlarınadizidizi“JoanOster”tarifleripostaladılar.

1950’lerin sonlarında “Düğmeler Muharebesi” olarak bilinen bir endüstrisavaşıpatlakverdi.

İlk blenderlerin “düşük” ve “yüksek” olmak üzere iki hız seçeneği vardı.Oster bunlara “orta” ve “kapalı”yı (off) da ekleyerek düğmeleri iki katınaçıkardı.Birrakibiise“Doğrama”ve“Rendeleme”düğmeleriniortayakoydu.Bir diğeri ise “Küp küp kesme” ve “Sıvılaştırma” düğmeleriyle müşteritoplarkenbaşkasıdaaynı şeyi“Çırpma”ve“Püre”düğmeleriyleyapıyordu.1965 yılına kadar Oster sekiz düğmeyle övünmekteydi. Ama ertesi seneWaringdokuztaneyigetirdi.Birsüreiçin,blenderhermutfakişiniyapabilirgibi görünmekteydi. 1968 yılında bir ev kadını on beş farklı düğmeli birblender satın alabiliyordu. Ama bu endüstrinin içindeki çoğu insan blendersahiplerininbüyükbirkısmınınmuhtemelendüşük,orta,yüksekolmaküzeresadeceüçhızayarınıkullandıklarınıkendiaralarında itirafediyorlardı.Yinede rekabet çılgınlığı blenderleri (düğmeler bir yana) bir prestij sembolünedönüştürdü.1948’deAmerikalılarortalama38dolarasadece215.000blendersatın almışken 1970’te makine başına 25 dolar gibi ucuz bir fiyata127.500.000miksersatıldı.

AlüminyumFolyo:

1947,Louisville,Kentucky

Mutfak için alüminyum folyonun geliştirilmesine aslında sigaraları veşekerlerinemdenkorumaihtiyacısebepoldu.

1903 yılında gençRichard S.Reynolds tütün kralı amcasıR.R.Reynoldsiçin çalışmaya gittiğinde sigaralar ve tütün neme karşı ince kalay-kurşunlusaçlara sarılmaktaydı. Bu folyo teknolojisine hâkim olduktan sonra R.S.Reynolds Louisville, Kentucky’de U.S. Foil Co. adı altında kalay-kurşunambalajlarını tütün sanayine aynı zamanda da folyonun şekerleri parafinli

kağıttan daha sıkı sardığını gözlemleyen şekercilere sağlayan kendi işinikurdu. Hâlâ nispeten yeni ve kanıtlanmamış bir metal olan alüminyumunfiyatı 1920’lerin sonlarında aşağılara inmeye başladığında Reynoldsalüminyumusigaraveşekerambalajıolarakuyarlamak içinhemenhareketegeçti.

Reynoldsbuhafif,paslanmayanalüminyumunparlakbirgeleceğiolduğunainanmaktaydıvebüyüttüğüşirketiReynoldsMetalsevsahiplerineetkileyicibirilklerlistesisunmaktaydı.Alüminyumkaplamavepencereler,alüminyumteknelervealüminyumkaplar,tavalarvemutfakgereçlerigibirakipürünler.Ama alüminyumun yararlarınıAmerikalılara tanıtan asıl ürünüReynolds’ın1947tarihlibuluşuydu.Koruyucuambalajlarüzerineyirmiyıllıkuzmanlığınbiryanürünüsayılan0,0018cmkalınlığındakialüminyumfolyo.

Hafif, paslanmaz, toksik madde içermeyen bu ipince ürün ısıyı çabucakiletiyor,nemihapsediyorvebuzdolabındakiyiyeceklerikokuyaveışığakarşıkoruyordu.EveşyasıtarihçileriAmerikalarcaalüminyumfolyodandahahızlıvedahaolumlukarşılananbaşkaürünlervarsabilebunlarınçokazolduğunuöne sürmektedirler. Nitekim olağanüstü özellikleriyle bu mutfak ambalajıkazandığı itibar sayesinde Amerikalıları her çeşit alüminyum ürüne doğruçekmeyidebaşarmıştır.

Günümüzde alüminyum uzay programı; tıp dalları; inşaat ve iletişim,meşrubat ve konserve sanayisi gibi hayal bile edilemez sayıda kullanımalanına sahiptir. Zamanın egemen metaline göre teknik gelişme çağlarını(Demir Çağı, Bronz Çağı gibi) karakterize eden bilimsel geleneği dikkatealırsakbundanyüzyıllarsonraarkeologlar,yiyeceklerinintörenselmuhafazasıiçin kullandıkları folyoylaKuzeyAmerika sakinlerinin öncülüğünü yaptığı,1950dolaylarındabaşlamışbirAlüminyumÇağınıteşhisedebilirler.

MutfakRobotu:

1947,İngiltere

On yıl öncesindemutfak robotunun ve pahalı bir sürü taklidinin 1980’lerAmerika’sını bir mutfak robotu toplumuna dönüştüreceğini kimse tahminedemezdi. 1973 ocak ayındaki Chicago Ev Eşyaları Şovu’nda mutfakrobotunun örtüsü kaldırıldığı zaman ülkenin büyük mağazalarından satınalmacılar makinede üst kalite fiyat etiketi yapıştırılmış bir büyük versiyonblenderdenötebirşeygöremedi.Bununlabirlikteozamankiblendersatışlarıen yüksek seviyenin yakınındaydı ve fiyatları rekabete dayalı en düşükseviyedeydi.

Ancak İngiltereveFransa’damutfak robotubirçokprofesyonelveamatöraşçıiçinçoktanpahabiçilmezbirmutfakgerecihalinegelmişti.İngilizmucitKennethWood tarafından tasarlanan ve 1947’de Robot Kenwood Chef adı

altındapiyasayasürülenilkgüçlümakine,meyvesıkacağı,hamurkesici,unöğütücü, konserve açacağı, dilimleyici, rende, mikser, kıyma makinesi vesantrifüjgibitürlütürlüaksesuarlarlageldi.GerçiWood’unçokyönlümutfakrobotuAmerikanmutfakrobotunun(Cuisinart)orijinalörneğideğildi.ÖrnekFransa’dangelecekti.

1963’teFransızmucitveşefPierreVerdunkendimutfakrobotuolanRobot-coup’u takdim etti. Robot, tabanına ve kenarlarına yakın olarak dönenbıçaklarlasilindirbiçimindebirkaptanmeydanageliyordu.Bualetdahaçokprofesyonel aşçıların gözdesiydi; öte yandan 1971’de Verdun piyasayı biryoklamakiçindahaküçükveşıkMagimix’iyarattı.

O sene Connecticut’tan emekli bir elektrik mühendisi ve aynı zamandaamatörbiraşçıolanCarlSontheimerbirboşzamanprojesiarayışındaParisEv Eşyaları Fuarı’nı dolaşıyordu. Öğütebilen, doğrayabilen, kıyabilen,dilimleyebilen,püreyapabilen,tozhalinegetirebilenvekarıştırabilenbuufakalettençoketkilenenSontheimerAmerikaBirleşikDevletleridağıtımhakkınıeldeettivebirdüzinerobotuConnecticut’agetirtti.

Evdedemakineningüçlüyönleriniveeksiklikleriniinceledi,düzeltmekiçinilâveler geliştirdi ve makinenin her yenilenmiş halini karısına test ettirdi.Cuisinartadınıkoyduğueniyitasarımını1973ChicagoEvEşyalarıŞovuiçinhazırhalegetirdi.

Cuisinart’a ev eşyası satın almacıları tarafından ilgi gösterilmemesiSontheimer’ı yıldırmadı. Ülkenin bir ucundan diğer ucuna kişisel birkampanya başlattı. Amacı Amerika’nın en bilinen şeflerini ve yemekyazarlarını makinenin potansiyeline dair ikna etmekti. Sonuç olarak daCuisinart’ıdeneyenherkişininbirmutfak robotuhavarisihalinedönüşmesive haberin yayılıp gazete sütunlarına ve dergi makalelerine taşınması onuşaşırtmadı. Satışlar düzenli bir şekilde arttıkça rakip üreticiler de, blenderin“Düğmeler Muharebesi” dönemini anımsatarak rötuşlarla, ilâvelerle kendimutfak robotlarını öne sürdüler. 1970’lerin sonlarına yaklaştıkça yalnızCuisinart yılda yarım milyon makine satmaktaydı. Blender yine çoksatmaktaydıamaironikbirbiçimdemutfakrobotu,blenderiFredWaringveStephen Poplawski’nin asıl niyetleri olan içecek karıştırma aracı konumunaindirdi.

KonserveAçacağı:

1858,Waterbury,Connecticut

Metal konserve kutusunun doğuşuyla pratik ilk konserve açacağınınkiarasındayarımasırolmasıinanılmasıgüçbirşeydir.Peki,oelliyılboyuncainsanlarkonservekutularınınasılaçtı?

Konserve kutusu ya da ilk adlandırıldığı şekliyle “teneke kutu” 1810’daİngiltere’debirİngiliztüccarolanPeterDurandtarafındangeliştirildi.Devletsözleşmesine tabii Kraliyet Donanmasına erzak tedarikinde bu kutularkullanılıyordu.1817’deAmerika’dayiyeceklerimuhafazaetmeninbirçaresiolarak sunulmuş olsa da Birlik’in yirmi üç Kuzey eyaletininKonfederasyon’un on birGüney eyaletine karşı savaştığı 1861 yılına kadarhemenhemenyoksayıldı.AmerikanİçSavaşıaskeriyeninmuhafazaedilmişerzakihtiyacıvesilesiylekonserveyi-1812Savaşınınİngiltere’deyaptığıgibi-popüler hale getirdi. 1895 yılına gelindiğinde ise Amerikan bakkallarınınraflarındakonserveyiyeceklergörmeksıradanbirşeydi.

Ama Peter Durand’ın konserve kutuyu tasarlamasını sağlamış muhteşemzekâsı kutuyu açmak için özel bir araca gereksinim olduğu gerçeğini esgeçmişti. 1812’de İngiliz askerleri konserve yiyecekleri süngülerle, cepbıçaklarıyla ve eğer hiçbiri yaramıyorsa da tüfekle ateş ederek açıyorlardı.1824’teİngilizkâşifSörWilliamParry’ninKuzeyKutbu’nagiderkenyanınaaldığıdanakonservesininüzerindeşutalimatyeralıyordu:“Üstününetrafınıbirkeskiveçekiçyardımıylakes.”BazısavaştarihçilerideilkFransızşehriBayonne’da bir demirci tarafından tasarlanan süngünün (bayonet) esasındasilahtan ziyade bir konserve açacağı olarak kullanılmasının hedeflendiğiniiddiaetmektedirler.

1800’lerinbaşlarındaNewOrleans’taAmerika’nınilkkonservefabrikasınıaçanİngilizWilliamUnderwoodbileürününüaçmayayöneliközelbiraracınüretilmesini gerekli görmemişti. Evde hangi araç gereç varsa kullanın diyenasihatetmesidegünününstandardıydı.

Tabiibugafletherikikıtayadayayılacakdiyebirşeysözkonusudeğildi.İlk konserveler büyük, kalın çeperli ve çoğunlukla demirden olup bazeniçerdikleri yiyeceklerden de daha ağırdılar. Sör William Parry’nin danakonservesi boşken yarım kilodan fazla geliyordu. Ancak 1850’lerinsonlarındaçeliktenkonservekutularınınincelipgenelkullanımakatılmasıylakonservedahabasitbiraraçolmaimkânınakavuştu.

İlk patentli konserve açacağı (ev aletlerine ve silahlara karşı)Waterbury,Connecticut’tan Ezra J. Warner’ın 1858 tarihli icadıydı. Ama hâlâ ağır veürkütücübiraletdurumundaydı.Birazsüngübirazorakbüyükkavislibıçağıkonserveninkenarınaçakılıyorsonrakuvvetleçevresindedolaşılıyordu.Birelkayması “Ay!Of!Aman!”’dan daha fazlasına neden olabilmekteydi.Kendikonserve açma yöntemlerine alışık Amerikalı aileler Warner’ın icadınıgörmezden geldi. Warner’ın açacağı İç Savaş sırasında sadece Amerikanordusunca (konserve açacağı olarak) benimsenmesi sayesinde sönüp yokolmaktankurtuldu.

Konserve kutusunun kenarlarından geçirilen kesici tekeriyle bizim bugün

bildiğimiz konserve açacağı Amerikan mucit William W.Lyman’ın parlakfikriydi. Lyman buluşunun patentini 1870 yılında aldı. Konsept tasarımdadevrimsel nitelikteki alet büyük beğeni topladı ve uzun tarihi içerisindesadece bir tane önemli değişiklik kaydetti. 1925 yılında San Francisco’dakiStar Konserve Açacağı Şirketi Lyman’ın aletine “besleme çarkı” denilentırtıklı bir teker ekledi. Böylelikle açılan konserve ilk defa tekere karşıdöndürülmekteydi. Aralık 1931’de takdim edilen ilk elektrikli konserveaçacağının da temelini teşkil eden bu ilke modern konserve açacaklarındauygulanmayadevametmektedir.

Termos:

1892,İngiltere

Pikniklerinolmazsaolmazıvakumlutermosşişesiaslındasıcakkahveyadasoğuklimonatamuhafazaetmekiçindeğildahaziyadelaboratuvargazlarınıizole etmek için geliştirildi. Yirminci yüzyıl evlerine girmenin bir yolunubulanbirondokuzuncuyüzyılbilimselaparatıydı.

1890’larda“DewarMatarası”diyeadlandırılantermosunmucidiSörJamesDewartarafındanpatentihiçalınmadı.ZiraDewarbuluşunubilimselcamiayabir armağan olarak görüyordu. Orijinal şişe bugün Londra KraliyetEnstitüsündesergilenmektedir.Hernekadarvakumlutermosşişesiprensiptebasitgibigörünsedeoaslındaikiyüzyıldıryapımaşamasındaydı.

Bir vakumun izole edici özelliklerinin 1643’te İtalyan fizikçi EvangelistaTorriceli bütün termometrelerin öncüsü cıvalı barometreyi icat ettiği zamanfarkınavarılmıştı.Birkeremeydanagetirildiğindevakumumuhafazaetmevetermal açıdan iletken olmayan materyali (on yedinci yüzyılın ilk yarısındaçoğu Avrupalının hemen hemen hiç bilmediği lastik gibi) kabın içi ve dışıarasındayeralanbütünirtibatnoktalarınıkapamadakullanmatermoslailgilikarşılaşılanilkproblemlerdendi.

1892yılındaJamesDewarbaşarılıbir şekilde,havasıalınmışbirboşluklasızıntıyıönleyenyalıtılmışcamdaniçvedışçeperleresahipbirkapmeydanagetirdi. Ayrıca ışımayla ısı transferini azaltmak için de iç camı gümüşlekapladı.Bilimadamlarısabitsıcaklılardaaşılarıveserumlarıdepolamadavehatta nadir bulunan tropik balıkları taşımada Dewar’ın matarasındanfaydalandılar. Dewar’ın İngiliz bilim kurumuna bu armağanı Almanasistanınınşansbiletihalinegelecekti.

Dewar için laboratuvar mataraları bilimsel cam malzemeler yapımındauzman bir Berlin firmasının ortağı olan profesyonel cam üfleyici ReinholdBurger tarafından imal ediliyordu.Vakumlu şişenin ticari anlamdakullanımalanını genişletmeyi başaran Burger’dı. Şişenin hassas cam kenarlarınıkorumak için dışını metalden yaptığı (Dewar’ın modelinde yoktur) daha

küçükçe bir ev versiyonunu tasarlayarak 1903 tarihli Alman patentinigarantilemiş oldu. Bir yandan matarasına isim arıyorken diğer yandan daürününüreklamınıyapmayaçalışıyordu.Vebiryarışmadüzenledi;bunagöreen yaratıcı ismi bulan kişiye para ödülü verilecekti. Kazanan “ısı”anlamındakiYunancaTermosoldu.

1906’da Berlin’e seyahat eden Amerikalı iş adamı William B. Walkertermosa hayran olmuştu ve üç ay içerisindeAmerikaBirleşikDevletleri’netermos ithal etmeye başladı. Kampçılar, avcılar ve ev kadınları termoslaraöylebirhücumettilerkiWalkerAlmanpatenthaklarınıelegeçiripAmericanThermosBottleCompanyofNewYok adı altında kendi imalat işini kurdu.Birlitreliktermos7.50dolara;yarımlitrelikde5dolarasatılmaktaydı.

Lider sanayicilerin söylediğine göre mataraların bir zamanlar tarihtekiönemli şahsiyetlerce kullanılması ve takdir edilmesi termosun çabucakbenimsenmesine katkı sağlamıştır. Başkan William Taft Beyaz Saray’datermos kullanırdı; Sör Ernest Shackleton Güney Kutbu’na, Teğmen RobertPeary de Kuzey Kutbu’na giderken yanlarına birer termos almışlardı; SörEdmundHillary iseyanında termoslaEverestDağı’naçıkmıştıve termoslarWright Kardeşlerle ve Kont Zeppelin’le havalarda bile uçmuştu. Seçkinkişilerin ellerinde resmedilen, keşif üzerine gazete ve dergi makalelerindebahsi geçen termos Madison Caddesi’nin (Amerikan reklamcılık dünyası)yardımı olmaksızın nispeten kısa bir süre içerisinde hakkındaki olumluyorumlarlabirlikteçoksayıdabasınorganındakendineyerbuldu.Amerikanhalkının bakış açısına göre eğer termos ta dünyanın öbür uçuna taşınacakderecede güvenilir ise o zaman pikniğe götürdükleri çorbayı da rahatlıklasıcaktutabilirdi.

1970 Haziranına kadar “Termos” ismi tescilli bir ticari markaydı. Rakipüreticiler arasındaki uzunca bir mahkeme mücadelesinden sonra Amerikanmahkemeleri“termosİngilizcedebircinsisimhalinegelmiştirveşimdidebircinsisimdir”diyehükmetmiştir.

EkmekKızartmaMakinesi:

1910,AmerikaBirleşikDevletleri

MÖ2600’lerdeMısırlılarekmekpişirmeyebaşladıklarındanberidirkiinsankızarmış ekmek yemektedir. Gerçi bugün ekmek kızartmanın nedenlerigeçmiştekindenfarklıdır.

Mısırlılarekmeğitadınıveyadokusunudeğiştirmekiçindeğilbirmuhafazayöntemiolaraknemdenarındırmakiçinkızartmaktaydılar.GayetbasitçedahaazküfvesporbarındıranbirdilimkızarmışekmeğinMısırmutfağındakirafömrüdahauzundu.

Dörtbinyıldanfazlabirsüredirdünyanınheryerinde insanlarMısırlılarınyaptığı gibi ekmeği bir çatala batırıp ateşin üzerinde asılı tutarakkızartmaktaydı. On sekizinci yüzyılda İngilizlerin ve Amerikalılarıngeliştirdikleri “ekmek kızartıcı” alet bile ekmeği ateşin üzerinde sıkıştıranuzun saplı, kabaca birbirine bağlanmış çatallardan başka bir şey değildi.Ateşin kestirilemeyen hareketlerini hesaba katarsak her dilim kızarmışekmeğineşsizbirgörüntüyesahipolmasıkaçınılmazdı.

On dokuzuncu yüzyılda bir ekmek kızartma devrimi diye müjdelenenmakinedekızarmışekmekdilimlerinibirbirinebenzetemedi.EkmekkızartmafırınıdiyeadlandırılanaletAmerika’dadüzenliolarakimaledilenilkekmekkızartma makinesiydi. Teneke ve tellerden kafes şeklinde yapılmıştı vekömürleçalışanocağınüstüneoturtuluportasınayatırılmışdörtdilimekmekalıyordu. Ateşten yükselen ısının giderek ekmeğin bir tarafını karartmasıdikkatliceizleniyor,zamanıgeldiğindeekmeğinöbürtarafıçevriliyordu.

İlk elektriğin sonra da zamanlayıcıların ortaya çıkması ise bütün bunlarıdeğiştiriverdi.

Yeni yüzyılla beraber elektrikli ekmekkızartıcıları da çıkageldiler.Bunlarçıplaktellerdenoluşturulmuş,üzerikapatılmamışiskelethalindeyapılardı.Isıkontrollerimevcutdeğildidolayısıylaekmeğinhâlâanıanına takipedilmesigerekiyordu.Amaelektrikliekmekkızartmamakinesininbirbüyükavantajıvardıkiodagününherhangibiranındacanıkızarmışekmekisteyenkişininartıkbütünocağıyakmasınagerekkalmamıştı.1910yılınınyazındaSaturdayEvening Post gazetesinde bir Westinghouse reklamı, firmanın elektriklimodelinin bu özelliğiyle müşteri toplamaya çalışmaktaydı: “Artık kahvaltıiçinmutfağa gitmenize gerek yok!Günün ve gecenin her saati hizmetinizehazır!”Reklammetnisadecefişiniprizetakmaylamakinenin“evinherhangibir odasında” kullanılabileceğini vaat ediyordu. Sunulan rahatlık ve lüksinsanlarınhoşunagitti;çoğuzenginaileheryatakodasınabirekmekkızartıcıyerleştirdi.8.95dolarasatılanbustatüsembolleriisehâlâekmekdilimlerininelletersdüzedilipbaşlarındabeklenmesinigerektirmekteydi.

Pop-up Ekmek Kızartma Makinesi: Bu kullanışlı ürünün ortaya çıkışnoktasıStillwater,Minnesota’dabirfabrikadır.BirinciDünyaSavaşısırasındabaşmakinistCharlesStrite şirketkafeteryasındasunulanyanmışekmeklerleilgili bir şeyler yapmaya karar verdi. Devamlı bir insan dikkatine ihtiyaçduyulmasının önüne geçmek isteyen Strite makineye değişken birzamanlayıcıveyaylarilâveetti;29Mayıs1919’dadapop-upekmekkızartmamakinesiiçinpatentinialdı.

ArkadaşlarınınmaliyöndendesteklediğiStrite,Childsrestoranlarzincirinegönderilecek ilk yüz adet elle monte edilmiş ürünün yapımını denetledi.Yenidenbirmekanikayarıngerektiğimakinelergerigönderildi.Topluhalde

kızarmış ekmeklerle içli dışlı olan restoranlar ise bu pop-up prensibini çoksevdilerveStrite’ınmakinesindekipürüzlerigidermesinisabırlabeklediler.

1926’da ev için ilk pop-up ekmek kızartma makinesi olan Toastmastersahneye çıktı. Makinenin arzu edilen kararma derecesine göre zamanlamaayarı vardı ve kızarmış ekmek önceden seçilen duruma geldiğinde makinetarafındanbirazzorladaolsadışarıçıkarılıyordu.Alethalkınilgisiniöylesineçektiki1927yılınınmartayıUlusalEkmekKızartıcıAyıolarakilânedildi.SaturdayEveningPost’un5Marttarihlibaskısındakireklam“Buyeniharikabuluş mükemmel kızarmış ekmeği her daim yapar! İzlemeksizin!Çevirmeksizin!”diyevaatetmekteydi.

Buisetamolarakdoğrusayılmazdı.

Birbirini izleyen her kızartılan dilimle makinenin işleyen ısı derecesi degiderek artmaktaydı. Toastmaster daha soğukken koyulan ilk dilim azkızarmış olarak çıkıyordu. İkinci ve üçüncü dilimler genelde arzu edilenşekildeydi. Dördüncü ve sonrakiler ise giderek kararmaktaydı. Garantibelgesinde kullanım kılavuzu makinenin önce ekmeksiz olarak ısınmayabırakılmasınıvesonratekraryavaşçasoğutulmasınıtavsiyeetmekteydi.Amabunlar teknisyenler tarafındançözülecekufak tefekproblemlerdi.Böylelikleotomatikekmekkızartmamakinesideimdadayetişti.

DüdüklüÇaydanlık:

1921,Almanya

Çaydanlıklar da, düdükler gibi ilkel kabilelerce kullanılmaktaydı.ArkeologlarMayakalıntılarıarasındaikibinyıllıkçokağızlıkilkaplarbuldu.Su bir delikten çıkarken bir diğeri hafiften ince bir ıslık sesi çıkarıyordu.Bunların tarihin ilk çaydanlıkları olup olmadıkları bilinmemektedir. Amatarih, 1921’de bir Alman çaydanlık fabrikasında dolaşırken mutfakmalzemeleri yöneticiliğinden emekli olmuş New Yorklu Joseph Block’unaklınaböylebirfikirgeldiğinikaydetmiştir.

New York’ta büyüyen Block babasını pişirme devresinin sonunda ıslıkçalan basınçlı bir patates pişirme kabını tasarlarken izlemişti. Yıllar sonraWestphalia,Almanya’dakiçaydanlıkfabrikasındaykendezihnindebirdenbuanısıcanlandıvebirdeğişiklikyapılabilirdiyedüşündü.Block’un fikrindenetkilenen fabrika otuz altı adet düdüklü çaydanlık üretti. Bu çaydanlıklarBerlin’dekiWerheim’s mağazasında sabah dokuzda satışa sunuldu ve dahaöğlenolmadantükendi.

ErtesiseneçaydanlıkAmerika’dabirChicagoeveşyalarıfuarındagörücüyeçıktı. Hafta boyunca Block devamlı ıslık çalan bir çaydanlıkla en az birgösteriyaptı,amasesmüşterileridiğersergilerekaçırmadanönceçoğusipariş

vermişti.NewYork’takiWanamaker’smağazasıkırksekizçaydanlıkaldıveıslıkçalanbirdolarlıkyeniliğinbaşkatezgâhlardanmutfakeşyalarıbölümünesürüyle müşteri çektiğini fark etti. Emekli Joseph Block ise yeniden işedönmüş, kendini ülke çapındaki mağazalara ayda 35.000 adet düdüklüçaydanlıksatarkenbulmuştu.

BuluşununAmerikanmutfağınaçokdabüyükbirkatkıdabulunmadığınıiseilkolarakBlock itirafetti.Amaçaydanlıkyüksekperdedensesinidinlemekiçin duran insanların dudaklarına bir gülücük kondurmayı başarmıştı.Özellikleçocukların.HattaonlarıntepkisiMayalıçocuklarınkendiıslıkçalandeliklikaplarınaverdiğitepkininbirerkopyasıbileolabilirdi.

KahveCezvesi:

1800,Fransa

Kaldi isimli Etiyopyalı bir keçi çobanınMS 850’deki keşfinden bu yanakahve sevilen bir yiyecek (dört yüz yıl çekirdekleri çiğnendi) ve içecektir.Amacezvegibikahveyapacakbir ticarialetmevcutdeğildi.Taki1800’deFransızsüzgeçlikahvecezvesi(biggin)çıkanakadar.Aradakiyüzyıllardaiseaşırı derecede kahve tüketen ülkelerin çoğunda insanlar içeceklerini sadecekahve çekirdeklerini kaynatıp karışımı da kendi tasarımları bir filtredengeçirerekhazırlarlardı.Telvepoşetlerindekistandartbirtalimatkahve“güzelkokan”’akadarkaynatılmasınısöylemekteydi.

Biggin yani süzgeçli cezve ise basit olsa da hoş karşılanan bir mutfakaksesuarıoldu.

OndokuzuncuyüzyıldaFransızeczacıR.Descroisillestarafındanyaratılancezveikiincemetal–aynızamandateneke,bakırveyakalay-kaptanmeydanageliyordu. Bu kaplar filtre denilen delikli bir plaka tarafından ayrılıyordu.1850 civarında Fransız imalatçılar ilk porselen kaplamalı cezveleri depiyasayasürdü.

Biggin’in ilk Amerikan versiyonunun patenti 1873 yılında alındı. Tekhazneli silindir telve ve sıcak su karışımını aşağıya bastıran ve böylelikletelveninkabındibindekalmasınısağlayanbir filtreyesahipti.Amamaaleseffiltre her zaman kabın kenarlarına tam oturamayabiliyor ve sonuç olarakiçecekdetelvelikalabiliyordu.Buproblembirkadını,onadahaiyibirfincankahveicatettirecekderecedesinirlendirmişti.

DüdüklüTencere:

1679,İngiltere

12 Nisan 1682 akşamı Londra’daki bir yemekli davette KraliyetCemiyeti’nin saygıdeğer üyeleri daha önce hiç yemedikleri ve aynı şekilde

herhangibirbaşkasınındayemediğibiryemeğeoturmuşlardı.Oradadavetlibulunan,buhargücününöncüsüotuzbeşyaşındakiFransızmucitDenisPapinyemeğibizzatkendisiensonharikası“buharlıöğütücü’’dehazırlamıştı.

Gazları yöneten yasaları formülleştirmiş meşhur İrlandalı fizikçi RobertBoyle’un bir asistanı olan Papin kendi buharlı öğütücüsünü 1679’dageliştirmişti. Bu, pişen sıvının kaynama noktasını yükselterek iç buharbasıncınıarttıranemniyetsupabıvesıkıcaoturankapağıylametalbirkaptı.

ButarihiyemektensonraCemiyet’indeğerliüyesimimarChristopherWrenbuharlıöğütücüsayesinde“enyaşlıveensertsığıretiartıkkörpevekalitelibiretgibiyumuşacıkvelezzetliyapılabilir,”diyeyazmıştı.Yemekteacabaneservisedilmiştidiyemerakedilebilir.Wrenkoyun,sığır,kuzu, tavşanetiveuskumru,yılanbalığı,fasulye,bezelye,kiraz,bektaşiüzümü,erikvegüvercingibi yiyecekleri buharda pişirmek için tarifler sunan “A New Digester”ismindebirkitapçığınbasılmasınaönayakoldu.

Kitapçıkta Papin kurnaz bir şekilde basınçlı pişirmenin yiyeceğin doğallezzetinivebesleyicideğerinidahafazlamuhafazaettiğinibelirtmişti.Bugünde yeni bir icadı bir sürü amaç için kullanma girişimleriyle (“bandwagoneffect”) sürü psikolojisine örnek teşkil eden yazarlar tatlıları, kokteylleri vepudingleribuhardapişirmeyöntemlerisunmaktadırlar.

Ve tarihin ilk düdüklü tenceresi patladı. Hem mecazi anlamda hem degerçek anlamda. Londralıların çoğu turna balığını ya da güvercini buhardapişirmek gibi fikre sıcak bakmamışlardı zaten. Ayrıca öğütücüden satınalanlar tariflerden denemeye kalktıkları çoğu zaman yemeklerini mutfakduvarında bulmaktaydılar. Açık ateşte sıcaklık derecesindeki iniş çıkışlarPapin’in kusurlu emniyet supabı için uygun değildi. Birtakım ciddi kazalarraporedildi.Bilimselalandaotoklavolarakkullanılmasınınharicindebasınçlıkaplar yaklaşık bir yüz elli yıl kadar bir süre unutuldu. Sonradan düdüklütencerenin tekrarortayaçıkmasındaparmağıolankişi iseFransaİmparatoruNapolyonBonapart’tı.

1810 yılında “bir ordu midesiyle hareket eder” diye ilan eden Napolyonbirliklerinemuhafazaedilmişyemektedariketmeninbiryolunubulmakiçinadeta kıvranmaktaydı. Hükümet de bu problemin çözümüne güzel bir ödülvereceğini açıkladı. Papin’in basınçlı tenceresinde biraz değişiklik yapanFransız şef Nicholas Appert yiyecekleri pişirmenin, sterilize etmenin vekavanozlamanın ilk pratik yöntemini geliştirdi. Bu muhafaza tekniğisayesinde Appert on iki bin franklık ödülün sahibi oldu. Ayrıca sunmuşolduğu yöntemler basınçlı tencereye karşı yeniden bir ilginin uyanmasınavesileoldu.

Üreticiler bugün daha yüksek emniyet standartlarına sahip olan düdüklü

tencerelerin epeyce satmasına rağmen yine de halkın onlara karşıdirenmelerinin başlıca sebebinin Papin’in dönemindekinin aynısı olduğugörüşündedirler.Yanibirpatlamakorkusu.

KâğıtBardak:

1908,NewEngland

Kâğıtbardağınhikâyesi1908’degirişimcimucitHughMoore’unbirbardaksaf,soğuksuverenporselenbirmakineyapmasıylabaşladı.SonradançıkanofislerdekicamdepolususebillerinebenzeyenMoore’unSuMakinesiüçayrıbölmeye sahipti: üst kısmı buz için; orta kısmı su için ve alt kısmı da boşbardaklar içindi. Her makinenin üzerinde hiçbir bardağın yenidenkullanılmadığınıbelirtenbirerişaretmevcuttu.Satılanürünsuydu;bardakiseönemsiz,arızibirşeydi.

New York’ta, Alkollü İçki Aleyhtarları Birliği Moore’un su makinesinihemendestekledi.Birlik(Anti-SaloonLeague)hergünbinlercedilidamağıkurumuşkişininsudanbaşkakuvvetlibiriçeceğeihtiyaçlarıyokken“korkunçayartma” ile karşı karşıya kaldıkları barlara sürüklendiklerini ifade edenilanlar dağıtmaya başladı. Ayıklığa geri giden yol ancak sokak köşelerineyerleştirileceksumakinelerindengeçmekteydi.

New York tramvay hatlarının transfer noktalarına birkaç su makinesiyerleştirildi.AmahiçkimseMoore’unsuyundansatınalmadı.ŞevkikırılmışMoore ise yeni kurduğu American Water Supply of New England (NewEnglandAmerikanSuTemini)isimlişirketinikurtarmanınyollarınıkarakaradüşünmekteydi.

Fırsat, sağlıkmüdürlüğümüfettişiDrSamuelCrumbine sayesindebelirdi.Ogünlerde insanlarkamuyaait yerlerde suyuayrı ayrı bardaklardanziyadenadiren yıkanan, hiç sterilize edilmeyen ve hasta ve sağlıklı herkesçekullanılantenekekamışlarlaiçmekteydiler.Dr.Crumbinezatenkamuyaaitbukamışları yasaklatmak adına hararetli bir mücadeleye girişmişti. GirişimciMoore ile sağlık taraftarı Crumbine birbirlerine yardım edebilirlerdi. İşteburadadevreyeatılabilirkâğıtbardakgirmekteydi.

Finansal desteğin elde edilmesi güçtü. Moore’un başvurduğu herkeskazancadönüşenatılabilirbardakfikriylealayediyorveçoğuinsandaumumiteneke kamışların sağlığa bir tehdit oluşturduğuna inanmıyordu. Neyse kiMoore bu işe derhal iki yüz bin dolar yatıracak olan, uzun zamandır bukamışa karşı bir korku beslemiş, zengin, hastalık hastası New Yorklu birbankerlekarşılaştı.1909yılındaneredeysebirgecedeAmericanWaterSupplyof New England, Public Cup Vendor (Umumi Bardak Satıcısı) Şirketi adıaltındayenidendoğdu.

Bilimselatmosferdahaiyiolamazdı.AynıseneiçerisindeKansas,“hastalık,örneğin öncesinde veremlilerin içtiği aynı kaptan içen sağlıklı insanlara dabulaşmaktadır”şeklindebirifadeylesonaerenbiryasaylakamışıyasaklayanilk eyalet oldu.LaFayetteÜniversitesi’ndeki bir biyoloji profesörü de bazıumumi kamışlardan aldığı parçaları mikroskobunda inceledi ve mevcutmikroplarındehşetvericitürleriüzerinebirraporyayınladı.

Diğer eyaletler de peş peşe umumi kamışların kullanımını yasaklayanyasalar çıkarmaya ve kamuya ait yerlerde ayrı ayrı içecek kaplarınınkullanılmasını tavsiye etmeye başladılar.Moore şirketinin ismini İndividualDrinkingCupCompany (BireyselBardakŞirketi) olarakyenidendeğiştirdi.Demiryolları, okullar, ofisler artık sağlık olarak görülen kâğıt bardaklardansatınalmayabaşladılar.“Sağlık”halkındilinedüştüveMooreşirketininisminüçüncükezyenidendeğiştirdi:HealthKups(SağlıkBardakları).

Payreks(Borcam):

1915,Corning,NewYork

Günümüz kelimelerinin kaynaklarının peşindeki kökenbilimciler sıklıklaısıya dayanıklı cam, payreksin yaratıcısı Jesse Littleton tarafındanadlandırıldığıveYunanca“ocak”anlamınagelenpyrakelimesinedayandığıhikâyesini anlatırlar. Bu ne kadar mantıklı görünse de aslında söz konusuolağanüstü cam ismini daha mütevazı bir kaynaktan İngilizce turtaanlamındaki “pie” kelimesinden almıştır. Zira Corning Glass Workstarafındanimaledilenilkpayreksürünüyirmiüçsantimlikyuvarlakbirturtatabağıydı.

Gerçipayreksinhikâyesinibaşlatandaturtadeğildahaziyadepastadır.

1913’tebirsabahDr.JesseLittleton,NewYork’tayeralanCorningGlassWorks fabrikasındaki laboratuvarına elinde çikolatalı bir pastayla gitti vebunuçalışmaarkadaşlarınaikrametti.Onlardaiştahlayedileramakahvaltıdapastayenirmiydiki?

Littleton’ın sonradan anlattığına göre o da şöyle demişti: “Camdapişirilebileceğimisöylediğimdebanagülmüştünüz;iştealınsizedoğrudanbirkanıt.” Önceki akşam akümülatör kutusunun tas şeklindeki camdan altkısmını kesmiş karısından bunun içinde bir pasta pişirmesini istemişti.Esasında aşınmayan, ısıya dayanıklı cam on dokuzuncu yüzyılın sonundaAlmanya’da geliştirilmişti ve de çoktan kendisine endüstriyel kullanımalanları bulmuştu. Ama Littleton’dan önce hiç kimsenin aklına bu camıniçindepişirmefikrigelmemişti.

Corningpayrekspişirmekaplarının ilk serisini1916’dapiyasayasürdüvesankibilimselkuşkucularıdayanıklı camınbecerilerinedair iknaetmek için

ilkreklamlarındanbiriniNationalGeographicbilimseldergisindeçıkarttılar.Camda pişirme yeniliğinden çok etkilenen halk yalnız 1919 yılında 4,5milyon adet payreks ürünü satın aldı hemde o zamanlardaki cam eşyalarınkalın, ağır, hafiften rengi bozulmuş olmasına ve içinde sayısız çatlak vekabarcıkbarındırmasınarağmen.

Ama yemek pişirme fırınlamadan fazlasını içermektedir; Littleton dafarkınavarmıştıkieğerpayreks,pişirmemalzemelerialanındaesaslıbirrakipolacaksaocaküstününaçıkateşinededayanmalıydı.

Bir on yıldan fazla bir süre teknisyenler camı güçlendirmenin yollarınıaradılar; hızlı soğutmayla ve soğuk yağ banyolarına batırmayla deneyleryaptılar.Sayısızyenilgidensonraanidenhafifçecamınbileşiminideğiştirmetekniğinibuluverdiler.BunudaCorningbilimcilerinin camkaplardaki sekizbin kilo patatesten daha fazla haşlanıp kızardığı aylarca süren bir test etmedönemiizledi.

En nihayetinde 1936 yılında Corning bir seri ateşe dayanıklı payreksikamuoyuna duyurdu. Artık cam malzemeler fırınlamada olduğu gibipişirmede de kullanılabiliyordu. Isıya ve ateşe dayanıklı ürününmükemmelliğiteknikaltyapıyıdahabüyükbirsorunlamücadeleyesoktu:Çinporseleniizlenimiuyandırançocuğadayanıklı,kırılmazyemektakımı.YıllarsürendeneylerdenveonbinlercekırıktabaktansonraürünCorelleWareadıaltındasahneyeçıktı.

MikrodalgaFırın:

1952,AmerikaBirleşikDevletleri

MikrodalgafırınlapişirmeHomoErectus’unbirbuçukmilyonyılönceateşikeşfetmesindenberiyemekhazırlamadailk“tamamıylayeni”yöntemolaraktarifedilebilir.Buiddia,mikrodalgadapişirmedeneateşinnedeherhangibirateşli elementin doğrudan ve dolaylı hiçbir şekilde yemeğe uygulanmadığıgerçeğiyle doğrulanabilir. Saf elektromanyetik enerji yemekteki sumoleküllerini harekete geçirir; böylelikle pişirme için gereken ısıyı üretmişolur.

Mikrodalga enerji üreten manyetron ismindeki elektronik tüp mikrodalgafırın ortaya çıkmadan on yıl önce kullanılmaktaydı. Manyetron Sör JohnRandall ve Dr. H. A. Boot’un İngiltere’nin Birmingham Üniversitesi’ndetamamladıkları 1940 tarihli dâhice buluşlarıydı. İki bilim adamınındüşünceleri bir hindi nasıl kızartılmalıdan ziyade Nazilerin kazı nasılpişirilmeli sorusu üzerinde yoğunlaşmıştı. Zira manyetron İkinci DünyaSavaşısırasındaİngiltere’ninradarsavunmasınıntemelgereksinimiydi.

Mikrodalgaların iç ısısıyla yemek pişirme fikri ancak savaş yıllarından

sonraortayaçıktı;odatamamenbirtesadüfeseri.

1946 yılında bir gün Raytheon şirketinde bir mühendis olan Dr PercySpencer bir gofret için cebine uzandığı bir sırada manyetron tüpünü testetmekteydi.Çikolatanınyumuşak,vıcıkvıcıkbirşeyhalinegelmişolduğunufarketti.Mikrodalgalarınısıyaydığınıngayetfarkındaydı.Amagofretacabatüpten sızan radyasyona kritik derecede yakın mıydı? Hiçbir sıcaklıkhissetmemişti.MeraklandığındanvekafasıkarıştığındankirlenmişpantolonugibiküçükbirşeyyüzündenbilesiniribozulanDr.Spencerbirçantadolusupatlamış mısır çekirdeği getirtti ve bunları tüpün yakınında bir yereyerleştirdi.Birkaçdakikaiçerisindemısırlarlaboratuvarınyeriüzerindepatırpatırpatlamayabaşladı.

Ertesi sabahSpencerbu sefer laboratuvarabirdüzineçiğyumurtagetirdi.Bir kabın içinebir delik oydu, içerisinedebir yumurta yerleştirdi vedeliğimanyetronlaaynıhizayagetirdi.Çokyakınaeğilenmeraklıbirmeslektaşınınbirden yüzüne yumurta geldi. Spencer basıncın kabuğun patlamasına yolaçtığını ve dolayısıyla yumurtanın içten dışa doğru piştiğini hemen o ananladı.Eğer yumurta alışılmadık bir şekildemikrodalgayla böylesine çabukşekilde pişirilebiliyorsa neden diğer yemekler de pişirilmesin diye düşündüDr.Spencer.

Raytheon ticari birmikrodalga fırıngeliştirmeküzereyola çıktı vebirkaçyıl içerisinde boyut açısında buzdolabına benzeyen ama pişirme alanı dahamütevazı büyüklükte olan Radar Range isimli mikrodalga fırını piyasayasürdü. Radar Range mikro minyatürleşmenin ortaya çıkmasından önce herelektronikaletinyaşamışolduğubirproblemlekarşıkarşıyakaldı:Kütlesininbüyük bir kısmı vakum tüplerini, soğutma pervanelerini ve Medusa’nınsaçları gibi karmakarışık kabloları barındırmaktaydı. Bazı RadarRange’lerdenrestoranlarasatılmışolsada tüketiciyegöreürünhatırlanmayadeğmezdi.

1952 yılına kadar kimse evine bir mikrodalga fırın alamadı. Söz konususene ise Tapan Şirketi tarafından üretilen fırın iki pişirme hızına, açma-kapama düğmesine ve yirmi bir dakikalık zamanlayıcıya sahipti. 1295dolardan perakende olarak satışa sunuldu. Yüksek fiyatına rağmen Tapanfırını ve sonra da Hotpoint modeli 1950’ler boyunca mutfak eşyalarıfuarlarında eşi benzeri görülmemiş bir heyecan yarattı.Amerikalıların çoğuyemeklerinibirdenbiremikrodalgadapişirmeyebaşlamadı,amahergeçenyılfırınsatışlarıarttıvebugündebuartışeğilimiaynışekildedevametmektedir.

Plastik:

1900,AmerikaBirleşikDevletleri

Plastiğinilkzamanlarında,ürünsankibilimkurgufilmlerindenfırlamışgibi

gözüküyordu. Sıcak suda yıkanan plastik süzgeçler eğilip bükülüyordu.Plastik buzdolabı kapları biraz soğuğa maruz bırakıldıkların çatlayıpaçılıyordu. Sofra takımları için plastik tepsiler ise güneşli bir mutfaktayumuşayıperiyordu.

İnsanlar plastiğin suni olduğundan şikayet ediyorlardı ve kötü bir taklitolduklarından.Biraçıdandahaklıydılar.

Plastikesasındafildişininucuzbiryedeğiolarakgeliştirilmişti.Amerika’daplastik endüstrisi, 1868’de birNewEnglandlı fildişi bilardo topu üreticisiniciddibirfildişikıtlığıvurduğunda,onunfildişineuygunbiryedeğibulanaonbindolarlıkbirödülvereceğiniduyurduğuzamandoğdu.

Albany,NewYork’tangençmatbaacıJohnWesleyHyattyarışmayakatıldı.Selüloit ismini taktığıve1872’de ticarimarkaolarak tescil ettiğibirürünleödülükazandı.

Aslında Hyatt Selüloit’i kendisi geliştirmemiş; BirminghamÜniversitesi’nden doğa bilimi profesörü Alexander Parkes’tan 1868’de buürünün İngiliz patentini elde etmişti. 1850’lerde Parkes bir laboratuvarkimyasalınitroselüloz iledeneyleryapmaktaydı.Onukâfurlakarıştırdığındabileşiminsertamaesnekvesaydambirmaddeoluşturduğunukeşfetti.BunaParkesineadınıverdi.Maddeyiüretmekiçinbirimalatçıylabirlikteçalışmayabaşladıamakısabirsüreiçerisindedevrimyapacakvesinematografiyehayatverecekbuince,saydam,plastikfilmiçin1850’lerinbaşlarındapazaryoktu.ÖteyandanDr.ParkesfaydasızbiryenilikiçinpatenthaklarınıJohnHyatt’adevretti.

ÖdülparasıylaHyatt,Newark,NewJersey’defildişi taklidibilardotoplarıimalatınabaşladı.AmaSelüloidintekbirkullanımıolamayacakderecedeçokyönlübirbileşimolduğunundafarkınavardı.

1890yılınakadarSelüloitgünlükbirkelimehalinegelmişti.Gömleklerininyakaları,manşetleriveönleri,siliniptemizlenenselüloittenyapılmışerkeklerselüloit toplarla bilardo oynamaktaydı. Kadınlar ise selüloit taraklarını, elaynalarınıvetakılarınıgururlasergilemekteydi.Yaşlılarilkselüloittentakmadişlerinitakmaya;çocuklarsadünyanınilkselüloitoyuncaklarıylaoynamayabaşladı.Fildişibilehiçbirzamanbukadarpopülerolmamıştı.

Selüloitdünyanın ilkplastiğiydivealtınçağınıyaşamasınavesileolan ikimuazzamgelişmegerçekleşti.AmerikalımucitGeorgeEastman1889yılındakendisineaitKodakkameralarınayerleştirdiğiselüloitfotoğraffilminitakdimetti. Sonra da Thomas Edison selüloit şeritlerden hareketli resim deyapılabileceğiniortayakoydu.

Herhangi bir oda sıcaklığında dünyanın ilk plastiğinin performansı

hayranlık uyandırıcıydı; bilimkurgu kâbusları ise ancak üreticiler plastiğimutfağınaşırısoğuğundavesıcağındadakullanımasunduklarındabaşladı.

Gerçi yeni bir plastik atılımı ufukta belirmek üzereydi: görünüş itibariyleçok dayanıklı bir materyal olan Bakalit, özel tasarlanan her renkte imaledilebilirdivenaylonçoraplarınveTupperware’ingeliştirilmelerineönayakolacaktı.

6.BölümEvİçindeveÇevresinde

Kalorifer:

1.Yüzyıl,Roma

Miladi dönemin başında Romalı mühendisler, ilk merkezi ısıtma olarakbilinenyeraltıısıtmasistemlerinigeliştirdiler.StoikdüşünürvedevletadamıSeneca yazılarında bazı asilzadelerin evlerindeki “yumuşak ve düzenli birısıyı eşit derecede bütün eve yönlendirmekve yaymak için duvarların içineyerleştirilmiştüpler”’denbahsetmektedir.Pişmiştopraktantüplerbodrumdakiodun ya da kömür ateşinden sıcak buharı taşımaktaydı. Yeraltı ısıtmasisteminin arkeolojik kalıntıları Roma kültürünün bir zamanlar egemenolduğuAvrupa’nınherbölgesindeortayaçıkarılmıştır.

Işıma yoluyla ısınma rahatlığı ise sadece soylulara mahsustu ve Romaİmparatorluğu’nun yıkılmasıyla yeraltı ısıtma sistemi yüzyıllarca ortadankayboldu. Karanlık çağlar boyunca insanlar ateş etrafında toplanıp kat katpostlaryadakumaşlaraltınasaklanmagibiilkelinsanyöntemleriyleısındı.

On birinci yüzyılda geniş şato odalarının merkezine konumlandırılmışbüyük şömineler popülerdi. Ancak yapıları ısının yaklaşık yüzde sekseninibacadan dışarıya kaçırdığı için, insanların yine şöminenin yakınındabirbirlerinesokulupoturmalarıgerekmekteydi.Kimişöminelerde,alevlerininbirkaçmetrearkasındakildenvetuğladanyapılmışbüyükduvarlarvardı.Buduvarlar ısıyı emerve sonra ateş sönmeyebaşladığında ısıyı tekraryayardı.Amabumantıklıfikirdenonsekizinciyüzyılakadarnadirenyararlanıldı.

Daha modern bir proje ise Paris’teki Seine Nehri’nin üzerinde yer alanLouvre’u ısıtmak için, bu görkemli sarayın birmüzeye dönüştürülmesindenbir asır kadar öncesinde gerçekleştirildi. Fransız mühendisler 1642’deLouvre’un bir odasına ateşin çevresindeki kanalların arasından odasıcaklığındakihavayıemen,sonrasındaiseısıtılmışşekildeodayatekrarsalanbir ısıtma sistemi kurdular.Defalarca kullanılan hava doğal olarak sonundabayathalegeliyordu.Mucitlerinindışarınıntazehavasınıısıtmakiçinçözümbulmasınaisedahayüzyılvardı.

Çok sayıda insanı etkileyecek ev ısıtmasındaki ilk büyük devrim onsekizinciyüzyılAvrupa’sındakiSanayiDevrimiilegeldi.

Buharenerjisivebuharlaısıtma,toplumlarıdeğişimeuğrattı.JamesWatt’ınbuharlımakinelerüzerineyaptığıöncüniteliğindekideneylerindensonra,biryüzyıl içerisinde borularla iletilen buhar, okulları, kiliseleri, mahkemeleri,

toplantı salonlarını, seraları ve zenginlerin evlerini ısıtmaktaydı. Yüzeylericayır cayır yanan istim boruları havayı aşırı derecede kavuruyor, etrafa dayanmış toz kokusu yayılıyordu. Ama bu, elde edilmiş sıcaklık gibi birkonforunyanındaönemsizkalıyordu.

OaraAmerika’dakiçoğuevde,AntikRoma’dakiyeraltı ısıtmasınabenzerbir sistem vardı. Bodruma yerleştirilmiş büyükçe bir kömür kazanı ısınmışhavayı belli başlı odalara üzerilerinde delikler bulunan bir boru ağıylailetmekteydi. Bu sistem, 1880 civarında buhar ısısını barındıracak şekildedönüştürüldü.Kömürkazanıbuseferbirsutankınıısıtmakiçinkullanılmayadevamettivedahaöncesıcakhavataşıyanborularşimdibuharvesıcaksuyuradyatörlerebağlanmışborularataşımaktaydı.

ElektrikliIsıtıcı

Edison’un elektrik ampulünü takip eden on yıl içerisinde, 1892 yılındapatentiİngilizmucitlerR.E.CromptonveJ.H.Dowsingtarafındanalınanilkelektrikli oda ısıtıcısı ortaya çıktı. Dikdörtgen şeklindeki demirden birplakanın çevresine birkaç tane yüksek dirençli tel bağladılar. Akkorlaşmışbeyaz tel, ısıyı ışına dönüştüren metalik bir yansıtıcının merkezineyerleştirildi.

Cihazın ardındaki prensip basitti, ama elektrikli ısıtıcının başarısı evlerdeelektrik tesisatının kurulmasına bağlıydı; bu da ancak Edison’un buluşusayesinde hayata geçebildi. Prototip elektrikli ısıtıcının hızla daha gelişmişmodelleri çıktı. Kayda değer iki ısıtıcıdan biri 1906 tarihli İllinoislu mucitAlbertMarsh’ın,nikelvekromışımaelementi,erimeyesebebiyetvermedenyüksek ısıya ulaşabilen ısıtıcısıydı; bir diğeri ise İngiltere’den 1912 tarihli,hafif, ateşe dayanıklı tellerin kille etrafına paketlendiği ağır, dökme demirplakanınyerinialan,ilketkiliveportatifelektrikliısıtıcıydı.

İçAydınlatma:

50.000YılÖnce,AfrikaveAvrupa

“Gece geliyor, o zaman kimse çalışamaz.” İncil’deki bu ifade eskiinsanların karanlıktan ne anladığını göstermektedir. On sekizinci yüzyılınsonlarına kadar ev aydınlatmasına dair gerçek anlamıyla hiçbir değişiklik,gelişmeolmamıştı.Karanlıktageçenoncasaatteinsanyauyuyacakyadaboşduracaktı.Budurum,insanlarıevinesunibirşekildeışığısokmanınyollarınıaramayayöneltti.

İlkçözümgazlambasıydı.

Avrupa’daki ilkel insanlar yaklaşık bir elli bin yıl önce, hayvan yağınınyedirildiği ipliksi fitilin yanmayı sürdürdüğünü keşfetti. Taştan lambasıüçgendi. Fitil ise kötü kokulu hayvansal yağın da bulunduğu fincan

tabağındaki gibi bir çukurluğa yerleştirilmişti. Bin yıl boyunca bu temelprensipmuhafazaedildi.

MÖ 1300 civarında Mısırlılar gaz lambalarıyla evlerini ve tapınaklarınıaydınlatmaktaydılar. Artık gaz lambasının dayanağı biçimlendirilmiş veçoğunlukla da süslenmiş toprak kaptı; fitil ise papirüsten yapılmıştı. Yananmaddedahaazkötükokanbitkiselyağdı.SonradanYunanlılarveRomalılarüstüpü ya da ketenden yapılmış fitiliyle beraber bronz lambaları tercihetmişlerdi.

İnsanlar, on dokuzuncu yüzyılda kokusuz, nispeten temiz yanan mineralyağın yaygınlaşmasına kadar ucuz ve bol ne varsa onu yakmaktaydılar.Hayvansalyağçokpiskokuyordu;balıkyağıdahabirparlakalevleyanıyorduamaodakötükokudanmuafdeğildi.Hayvansalyadabitkiselbütünyağlaraynızamandayenilebilirdi;aşırıderecedekıtlığınyaşandığıdönemlerdebuyağlarailelambasınadeğildoğrudanpişirmekabınagiderdi.

Gaz lambaları bir başka problemi daha doğuruyordu: Fitiller henüzkendinden harcanmıyordu ve dolayısıyla bir tutaçla düzenli olarakkaldırılması, yanmış baş kısımlarının da kesilmesi gerekiyordu. Romadönemindenonyedinciyüzyılakadargazlambalarınınçoğunluklabağlarınayadazincirlerineiliştirilmişbirtutacıvebirmakasıvardı.

LeonardodaVincigeceleyindeçalışabilmesinimümkünkılacaktarihinilkyüksekyoğunluklulambasınıicatetti.Zeytinyağıvekenevirfitiliiçerencambirsilindir,suyladolubüyükcambirküreniniçinebatırıldı.Böyleliklealevdahadabüyütüldü.

Tabiigazlambasınıngözalıcıbiralternatifidevardı:mum.

Mum:

1.YüzyılÖncesi,Roma

Mumlar eridikçe, kendi tarihlerini de yok etmiş oldular. Kökenine dairbilinenlerdetabiikieskiinsanlarınonlarhakkındayazdıklarışeyleredayanır.

Mumun ev aydınlatmasında kullanımı oldukça geç bir tarihe denk gelir.Muma dair en eski açıklamalara MS 1. yüzyıla ait Roma yazılarındarastlanmaktadır. Romalılar bu yeni buluşlarını, o zamanlar çok süslü sanateserleri olan gaz lambalarının kötü bir alternatifi olarak görüyorlardı. Donyağında,hemenhemenrenksizhayvansalyadabitkiselyağdançekilmiştatsızkatıbirmaddedenyapılanmumlarayrıcayenebiliyorduda;nitekimaçlıktankıvrananaskerlerintereddütetmedennasılmumlarıtükettiklerinedairsayısızrivayetmevcuttur.Yüzyıllar sonra, aylarcadış dünyayla bağlantıları kesilenİngiliz deniz feneri bekçileri de mum yemeyi neredeyse adet halinegetirmişlerdi.

Enpahalıdonyağındanyapılmışİngilizmumlarındabile,yarımsaattebir,fitilin yanmış uçlarının alev söndürülmeden nazikçe kesilmesi gerekiyordu.Bubakımınuygulanmamışolduğubirmumunsadecepotansiyelaydınlatmasıkesintiye uğramaz, aynı zamanda ağır ağır yanan alev kalan don yağını dahızlıca eritirdi. Esasında başıboş bırakılmış birmumun, don yağının sadeceyüzde beşi gerçekten yanardı; gerisi de çöpe giderdi. Düzenli bir şekildefitillerikesilmemişyarımkiloluksekiztanedonyağıkandiliyarımsaattenazbirsüreiçerisindetükeniverirdi.Haftadayüzlercedonyağıkandiliyakanbirşatoda,mumbakımıiçinayrıbirhizmetçikadrosumuhafazaedilirdi.

Söz konusu bakımı yapabilmek el çabukluğunu ve sağduyuyugerektirmekteydi. Samuel Johnson’un biyografisini yazan İskoç avukat veyazarJamesBoswell’ın,donyağıkandillerininfitilleriyleilgilenmekiçinçokfırsatıoldu,hepsidebaşarıylasonuçlanmadı.1793’teşöyleyazmıştı:“Bütüngece oturmaya karar verdim ve yaptım da. Bir sürü şey yazdım. Sabah ikisularında istemeyerek mumumun fitilini kestim, sonraysa mumu yenidenyakmayıbaşaramadım.”

Evin ateşi söndürüldükten sonra bir mumu yeniden yakmak epey zamanalıcıbirangaryayadönüşebiliyordu;zirakibritlerinicatedilmesinedahavakitvardı.DonKişot’ta Cervantes sönmek üzere olan bir ateştenmum yakmakiçinharcananboşaçabalardanbahseder.Mumlarınfitillerinikesmegibiincebir işe karşılık gelen İngilizce “snuff” kelimesinin zamanla anlamının“söndürmek”olarakdeğişmesidolayısıylapekşaşırtıcıdeğildir.

On yedinci yüzyıla kadar tiyatro topluluklarının bir üyesi “snuff boy”olurdu. Kendi işinde becerikli olduğundan oyunun kritik sahnesinde gidipsahnedeki tüten mumların yanmış fitillerini kesebilirdi. Sahneye çıkışıgörmezden gelinebilirken, eğer görevini hep aynı derecede başarıylahallediyorsa,ozamanseyircidenalkışdatoplayabiliyordu.

Onyedinciyüzyılınsonlarındayarıuçucubalmumlarınınyaygınlaşmasıylaberaber bu fitil kesmeustalığınadagerekkalmadı.Balmumunun fiyatı donyağının üç katı kadardı ve balmumları daha parlak bir alevle yanmaktaydı.İngiliz günlük yazarı Samuel Pepys 1667 yılında balmumları sayesindeLondra’nınDruryLaneTiyatrosu’nun“şimdibinmislidahaiyiveihtişamlı”göründüğünüyazmıştır.

KatolikKilisesi çoktanbalmumu lüksünübenimsemişti.Çok zenginler debalmumlarını savurganlığın icap ettiği özel günlerde kullanırdı. Seçkinevlerdenbiriningelir-giderkayıtları,1765Kışıboyuncaevdekilerinaydakırkbeşkilodanfazlabalmumutüketmişolduğunuaçığaçıkarmaktadır.

Takipedenyüzyıldaiselüksmumlar,İngiltere’decilalıvebeyazbalmumu,Çin’de sert ve sarı bitkisel yağlımumveAmerika’nınkuzeydoğu sahilinde

yeşilmumağacıesanslımumolacaktı.

GazLambası:

19.Yüzyıl,İngiltere

Üç bin yıl önce Çinliler deniz suyunu buharlaştırıp tuz elde etmek içindoğalgazkullanırlardı.Avrupa’nınbazıbölgelerindeiseateşetapankabileler,ebedi ateşi yakabilmek için tapınaklarını doğalgazın fışkırdığı yerlere inşaederlerdi.

Ama evlerin gazla aydınlatılması on dokuzuncu yüzyıla kadargerçekleşmedi.BudaBelçikalıkimyagerJanBaptistavanHelmont’unilkkezkömür gazı ürettiği zamandan yaklaşık iki yüz yıl kadar sonrasına denkgelmekteydi. Bazı metalleri altına dönüştürecek felsefe taşının varlığınainanan bir mistik ve bilim adamı olan Helmont simya ve kimya arasındaköprükurdu.Kömürgazınayönelikçalışması iseFransızkimyagerAntoineLavoisier’i Paris sokaklarının gaz lambalarıyla aydınlatılması üzerine ciddiciddidüşünmeyesevketti,hatta1780’lerdemodelbirlambabileyaptı.AncakplanlarınıgerçekleştiremedenFransızİhtilalı’ndagiyotinleidamedildi.

Gaz lambalarının kullanımı, 1813’te dünyanın ilk gaz şirketi Londra’dakurulana kadar yaygınlaşamadı. Bu tarihten sonra gelişmeler ardı ardınagelmeye başladı. Alman bilimci Robert von Bunsen saf gaz alevinin sinirbozucu titrekliğini gazı önceden havayla karıştırarak azalttı. Ve gazınparlaklığını daha çok yoğunlaştırmak için Bunsen’ın bir öğrencisi 1885yılında gaz fitilini geliştirdi. Toryum ve seryum nitrata batırılmış ipliktenmeydana getirilen fitil ilk olarak yakıldığında ipliği yanıyordu ve geriyeyeşilimsibeyazbirrenktepırılpırılparlayankarbonadönüşmüşbileşimlerinbir iskeleti kalıyordu. 1860’a kadar gaz, evleri, fabrikaları ve şehrinsokaklarınıaydınlatmaktaydı.Okadar temiz,etkili,ucuzbir ışıkkaynağıydıki başka bir aydınlatma biçiminin yerini alacağı ya da alabileceğimümkündahigörünmemekteydi.

ElektrikLambası:

1878-79,İngiltereveAmerika

ThomasEdisonhernekadarelektrikampulününbabasısayılsada,onunkiilk ampul değildi. İngilizmucitler, daha Edison’un ampulü icat etmesindenyarım yüzyıl öncesinden beri elektrik lambalarına yönelik deneylerlemeşguldüler.

Elektrik ampulünün temel öğesi, boş bir cam şişenin içine yerleştirilmiş,akım geçtiğinde akkor halinde parlayan bir filamandır. Filaman için karbonkullanmafikriiseherikimucidinde,yanihemİngiltere’dekiJosephSwan’ınhem de Amerika’daki Thomas Edison’un aklına gelmiştir. Swan kendi

ampulünün patentini 1878’de almışken; Edison 1879’da patentini tescilettirdi.GerçiEdison elektrik dağıtımınayönelik bir sistemkurmuş; elektrikampulünülaboratuvarındandışarıya,evevesokağataşımıştı.NewYork’takiPearl Street Elektrik Santrali talebe göre halka elektrik temininde bir ilkti.1882 Aralık’ına kadar Manhattan’daki müşterileri, şahıslar veya işletmeler3,144adetelektrikampulününışığındayaşıyorveçalışıyorlardı.

Bu ayrıcalıklı öncüler sadece 150 saatlik ortalama ampul ömrüyle(günümüzde 2000 saattir) idare etmek zorundaydılar. Ama 1884’ün ilkaylarında Edison 400 saatlik bir ampulü, bundan iki yıl sonra da 1200saatliğinigeliştirdi.

Sağladığı rahatlığa rağmen elektrik ampulününyaygınlaşması ilk başlardayavaştı. İnsanlar meraklıydılar; parıldayan bir ampulü seyretmek için hergösteriye akın ediyorlardı ama ancak az sayıda insan evine elektrik tesisatıkurdurabiliyordu. Yedi yıl faaliyetin sonunda Edison’un şirketi müşterisayısını203’ten710’açıkarttı.Elektrikampulüöylesönüpgidecekbirbuluşdeğildi. Elektrik ücretleri düşüyor olsa bile elektik aydınlatmasınıdeneyenlerin olumlu düşüncelerinin ağızdan ağza yayılmasıyla siparişler deçığ gibi büyüdü. Yeni yüzyılın başında elektrikle aydınlananlar on binkişiykenbironyılsonrabusayıüçmilyonduvedegiderekbusayıyukarılaradoğruçıkmaktaydı.

ThomasEdison ve JosephSwan ise patent ihlali sebebiylemahkemelerdebirbirlerini suçlarlarken, sonunda güçlerini birleştirip beraber bir elektrikşirketikurdular.

NeonLambası

“Yeni” anlamındaki Yunanca neos kelimesinden türetilmiş, renksiz,kokusuz,tatsızbirgazolanneon,1898’deWilliamRamseyveMorrisTraversadlarındakiikiİngilizkimyagertarafındanicatedildi.Gazınkırmızı-turuncuparlaklığıkarşısındaşaşkınlığauğrayanbuikibilimci,gazınrenginikimyasalolarak değiştirmeye çalıştı. Ancak neon tüpünü mükemmelleştiren 1909yılındaFransızfizikçiGeorgeClaudeoldu.ClaudeertesiyılParis’tekiGrandPalais’yiaydınlatmakiçinneonukullandı.Vesert,sabitbirfilamanınyerinegaz kullanmanın, uzunluklarına ya da yapılandırmalarına aldırış etmeksizinneonlambalarınınparıldamasınımümkünkıldığınıgördü.

Neonunreklamcılıktakideğeriçabucakkeşfedildi.JacquesFonsequeisimlibir reklamcı,Claude’dan birmüşteri için işletmenin ismini gösteren bir tüpserisi hazırlamasını istedi. 1912’de ise Paris’in Montmartre Bulvarında ilkneon tabela ışık saçmaktaydı. Üzerinde Fransızca “Saray Kuaförü” diyeyazıyordu ve kırmızı turuncu bir renkte parlıyordu. Ancak sonradan biliminsanları gazındeğiştirilip tüpün içerisine tozyerleştirildiğinde istenilenher

renginoluşturulabileceğinikeşfetti.

FloresanLambası

Amerikanevleriniyaklaşıkbiraltmışyılkadaraydınlattıktansonraelektrikampulü 1930’larda en büyük rakibiyle karşı karşıya geldi. Yani floresanlambayla…İkisiarasındakimücadele,hemenhemenberaberesonuçlanacaktı.Zira bazenbir evde aynı odayı ikisi birdende aydınlatmaktaydı.Floresanındaha haşin ve daha az iltifat eden parıltısı kendine banyoda bir yerkazanacaktı. Mutfakta ise hem tüp hem de ampul şeref payelerinipaylaşacaktı.

Floresan üretimindeki ilk girişim, uranyumda radyoaktiviteyi keşfedenFransız fizikçiAntoine-HenriBecquerel’eaitti.1859yılındaBecquerel camtüpüniçinielektrikakımıaltındafloresanışığıyayanbirkimyasalla–fosforla-astarladı. Çoğu bilim insanı da aynı saflarda çalışmaya başladı. Çokgeçmeden de elektrik sahsında düzinelerce gaz ve mineralin parladığıkeşfedildi. İşte bu araştırmalar Ramsay ve Travers’ın neonu keşfetmesinevesileoldu.

İlketkili floresan lamba,1934’teAmerikaBirleşikDevletleri’ndeGeneralElectric’tenDr.ArthurCompton tarafından geliştirildi. Tüp, düşük voltajdaçalıştığı için elektrik ampulünden daha ekonomikti. Ayrıca elektrik ampulüenerjisinin yüzde seksenini aydınlatmadan ziyade ısı üretiminde harcarken,floresan tüp enerji tasarruflu olması sebebiyle “ısısız ışık” diyeadlandırılmıştı.

Çoğu insanfloresan lambayı ilkkez1939’daGeneralElectric’inbeyazverenklendirilmiş tüpleri sergilediğiNewYorkDünyaFuarı’ndagörebildi.OnbeşyıliçerisindeAmerikaBirleşikDevletleri’nintemelelektrikaydınlatmasıolarak floresan lamba elektrik ampulünü az bir farkla geçti. Bu zaferinsanlarınevlerindefloresanınesrarengizparıltısınıtercihettiklerindendeğil;işletmelerinaydınlatmamasraflarınıazaltmakistemelerindendolayıydı.

Elfeneri

Faydalıelfeneri“elektrikliçiçeksaksısı”adındayeniasrınyeniliğiolarakortayaçıktı.

AkibaHorowitzismindekiRusgöçmeni1890’lardaNewYork’ageldiğindeisminiCondradHubertolarakAmerikanlaştırıpgelecektekiLioneltrenlerininyaratıcısı Joshua Lionel Cowen ile birlikte çalışacağı bir iş buldu. Cowençoktan bir elektrikli kapı zili (insanlar zilin dışarıya doğru çıkıntısındanrahatsızoldular)vebirvantilatöricatetmiş,sonradabunlardanvazgeçmişti.Conrad Hubert’i işe aldığında daha yeni elektrikli çiçek saksısınıtamamlamıştı. Bu, bir ucuna ampul yerleştirilmiş tüpün içindeki ince bir

bataryadan meydana gelmekteydi. Tüp bir çiçek saksısının ortasındanyukarıyauzanmaktavebirbitkiyiaydınlatmaktaydı.

Hubert elektrikli çiçek saksısının ticari potansiyeline inanıyordu vepatronunu paten haklarını kendisine satması yönünde ikna etti. Ama buyeniliği alıcıların ilgisini çekmeyi başaramayınca, Hubert bir büyük depodolusu malla baş başa kaldı. Yatırımının bir bölümünü kurtarmak adınalambaları saksıların içinden ayırdı, silindiri daha da uzattı ve “portatif birelektriklambası”içinAmerikaBirleşikDevletleripatentinialdı.

BirdokunmaylaheryönüaydınlatabilenbukullanışlılambaokadariyisattıkiConradHubert, EvereadyEl Feneri Şirketi’ni kurdu. 1928’de öldüğündeisehayırkurumlarınaaltımilyondolarlıkbirarmağanbırakabildi.

ÖteyandanJoshuaLionelCoweniçinacıklıbirdurumsözkonusudeğildi;zira uzun bir başarısız buluşlar silsilesinin ardından o da birdenbire zenginoldu.Neredeysehareketsizvantilatörünküçükmotorunutasarladıvebunudaminyatürtrenlereyerleştirdi.

ElektrikSüpürgesi:

1901,İngiltere

1898yılındaH.CecilBoothismindegözüyukarılardaolanbirgençmucitbir Amerikalının yeni, “toz gideren bir makinenin tanıtımını yaptığıLondra’nın Empire Konser Salonu’ndaki sergiye katıldı. Üstüne, içerisindesıkıştırılmışhavabulunanbirtorbageçirilmişmetalkutudanibaretbuaygıt,havayı kilimin üzerine doğru bastırıyor; tozu ve kiri kutunun içine almayaçalışıyordu.

Booth bundan hiç etkilenmedi. Çoğu toz kutuya girmemişti ve tekrardankilimin üzerine yerleşmişti. Makinenin mucidinin tozu içine çektirmeyidenemeyip denemediğini öğrenmek istediğinde ise, kendisine cevap olarakçoğuinsanınbunudenediğiancakbaşarılıolamadığısöylendi.

Boothbirkaçgünboyuncavakumüzerindedüşündü.Sonra,buluşunadairdefterine şunları kaydetti: “Ağzımla vakumlama deneyini Victoriasokağındakibirrestorandakadifebirkoltuğunüzerindegerçekleştirdim.”Çokkötünefessizkaldıamabundanilhamaldı.

Boothbuiştekisırrın,havanıngeçmesinisağlayaraktozukıstıracaktürdenbirfiltretorbasınıbulmakolduğunuanladı.Evdeyereuzandıvedudaklarınıüzerineyerleştirdiğibirkaççeşitkumaşladeneyyaptı.Sıkıdokunmuşkumaşmendilin tozu daha iyi topladığını gözlemledi. 1901’de ise elektriksüpürgesininpatentinialdı.

İlk ticari elektrik süpürgesimodern buzdolabı gibi devasa bir boyuttaydı.

Hortumuyla,toztoplayanbölmesiylevegüçkaynağıylabumakineninLondrasokaklarında ofisten tiyatroya, tiyatrodan eve tekerlikli bir kriko üzerindeçekilmesi gerekiyordu. Süpürgeyi çalıştırmak için biri krikoyu yönlendirir,başkabirideesnekhortumuidareederdi.Sonradanyapılanilkevmodelleribilehâlâikikişininidaresinigerektiriyordu;bukişilerdegeneldeannevekızıoluyordu.

Elektrik süpürgesi sağlık ve temizlik koşullarında büyük ilerleme sağladı.Tonlarca mikroplu toz toprak tiyatro koltuklarından, ev ve dükkânlarınyerlerinden kaldırıldı. Booth’a ilk verilen işlerden biri West MinisterManastırı’ndakigeniş,mavihalıyı8.Edward’ın1901tarihlitaçgiymetöreniiçin vakumlamaktı. Kilisenin temizlik personeli, Booth’un makinesininçektiğitozvepisliğinmiktarınıgörünceçokşaşırdı.

BirinciDünyaSavaşıboyuncasüpürgeleriniLondra’nın1851tarihlimeşhursergisinin yer aldığı Crystal Sarayı’na taşıma görevi aldı. Binadakonumlandırılmış Deniz İhtiyat Teşkilatı’ndan subaylar tifo yüzündenhastalanıp ölüyorlardı. Salgını önleyemeyen doktorlar mikropların tozzerrelerinin üzerinde teneffüs edildiğinden şüphelenmekteydiler. İki haftasüresince Booth’un makineleri yerlerden, duvarlardan, merdivenlerden vebinanınkirişlerindenyirmialtıkamyondolusupisliktopladıvesonrasındabupislikler gömüldü. Böylece elektrik süpürgesi tifo salgınına da son vermişoldu.

Amerika’daki ilk ticari elektrikli süpürgeler arasında özellikle kalite vebaşarı açısından iki süpürge öne çıkmaktaydı: Regina ve Hoover. Her ikimarka da, günlük hayatın bir parçası haline geldi ve her iki süpürge, biribozulan iş, diğeri bozulan sağlık olmak üzere yaratıcısının hayatta kalmaçabasınınbirürünüolarakortayaçıktı.

HalıSüpürgesi

Halıların üzerindeki toz ve pisliği içine çekecek vakumlu süpürgelerdenöncedöküntülerihızlaortadantemizleyenmekanikhalıgırgırlarıvardı.Altınçağında gırgır ev kadınlarını süpürgenin yetersizliklerinden kurtaran büyükbirbuluşsayılıyordu.

Milyonlarca Amerikalı ev kadını için süpürgeden kurtuluş 1876 yılındaMichiganlıbirkarı-kocanın icat ettiğigırgırlagerçekleşti.AnnaveMelvilleBisselGrandRapidsşehirmerkezindebircameşyadükkânıişletmekteydiler.İkisinin de toza karşı alerjisi olduğundan camların dükkânlarına tozlusamanların içerisinde gönderilmesi onlar için büyük bir eziyetti. MelvilleBissel’in hobisimekanik aygıtlar icat etmekti ve döner başı ve toz toplamakutusuolanbirsüpürgegeliştirdi.

EvvesokakiçinsüpürgelerimükemmelhalegetirmegirişimindeBisselilk

değildi.1699yılıkadargeçmişte“Londra’nınsokaklarınısüpürmeyeyönelikyeni bir makine” için İngiliz patenti mucit Edmund Heming’e verildi. Atarabasınınçektiğidöner tekerleklerebağlanmışbüyük,yuvarlakbirfırçadanmeydanagelenmekanizmatozudumanakatıyordu.

Eviçindahaküçükmodellerdenendi,ancaktutmadı.Bisselhalıgırgırı,tıptarihinde toz ve kirin ölümcül olmasa bile tehlikeli sayıldığı bir noktadaçıkageldi.Pasteurdahayakınzamandahastalığadairmikropteorisiniortayaatmıştı. Teoride havadaki toz bakteri taşıyıcısı olarak suçlanıyordu. AyrıcaFlorenceNightingalede“havadaaynı sugibikirlenebilir,”diyerekhastanetemizliğinde kökten değişiklere doğru yol açıyordu. Bu, ev temizliği vekişisel temizliğeyönelikneredeysebir takıntımeydanagetirmişti.1890’larakadar Bissel gırgırı Amerika ve Avrupa’da oldukça rağbet görmekteydi.İnsanlar halıları “Bissellemek”ten söz ediyorlardı. Kraliçe VictoriaBuchingham Sarayı için Bissellerden sipariş etti. Türk sultanları ve Arapşeyhleri de oryantal halılarını bisselliyorlardı. Ama sonunda Bissel’insüpürgeyeyaptığını,elektriklisüpürgehemBissel’ehemdeonuntaklitlerineyaptı.

Ütü:

MÖ4.Yüzyıl,Yunanistan

Düzgün, kırışıksız giyim en azından 2,400 yıldır zarafetin, temizliğin vestatünün sembolüdür. Gerçi arzu edilen neticeyi elde etmek hiçbir zamankolay olmamıştı. Bütün eski ütüler basınçla çalışırdı. Bunlardan sadecebazıları yıkanmış giysilerin kırışıklıklarını gidermek ve kat yerlerini açığaçıkarmakiçinısıdanyararlanırdı.

MÖ4yüzyıldaYunanlılar“kırmademiri”denenoklavayabenzer ısıtılmışsilindir bir çubuğu pililer oluşturmak için keten elbiselerin üzerinebastırırlardı. İki yüzyıl sonra ise Romalılar düz, metal bir çekiç olan elletutulabilir bir “cendere’yle gerçek anlamda kırışıklıkları çekiçleyip giysileripresliyorlar ve pileler meydana getiriyorlardı. Böyle aletlerle ütü yapmaksıkıcıvezamanalıcıbir iştendeötebirköle işiydi.Zatenütülerideköleleryapmaktaydı.

Onuncu yüzyılda Kuzey Avrupa’nın savaşçı Vikingleri bile kırışıksızgiysileri ve çoğu zamanda pililileri el üstünde tutarlardı. Nemli kumaşınüstünde ileri geri hareket ettirilen ters çevrilmişmantar şeklinde bir ütülerivardı. Moda tarihçileri, üst ve alt sınıf arasındaki giyim farkını yaratanınpilileri meydana getirmedeki zorluğun olduğunu öne sürmektedirler.Köylülerin giysilerini katlar oluşturacak şekilde ütülemeleri için vakitleriyoktu.Dolayısıyla pileler kölelere ve hizmetçilere sahip olunduğunun alenibirifadesihalinegeldi.

OnbeşinciyüzyılakadarAvrupa’nınzenginevlerindeısıtılmışkömürleryadaateşlenmişbirtuğlaiçinbölmesiolan“sıcakkutu”ütülermevcuttu.Dahafakir aileler isebelirli aralıklarda ateşinüzerinde ısıtılan tutacaklı,metalden“yassı” ütüler kullanırlardı. Bu ütünün en büyük dezavantajı ise ocaktantopladıklarıisigiysileredebulaştırabilmeleriydi.

On dokuzuncu yüzyılda gaz ile aydınlatma olanağının sunulmasıyla çoğumucitaileningazhattınabağlanabilengazısıtıcılıütülerortayaçıkardı.Amasıklıklasızıntıyapmaları,parlamalarıveyangınçıkartmalarıkırışıkgiysileritercih edilebilir hale getirdi. Ütülemede gerçek bomba ise evlere elektriktesisatınınkurulmasıylapatladı.

ElektrikliÜtü

6Haziran1882’deNewYorklumucitHenryW.WeelyelektrikliütüiçinilkAmerikaBirleşikDevletleripatentininsahibioldu.Isıyadayanıklımakaralaradair konsepti her ne kadar yaratıcı gibi gözükse de ütünün kendisi esasenkullanışsızdı. Elektriğe bağlandığında ağır ağır ısınırken bağlantısıkesildiğinde çabucak soğuyordu. Kullananın çoğu zamanı da ütüyü tekrarısıtmakla geçiyordu. Ama zaten 1880’lerin başlarında Amerika’da sadecebirkaçyüzevelektriktesisatınasahipti,dolayısıyladahaiyibirtasarımzatenpekbirşeyifadeetmeyecekti.

Yüzyıl başında elektrik şirketlerinin gelişmeye başlamasıyla beraber evkadınlarının dikkatini çekebilmek için elektrikli ütüler sıraya dizildi.Bugünbeş kiloluk ütümodellerinin hayatı kolaylaştıran aletler olarak düşünülmesizorolsada (enağırmodeliyedikiloydu)elektrikliütüler reklamlarla teşvikediliyor;evkadınlarıncadahoşbirşekildekarşılanıyordu.

Ancakelektrikliütüleroyıllarda,ampulharicindetümelektriklialetlerideetkileyenbirproblemdendolayımağdurdurumdaydı.Evelektriğininsadeceampule elektrik vermekle ilgili olduğu düşünülüyordu. Sonuç olarak 1905yılında çoğu elektrik şirketi gün batımıyla jeneratörlerini açıyor, şafaksöktüğünde de kapatıyordu. Dolayısıyla aileler elektrikli ekmek kızartıcı,elektrikli kahvemakinesi, elektrikli saat ve elektrikli ütü gibi yeniliklerdenancakgeceleyinfaydalanabilmekteydiler.Teknolojikgelişmeninmırıltısıherdoğangüneşleberabersusturuluyordu.

Earl Richardson isminde bir elektrik işçisi hem ev elektriğinin, hem degeliştirmek için uğraştığı elektrikli ütünün kusurlarını düzeltmek üzere yolaçıktı. Ontario, California’daki bir elektrik şirketinin sayaç denetçisi olarakçalışan Richardson haftalık kontrollerinde ev kadınlarının görüşlerini dealmaya çalışırdı. Kadınlar daha hafif oldukları ve gündüz dekullanılabildikleri takdirde seve seve elektrikli ütülere geçiş yapacaklarınısöylemekteydiler. Richardson birkaç ev kadınını kendi hafif ütüsünü

denemeleri için ikna etti ve ayrıca sadece bir günlüğüne o da çoğumüşterisinin ütü günü olan Salı gününde, yirmi dört saat elektrik vermeleriiçinsantralkontrolcüleriniiknaetti.

Arz ve talep deneyi işe yaradı. Ev kadınları her salı günü ütü yaptıkçaelektriktüketimiartıyor,böylelikledesantral,jeneratörlerininçalıştığısaatlerigiderekdahadauzatıyordu.

Öte yandan ev kadınlarının Earl Richardson’ın deneme ütüsüyle ilgili birşikâyetleri vardı: ütünün yassı yüzeyinde eşit olmayan bir ısı dağılımı veısının toplandığı tek “sıcak nokta”. 1906’da Earl Richardson ütü imalâtınabaşlamayakararverdiğindeürünüiçinçoktanbirisimbulmuştubile.

BuharlıÜtü

1920’lerinortasınakadarAmerikalı ailelerortalamaaltıdolardanyıldaüçmilyondan fazla ütü satın almaktaydılar. Dolayısıyla 1926’da elektriklibuharlı ütü on dolardan piyasa çıktığında ütünün damla damla akıttığıneminin giysilerin yanmasını önlediği söylense de, onu gereksiz bir aletolarakgördüler.Nedeolsadikkatliütülenirsehiçbirgiysiyanmazdıveceptekalandörtdolardacabası.Dolayısıylabuharlıütüleröyleçabucaktutulmadı.Ne ki 1940’larda giyim eşyası üreticileri çeşit çeşit sentetik kumaşlarsundular. Kalıcı olarak preslenmiş leke tutmayan bu kumaşlar sıcak, kuruütünün altında balmumu gibi eridiğinden buharlı ütüler de rağbet görmeyebaşladı.

Ev eşyaları endüstrisinde 1940’ların sonu sözde “holy savaşı”’nın (holyburadakutsalanlamınındışındakullanılmıştırveİngilizcedelikanlamındaki“hole”kelimesinegöndermeyapılmaktadır)patlakverdiğidönemdi.

İlkbuharlıütülerinsadecebirdeliğivarken1940’lardaçıkanların iseönceiki,sonradörtvedahasonradasekizdeliklerivardı.Deliklerbirpazarlamataktiği haline geldi.Westinghouse, eğer sekiz delik iyiyse o zaman on altıdelikşüphesizikikatıdahaiyidirdiyedüşündü.Proctor-Silexbahsionyediyeçıkardı. Diğer yandan Sunbeam otuz altı delikli buharlı ütüyle savaşı iyicekızıştırdı.Tabiibuaradadeliklerdeküçüldükçeküçülüyordu.Bir süreliğineWestinghouse altmış beş delikli ütüyle perforasyon teknolojisindeki en üstsınırı zorluyorgibi göründü.Ama savaşı kazanmayıkafasınakoymuşSearsyetmiş delikli bir modelle çıkageldi. Sonra hiçbir tantana olmadan Prestoseksendeliklesahneyeçıktı.Artıkbuharlıütüylegiysilerinyanmasımümkündeğildi; zira işi bittiğinde ütü masasını ıslak değilse bile nemli bir şekildebırakıyordu. Bitkilerin olduğu gibi giysilerin de üzeri çiğ taneleriylekaplanıyordu.Ve“çiğ”yenibirpazarlamataktiğihalinegeldi.

ÇamaşırMakinesiveKurutucusu:

1800’ler,İngiltereveFransa

Yüzyıllar boyunca denizde seyahat eden insanlar kirli giysilerini sağlamkumaştan bir kesenin içine koyarlar, sonra keseyi denize atarlardı.Gemi debunu saatlerce beraberinde çekerdi. Prensip akla yatkındı: suyu, giysilerikirden temizlemeyezorlamak.Eskielleçalışançamaşırmakineleridekrikokullanımıyla aynı prensibi işletebilmeye çalışırdı. Kriko, bir teknenin içineyerleştirilmişgiysileridövereksuyunuçıkaransonradasuyuntekrargiysilertarafındaemilmesinemüsaadeeden,sütçününtersdönmüştaburesinebenzerbiraraçtı.

Çamaşır yıkama angaryasını azaltmak için bir sürü icat mevcuttu,dolayısıyla çamaşırmakinesinin kökeni belirsizdir. Ama 1800’lerin başındaBatı Avrupa’da kirlileri tahta bir kutunun içine yerleştirip elle çalışanmanivela vasıtasıyla bu kutuyu yuvarlamanın tutulmaya başlaması geneldekabuledilenbirgerçektir.Annelervekızlarıkutununmanivelasını saatlercesırayladöndürürlerdi.

Dönertamburkonseptiisegününgiysikurutucularınataşındı.

1800yılındaFransa’dabirM.Pochontarafındanicatedilmiştipikkurutucu“vantilatör” olarak bilinmekteydi. Elle sıkılarak suları çıkarılmış giysilernemli halde üzerinde delikler açılmış metalden yuvarlak tambura asılırdı.Manivelaçevrildikçetamburaçıkbirateşinüzerindedönerdi.Ateşingücünevealevlerinyüksekliğinebağlıolarakyayavaşçakururyadayanardı.Ayrıcaocağın kokusu her zaman çamaşırların üzerine sinerdi ve bazen deçamaşırlarınüzerineisbulaşırdı.Bumanivelalıkurutucularınhiçbiri,çamaşıripinegereksinimiortadankaldırmıyordu.

Bir teknenin içerisinde dönen motoru olan ilk çamaşır makineleri 1915civarındaİngiltereveAmerika’dapiyasayasürüldü.İlkbirkaçyıl,makineninaltındayeralanmotorkoruyucubirkaplakapatılmadı.Dolayısıylamotoruniçine sıklıkla su kaçıyor, bu da kısa devrelere, yangınlara ve elektrikçarpmalarınayolaçıyordu.

Reklamların otomatik diye çığırtkanlığını yaptığı ilk elektrikli çamaşırmakineleri esasında otomatik olmaktan başka her şeye benziyordu. Çoğumakineyeellerinyardımıyla sudoldurulmasıgerekiyorduvegiysilerdeellekurutuluyordu. Çamaşırlar sırılsıklam bir şekilde makineden alınıyordu.Yıkamasürecidekullanıcının fişi çekmesinekadardevamediyordu.Ancak1939’dazamanlamakontrolleri,değişebilirdevirlerveöncedenayarlanansuseviyeleriylehakikiotomatikçamaşırmakineleriortayaçıktı.Dolayısıylaeneski ev işlerinden biri sayılan çamaşır yıkamadan kurtuluş tarihte geç birzamandagerçekleşmişoldu.

DikişMakinesi:

1830,Fransa

İnsanlık tarihinde gözlü iğne şaşırtıcı bir biçimde eskilere dayanır.Fildişindenvekemikteniğneler,insanlarınyaklaşıkkırkbinyılönceyaşadığıPaleolitikmağaralardabulunmuştur.Ayrıcagözlüiğneninicadıtekerleğinicatedilmesi ve de ateşin bulunmasıyla aynı öneme sahiptir. Biri insanın yemealışkanlığını, diğeri ulaşım şeklini değiştirmişken iğne insanın giyim tarzısonsuzadekdeğiştirdi.

Paleolitik dönemden 1830’a kadar erkekler ve kadınlar elleriyle dikişdiktiler.Tecrübeli bir terzi dakikada otuz dikiş atabilirdi. İlk dikişmakinesiisekabavekullanışsızolmasınarağmendakikadaikiyüzdikişatıyordu.

Basit,teksıradikişatanbumakine1830yılınaLyon,Fransa’daBarthélemyThimmonierismindekibir terzi tarafındanüretildi.Makineninhızıhükümetio kadar etkiledi ki, kısa bir süre içerisinde Thimmonier asker üniformalarıdikmek için seksen makineyi birden işletir hale geldi. Ta ki profesyonelterzilerin oluşturduğu öfkeli bir kalabalık Thimmonier’in fabrikasına akınederekekmekparalarınamaniolduğugerekçesiylebütünmakinelerikıranaveThimmonier’ideneredeyseöldürekadar.Thimmonier,Amplepuiskasabasınakaçtı ve orada sefalet içinde öldü. Ama dikiş yapan bir makine konsepti,sayısızversiyondayaşamayadevametti.

DuvarKâğıdı:

15.Yüzyıl,Fransa

Duvar kâğıdı on beşinci yüzyılın sonlarına doğru sıkça dokunmuş veişlenmişduvarhalılarınınnispetendahaucuzbiryedeğiolarakçıktı.Şablonlaçizilmiş,elleboyanmışyadabaskılanmıştasarımlarladuvarkâğıdıAvrupa’dakâğıtfabrikalarıylaberaberkısabirsüreiçindegelişti.

Muhafaza edilmiş en eski örnekler 1509 yılındandır. Kâğıt yapımınıyüzyıllarca önceden Çinlilerin geliştirmiş olması sebebiyle uzun bir süreduvarkâğıdınındaoryantalbirbuluşolduğudüşünüldü.HâlbukiasıldoğumyeriFransa’ydı.

Romadevrindenberiağırduvarhalılarınınpopülerolmasınınnedenisadecedekoratif süslerden ibaret olmalarından kaynaklanmıyordu; aynı zamandamuazzam şatolar ve görkemli evlerdeki boydan boya duvar kaplamalarırutubeti azaltmaktaydı. Bunlar o kadar pahalıydı ki en müsrif krallar bilesezonluk seyahatlerine çıkmadan bütün duvar kaplamalarını yuvarlatıptoplatıyorlar,yerlerinedahaucuzolanlarıastırıyorlardı.Enpopülerionbirinciyüzyılda Arapların takdim ettiği kabartmalı ve altın yaldızlı deriydi. Öteyandanduvarayapıştırılankalın,dekoratifkâğıtdahaucuzduvesoğuğakarşıdaiyibirizolatördü.

Modern duvar kâğıdının üzerine bazı yüzeyleri taklit maksatlı desenlerbasılıyorken eski duvar kâğıdı da on altıncı yüzyılın sonlarına kadar dahapahalıduvarkaplamalarınıtemsiletmekteydi.Dönemeaitbirİngilizreklamımevcut taklit edilmiş yüzeylere dair şu şekilde fikir vermekteydi: “Odalariçinherçeşitduvarkaplamalarısatıyoruz…Flok,Lambri,Mermer,Damasko,vs.” Esasında eski duvar kâğıtları orijinaline sadık bir şekilde pahalımateryalleriucuzataklitedebildikleriiçinrağbetgörüyordu.Pudralanmışyünyadametalin önceden tasarlanmış ve zamklanmış kâğıdın üstüne serpildiğibir işlem olan “floklama” ertesi yüzyılda çok gözde hale geldi. 1680’denbugüneörneklerihalenmevcuttur.AynıdönemdetutulanbirdiğerkaplamadaÇin duvar kâğıdının belirgin bir biçimde farklı boyanmasıyla ortaya çıkanpelürdü… Üzerinde parlak renkte zeminler üzerine resmedilmiş kuşlar veçiçekler vardı. Desenlerinde tekrara düşmemesi takdir edilmekteydi. Birodanın duvar kâğıdı, üzerindeki her dikey şeridin eşi benzeri olmadığındanbaş döndürücü bir etki yaratmaktaydı. On yedinci yüzyılda kırmanzaralarının; ayrıca sütunlar ve frizler kullanılarak klasik mimariformlarının oluşturulduğu enfes tasarımlarıyla Fransızların duvar kâğıdıtazındaki üstünlükleri doruk noktasına yaklaşmaktaydı. Tabii ucuz, taklitduvarhalısışeklindeortayaçıkanbirşeyinkısabirsüredeçokpahalıbirsanatformunadönüşmesiiseoldukçaironiktir.

HazırBoya:

1880’ler,AmerikaBirleşikDevletleri

Evin iç duvarlarını boyamanın MÖ 1500’ten beri popüler olmasına veboyanın kendisinin de yirmi bin yıl kadardır bilinmesine rağmen ticari ilkhazır boya 1880’lere kadar ortaya çıkmadı. Ev sahipleri ya da profesyonelboyacılar boyaların bazlarını ve renklerini kendileri karıştırıp hazırlıyorlardıveboyabirprofesyoneltarafındanuygulanıyordu.Hazırkarıştırılmışboyalar“kendi boyanı kendin yap” gibi tamamıyla yeni bir fenomen yaratacaktı.Süsleme amaçlı boya, boyanın koruyucu iç ve dış astarlama olarakbenimsenmesinden binlerce yıl önce mevcuttu. Avrupa, Afrika, veAmerika’dakiilkinsanlarmağaralarını,tapınaklarınıveevlerinisüslemekiçindemir oksitten boyalar kullanırlardı. Mısırlılar topraktan sarı ve turuncupigmentler hazırlarlardı. Mavi ve kırmızı rengini elde etmek için ise çivitotunu ve kökboyasını içine katarlardı. MÖ 1000’e doğru akasya ağacınınreçinesine(Arapsakızı)dayalıboyalarvecilalargeliştirmişlerdi.Sanatlarınınkalıcılığına katkıda bulunan bu karışımlar tahta savaş gemilerinin üzerindekoruyucu astar ve macun olarak da kullanılmaktaydı. Ama açıkta kalmışyüzeyleriçinboyanınbirkoruyucuolarakkullanılmasıOrtaçağ’akadargenelkullanımagirmedi.

Ortaçağ’daki boyalar yumurta beyazı gibi hammaddeler içermekteydi ve

zanaatkârlarformüllerinigizli,ürünlerinidepahalıtutarlardı.Şehirsokaklarırengârenk tabelalar ve dükkân önleriyle zanaatkârların sanatının izlerinitaşımaktaydı.Tabelalar içinençok tercihedilen renklermaviylekırmızıydı.Ortalama bir ev ise hâlâ boyanmamaktaydı. Üstübecin yaygın derecedekullanıldığı on yedinci yüzyılda bile sıradan evler -ve köprü gibi önemliyapılar-takipedenyüzyılakadarboyanmamışolarakkaldı.

Keten bitkisinden tohum yağının ve pigmentli çinko oksidin geniş çaptaimalatı boya endüstrisinin hızla büyümesini sağladı. İlk kez on dokuzuncuyüzyılda boya pigmentiyle onu taşıyan sıvı, boya pazarlanmadan öncekarıştırıldı. Bu devrimsel nitelikte bir anlayıştı.Hazır boyanın en önemliöncüsüyenibirendüstriyaratmaklaevimizidekoreetmeşeklimizideğiştirmişHenry Alden Sherwin’di.1870’te boya maddesi işindeki ortaklarına hazırboyayla ilgili planları olduğunu söylediğinde onlar da karşılığındaSherwin,Dunham ve Griswold firmasını feshetmenin vaktinin geldiğini söylediler.Onlara göre ev sahipleri kendi boyalarını kendileri karıştırıyorlar ve hangirenkleriistediklerinidebiliyorlardı.

Sherwin standart ölçülerde ve içerikte fabrika boyasının insanların kendirastgelehazırladıklarıboyalardanistikrarlılığısayesindedahaüstünolacağınainanıyordu.Kendisiyle aynı fikirde olanEdwardWilliams yeni ortağı oldu.On yıllık bir zahmetli gelişme sürecinden sonra 1880’de Cleveland,Ohio’daki Sherwin-Williams Şirketi dünyanın ilk hazır boyasını piyasayasundu.

Muşamba:

1860,İngiltere

Bizim için evlerdeki yer kaplamaları alışılagelmiş şeylerdir; sadece azsayıda insan, o da kendi tercihiyle ya da fakirlik sebebiyle çıplak tahtalarüzerinde yürümektedir. Ancak özellikle on sekizinci yüzyılın ortalarına aityağlıboyatablolar,çizimlerveyazılıkayıtlarincelenirse,zenginlerharicindesıradanailelerinçıplakzeminüzerindeyürüdükleriaçıkçagörülebilir.

Tabii ki halılar ve kilimler yüzyıllardır mevcuttu. Beş bin yıl önce kurusaplardan ve filizlerden yapılmış paspaslar Sümer evlerinin taş ve kumdanzeminlerini kaplardı. Mısırlılar parlak renkli yün parçalarıyla süslenmişhalılarını ketenden dokurlardı. Çinliler ise düğümlenmiş ipek öbeklerindenhalılarını pamukla destekleyerek mükemmel hale getirirlerdi. MÖ 8.yüzyıldan önce ince ince işlenmiş desenleriyle oryantal halılarOrta veBatıAsya’nınkraliyetsaraylarınısüslemekteydi.

1860’lara kadar ucuz, dayanıklı, seri üretilmiş ve temizlenmesi kolay yerdöşemelerimevcutdeğildi.Özelikledelin(Latincelinum)veyağdan(oleum)yapılmış olanı… Günümüzde linolyum (muşamba) çoğunlukla banyo ve

mutfakyerlerindekullanılmaktadır.Amamuşambanıneviçindekiyerisadeceburalardanibaretolmadı.

Mucitler ucuz bir yer kaplaması meydana getirmek için uğraşvermekteydiler.1847’deİskoçkimyagerMichaelNarinyağlıboyayımantarlifleriylekarıştırdıklarındaparlakvekayganlinolyumabenzerbirürünortayaçıktı ama Narin’in metodu uzun ve masraflıydı. Aynı dönemde İngilizkimyagerElijahGallowaymantartozunuvelastikparçalarınıpişirdiğindeiseortaya “kamptulicon” diye adlandırdığı sert amabiraz yapış yapış lastik biryerdöşemesiçıktı.1860’lardaİngilizParlamentobinasınınseçilmişodalarınakamptulicon döşendi. Ancak kamptulicon’un maliyeti ve kıvamı bir başkaİngiliz mucidinin buluşuyla aşık atamayacaktı. Keten teknesinde ketentohumu yağını, reçine ve mantar tozuyla oksitleyen Frederic Walton, ozamanlar“elastikyerdöşemesi”olarakbilinen,tarihinilkbaşarılısentetikyerkaplamasınıüretti.

Birİngiliz,yermuşambasınıicatetmişti.OnuevinherodasınasokanisebirAmerikalıoldu.

1860’ta FrederickWaltonmuşamba üretme yöntemi için İngiliz patentinieldeetti.AynıyılyirmidörtyaşındakiçalışkanAmerikalıThomasArmstrongPittsburg cam fabrikasında sevk memurluğundan aldığı azıcık miktardakimaaşını,üçyüzdolarlıkbirikiminişişeleremantartıpalarkesenbirmakineyeyatıraraktakviyeetmeyekararverdi.

Farklı farklı boyuttaki şişeler için mantarlar tıraşlandıktan sonra geriyetutumluArmstrong’un ziyan olmasına kıyamadığı dağlar kadarmantar tozukalıyordu.İngiltere’degiderekpopülerleşenyenibiryerdöşemesininmantartozundan üretildiğini ve çoğunlukla da mantar levhâlârla desteklendiğiniduyduğundaderhal işiniyeniledi.1908’ekadarArmstrongmuşambayısattı.AncakWalton’unbirkaçkaranlık,düzrenktenoluşanürünündenfarklıolarakmüşterilerinehakikidokumahalıların renkleriyleyarışacakderecededeğişikrenkvedesenlerdemuşambasunmaktaydı.Ayrıcabuluşununsadecefaydacıkısmını dikkate alan İngiliz mucidin aksine Armstrong parlak, neşelidesenleriyle ürünlerini “evleri güzelleştirme”’nin bir yolu olarakpazarlamaktaydı.

Böylelikle “muşamba halı” diye adlandırılan duvardan duvara yerdöşemelerimodernAmerikan evinin yeni bir ihtiyacı haline geldi. Eski birreklamhemüreticininhemdehalkınduygularınıçokiyiözetlemişti:“Çoğugüzel evlerde linolyuma her odada rastlayacaksınız. Cicili bicili muşambadeğil;bunlarcanlıvecilalılinolyumhalılar…”

Deterjan:

1890’lar,Almanya

Bütündeterjanlarsabundur;amahersabundeterjandeğildir.Pratikdüzeydebuayrımönemsizgibigelsede,aslındabiryandançamaşırınıbiryandandasaçınıbirkalıpelsabunuylayıkayanherinsaniçinoldukçaönemliydi.

Sabunun suyun içinde bıraktığı tortu küvetin çevresinde halkalar, cameşyada beyaz kalıntılar, çamaşır makinesinin durulama suyunda yapışkanağartılar ve saçta da beyaz artıklar bırakır. Üstelik sıradan sabunla yıkanangiysilerinüzerilerindeütülendiklerizamansarısarılekelerortayaçıkar.

3500 yıldır kullanılmakta olan sabun doğal vaziyette suda mevcut olanminerallerve asitlerle etkileşimegirip çözünemezvedurulanmayı reddedenmoleküller oluşturduğundan böyle arzu edilmeyen sonuçlar meydanagelebilmektedir. Sentetik deterjanlar 1890’larda bu problemin üstesindengelmek için özel olarak tasarlandı. İlk kez Birinci Dünya Savaşı sırasındaAlmanlar tarafından toptan üretildi. Bu da, savaş zamanındaki pratik birihtiyaçtan kaynaklanıyordu. Bu sayede sabun yapımında kullanılan değerliyağlar, askeri araçlar ve silahlar için yağlama malzemesi olarakkullanılabiliyordu.

Deterjanlarınyolaçtığıdevrimianlamakiçin,tümdünyanınortakbirürünüolaraksabununevriminiveöneminiincelemekgerekmektedir.

Sabun her zaman için yağlardan yapılmıştır. MÖ 600’de Fenikeliler keçiyağıyla odun külünü karıştırarak dünyanın ilk sabununu yaptı. Akdenizdolaylarında gezinen tüccar Fenikeliler, Yunanlılara ve Romalılara sabunutakdimetti.

SabunimalatıonbirinciyüzyılVenedik’indegittikçebüyüyenbirticaretti.Hatta tarihte bir dönem sabunun üzerine konan vergi o kadar yüksekti kiinsanlar sabun kalıplarını gizli gizli gece karanlığında imal ederlerdi. Ondokuzuncu yüzyıl Alman kimyageri Baron Justus von Liebig bir ulusun,zenginliğininvemedeniyetderecesinintükettiğisabunagöreölçülebileceğinisavunmaktaydı.Liebig’inzamanındailk ticari temizlikmaddesiortayaçıktı.Sabunaaşındırıcı, çözünmeyenmaddeler– talkveya tebeşirgibi inceyadasüngertaşı veya kuvars gibi iri taneli- eklenmesi mükemmel bir ovmamalzemesiveriyordu.1886’daçıkarılanBonAmikırmızıvesarıambalajınınönündeki civciviyle ağır-işe uygun eski temizleyicilerin en popülerlerindenbirihalinegelmişti.

O zamana kadar kimyagerler sabunun nasıl temizlediğine dair gizemiçözmeyebaşlamışlardıbile.Sabunaçıkça iki farklıkoluolanmoleküllerdenmeydana geliyordu: bir kol su molekülerinin üzerine atlamayı “severken”diğerkolsudan“korkup”kirveyağmoleküllerinetutunuyordu.Kimyagerlersabununsuyusevenkoluna“hidrofilik”;sudankorkankolunada“hidrofobik”adını taktılar.Ama sabunun çok amaçlı temizleyici olarak üstünlüğüne kısa

birzamaniçerisindemeydanokunacaktı.

1890’da A.Krafft isminde bir Alman araştırma kimyageri kendiiçeriklerindesabunadairbirşeybulunmayankısazincirlimoleküllerinalkollebirleştiklerinde sabun gibi köpürdüklerini gözlemledi. Kraft dünyanın ilkdeterjanını meydana getirmişti ama buluşu o zaman kimseyiheyecanlandırmadıvekimyasalbirilginçlikolarakkaldı.

SonraBirinciDünyaSavaşıgeldiçattı.İtilafdevletleriniablukasınedeniyleAlmanya’ya yağlama malzemeleri üretmek için gerekli olan doğal yağlarteminedilemiyordu.Bununyerinesabunyağlarıkullanılmayabaşlandıvebunedenle ülkede sabuna çok nadir rastlanır oldu. İki Alman kimyager, H.GuntherveM.Hetzer,Krafft’ınkimyasalilginçliğinihatırlayıverdivesadecesavaşzamanındasabununyerinegeçeceğine inandıklarıNekal ismindeki ilkticarideterjanıhazırladılar.Ancakdeterjanınsabunakarşıavantajlarıçabucakfarkedildi.1930itibariylesanayileşmişdünyanınçoğupisköpükvetortudaneserbırakmayanvepekçokaçıdansabunaüstünnitelikteçeşitçeşitsentetikdeterjanüretmekteydi.

Dönemin en popüler çok amaçlı ev deterjanı “Spic-and-Span”di. Bu,tamamenmodern bir ürün olsa da ismini on altıncı yüzyılda yeni bir gemihakkında konuşurlarken kullandıkları Felemenkçe tabirden almaktaydı:Spiksplinternieuwgemidekiherçivininhertahtaparçasınıngıcırgıcırolduğuanlamınagelmekteydi.Sonradanİngilizlertabiri“SpickandSpannew”olarakİngilizleştirdi;Amerikalıdenizcilerde“spicandspan”diyeAmerikanlaştırdı.Budenizci tabiri,birmarka isminedönüşürdönüşmezkonuşmadilinegirdive o zamandan beri de tertemiz, yepyeni ne varsa onu nitelemek içinkullanılageldi.

1946’da ise ilk başarılı çamaşır deterjanı sahneye çıktı. “Tide” markası,Amerika’daki ev kadınları için otomatik çamaşır makinesinin adetazorunlulukolmayabaşladığıbirandaortayaçıktı.Çokgeçmedensüpermarketraflarındayerinialarakbirsürüdeterjanındaöncüsühalinegeldi.

ÇamaşırSuyu:

1744,İsveç

En eski yazılı kaynaklarda, insanların beş bin yıl önceden beri giysileriniçamaşırsuyuylabeyazlattıklarınadairdelillermevcuttur.Gerçiişlemsıkıcıydıveuzundu;ayrıcaoldukçabüyükbiralanıdagerektiriyordu;ziraçamaşırlar,beyazlasınlarvekurusunlardiyeçoğunluklatarlalarboyuncayereserilirdi.

MÖ 3000’de Mısırlılar çok değer verdikleri beyaz keten kumaşları imalediyorlardı.Doğal rengi kahverengiye kaçan kumaş haşin alkalik çözeltininiçine daldırılırdı. Giysinin lime lime olmaması için zamanlama son derece

önemliydi.

On üçüncü yüzyılda Hollandalılar beyazlatma zanaatının önde gelentemsilcileri olarak ortaya çıktı ve on sekizinci yüzyıla kadar da endüstrinitekelini elinde tutmayı sürdürdü. Beyaz giysilerin yapımında kullanılacakçoğu Avrupa kumaşı beyazlatılmak üzere ilk Hollanda’ya gönderilirdi.HollandalılarınmetodueskiMısırlılarınkindensadeceazıcıkdahaileriydi.

Hollandalıboyacılarkumaşıalkalikçözeltidebeşgünekadarbekletirlerdi.Sonra onu temizce yıkarlar; güneşte kuruması ve ağarması için iki üçhaftalığına yerlere sererlerdi. Aynı işlem beş altı kere tekrar edilirdi; dahasonra da alkalik çözeltinin “yiyici” etkisini kalıcı olarak durdurmak içinkumaş ikisi de asidik olan yayık ayranı veya kesilmiş sütün içerisinesokulurdu.Bütünbuişlembirsürüalanıişgaletmektevebirkaçayboyuncadevametmekteydi.

On sekizinci yüzyılın başına kadar İngilizler top top kumaşları kendileribeyazlatmaktaydı.Metotlarındaki tekgerçek farkyayıkayranınyerini almışsulandırılmış sülfürik asitti. Yeni ve basit bir beyazlatma bileşimine ihtiyaçvardı ve bir sürü kimyager bunu bulmaya çalışıyordu. 1774’te İsveçliaraştırmacı Karl Wilhelm Scheel klor gazını keşfedince baz kimyasalı dabulmuş oldu. Ama suyun içinde çözünmüş gazın güçlü bir beyazlatıcıüretmesini sağlayacakkişi aynı zamandayirmiyıl sonraNapolyon’un tayinedilmiş bilimsel danışmanı olacak kimyagerCountClaudeLouisBertholletidi.

1785’te Berthollet klor gazını kireç, potas ve su karışımından geçirerekeksiksiz hale getirdiği keskin solüsyonu, çamaşır suyunu (eau de Javel)ürettiğini ilan etti. Ama bu çamaşır suyu hiçbir zaman şişelenip satılmadı.Onun yerine dönemin her profesyonel kastarcısı en başından kendimalzemelerini kendisi bir araya getirmeliydi. Klor gazı da göz, burun veakciğerdokularınıyüksekderecedetahrişedicinitelikteydi.Beyazlatmaartıkdahaazalanvezamangerektiriyorduamaöteyandanmeslekiriskiçeriyordu.

1799’da bu durumda bir ilerleme kaydedildi. Glasgow’dan İskoçyalı birkimyagerCharlesTenant“eaudeJavel”ikurubirtozadönüştürmeninyolunubularakçamaşırınüstünedökülebilirağartmatozlarıdönemininöncüsüoldu.Tozlar beyazlatma endüstrisinde devrim yapmakla kalmadı aynı zamandasıradanyazıkâğıdınıdadönüştürdü.Zirakâğıtyüzyıllardırçamurumsusarı-kahverengindeydi. Tenant’ın klorlu ağartması ilk saf beyaz kâğıtları günyüzüne çıkarmış oldu. 1830’a kadar sadece İngiltere’de yılda 1,500 ton tozağartıcıüretilmekteydi.Yanibeyazlarhiçbukadarbeyazolmamıştı.

PencereCamı:

MS600,Almanya

MÖ400civarında ilkkezpencerelericamlevhâlârlakapatanRomalılardı.Ama ılık Akdeniz iklimi dolayısıyla pencere camları sadece birenteresanlıktan ibaret kaldı. Cam esas olarak mücevher yapımındakullanılarakpratikamaçlarahizmetetmekteydi.

YaklaşıkMÖ50’decamüflemesanatınınbaşlamasıyladahayüksekkalitepencerecamlarınınyapılmasımümkünhalegeldi.AncakRomalılarüflenmişcamıevlervetoplantısalonlarıiçinherşekildevebüyüklükteiçkikupalarınaşekil vermek üzere kullandı. Böyle birçok eşya eski Roma şehirlerindeyapılmışkazılardaortayaçıkarılmıştır.

Romalılar hiçbir zaman düz camı mükemmel hale getiremedi. Açıkçasıbuna ihtiyaçları yoktu. Söz konusu buluş ise Ortaçağ’ın başında dahakuzeyden, daha soğuk Cermen ikliminden geldi. MS 600’de pencereimalatının Avrupamerkezi Ren Nehri boyunca yatmaktaydı. Cam üzerindeçalışmakbüyükbeceriveuzunsürenbirçıraklıkdönemigerektiriyordu.Buyüzdencamustalarınailimlidedeanlamınagelen“gaffer”denirdi.

Camustalarınınpencereüretmedeikiyöntemlerivardı.Dahakalitesizamadahayaygınbirbiçimdekullanılansilindiryöntemindecamustasıerimişsilisiüfleyerek küre haline getirirdi. Sonra bunu ileri geri sallayarak bir silindiredönüştürürdü. Böylece silindir boylamasına kesilir ve bir levha halindedüzleştirilirdi.

Normandiyalıcamustalarınınuzmanlıkalanıolantaçyöntemindeiseyineküre meydana getirilirdi ama üfleme demirini ayırmadan önce buna, birtarafındabirdelikbırakaraksağlambirdemirçubukiliştirilirdi.Ondansonrahızlıhızlıdöndürülürvemerkezkaçkuvvetialtındadelik,kürebirdiskhalinegelenekadargenişlerdi.Daireşeklindeortasıkalınbucamsilindircamındandahainceydivesadececampanellerinyapımınauygundu.

Ortaçağ boyunca Avrupa’nın görkemli katedralleri yükseklerdeki renklicamlarıyla kıtada imal edilen düz camların çoğunu tekeli altına almıştı.Pencere camı kiliselerden zenginlerin evlerine ve daha sonrada genelkullanımayönelerekyaygınlaşmayabaşladı.Silindircamdanyapılabilecekenbüyüklevhayadaplakaancakbirbuçukmetregenişliğindeolabiliyordu.Onyedinci yüzyılda cam yapımı teknolojisindeki gelişmeler dört metreye ikimetrelikcamlarıdaberaberindegetirdi.

1687’deFransa’nınOrléans şehrinden camustasıBernardPerrot, bir camdökme yöntemi olan rulo yapmanın patentini aldı. Sıcak, eritilmiş cambüyükçe demir bir masanın üstüne dökülür ve ağır, metal bir silindirleyayılması sağlanırdı.Bu yöntem sayesinde nispeten daha düzgün ilk büyükcamlevhâlârüretildi.Bunlartamboyaynaolarakkullanılmayauygundu.

Fiberglas(CamElyafı)

Adınındaişaretettiğigibifiberglasyanicamelyafıiplikhalinegetirilipsertbir levha ya da daha esnek kumaş halinde dokunan çok ince camfilamanlardanmeydanagelir.

Parisli zanaatkâr Dubus-Bonnel’e camı eğirip örmesinden dolayı 1836’dabirpatentbahşedildi.Sözkonusu işlemkarışıktıveyürütülmesizordu. İncecam ipliklerin işlenebilirliklerini kaybetmelerine sebep olmamak için sıcak,nemli bir odada çalışmakgerekiyordu.Örme işlemi çokdikkatli bir şekildejakar tipi dokuma tezgâhında gerçekleştirilirdi. Çağdaşları camın bir kumaşgibi dokunabileceğine kuşkuyla yaklaştıklarından Dubus-Bonnel patentbaşvurusundabulunduğundaküçükkarebirfiberglasörneğinidebaşvurusunadâhiletmişti.

EmniyetCamı

İronik bir şekilde kırılmaz cam, 1903 yılında Fransız kimyager EdouardBenedictus’un yaşadığı bir kazada camların tuzla buz olması sonucundakeşfedilmiştir.

Laboratuvarında bir gün raftan ayıraçlarını almak için bir merdivenetırmandı ve kazara bir cam tüpü yere düşürüverdi. Camın kırıldığını duyduama aşağıya doğru bakıp tüpün kırık parçalarının aşağı yukarı orijinalşeklindehâlâbirbirlerineasılmışolduklarınıgördüğündebüyükbirşaşkınlığauğradı.

Benedictusbirasistanındantüpünyakınzamandaiçerisindebirsıvıplastikolan selüloz nitrat solüsyonunun bulunduğunu, bunun da belli ki tüpüniçerisinde incebirplastikbırakarakbuharlaştığınıöğrendi.Tüp temizlenmişgöründüğüiçinasistanaceleyleyıkamadanonurafagerikaldırmıştı.

BukazaBenedictus’unkeşfinevesileolmuşkenardısıratakipedendizidizikazalardaBenedictus’ukeşfinitatbiketmeyedoğruyönlendirdi.

1903’te Parisliler arasında otomobil kullanma yeni ve çoğunlukla datehlikeli bir meraktı. Benedictus’un keşfiyle aynı hafta bir Paris gazetesibaşmakalesini son zamanlarda sıklaşan otomobil kazalarına ayırdı.Benedictus, şoförlerin çoğunun kırılan ön camlardan dolayı ciddi şekildeyaralandıklarını okuduğunda kendi eşsiz camının hayatlar kurtarabileceğinianladı.

Günlüğüne: “Birdenbire gözlerim önünde kırık bir tüp görüntüsüoluşuverdi. Yerimden fırlayıp laboratuvarıma koştum ve fikrimin pratikimkânları üzerine yoğunlaştım” diye yazmıştı. Aralıksız yirmi dört saatboyuncacamısıvıplastikleastarlayıpsonrayenidenkırmaklauğraştı.“ErtesiakşamakadarilkparçaTripleks’imi(kırılmazcam)üretmiştim.Gelecekiçinçokumutverici.”

Maalesef yeni lüks ürünlerinin fiyatlarını aşağıda tutmaya çabalayanotomobil üreticileri ön cam olarak bu pahalı ama emniyetli camlara ilgigöstermediler. Genel tavır otomobillerin güvenliğinin imalatçıdan ziyadeşoförün elinde olduğuna dairdi. Otomobilin tasarımına emniyet önlemlerikaza sonrası yaralanmayı en aza indirmek için değil; kazayı önlemek içinilâveedilmekteydi.

BirinciDünyaSavaşı’nınpatlakvermesiylekırılmazcamdakendineilkkezgeniş çapta pratik kullanım alanı buldu: yani gaz maskelerinin lenslerinde.Üreticileregöreincetabakalıemniyetcamındanküçükovallereşekilvermeknispeten daha kolay ve ucuzdu. Söz konusu lensler son derece ihtiyaçduyulan, ama o zamana kadar imkân dâhilinde olmamış korumayı askeripersonele sağlayabiliyordu. Otomobil endüstrisi yetkilileri bu yeni camınsavaşgibi uç şartlar altındaki kanıtlanmış performansını gözdengeçirdiktensonraemniyetcamınınuygulandığıbaşlıcaalanarabaöncamlarıhalinegeldi.

EvHava-SoğutmaSistemi:

MÖ3000,Mısır

EskiMısırlılarınyapaysoğutmaylaserinlemekgibibirimkânlarıolmamışsada kuru ve ılıman iklimlerde meydana gelen bir doğa olayı sayesinde buzyapabilmekteydiler.

Güneş batarken Mısırlı kadınlar sazlıkların üzerine sığ, kil tepsilerdekisuları yerleştirirlerdi. Su yüzeyinin ve tepsinin kenarlarındaki nemin hızlabuharlaşmasısuyudonduracakderecedeki,geceleyinmeydanagelensıcaklıkdüşüşüyle bir araya gelirdi. Gerçi ısı hiçbir zaman donma noktasına kadarinmezdi.Bazensuyunyüzeyindesadeceincebirzaroluşurduancakkuruluğavegecesoğumasınadairdahaolumluşartlarsözkonusuolduğundasukatıvekalınbirtabakahalindedonardı.

Olayın belirgin özelliği buharlaşmayı ya da terlemeyi mümkün kılanhavadaki nem oranının azlığıydı. Böylece soğuma da gerçekleşirdi. Buprensip havayı düzenleyerek evlerini ve saraylarını soğutmak isteyen çoğueskimedeniyettarafındandabenimsenmişti.MeselaMÖ2000’dezenginbirBabilli tüccar kendi evine dünyadaki ilk soğutma sistemi kurdu. Güneşbattığında hizmetçiler tüccarın odasının duvarlarına ve yerlerine suserperlerdi;böyleliklebuharlaşmaylagecekisoğumabirleştiğindesıcaktanbirrahatlamasağlanmışolurdu.

Buharlaştırma yoluyla soğutma, eski Hindistan’da da yaygın bir biçimdekullanılmaktaydı. Her gece ailenin erkeği evin rüzgâra bakan tarafındakiaçıklıklara ıslak hasırlar asardı. Gece boyunca da bu hasırlar ya el ya dacamların üzerindeki perfore oluklar vasıtasıyla ıslak tutulurdu. Böyleliklehafif, sıcak rüzgâr daha serin çim hasıra vurdukça buharlaşmayla beraber

sıcaklıkotuzdereceyekadariniyor,içeridebirserinlikmeydanageliyordu.

İki binyıl sonra telefonve elektrik ampulügerçekliğekavuştuğundabile,bunaltıcı bir yaz günü serinlemenin basit ve etkili yolları hâlâ teknolojininimkânları dâhilinde görünmüyordu. On dokuzuncu yüzyılda bile büyükrestoranlar ve diğer umuma açık yerler hava borularının içine buz ve tuzkarışımları katıp soğuk havanın pervanelerle dolaşımını sağlarlardı. NewYork’taki Madison Square Tiyatrosu bu külfetli sistemi kullanarak gecededörtbintonbuztüketiyordu.

On dokuzuncu yüzyıl mühendislerini çileden çıkaran problem sadecehavanın ısısını düşürmenin yolunu değil, aynı zamanda -eski insanların daproblemiolan-sıcakhavadannemiayrıştırmanınyolunubulmaktı.

HavalandırmaSistemi

“Havayı kontrol etme” terimi birisi pratik havalandırma sisteminiüretmeden yıllar önce kullanılmıştı. İfadenin sahibi 1907’de tekstilfabrikalarında nem kontrolü üzerine Amerikan PamukÜreticileri Birliği’nebir rapor sunan fizikçi StuartW.Cramer’dır.Ölçülmüşmiktarlarda buharınilâve edilmesiyle tekstil ürünlerindeki nem oranının kontrolü o zamanlar“havayı şartlandırma” olarak bilinmekteydi. Cramer fiilimsiyi birleşik ismedönüştürerek tekstil sanayisinde popüler hale gelen yeni bir ifade yarattı.Böylece1914civarındaWillisCarrierismindekihırslıAmerikalıbirmucitilkticarihavalandırıcılarıürettiğizamanisimleridehazıronlarıbeklemekteydi.

Kuzey New Yorklu bir çiftlik işçisiyken Cornell Üniversitesi’nemühendislik dalında burs kazanan Carrier, ısıtma ve havalandırmasistemlerine kendini kaptırmıştı. 1901’deki mezuniyetinden bir yıl sonraBrooklynli bir litografyacı ve matbaacı için ilk ticari havalandırma işinesoyundu.Matbaacılariçinortamısısıvenemindekideğişimlerherzamanbirkâbus olmuştu. Zira kâğıt genişler ya da büzülürdü; mürekkep akar ya dakururdu;renklerdebaskıdanbaskıyadeğişiklikgösterebilirdi.

Yetenekli bir mucit olan Carrier, geleneksel buharlı ısıtıcıya soğuk suyukabul ettirip soğutulmuş havayı pervaneyle çevreye yaymasını sağladı.Buluşundaki esas deha, hava ısısını ve akışını dikkatlice hesaplayıpdengelemesindeyatıyordu.Böyleliklesistemsadecehavayısoğutmuyor,aynışekilde nemden de arındırıyordu. Bu vesileyle havanın soğuması daha dahızlandırılıyordu. Bir taşla iki kuşu vurmayı başarması ona “modernhavalandırmanın/ hava şartlandırmasının babası” unvanını kazandırdı. Altyapıkurulduktansonraiseilerlemehızlıoldu.

1919’daChicago’dailkhavalandırmalısinemasalonuaçıldı.AynıyılNewYork’takiAbrahamveStraussilkhavalandırmalımağazahalinegeldi.Carrier1925’te New York’un Rivoli Tiyatrosu’na 133 tonluk havalandırma ünitesi

yerleştirdiğinde, kârlı yeni bir pazara adımını atmış oldu. Havalandırmaözellikle yazın o kadar memnuniyet vericiydi ki, 1930 yılına kadar tümAmerika’daüçyüzden fazlasinemasalonu,uzunmetrajlı filmlerindendahabüyük harflerle soğuk havanın reklamını yapmaktaydı. Boğucu derecedesıcak günlerde insanlar eğlenmekten ziyade serinlemek için filmlere akınederdi.Onyılın sonundamağazalarveofisbinalarıhavalandırmasayesindeişçilerinin daha verimli çalışır hale geldiklerini; böylelikle de sisteminmaliyetinin dengelendiğini iddia etmekteydiler. Çalışma verimliliğininartmasının bir bölümü işe gitmeye teşvik eden bir nedendenkaynaklanmaktaydı; sekreterler, teknisyenler, tezgâhtarlar ve yöneticilergönüllübir şekilde işeerkengelip iştengeççıkıyorlardı.Ziraevlerin içindehavalandırmanınyaygınlaşmasıyıllarıalacaktı.

LastikHortum:

1870’ler,AmerikaBirleşikDevletleri

Lastik bahçe hortumu (ve yangın hortumu) zaman kazandırıcı bir lütufolmanınyanındaotomobillastiğiveyağmurluktanöncelastiktenimaledilenilkmalzemeydi;dolayısıylalastikhortumbirçokbakımdanlastiksanayisinindoğuşunutemsiletmekteydi.

Lastik, on altıncı yüzyıl Avrupa’sında yeni ve değişik bir maddeydi.Amerikalıyerlilertarafındanyapılmışilklastiktoplarİspanya’yaChristopherColumbusvasıtasıylatanıtıldıvetakipedenikiyüzyıldaçoğuAvrupalımucitbu maddeyle deneyler yaptı ancak onu pratik uygulamalar için uygunbulmadı. Nedeni de doğal halinde lastiğin soğukken kırılgan; sıcakken deyapışyapışolmasıydı.Lastiği aynı andakuru,yumuşakveesnekyapmanınsırrınıisebirmutfakkazasısonucuAmerikalıhırslımucitCharlesGoodyearkeşfetti.

Goodyear, lastiğin derinin ömrünü uzatmak için yapıldığı gibi“tabaklanarak” veya “iyileştirilerek” daha yararlı hale getirilebileceğineinanıyordu.1839’dabirşubatakşamıevininmutfağındalastiği“iyileştirmek”için bazı kimyasallarla deneyler yapmaktaydı. Bir sülfür ve lastik karışımıkaşığından ocağa damladı. Onu silemeyecek derecede meşgul olduğundanlastikeriyip,sonratekrarsoğuyupkatılaşırkenGoodyeararaştırmasınadevametti. Pıhtılaşmış kütleyi kepçeyle çekip aldığında maddenin pürüzsüzlüğü,kuruluğuve esnekliği karşısında şaşkınlığa düştü.Yoğunbir kış soğuğununetkiliolduğuogece“sakız”ınbirparçasınımutfakkapısınındışınaçiviledi.Sabah ise içeri geri getirdi ve büktü; Goodyear çok sevinçliydi. Zira parçakırılgan değildi ve elastikiyetini muhafaza etmişti. Dolayısıyla CharlesGoodyear sülfürün lastiği “iyileştirdiğini” veya “vulkanize ettiğini”keşfetmişti.

Vulkanizasyon işlemini eksiksiz hale getirmek için ilâve deneyleregereksinimvardı.AncakGoodyear’ınparasısuyunuçekmişti.Zamanınınvebirikimlerinin büyük bir kısmını daha iyi bir lastiğin peşinde tüketmişti.Goodyear, karısı ve beş çocuğuyla beş parasız, yiyecek ve barınma içinakrabalarına muhtaç bir halde yaşamaktaydı. Ailesine ait ne varsa hattaçocuklarının okul kitaplarını bile ya satmış ya da rehin bırakmıştı. 1855’tekalemealdığı“LastikveÇeşitleri”kitabındakendinihaklıçıkarırniteliktekişu satırlara yer vermişti: “başarının kesinliği ciddi ölçüde fedakârlığıgerektirdi.” Ancak Goodyear ticari anlamda başarıya ulaşamadı. Borçlarınedeniylehapse atıldı. 1860’taöldüğünde ise, ailesine faturalardanvekrediödemelerindenoluşan200,000dolarlıkbirborçbıraktı.

Goodyear’ın ölümünden sonra lastiğin Amerika’nın rüya ürünü halinegelmesi için on yıl geçmesi gerekti. Bu da dikkat çekici bir şekilde ismiGoodyear’ınkinebenzeyenbiradamınçabalarıylagerçekleşti.

İçSavaş’tacerrahikenişadamınadönüşenDr.BenjaminFranklinGoodrich1870’deAkron,Ohio’daB.F.Goodrich Şirketi’ni kurdu.O sıralarda lastiğinbilinenazbirkullanımalanımevcuttu.Goodrichiselastiğinpotansiyelindenemindi.Yakınbirarkadaşınınevininderiyangınhortumununpatlamasındandolayı yanıp kül oluşuna seyirci kalmıştı. Pennsylvania’daki petrolyataklarında da petrolün sevkiyatını yapabilmek için lastik bir hortuma nekadarihtiyaçolduğunugörmüştü.Ayrıcaaldığıtıpeğitimisayesindelastiğinameliyatlarda ve tedavilerde, yani birçok yerde kullanılabileceğinin defarkındaydı.

Yetenekli ve güler yüzlü Goodrich, işadamlarını yeni kurduğu lastikşirketine yatırım yapmaları için ikna etmede pek zorlanmadı. Birkaç ayiçerisinde Akron fabrikası dünyanın ilk lastik hortumlarını üretmeyebaşlamıştıbile.Dayanıklıvepamukyalıtımlıyangınhortumufirmanıneniyisatanürünühalinegeldi.

1871 yılı lastiğe dair başka ilklere de şahit oldu: contalar, şişe tıpaları,konserve kavanozu halkaları ve ev kadınlarınca kullanılan popüler çamaşırmerdaneleri. Evin dışındaki en önemli ürün ise bahçe hortumuydu. Öteyandan deri hortumlarının çeşitli kusurları mevcuttu. Durmadan ıslanıpkuruduğundaderiaşınıpçatlıyordu.Güneşeaşırıderecedemaruzkaldığındadakırılganhalegeliyordu.Sıklıklayırtılmapotansiyeliyleberaberelastikiyetisonderecesınırlıydı.Goodrich’inlastiğiiseısıyavenemekarşıdayanıklıydı.Ayrıca iç su basıncına karşı koyup yırtılma ihtimalini en aza indirgeyenkendine has bir güce de sahipti. 1880’lerde profesyonel bahçıvanlar ya dakendi bahçeleriyle uğraşan insanlar seve seve sulama kovalarını bırakıpbitkiler içinolduğukadarkendileri içindebir lütufsayılanlastikhortumlarıkullanmayabaşladılar.

ElArabası:

MS200,Çin

El arabasının insan yapımı aletler tarihinde özel bir yeri vardır. Bağımsızicat olarak bilinen bir olguya örnek teşkil etmektedir. Zira el arabası farklıdönemlerde,farklıyerlerdevefaklıamaçlarayönelikgeliştirildi.BuradaÇinveAvrupaelarabalarıözelbirönemesahiptir.

ElarabasınıneneskimodeliMS200civarındaÇinİmparatorlukordusundabir general olan Chuko Liang tarafından tasarlandı. Amacı dar setlerarasından büyük miktarlardaki askeri malzemelerin taşınmasını sağlamaktı.Aletin kocaman olan tek tekerinin çapı yaklaşık bir buçuk metreölçülmekteydi.Bir düzine teker parmağı vardı ve aletin konumlandırılışı dayükün ağırlık merkezinin doğrudan tekerlek dingilinin üzerinde olacakşekildeydi. Tarihçiler General Liang’ın Çin’de pirinç ve sebze taşımak içinönceden beri kullanılan daha küçük el arabasından bir uyarlama yaptığınainanmaktadırlar.

DahaMÖ1000’deikitekerlielarabalarıDoğu’nunveBatı’nınheryerindebilinmekteydi.Amagörünen o kiLiang’ın zamanındakiÇin’de olduğu gibiaşırıdarzeminlerdengeçirmeküzeretek-tekerleklibirelarabasıihtiyacıhiçortayaçıkmamıştı.

Çin el arabası askeri malzemelerin yerlerine ulaştırılmasını sağlıyorken,savaş meydanlarından ölü ve yaralı askerleri taşımak için de kullanılmayabaşlandı. Daha sonra ise bir seferde dört yetişkini ve altı çocuğu taşımakapasitesinesahipolacakderecedebüyütüldüveazıcıkdeğiştirildi.Bubüyükel arabaları genellikle bir eşek tarafından çekiliyor, arkadan da bir sürücütarafındanyönlendiriliyordu.

Çinlilerin el arabası için şiirsel nitelikte iki ismi vardı: “tahta öküz” ve“süzülen at”. Beşinci yüzyılda bir tarihçi, aletin belli bir ağırlıkta yükütaşımadaki mekanik avantajlarıyla ilgili şöyle yazmıştı: “Belli bir zamanaralığında bir adam yürüyerek iki metre giderken, el arabası altı metregitmekteydi. Bir adam bununla bütün bir yıl yetecek kadar yiyecektaşıyabilirdi.Yirmimetredensonrabilearabayıgötürenkişihiçbiryorgunlukhissetmezdi.”

Avrupa’da el arabası ise Ortaçağ’da ortaya çıktı. Çin el arabalarınıntekerleri,arabayıitenkişisadeceyönlendirmeyivedengelemeyiyapsındiyeortada ve doğrudan yükün altındayken; Avrupalı versiyonunun tekeri öndedışa doğruydu. Bu da yükün hem teker hem de iten kişi tarafındandesteklendiğianlamınageliyordu.

TarihçilerAvrupa’yaaitbuluşun,tahtasepetebenzeyendahaeskibiraracın

uyarlaması olduğuna inanıyorlar.Bu sepet önden ve arkadan iki ya da dörtkişi tarafından taşınıyordu. On ikinci yüzyılda kimliği meçhul bir mucidinaklına bu iki taşıyıcıyı tek bir küçük tekerle değiştirme fikri geldi, Batıyaözgüelarabasıdaböylelikleoluşturuldu.

Avrupalı el arabası Çin’inki kadar kullanışlı değildi. Yine de Kıta’dakibüyük şatoları ve katedralleri inşa eden işçilerin birdenbire malzemeleritaşımadakendilerineyardımcıolacakbiraletleriolmuştu.Onikinciyüzyıldanon beşinci yüzyıla kadar el arabalarının çizimlerini içeren çoğu el yazmasıdeğişmez bir şekilde el arabalarını inşaatçıların hizmetinde tuğla ve taşlarlayüklenmiş olarak göstermektedir. Bu açıdan Avrupalı el arabalarının işleviÇin’deki versiyondan oldukça farklıdır. Tekerin öne doğru yerleştirilmesi,Avrupa’ya özgü el arabasını kullanan bir adamın itmenin ve dengelemeninyanında yükün büyük bir kısmını da kaldırması gerektiği anlamınagelmekteydi. Dolayısıyla Çin buluşunun aksine Batı’nın el arabası uzunmesafeler için yük taşımaya elverişli değildi. Sonuç olarak hiçbir zamaninsanlariçinbirulaşımaracıhalinegelmedi.

AvrupaveÇinarasındasürekliticaretinbaşladığıonyedinciyüzyılakadarherbirininkendineözgüelarabalarıvardı.OnyedinciyüzyıldaiseDoğu’yagiden Avrupalı tacirler Çinli el arabasında nasıl yorulmaksızın uzunmesafelerde yüklerin taşınabildiğine dair şaşırtıcı hikâyelerle geri döndüler.Böylece tasarım Batı ülkelerinde de ortaya çıkmaya başladı. Günümüzdekişininçalışmagereksinimlerinegöreherikimodeldemevcuttur.

7.BölümBanyoda

Banyo:

MÖ8000,İskoçya

Erkekler “Ellerimineredeyıkayabilirim?”kadınlar ise “Makyajımıneredetazeleyebilirim acaba?” diye sorar. Okul çocukları “Affedersiniz?” diyekekelerken yurtdışındaki yolcular İngilizlerin “WC” dedikleri en yakın“rahatlama durağı”nın ne tarafta olduğunun söylenmesini rica ederler.Esasında herkesin sorduğu şey tabii ki en yakında bulunan… eh… şey,tuvaletinyeridir.

Gerçek şudur ki orada işini gören vücut fonksiyonları için olduğu gibituvaletiçindebirsürüüstükapalı ifadegeliştirmişizdir.Vebueğilimsadecemodernnezaketintekelindedeğildir.NedeolsaşekilitibariyledahaazkibarOrtaçağ’dabileşatolarınvemanastırların“ihtiyaçlar”’ıvardı.

Tarihin en eski adabımuaşeret kitaplarından birini yazmış olan on altıncıyüzyıl âlimi ve hümanist Rotterdamlı Erasmus, banyo ve vücutfonksiyonlarına dair bize ilk yazılı davranış kurallarından bazılarınısunmaktadır. “İdrar çıkaranyadadışkı boşaltanbirini selamlamakkababirharekettir”diyeuyarmaktadır.Gazçıkarmayadairdekişiye:“Patlamasesinikapamak için öksür… Kurala uy: Osurukları öksürüklerle değiştir” diyetavsiyeetmektedir.

Banyonun tarihi on bin yıl önce İskoçya’da başlamaktadır. Atıklarınınzehirliolduğununfarkındaolanilkinsanlar,akansukaynaklarınınyakınlarınayerleşmiştiler.Ancakatıklarıevdentaşımasıiçinilkhelâbenzerisıhhitesisatıinşa edenler İskoçya’nınOrkneyAdaları sakinleriydi.Kabaca yapılmış dizidiziborulartaşbarakalardanakıntılaradoğrubiryolizlemekteydi.Busayedeinsanlardışarısıyerineiçeridedetuvaletihtiyaçlarınıgiderebiliyorlardı.

Yakındoğu’da eski Hindular için hijyen dini bir zorunluluktu. Daha MÖ3000’de çoğu evin kendi özel tuvaleti vardı. Pakistan’ın Endüs Vadisi’ndearkeologlar su akışını kontrol etmeye yarayanmusluklarla pişmiş topraktanborularıntuğlalarlakapatıldığıözelveumumituvaletleriaçığaçıkarmışlardır.

EskibanyolardanensofistikesiGiritAdası’ndakiMinoskraliyetailesineaitKnossos Sarayı’ndakilerdir. MÖ 2000 itibariyle Minos asilzadeleribirbirlerine çimentoyla eklenmiş dikey vaziyetteki taş borular vasıtasıyladoldurulup boşaltılan küvetlerin tadını çıkarırlardı. Sonunda bu borular,kurulumlarıaçısındangünümüzdekilereçokbenzeyencilalı toprakborularla

değiştirildi.Borular sıcak ve soğuk su taşımaktaydı ve eklemlimekanizma,kraliyet sarayından atıkları dışa boşaltmaktaydı. Ayrıca saray, tarihin ilkalafranga tuvaleti niteliğindeki asma su depolu tuvaletiyle övünmekteydi(Bkz. Modern Alafranga Tuvalet). Deponun yağmur suyunu biriktirmesitasarlanmıştı. Yağmur olmadığında da kovalarla yakındaki bir sarnıçtançekileceksuyladepodoldurulabilirdi.

Banyo teknolojisi eskiMısır’da da geliştirildi.MÖ1500 itibariyleMısırlıaristokratların evleri sıcak ve soğuk su taşıyan bakır borularla donatılmıştı.Bütün vücut banyosu dini törenlerin ayrılmaz bir parçasıydı. Enteresan birşekilde rahiplerin kendilerini günde dört kez soğuk suya batırmalarıgerekmekteydi. Banyo yapmanın dini yönleri, vücut temizliğinin ahlakitemizlikle bir tutulduğu Yahudilikte daha geniş boyutlara taşınmıştır. MÖ1000’den MÖ 930’a kadar Davut ve Süleyman’ın hâkimiyeti altındaFilistin’inheryerinekarmaşıksudağıtmasistemleriyapılmıştı.

Kaplıcalar:

MÖ2.Yüzyıl,Roma

Banyo yapmayı sosyal bir olay haline getiren yaklaşık MÖ 2.yüzyıldaRomalılardı. Bugünkü en gösterişli ve pahalı sağlık kulüplerinle yarışacakdüzeyde kocaman umumi banyo tesisleri meydana getirmişlerdi. Lüksü vedinlenceyi çok sevdiklerinden Romalılar bu sosyal banyoları bahçelerle,dükkânlarla, kütüphanelerle, egzersiz odalarıyla ve şiir okumaya ayrılmışoturmaalanlarıyladonatmışlardı.

Mesela Caracalla Banyoları Roma vatandaşlarına geniş çapta sağlık vegüzellikseçeneğisunmaktaydı.Muazzambüyüklüktekitesistevücutyağlamave keseleme salonları; sıcak, ılık ve soğuk küvetleri; terleme odaları; saçşampuanlama,kokularsürmevesaçkıvırmaalanları;manikürdükkânlarıvejimnastik salonu mevcuttu. Ayrıca kozmetik malzemeleri ve parfümler desatın alınabilirdi. Egzersizini yapıp, yıkanıp, giyinip kuşandıktan sonra birRomalı müdavim hemen bitişikteki kütüphaneye gidip kitap okuyabilirveyahut bir konferans salonunda felsefe ya da sanat üzerine bir tartışmayakatılabilirdi.YunanveRomasanatındaneserlerbirgaleridesergilenirkenyinetesisin bir bölümü olan diğer bir odada da köleler yemek ve şarap servisiyapardı.

Eğer bu düzenleme kulağa Golden Door gibi meşhur bir kaplıcanındüzenlemesigibigeliyorsaöyleydi.YalnızRomakulübüçokdahabüyüktüveçokdahafazlaüyenin(çoğunluklaaynıandaikibinbeşyüzkişinin)ihtiyacınıkarşılamaktaydıvebusadeceerkeklereayrılmışkaplıcaydı.Benzeramadahaküçüktesislerisıklıklakadınlarkullanmaktaydı.

Önceden kadınlar ve erkekler ayrı ayrı banyolara gitseler de sonradan

karışık banyolarmoda haline geldi.Bu, böyleHıristiyanlığın ilk dönemine,yani Katolik Kilisesi devlet politikasını yönetmeye başlayana kadar sürdü(Yazılı kaynaklara göre bu karışık banyolarda yıkanma binlerce yıl sonraumumi banyoların Avrupa’da tekrar ortaya çıktığında olduğu gibi yaygınrastgelecinselilişkidebulunmaylasonuçlanmamaktaydı.ÖrneğinAvrupa’datekrar ortaya çıktığı ErkenRönesans döneminde, İtalyanca bagnio kelimesihem“banyo”hemde“kerhane”anlamınagelmekteydi).

M.S.500itibariyleRomakaplıcalüksüdesonaermişoldu.

Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden (işgalci barbarlar çoğu çinilerledöşenmişbanyoyuvesuyolunukırıpdökmüşlerdi)Ortaçağ’ınsonlarınakadarbanyovegenelanlamıylatemizlikçokazbiliniyoryadatakdirediliyordu.Ozamanların Hıristiyan inancı bedenin her yönünün mümkün olduğu kadarköreltilmesini savunmaktaydı. Tüm vücudun yıkamanın da bedeni teşhirettiğinden ayartmayı beslediğine ve dolayısıyla günah olduğunainanılmaktaydı.BugörüşAvrupa’nınçoğuyerindehükümsürmekteydi.Kişivaftiz edildiğinde suyadaldırılarak yıkanırdı ve ondan sonra yıkanması çoknadir söz konusu olurdu. Zenginler kendilerini parfüme boğarken fakirlerinpayınaleşgibikokmakdüşerdi.

Umumiyadakişiselbanyonunyokolmasıylagenelanlamdakapalıbanyoteknolojisinin incelikleridegitti.Dış tuvalet,açıkhavahelâları,çukurlarvelazımlıklar toplumun bütün tabakalarında yeniden ortaya çıktı. Yıkanmanınsağlığa bir tehdit oluşturduğu şeklindeki hurafelerle bir araya gelen aşırıahlakçılıksıhhitemizliğenoktayıkoymuşoldu.Böylecesıradanbirhâlalanhastalıklarvesalgınlarköyleriveşehirleriyüzyıllarboyuncakırdıgeçirdi.

1500’lerdekiReform’unetkileriAvrupa’dahijyenekarşıilgisizliğidahadaarttırdı. Protestanlar ve Katolikler bedenin ayartmalarından sakınmakonusunda birbirileriyle yarışırken, ömürleri boyunca en ufak bir yerlerinisuya sabuna değdirmiyorlardı. İki bin yıl öncesinin sofistike banyotesisatçılığı görkemli Avrupa saraylarında bile yokluk derecesindeydi.Dürtünün hissedildiği her yerde ve her zaman alenen vücut fonksiyonlarınıyerine getirmek o kadar sıradan bir hâl almıştı ki 1589’da İngiliz KraliyetSarayışuuyarıyıasmakzorundakaldı:

“Yemektenönce,yemekesnasındaveyayemektensonra,erkenyadageç,kimolursaolsunhiçkimseyemerdivenleri,koridorlarıyadaodalarıidrarlayadabaşkabirpisliklekirletmesineizinvermeyin.”

Temizlik sorununundahadaartmasına lazımlıklardakatkıdabulundu.Sutesisatıolmayanortalamabirevdekaplardakiatıklardışarı,sokağaatılırdı.Odönemçıkançoksayıdakarikatürkaplarıgizliceboşaltmanın tercihedildiğigece geç bir saatte ikinci kat pencerelerinin altından geçmenin tehlikelerini

resmetmektedir.Birbeyefendininbirhanımefendiyekaldırımdaeşliketmesiâdetinin de erkeklerin hanımları pis çukurlar gibi bu tehlikeden de uzakta,kaldırımınpisliktenmuafiçkısmındatutmagayretleriylebaşladığıfarzedilir.

Yasal olarak lazımlıkların içindekiler, sabahları erkenden “dışkıtoplayıcıları” tarafından toplanırdı. Onlar da atıkları el arabalarıyla büyükfosseptik çukurlarına dökerlerdi. Ama her ailenin bu hizmeti ödemeye vebeklemeyegücüyetmezdi.

1600’leritibariyleAvrupa’nınbazıyerlerindesutesisatıteknolojisiyenidenortaya çıktı. Ama banyoda değil. Tamamlanmasından hemen sonra Fransızkraliyet ailesini, bin asilzadeyi ve dört bin hizmetkârı barındıracakVersailles’daki on yedinci yüzyıl sarayının başlangıç inşasında banyolar vetuvaletleriçinsutesisatımevcutdeğildi.Öteyandanşelalesistemivesularınfışkırdığıaçıkhavaçeşmelerimuazzamdı.

1700’lerde İngiltere’de başlayanSanayiDevrimi’nin ne ev temizliğine nedeumumitemizliğebirkatkısıoldu.Hızlışehirleşmevesanayileşmeboğucunüfusyoğunluğunuveeşibenzeriolmayanpisliğideberaberindegetirdi.Birzamanların resmedilmeye değer köyleri hastalıklarınmusallat olduğu kenarmahalleleredönüştürüverdi.

Ancak1830’lardaLondra’yımahvedenkolera salgınından sonra yetkililerevde,işte,sokaklardaveparklardasıhhitemizlikolanaklarınınsağlanmasınayönelik kampanyalar başlattılar. Yüzyılın geri kalan kısmında İngilizmühendisler ilk özel ve umumi sıhhi tesisatları inşa etmedeBatı dünyasınaöncülük ettiler. Bugün alışageldiğimiz banyo da, karakteristik özelliği olanmodernalafrangatuvaletleberaberortayaçıkmayabaşladı.

Modern/AlafrangaTuvalet:

1775,İngiltere

Modernyaşamınvazgeçilmez rahatlığıolanalafranga tuvaletin tadınıdörtbinyılönceMinoskrallığıvetakipedenüçbinbeşyüzyılboyuncadabaşkatoplumlar çıkarmıştı. Sör JohnHarrington ismindekiKraliçe’ninvaftiz oğluolanBahtlıbirsaraymensubuncatasarlanmışbirversiyonu1596’daKraliçeEllizabeth için kuruldu. “Mükemmel tuvalet” dediği buluşunu kraliçeninyeniden gözüne girmek için kullandı. Zira müstehcen İtalyan hikâyelerinieldeneledağıttığıiçinkraliçeonusaraydanuzaklaştırmıştı.

Harrington’un tasarımı çoğu yönden oldukça ileriydi. Ana çerçevenintepesinde yüksek bir su kulesi vardı. Sisteme, bir sarnıcın içine su akışınısağlayan, elle çalışanbirmuslukveatık suyuyakındaki fosseptiğeboşaltanbirvanadadâhildi.

Harrington akılsızca kraliçenin tuvaleti hakkında Ajax’ın Metamorfozu

isimlibirkitapyazdı.BuradaAjaxozamanlar lazımlığınargokarşılığıolan“jake”kelimesininüzerindebiroyundu.KitabınkabaesprianlayışıKraliçe’yiçokkızdırdıvetuvaletişakamalzemesinedönüştürüpartıkkullanılamazhalegetirenHarringtonsaraydankovuldu.

PatentiİngilizmatematikçivesaatçiAlexanderCummingtarafındanalınanbir diğer önemli sifonlu mekanizma 1775’te ortaya çıktı. Harrington’untasarımından önemli tek bir farkı vardı; o da kendi çapında küçük olsa daesasında devrim niteliğindeydi. Harrington’un tuvaleti ve tasarlanmış diğertuvaletler fosseptiğe doğrudan bağlanmaktaydı ve fosseptik çukurundansadece gevşek bir kapakla ayrılmaktaydı. Bağlantı borusu kötü kokuyuönleyici su da içermemekteydi. Elizabeth bile bu tasarımı eleştirmiş vefosseptiktengelenkötükokularınvaftizoğlununbuluşunukullanmasınaengelolduğuyönündeşikâyettebulunmuştu.

Cumming’ingeliştirilmiştasarımındapissuborusuklozetinhemenaltındangeriyedoğru,patentbaşvurusundayazdığıgibi“aşağıdangelenkokuylatümiletişimi kesmede bir miktar suyu daimi surette muhafaza etmek içinkıvrılıyordu.Cummingbuözelliği “kokukapanı” diye adlandırmıştı.Budagelecektekibütüntuvalettasarımlarınınayrılmazbirparçasıhalinegeldi.

Modern alafranga tuvalet icat edilmişti.Ancak lazımlığın ve dış tuvaletinyerine geçip Amerikan ve İngiliz banyolarının standart bir özelliği halinegelmesinekadaryüzyıldanfazlabirzamangeçecekti.

TuvaletKâğıdı:

1857,AmerikaBirleşikDevletleri

Amerika’da ilk ticari anlamda paketlenmiş tuvalet kâğıdı ya da banyomendili 1857’de işadamı JosephGayetty tarafından piyasaya sürüldü. Amapaketlerin içerisine ayrı ayrı kâğıtlar halinde yerleştirilmiş bu ürün pektutmadı ve çok geçmeden de bakkal raflarından kalktı.O dönemlerde çoğuAmerikalı,banyolarıvedıştuvaletleriaynızamandaokumamalzemesiolarakdakullanılabilengeçenyılınmağazakatalogları,öncekigününgazetelerivetürlütürlüelilanlarıvereklamlarladoluptaşarkentamamentertemizkâğıdaparaharcamayıanlamsızbulmaktaydı.

İngiltere’de 1879’da İngiliz imalatçı Walter Alcock tuvalet kâğıdınıpazarlama yönünde bir girişimde bulundu. Gayetty ayrı ayrı düz kâğıtyapraklardanüretmişkenAlcock’unaklınakoparılabiliryapraklıbirrulofikrigeldi;böyleceilkrulotuvaletkâğıdınıpiyasayasundu.İcatbirşeydi;Victoriadöneminde ismidahiağzaalınamayacakbirürünüpazarlamak isebaşkabirşeydi. Alcock neredeyse bir on yılını ürünü seri üretebilme, tanıtabilme vetutuculuğun doruk noktasındaki halka kabul ettirebilme mücadelesiylegeçirdi.

Atlantik’inöbüryakasındaise,kuzeyNewYork’taikigirişimci,rulotuvaletkâğıdını da içeren kâğıt ürünlerine halkın ilgisini çekmeye uğraşıyorlardı.Alcock ve Gayetty’nin başarısızlığa uğradıkları alanda onlar başarıyıyakalayacaklardı.

Edward ve Clarence Scott, NewYork’un taşra kesimi Saratoga’da üç yılarayla doğdular. Alcock’un kendi rulosunu eksiksiz hale getirdiği 1879’da,Philadelphia’dayaşamaktaolanScott kardeşler genel anlamdavazgeçilmez,atılabilir ve tekrar kullanılabilir olduğu için çok para kazandıracağınainandıklarıkâğıtürünlerüzerinebirişkurmaküzereydiler.Vetartışmasızbirşekildeüçözelliğinhepsinikendindeeniyibarındıranürüntuvaletkâğıdıydı.

Scotts’larınzamanlamasıJosephGayetty’dendahaiyiydi.

1880’lerdeçoğuevsahibi,otelverestoranlavabo,duşvetuvalet için tamdonanımlı, bina içi tesisatlar kurmaktaydı. Büyük şehirler kanalizasyonsistemlerini yerleştirmekteydi. Önceden Boston’daki Tremont Housemisafirlerine içeride kullanışlı tuvaletler ve banyolar sunan ilk otel olmaklaövünmüştü: “8 tuvalet ve 8 banyo” (gerçi hepsi bodrum katındaydı).Schuykill Su Şebekesinden su çeken tam donanımlı banyo ve küvettesisatlarıyla (1836’da 1,530 küvet) Philadelphia’nın ise ayrı bir yeri vardı.Manhattan’ın aşağı kısmında bazı ailelerin ortak banyo olanaklarındanfaydalandıkları gecekondular çoğaldıkça çoğalıyordu. Öte yandan üreticilervemağazalar,Avrupa’dangelen“PictureFrame”isimlienyeni,ovaltuvaletoturacaklarına ve yine en yenilerden olan 1884 yılındaki İngiliz SağlıkFuarı’nda da altın madalya kazanan “Pedestal Vase” isminde tek parçaseramik klozete dikkat çekiyorlardı. Banyo değişimden geçmekteydi vetuvaletkâğıdıiçindeortamböyleliklehazırhalegelmişti.

Gayetty’nin sadece beş yüz adet kocaman yapraktan ibaret banyomendilinden farklıolarakScottskardeşlerinürünüküçük rulolarhalindeydi.Düz kahverengi bir ambalaj içerisinde satılmakta ve o günlerde “evin enküçük odası” diye adlandırılan ve gerçekten de öyle olan Amerikanbanyosunarahatlıklasığmaktaydı.

Ürün etiketsiz kahverengi ambalajlardanmeşhurWaldurfTissue’ya, sonrada ScotTissue’ya doğru evrim geçirdi. Öte yandan bunların her ikisi deüzerilerindeaynısloganıtaşımaktaydı:“Eskiketenkadaryumuşak.”

İngiliz banyo mendillerinde olduğu gibi Scotts’ların da ilk reklamkampanyaları halkın ürüne karşı hassasiyetleri dikkate alındığından sönükkalmıştı.WaldruffTissue tuvaletkâğıdınınbirPedestalVaseklozetininyanıbaşında, Picture Frame oturacaklarından sarkıtılması ise gayet uygungözükmekteydi. Ama Birinci Dünya Savaşı’nı takiben rakiplerininmarkalarınıyeripdahaçokmüşteriçekmek isteyenşirket,Amerikan tuvalet

kâğıdı pazarını daha saldırgan reklamlarla ele geçirmegirişiminde bulundu.Bureklamlarıntipikbirörneğişuşekildeydi:“Anne,onlarınevlerigüzelamatuvalet kâğıtları acıtıyor.” Yine de pazar çok sayıda rakibi destekleyecekkadar büyüktü; ne de olsa Scotts kardeşlerin de farkına varmış olduğu gibituvaletkâğıdıgerçektendevazgeçilmez,atılabilirvetekrarkullanılabilirdi.

KâğıtHavlular

1907’dekibirüretimhatasıAmerika’nınilkticari,koparılabilirhavlularıylasonuçlandı.

O zamana kadar Scotts kardeşlerin kâğıt şirketi çok başarılı olmuştu.Yüksek kalitede yumuşak tuvalet kâğıtları, bir kâğıt fabrikasında büyükrulolar halinde üretilmekteydi. Sonra da bunlar banyolara uygun boyuttakiambalajlara kesilmekteydi. Bir gün fabrikadan gelen bir sipariş hatalı çıktı.Büyük rulo son derece ağır ve kırışıktı. Tuvalet kâğıdı için uygunolmadığındanürünün iadeedilmesinekararverilmiştiki,Scottsailesininbirferdikalınkâğıdınıküçükhavluboyutundaperforeyapraklarhalinegetirmeyiönerdi.Böyleceürünatılabilir“kâğıthavlular”olaraktanıtılabilirdi.

Amerika’nınilkticariambalajlıkâğıthavlusu1907’deçıkanSani-Towel’dı.Umumi tuvaletlerde kullanım için buna daha çok oteller, restoranlar vedemiryoluistasyonlarıilgigösterdi.Ailelerisebuürüneekonomiknedenlerledirenç göstermekteydiler: Kumaş havlu yıkanıp binlerce defakullanılabiliyorken, neden bir kere kullanılıp atılacak bir havluya paraödensin ki? Ama kâğıt havluların fiyatları giderek düştükçe, aileler onlarıatılabilmeye daha hazır buldular. 1931’de Sani-Towel markası ScotTowelolarakisminideğiştirdiveikiyüzyapraklıkbirruloyirmibeşsentesatılmayabaşlandı.Tuvaletkâğıdıbanyonunbirolmazsaolmazıhalinegelmişken,kâğıthavlulardaneredeyseevinherodasındabüyükbirkolaylıksağlamaktaydı.

KâğıtMendiller:

1924,AmerikaBirleşikDevletleri

Günümüzdekâğıtmendilatılabilirbirmendilolarakkullanılmaktadır.AmaBirinci Dünya Savaşı’nın ardından üreticileri tarafından benimsenen asılamaçesasındabudeğildi.

1914’te pamuk çok az bulunmaktaydı. Onun yerine savaş meydanında,savaş zamanı hastanelerinde ve ilk yardım istasyonlarında ameliyat bandajıolarakkullanımayönelikdikkatçekicibirşekildeemicibiryedekgeliştirildi.Aynımateryalindahayüksekderecedeemiciformuerleringazmaskelerindehava filtresi olarak kullanıldı. Kimberley Clark tarafından üretilen ve“Cellucotton” ismi verilen pamuk benzeri dolgu o kadar büyükmiktarlardaüretildiki,savaşsonrasıartakalanlardepolarıtıkabasadoldurdu.

Şirketyıllarcamükemmelhalegetirmekiçinuğraştığıürününbarışzamanıda kullanılabilmesi için bir arayışa girdi. Cellucotton’un bir sonrakiuygulanacağı yer “Kotex” isimli hijyenik kadın bağı olacaktı. Ama savaşsonrasının ilk göz kamaştırıcı yan ürünü, Hollywood ve Broadwayyıldızlarıncamakyajtemizlemekiçinkullanılanyüzkremimendiliydi.

“KleenexMendilleri”diyeadlandırılan“hijyenikciltkremitemizleyicisi”’,kumaşyüzhavlularınınyerinegeçebilecektekkullanımlıkbirürünşeklindetanıtıldı. İçinde yüz mendilinin yer aldığı bir paket, altmış beş sentesatılmaktaydı.DergilerdekireklamlardaHelenHayes,GertrudeLawrenceveRonald Colman gibi ünlüler yer almaktaydı. Amerikalı kadınlara Kleenexmendillerinin allık, fondöten, pudra ve ruj temizlemede başarılı, ama aynızamanda“bilimselbiryol”olduğusöylenmekteydi.

Yıldızlarladolukampanyabaşarılıoldu.BeşyılboyuncaKleenexsatışlarıistikrarlıbirşekildearttıkçaarttı.Amabeklenmedikbirolaymeydanageldi.Şirketinmerkezineatılabilirbirmendilolarakürünüöventüketicimektuplarıyağmaktaydı.Erkeklerürününtanıtımınınniyeşuyabuşekildeyapılmadığınısorarken, kadınlar da kendilerine ait yüz kremi mendillerine kocalarınınburunlarınısildiğindendemvurmaktaydılar.

1921yılınınsonlarındatüketicimektuplarıdahadaartmıştı.OseneAndrewOlsenismindekiŞikagolubirmucit,devrimselnitelikteyenibiraçılırkapaklımendilkutusutasarlamıştı.KimberleyClarkdabunuikiayrıkatmendiliniçiçegeçebileceğişekildeüretti.Serv-a-Tissuediyeadlandırılanüründahaçoktüketicikazanmıştı;nedeolsahızlıvekolayerişilebilirliğiani,beklenmedikbirhapşırıkiçinbirebirdi.

Kimberley-Clark’ınişletmesi1930’damendilinikiyönlüamacınıpiyasadatest etmeye karar verdi. Peoria, Illinois’daki bir grup tüketici alternatifbaşlıklarla iki kupondan birini almaya ikna edildi: “Yağlı kremi Kleenexdışındadahaiyitemizleyenbiryololmadığınıkanıtlamakiçinbirkutumendilhediye ediyoruz” veya “Kleenex’in harika bir mendil olduğunu kanıtlamakiçinbirkutumendilveriyoruz”…Kuponlaryereleczanelerdevemağazalardakullanılabilecekti. Oyların sayımı yapıldığında sonuç kesindi: kullanılankuponlarınyüzdealtmışbirimendilreklamınacevapvermişti.

Şirkettekkullanımlıkolarakkâğıtmendilleripiyasayasürdü.Kampanyaokadar iyi gitti ki, işletmeKleenex’inmobilyaların tozunu almave cilalama,tencere ve tavaların içinde kalan yemek artıklarını silme, patateskızartmasının yağını süzmeve arabanın ön camını silmegibi bir düzinedenfazlakullanımınıdahaönesürdü.Esasında1936tarihlibirKleenexpaketininilâvesindeürününkırksekizadetpratikkullanımılistelenmişti.Gerçiinsanlaronlarıhâlâağırlıklıolarakburunlarınısilmekiçintüketiyorlardı.ÖteyandanKleenexmarkasıdakonuşmadilinevesözlüklerebirjenerikismiolarakgeçti

(TıpkıSelpakgibi).

DişFırçası:

MÖ3000,Mısır

Eskiinsanlartarafındankullanılanilkdişfırçasıbirtarafıyumuşak,ipliksiduruma gelecek şekilde sürtünülerek saçaklandırılmış kalem büyüklüğündebirdaldı;diğerdeyişlebir“çiğnemesopası”’ydı.Çiğnemesopalarıöncedendişmacunugibiilâvebiraşındırıcıolmadandişleresürtülürdü.MÖ3000’leredayananeskiMısırmezarlarındadabusopalardanbulunmuştur.

Çiğneme sopaları halen dünyanın bazı yerlerinde kullanılmaktadır. ÇoğuAfrikakabilesibusopayı,Salvadorepersicayada“diş fırçasıağacı”denenbelirli bir ağacın dalından yapar. Amerikan Diş Hekimleri Birliği desaçaklandırılmışsopalarınAmerikaBirleşikDevletleri’ninuzakbölgelerindeyaşayan insanlar içindiş fırçasıgörevigördüğünükeşfetti;Güney’debunlar“dal fırçaları”olarakbilinmektedir.Tümyönleriyle,birmodernnaylonkıllıdiş fırçası kadar etkili olabilmektedirler. Dişçiler Louisiana, Shreveportyakınlarında yaşayan yaşlıca bir adamın bütün hayatı boyunca karaağaçsopalarıkullanmışolduğunuvebuna rağmendişlerininplaksız,dişetlerinindesağlıklıolduğunuraporetmişlerdi.

Bugünündiş fırçasını andıran ilk kıllı diş fırçası yaklaşık 1498’deÇin’deortaya çıktı. Sibirya ve Çin’in soğuk iklimlerinde yaşayan domuzlarınboyunlarınınarkalarındankoparılmışkıllar(soğukhavadomuzlarınkıllarınındaha sert çıkmasına neden olur) bambu ya da kemikten saplara bağlanırdı.Doğu’da bulunmuş tacirler Çin diş fırçalarını Avrupalılara takdim ettiler.Avrupalılarisedomuzkıllarınırahatsızedicişekildesertbuldu.

O dönem dişlerini fırçalayan Avrupalılar (ki bu uygulama pek de yaygındeğildi) daha yumuşak, at kıllı diş fırçalarını tercih etmekteydi. ModerndişçiliğinbabasıDr.PierreFauchard,Avrupa’dakidiş fırçasının ilk ayrıntılıraporunu vermektedir. 1723 tarihli dişçilik üzerine yazdığı La ChirurgienDentiste adlı ders kitabında, at kıllı diş fırçalarını etkisiz olduğu (at kılarıfazla yumuşaktı) gerekçesiyle eleştirmektedir. Öte yandan diş temizliğinenadirendikkat edenyadahiç önemvermeyennüfusunbüyük çoğunluğunuisedahafazlaeleştirmektedir.Faucharddişlerinvedişetlerininhergünküçükbirparçadoğalsüngerleovalanmasınıtavsiyeetmektedir.

Porsuk gibi diğer hayvanların kılından yapılan diş fırçalarının modasıçabucak geçti. Çoğu insan yemekten sonra dişlerini sert bir kuş tüyüyletemizlemeyi (Romalıların da yaptığı gibi) ya da imal edilmiş pirinç veyagümüşkürdanlarıkullanmayıtercihetmekteydi.

Çoğudurumdametalkürdanlarsertdoğalkıllıdişfırçalarınanazaransağlık

için daha az bir tehdit oluşturmaktaydı. On dokuzuncu yüzyılda Fransızbakteriyolog Louis Pasteur bakteriler teorisini ortaya atınca, dişçilerbirdenbire bütün nemi tutan hayvan kıllı diş fırçalarının, nihayetindemikroskobik oluşumları biriktirdiğini ve kılların sert uçlarının diş etlerindehasarlarasebepolduğunufarkettiler.Ayrıcakalitelihayvankıllıdişfırçaları,sıkça satın alınamayacak derecede pahalıydı. Bu probleme bir çözüm iseyirminciyüzyılınilkotuzyılıgeçenekadarortayaçıkmadı.

Naylon-KıllıDişFırçası:

1938,AmerikaBirleşikDevletleri

Naylonun 1930’larda Du Pont kimyagerleri tarafından keşfi, diş fırçasıendüstrisinde de bir devrim yarattı. Naylon sert, güçlü, esnek vedeformasyona karşı dirençliydi ve nemden de etkilenmeyip tamamenkuruduğundan,bakteriyeloluşumuengellemekteydi.

İlk naylon-kıllı diş fırçası “Dr. West’s Miracle Tooth Brush” ismiyle1938’deAmerikaBirleşikDevletleri’nde piyasaya sürüldü.Du Pont, yapayliflere “Exton Bristles” adını verdi ve yaygın bir reklam kampanyasıAmerikanhalkına“Exton’un imalatındakullanılmışmateryalenaylondenir;bu o kadar yeni bir kelimedir ki sözlükte bir karşılığını bulamazsınız” diyebilgi vermekteydi. Şirket domuz kıllı diş fırçalarının yanında naylonun nekadar çok avantajı olduğu üzerinden hareketle; domuz kıllarının fırçadankopup dişlerin arasında sinir bozucu bir şekilde takılı kaldığını, naylonkıllarınisefırçanınbaşlığınadahasıkıcayerleştirildiğinivurgulamaktaydı.

Ancakilknaylonkıllaröylesineolağandışıbirbiçimdeserttiki,dişetlerinimahvetmekteydi.Dişetidokusuçokhassasolduğundandişçiler ilkbaşlardanaylon fırça tavsiyeetmektençekiniyorlardı.1950’lerinbaşlarındaDuPont,“ParkAvenueDişFırçası”olarakhalka takdimettiği “yumuşak”birnaylongeliştirdi.Birkişisertkıllıdişfırçasınaonsent;dahayumuşakvesüslüpüslüParkAvenuemodellerineisekırkdokuzsentödemekteydi.

Naylon diş fırçaları sadece diş hijyenini geliştirmekle kalmadı, aynızamanda domuzları dünya çapında çektikleri acıdan da kurtardı. MeselanaylonfırçalarınçıkmasındanbiryılöncesadeceAmerikaBirleşikDevletleridişfırçalarıiçinyaklaşıkyediyüzbinkilodomuzkılıithaletmekteydi.

Birsonrakiyenilik1961’deSquibbŞirketi’nin“Broxodent”adıaltında ilkelektriklidişfırçasınısunmasıylageldi.Aşağıyukarıfırçahareketiyleçalışanalet,AmerikanDişçilerBirliğincedeonaylandı.

Bir yıl sonraGeneral Electric, pille çalışan ve şarj edilebilir kablosuz birelektriklidişfırçasıtasarladı.GEbiliminsanlarıfırçalarıçoksayıdaköpeğinüzerinde denedi ve sermaye sahiplerini “dişlerinin fırçalanması köpeklerin

çok hoşuna gitti” diye ikna ettiler. Komik bir biçimde, tarihte başka hiçbirköpeğin “bir köpeğin dişi kadar tertemiz” deyişine bu kadar uymuşolamayacağınıdaeklediler.

Günümüzde dünyanın dört bir yanında insanlar basit, elle işleyen naylonkıllı diş fırçalarını tercih etmektedirler. Ancak fırçaların ucuz ve kolaycayenilenebilir olmasına rağmen Amerikan Dişçiler Birliği her beşAmerikalıdan dördünün kıllar dişi temizleyemeyecek ve dişetlerini kesecekdurumagelenekadarfırçalarınıbırakmadıklarınıönesürmektedir.

DişMacunu:

MÖ2000,Mısır

Yazılıtarihtebahsigeçenilkdişmacunu,yaklaşıkdörtbinyılönceMısırlıdoktorlartarafındantasarlandı.Çokfazlaaşındırıcıvecanyakıcıolanmacuntoz haline getirilmiş sünger taşından ve kuvvetli şarap sirkesindenhazırlanıyordu. Sonrasında da bir çiğneme sopasının üzerine sürülüyordu.Modernstandartlaragörebumacununtadıinsanidrarındanyapılan–sıvıhalide ağzın çalkalanmasına yarayan- Roma macununa kıyasla daha hoştu.Birinci yüzyıl Roma doktorları idrarla fırçalamanın dişleri beyazlattığını veköklerinidahadasağlamlaştırdığınısavunuyorlardı.

Üst sınıf Romalı kadınlar, Avrupa’nın en kuvvetlisi olduğu iddia edildiğiiçinoldukçadeğerligörülenPortekizlilerinidrarlarınaparayağdırırlardı.DişhekimliğitarihçilerisözkonususıvıkarayoluylataPortekiz’dengeldiğindenbunundoğruolabileceğine inanmaktadırlar.Onsekizinciyüzyılakadar idrardişmacunlarınınvegargaralarıntemelbirbileşeniolarakkullanılmayadevametti. Eski dişçilerin bilmeden yararlandıkları idrarın temizleyici özellikliamonyakmoleküllerisonradanmoderndişmacunlarındadakullanılacaktı.

Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından Avrupa’da dişçilikbecerileri ve diş hijyeni hızlı bir şekilde gerilemeye başladı. Beş yüz yılboyunca aileler diş ağrılarını ve ıstıraplarını kendi yaptıkları lapalarla veyageçicibirçözümolarakdişleriniçekmeyledindirdiler.

OnuncuyüzyıldaPerslidoktorRâzî’yeaityazılarbüyükbiratılımıolduğukadaraynızamandadişhijyeninedairyenidenuyanışıtemsiletmektedir.Râzîdiş çukurlarını doldurmayı öneren ilk doktordu. Bunun için amonyum vedemir içeren şaptan ve kaşu ailesine mensup küçük bir Akdeniz makisininsarımsısakızındanyapılmıştutkalbenzerimacunkullanmaktaydı.Ozamanlarsakız,cilalarınvetutkallarıntemelmaddesiydi.

On sekizinci yüzyıla kadar el saati büyüklüğünde ve saatin dönermekanizmasına sahip bir mekanik matkap ortada yoktu. Ve GeorgeWashigton’ın özel dişçisi John Greenwood, annesinin çıkrığını matkabın

ucunu döndürmek üzere uyarlayana kadar da kısmen daha hızlı, ayakpedalıyla çalışan bir dişçi matkabı da mevcut değildi. Maalesefdöndürülürkençıkardığıyoğunısı,burahatsızlığakısabirsüredekatlanılsa,birproblemteşkiletmekteydi(Greenwood’unmatkabıdakikadabeşyüzkezdönerken modern, su-soğutmalı modeller dakikada yarım milyondan fazladönüşgerçekleştirmektedir).

TakmaDişler:

MÖ800,Etrurya

Günümüz Toskanası’nın bulunduğu alanda yaşamış Etrüskler, antikdünyanın en iyi dişçileri sayılmaktadır. Etrüskler çürümüş dişleri çekerler,yerlerine de her bir dişin gerçeğine uygun şekilde fildişi veya kemiktenoyularakyapılantakmadişlertakarlardı.Köprüyüdealtındanyaparlardı.Birkişi öldüğünde iyi durumda, sağlam dişler cerrahi olarak alınır; üst sınıfinsanlar için tasarlanmışdahagerçekçigözüken takmadişlere ilâveedilirdi.Diş hekimliği tarihçilerine göre, protez tasarlamada ve takma dişşekillendirmede (Romalılara sadece kısmen geçen) Etrüsklerin becerisi ondokuzuncuyüzyılakadarrakipsizdi.

Diğer yandan Ortaçağ ve erken Rönesans dönemlerinin dişçileriuygulamalarındaveinançlarındailkelolabiliyorlardı.Birkereçürükleredışadoğru delik açan “diş kurtları”’nın neden olduğunu (mevcut olan çoğuillüstrasyondatasviredilmişbirteori)önesürüyorlardı.Çürümüşdişiçekselerbile onun yerine takma diş koymaya yönelik çok az bir çaba gösteriyorlar;hastalarınıbirömürboyudişsizliğemahkûmediyorlardı.Zenginlerfakirlerinağzından iyi durumdaki sağlam dişleri satın alırlardı. Anlaşılan bir fiyataçekilendişler,fildişindenyapılmıştakma“dişetleri”’neyerleştirilirdi.

Üst dişleri muntazam yerleştirmek, dişçinin becerisiyle hastanın dikkatinigerektiriyordu. 1500’lerdeki modayı takip eden kadınlar, takma dişlerinintellerinisıkıcatutturmakiçindişetlerinikancalarladeldiriyorlardı.Takipedenyüzyıldaiseüstdişleriyaylarlatutmakmümkünhalegeldi.Buyaylarokadarkuvvetliydi ki ağzı kapamak için daima zorlanmaları gerekiyordu. Zira biranlıkbirdalgınlıklaağızbirdenbirekocamanaçılırdı.

Takmadişleringörünümü,Fransızİhtilalidolaylarındagelişmeyebaşladı.

Parisli dişçiler ilk dayanıklı, gerçeğe yakın görünümlü, tek parçadafırınlanmışporselendişleriyaptılar.ButasarımAmerika’daDr.ClaudiusAshtarafından da benimsendi. Ash dişlerin savaş meydanlarından toplanmasınataraftar değildi.Daha ölmemiş, yaralı askerlerin ağızlarından dişlerini çalan“dişhırsızları”ileilgilikorkuhikâyeleridoluptaşmaktaydı.BinlerceAvrupalı“Waterloo” protezleriyle gösteriş yapmaktaydı. 1860’larda genç Amerikalıaskerlerin variller dolusu dişleri Avrupa’ya yollanıyorken, Amerikalılar “İç

Savaş” damakları takmaktaydılar.Öte yandan porselen dişler bütün bunlarasonvermişoldu.

Porselentakmadişlergörüntüyügüzelleştirmişken,1800’lerdeeksiksizhalegetirilmiş vulkanize lastik de dişi tutmak için takılması rahat,biçimlendirilmesikolayaltyapınınmeydanagetirilmesindezeminhazırladı.Bu iki on dokuzuncu yüzyıl yeniliğiyle aynı zamanda anestetik azotprotoksitinyadanamıdeğergüldürücügazınortayaçıkması, acısızdişçilikdöneminin bir öncüsü oldu. İnsanlık tarihinde ilk kez çürümüş, ağrıyan dişacısız bir şekilde çekilebiliyor ve rahat, dayanıklı ve göz alıcı protezlerledeğiştirilebiliyordu.1880’leritibariyletakmadişetaleplerarttıkçaarttı.Tabiiancak takip edenyüzyıldadişlerin görünümüplastikmucizesiyle kat bekatgüzelleşecekti.

TıraşBıçağı:

20,000YılÖnce,AsyaveAfrika

Eski insanları sakallı yaratıklar olarak kafamızda canlandırsak daarkeologlar yirmi bin yıl kadar öncesinde dahi erkeklerin yüzlerini tıraşettiklerine dair bulgular tespit etmişlerdir. Mağara resimleri, sakallı vesakalsız erkekleri açıkça tasvir etmektedir. Ayrıca mezar yerlerinden de ilktıraş bıçakları farz edilen sivriltilmiş çakıl taşları ve kabuklar çıkarılmıştır.İnsan demir ve bronzla da aletler yapmaya başlar başlamaz bumetallerdentıraşbıçaklarıdameydanagetirildi.

Yazılı tarih boyunca erkeğin yüzündeki kıllı oluşumlar ve onun buoluşumlarla nasıl başa çıktığı kral ve köylü, asker ve tüccar hepsininhayatlarındaönemlibirfaktördür.EskiMısırlılardatertemiztıraşedilmişbiryüz, statünün sembolüydü ve kraliyet mensupları bronz tıraş bıçağıkoleksiyonlarınımezara bile beraberlerinde götürürlerdi.Yunanlılar her güntıraş olurlardı. Romalılar ise tıraş olmanın erkeğe yakışmayan bir şeyolduğunu düşünseler de sakal, göğüs göğse muharebelerde zararlıolabileceğinden savaş meydanlarında tıraş bıçağı kullanırlardı. SakalanlamındakiRomenkelimesibarbabugünkullandığımızberberkelimesininkökenidir.

Kuzey ve Güney Amerika’da yerliler midye kabuklarının cımbız olarakkullanaraksakallarınıteltelçekerlerdi.Seçicibirşekildetıraşbıçağıkullananbir Amerikalı ise İç Savaş esnasında birlik ordusunun Ptomac kolununkomutanı General Ambrose Everett Burnside idi. Bir trendin başlamasınavesileolanençarpıcıözelliği “burnsides”adıaltındakulaklarınyanaklarınadoğruuzanangürfavorileriydi.Yeniyüzyıllaberaberbukelimehiçbirzamantatmin edici bir açıklaması olmayan dilbilimsel bir değişime uğrayarak“sideburns”halinegeldi.

GeneralBurnside’ın dönemi itibariyle tıraş bıçağı eskiMısırlıların aletinegöre çok az bir farkla değişmişti. Öte yandan daha güvenli bir tıraş bıçağıtasarlamakiçinbirkaçgirişimolmuştu.

Jilet:

1762,Fransa

Yüzyıllarca genç bir adam (ya da kadın) cildine çentik, kesik atarak acıtecrübelerle nasıl keskin bir tıraş bıçağıyla emniyetli bir şekilde tıraşolunacağını öğrendi. Emniyetli bıçak adı altında özel olarak profesyonelberberJeanJacquesPerret tarafından tasarlanmış ilkalet1762’deFransa’daortaya çıktı. Aletin bir ucuna yerleştirilmiş bıçağın kazara cildi kesmesiniönleyenmetalden bir emniyeti vardı. Yaklaşık yetmiş yıl sonra İngiltere’dedahahafifvedahakullanışlıbir tasarımsahneyeçıktı.ModernTşeklindekibıçakise1880’lerdenbirAmerikanicadıydı.Ancakdeğiştirilemezbıçağınındüzenliolarakbilenmesigerekmekteydi.

TıraştakiilkgerçekdevrimiiseKingGiletteismindekigezginpazarlamacı-mucittekbaşınagerçekleştirdi.

1855’teWisconsin’dedoğanGilette,uzunboylu,genişomuzlu,aristokratikanlamdayakışıklıvebaşarıyaulaşmayaşiddetlekararlıydı.Erkekleredahaiyibir tıraşbıçağıvermek içindeğil,dünyaya tamamıylayenibir sosyaldüzenkazandırmakiçinyolaçıkmıştı.1894’tereformiçin“İnsanınSürüklenişi”adıaltında,“tüm insanlığa”adadığı,dağınık, sosyalistbirmavibaskıyayınladı.Bugünhererkekvekadın,bukitabıntamamenbirfiyaskoolmasındandolayıminnettarolmalıdır.

Gilette kısmetini başka bir yerde aramaya karar verdi. Atılabilir şişekapağınınmucidiolanWilliamPainterisimlibirarkadaşıbaşarısızyazaravegezginpazarlamacıyaaynışişekapağıgibiyenisiyledeğiştirilipatılabilir,tekkullanımlıkbiralettasarlamasınıönerdi.

Bu fikir Gilette’in ilgisini çekti. Bir yıl boyunca Brookline,Massachusetts’teki evinde sıklıkla kullanılan ev ve iş aletlerini listeleyerekbaştansonabütünalfabeyigözdengeçirdi.

1895 yılındaki bir sabaha kadar hiçbir şey bulamadı.Gilette tıraş olurkentıraş bıçağının kullanılamayacak derecede köreldiğini fark etti. Aletprofesyonelce bilenmesi için ya bir berbere, ya da bir bıçakçıyagötürülmeliydi. Bunun için de günlük programın bozulması gerekiyordu.Gilette sonradan şöyle yazdı: “Elimde tıraş bıçağıyla öyle dururken vegözlerimi bıçaktan alamazken Gilette tıraş bıçağı ve atılabilir bıçak ağzıdoğdu.”

Konsept gayet basitti, ama teknolojinin onumükemmel bir hale getirmesi

altı yılı aldı. Gilette’in iletişim kurduğu uzman aletçiler kendisine küçük,ucuz, kâğıt gibi ince, çelik bıçakların yapılmasının imkânsız olduğunusöylemişlerdi.Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’ndeki mühendisler de onabu projesinden vazgeçmesini tavsiye etmişlerdi. Diğer yandan enstitüden,asansörlerinbasmalıdüğmelerininmucidiolanWilliamNickersonismindekibirprofesör1901’deGilette’leişbirliğiyapmayakararverdi.

Ortak çabalarının ilk ürünleri 1903’te satışa sunuldu: elli bir jiletlik birtakım(parçasıbeşdolar)ve168atılabilirbıçakağzı.Tıraşbıçağınınemniyetive kullanışlılığı ağızdan ağza çabucak yayıldığından üretim talebikarşılayamazhalegeldi.

1906’daAmerikalılar300,000jiletveyarımmilyonbıçakağızlığısatınaldı.Her paketin üzerindeGilette’in portresi ve imzası yer almaktaydı.AmerikaBirinci Dünya Savaşı’na girdiğinde hükümet bütün Amerikan silahlıkuvvetlerini tertemiz tıraşlı halde tutacak miktarda 3,5 milyon jilet ve 36milyon bıçak ağzı siparişinde bulundu. Savaş vesilesiyle dünyanın diğeryerlerindenerkeklerdeGilette’inbubuluşunu tanıdıve savaşmeydanındanevlerine dönerlerken gözleri Gilette’in jiletleri ve atılabilir bıçak ağızlarınıaradı.

KingGilette1931’deemekliolduğunda,birmilyonerdenbilekatkatfazlabirmilyoner oldu.Aynı yıl jilet uzun ve özel tarihinde ilk önemli rakibiylekarşıkarşıyakaldı;namıdiğerelektriklitıraşmakinesi.

ElektrikliTıraşMakinesi:

1931,AmerikaBirleşikDevletleri

Amerikan Ordusu’nda görev yaparken Jacob Schick’e bir jilet ve bıçakağızlarıdağıtılmıştı.Bualet(su,sabunveyatıraşkremininbulunmadığıyadasoğuk suyun ısıtılamadığı zamanlar hariç) tıraş olmayı çok rahat halegetirmişti. Bir keresine burkulmuş bileğinle bir Alaska Üssü’nde yataktankalkamazhaldeykenher sabah jiletini suyadaldırabilmek içinbirparçabuztabakasınıkoparmakzorundakalmıştı.

Savaş sonrası Schick, “kuru tıraş bıçağı” diye adlandırdığı elektrikmotoruylaişleyealetiicatetmeyekoyuldu.

Karşılaştığı en büyük engel güvenilir, güçlü motorların bir ekmekkutusundan daha büyük ve ağır olmalarıydı. Beş yıl boyunca kendi küçükelektrik motorunu mükemmelleştirmek için uğraştı ve 1923’de ortayaçıkarttığıürününpatentinialdı.

Ama yine engeller en iyi çabalarının önünü kesmeye devam etmekteydi.Yanaştığımali destekçiler aynımilyonlarca insangibiGilette tıraş bıçaklarıvebıçakağızlarıylatıraşolurkenhayatlarındangayetmemnundular.Elektrikli

tıraşmakinesigerçektengereklimiydi?Schickgerekliolduğunudüşünmüştü.Evini ipoteğe verdi, borç batağına sürüklendi ve ilk ticari elektrikli tıraşmakinesini yirmi beş dolar gibi fahiş bir fiyata 1931’de –BüyükBunalımındipnoktasında-piyasayasürdü.

İlkyılJacobSchicksadeceüçbinmakinesattı.

Ertesiyılulusal reklamkampanyasınayaptığıyatırımsayesindeküçükbirkâreldeetti.Aynıpolitikayıheryıldevamettirerek1937’deAmerikaBirleşikDevletleri’nde,Kanada’daveİngiltere’deneredeyseikimilyonadetelektriklitıraş makinesi sattı. Elektrikli tıraş makinesi hayat gereksinimlerinden biriolmayabilirdi, ama yirminci yüzyılın beraberinde getirdiği elektrikliyeniliklerdenbiriydi.JacobSchickdeböylecetıraşmakineleriiçinbirpazarınmevcutolduğunukanıtlamıştı.

1930’larda Schick, Gilette ismiyle yarışmışken 1940’larda Remington veSunbeamgibi isimlerSchick’leyarıştı. 1940’daRemington ikibaşlıklı tıraşmakinesini sunduğundaendüstri tarihinedeböylelikle adınıyazdırmışoldu.Dual adı altında bu alet çok başlıklı makinelere doğru modern trendin deöncüsü konumuna geldi. Aynı yıl Remington yüzyıllarca istenmeyen vücutkıllarını yolmuş, kazımış, üzerilerine ağdalar, kremler sürmüş kadınlar içinözelolaraktasarlanmışelektriklitıraşmakinesiniduyurduğundaufakçaplıbirheyecanyarattı.Gerçibelgelenmiştıraştarihindebuolaykendineçokazbiryerbuldu.

Sabun:

MÖ600,Fenike

Herbanyonunbaşlıcaöğesiolansabun,keşfindenberitürlütürlütemizlemeve tedavi etme amacına hizmet etmiştir. Bir bakıyordunuz modaydı, birbakıyordunuzmodası geçmişti; birmilletmedeniyetin zirvesini teşkil ettiğigerekçesiyle sabunu göklere çıkarıyorken, komşusu sabunu titizlikte aşırılıkdiyehorgörüyordu.

Yaklaşık dört bin yıl önce Anadolulu Hititler suyun üzerinde asılı duransabunotununkülleriyleellerinitemizlerdi.AynıdönemdeUr’dakiSümerlileryıkanırken kullanmak üzere alkali temelli solüsyonlar hazırlıyordu. MÖ600’de denizci Fenikelilerce geliştirilmiş gerçek ürüne yakın olsalar bileteknik olarak bu preparatların hiçbiri sabun değildi. Sabunlaştırma olarakbilinen işlemi gerçekleştirirken Fenikeliler keçi yağını, suyu ve potasyumkarbonatderecesiyüksekkülü,sıvıbuharlaşıpkatı,mumgibibirhalegelenekadarkaynatırlardı(Bkz.Deterjan).

Takip eden iki bin yılda sabunun kısmeti büyük oranda Batı’nı hijyenanlayışına ve dine bağlıydı. Mesela Ortaçağ boyunca Hıristiyan Kilisesi

bedenin teşhirinden–banyoyaparkenbile-gelecekkötülüklerekarşıuyarıdabulunurken sabun üretimi neredeyse durma noktasına geldi. Sonradan tıpilmininhastalığınenönemlinedeniolarakbakteriyiteşhisetmesiylebirlikte,sabunüretimidehızlayükselmeyebaşladı.Bütünbuyıllarboyuncadeğişikdeğişik renk ve kokularda üretilmiş sabunlar esasında Fenikelileringeliştirdiğiürününaynısıydı.1879’dakibirfabrikakazasınakadardagörüntüitibariylegerçekanlamdayepyenibirsabunmevcutdeğildi.

Şampuan:

1890’lar,Almanya

Şampuanınesasişlevikafaderisinisebumyağındanarındırmaktır.Zirakireve saç yapımı gereçlerinin saça takılıp kalmasına sebepolan şeybuyağdır.Sıradan sabun, tortusunu bıraktığından saçı temizleme görevine uygundeğildir.

İş deterjanın üstesinden gelebileceği bir şeydir ama deterjanlar da ondokuzuncu yüzyıla kadar keşfedilmemişti ve hatta 1930’lara kadar büyükmiktarlardaüretilmemişti.Ozamanbuncazamaninsanlarsaçlarınıetkilibirşekildenasıltemizlemişlerdi?

EskiMısırlılarsuvesitrikasidisayesindeetkilibirbiçimdesebumyağınıçıkaran narenciye suyunu kullanarak bir trend başlatmışlardı. Ara sıra ufakmiktarlarda sabunla karıştırılış, esanslı, ev yapımı narenciye preparatlarıyüzyıllarboyuncapopülerdi.

Ortaçağ’ın sonlarında Avrupa’da deterjan benzeri bir alternatif belirdi.Yapımı suyu ve sabunu, soda veya potasla kaynatma işlemini içeriyordu.Böylelikle günümüzün kaliteli şampuanlarının da temeli olan negatif yüklühidroksiliyonlarınınyüksekderecedekonsantrasyonundanmeydanagelenbirkarışım ortaya çıkıyordu. Şampuana benzeyen ama sabuna daha yakın olansözkonusutertiplerevyapımıydıveformüllerikuşaktankuşağageçti.

İronikbirbiçimdeAlmankimyagerlerintamdamodernşampuanlarhalinegelecekdeterjanlarüzerindeçalıştığızamanda,şampuankelimesi(shampoo)İngiltere’deortayaçıktı.1870’lerdeİngilizHükümeti,İngilizDoğuHindistanŞirketi’ninyönettiğiHindistan’ınkontrolünüelegeçirdiveHindularınyerelkonulardadahaçoksözsahibiolmalarınaizinverdi.HintmodasıvesanatıileHintçe sözcükler İngiltere’de moda haline gelmeye başladı. O dönemdemodern İngilizkuaförleriHindudilinde“masajyapmak”yada“yoğurmak”anlamınagelenchampokelimesinialıp“shampoo”şeklindedeğiştirmişlerdi.

Şampuan, dükkânlardan satın alınan, şişelenmiş bir sıvı değildi. Dahaziyadesosyetikİngilizsalonlarınınmüdavimlerineözel,ıslak,sabunlusaçvesaçderisimasajıydı.Herkuaförüngizlicekoruyuculuğunuyaptığıtemizleme

karışımları geleneksel su, sabun ve soda formülü üzerinde oynanarakhazırlanıyordu. Teknik olarak ilk hakiki deterjan bazlı şampuan 1890’lardaAlmanya’da üretildi. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ürün, ticari saçtemizleme preparatları olarak piyasaya sunulduğunda “şampuan” ismi deonlarıbeklemekteydi.

John Breck Amerika’da şampuan işini başlatan adamdır. Kelliğe karşıkişiselsavaşınıkârlıbirgirişimedönüştürmeyibaşarmıştır.

1900’lerin başlarında Massachusetts gönüllü itfaiye teşkilâtının şefi olanyirmi beş yaşındaki Breck’in saçları dökülmeye başlamıştı. New Englandlıbirkaçdokorunkendisinekelliğinbir çaresiolmadığını söylemesine rağmenyakışıklıvekibirligençitfaiyecibugerçeğikabuletmeyireddetti.

Kalan saçlarınımuhafaza etmek onun için bir saplantı haline geldi. Evdeçeşit çeşit saç koruyucu karışımlar ve saç derisimasajı teknikleri geliştirdi.1908’de Springfield’de kendi saç derisi bakımmerkezini açtı. Şampuanlarıyerelgüzelliksalonlarındapopülerürünlerolarakyerlerinialdıklarındasaçvesaç derisi ürün serisini olduğu gibi hizmet verdiği bölgeyi de genişletti.1930’da normal saçlar için, üç yıl sonra da yağlı ve kuru saçlar içinşampuanlar piyasaya sürdü. On yılın sonunda Breck’in saç bakımı işi artıkülke çapındaydı. Hatta bir süre Amerika’nın önde gelen şampuan üreticisikonumundaydı. Öte yandan bütün başarılı saç preparatları içinde bir tanesibilegittikçeilerleyenkelliğinidurdurmayıbaşaramadı.

8.BölümTuvaletMasasında

Kozmetik:

8000YılÖnce,OrtaAsya

Güzel bir şey sonsuz bir sevinç kaynağı olabilir; ama onu o şekildemuhafaza etmek gayet pahalıya patlayabilmektedir. Amerikalı erkekler vekadınlar güzellik uğruna güzellik salonlarında ve kuaförlerde, makyaj vetuvalet eşyaları tezgâhlarında yılda beş milyar dolardan fazla paraharcamaktadırlar.

Belki de bu durumdan ötürü kimsenin şaşırmaması hatta paniğekapılmamasıgerekir;nedeolsakendineçekidüzenveripgösteriştebulunmameselesienazındansekizbinyıldırolmuşveolagelmektedir.Dinivesavaştörenlerininbirerparçasıolarakbaşlamışolanboyanma,parfümsürme,yüzve vücut pudralama ve saç boyama en azından yazılı tarih kadar eskidir.Arkeologlar MÖ 6000’den, yüz pudrasının ve göz boyasının öğütülüpkarıştırıldığıpaletlerortayaçıkarmıştır.

MÖ 4000 itibariyle eski Mısır’da güzellik dükkânlarının ve parfümimalathanelerininyıldızları çokparlaktı.Makyaj sanatı büyükbecerilerleveyaygın bir biçimde icra edilmekteydi. O dönemde favori göz farı rengininyeşil,tercihedilenrujunmavi-siyah,kabulgörenallığınkırmızıolduğunuveMısırlı kadınların parmaklarına ve ayaklarına turuncu kınalar yaktıklarınıbilmekteyiz. Ve o çıplak göğüslerle dolaşılan zamanlarda kadınlargöğüslerinin damarlarını maviyle vurgular, meme uçlarını da hafifçe altınrenginebularlardı.

Diğer yandan Mısırlı erkekler hayatta olduğu gibi, ölümde de gösteriştekadınlardangerikalmazlardı.Öbürdünya içinmezarlarınıbolbolkozmetikmalzemeleriyle doldururlardı. 1920’lerde yaklaşık MÖ 1350’de hükümsürmüşKralTutankhamun’unmezarıaçıldığındahâlâkullanılabilirdurumda,çabucakgeçengüzelkokularasahipbirkaçkavanozciltkremi,dudakboyasıveallıkkeşfedilmişti.

Esasında miladi dönemden önceki yüzyıllarda kayda geçmiş her kültür -Yunanlılarhariç-kendinipudralara,parfümlereveboyalaraboğmuştu.

Mısır makyaj teknolojisini özümseyip uygulamaya geçirmişken,RomalılarınaksineYunanlılardoğallıktanyanaydı.On ikinciyüzyıldanMÖ700’lerekadarsürenDorlarınakınlarınakarşımücadelevermişYunanlılarınsüslenmegibitembelzevkleriçinvakitleriyoktu.MÖbeşinciyüzyıldakialtın

çağlarında toplumları istikrarlı hale gelip refaha ulaştığı zaman Yunanlılarüzerinde erkeklik ve doğal güç idealleri egemendi. Skolâstik felsefe veatletizmrağbetteydi.Kadınlarisetaşınabilireşyalardanibaretti.Süslenmemişveçıplakerkekyaratıklarınenmükemmeliydi.

Bu dönemde Mısırlılardan alınan kozmetik zanaatını fahişelersürdürmekteydi. İşte bu zengin metresleri yüzlerini boyar, saçlarınışekillendirirvevücutlarınakokularsürerlerdi.Ayrıcanefeslerigüzelkoksundiye aromatik sıvıları ya da yağları ağızlarında taşıyıp dillerinin üzerindeyuvarlayıpdururlardı.Muhtemelen tarihteki ilknefes tazeleyiciolanbusıvıyutulmaz;uygunbirvakittetükürülerekağızdançıkarılırdı.

TarihtesarısaçadairilkgöndermeyedeYunanlıfahişelerarasındarastlarız.Zira kadınlarda sarı saç siyahtan daha cazipti. Saçın renginin açık olmasımasumiyeti, sosyal statüyü ve seksüel anlamda çekiciliği çağrıştırmaktaydı.Fahişeler de saçlarının rengini, sarı renkteki çiçeklerin taç yapraklarından,polenlerden ve potasyum tuzundan elma esanslı pomadlar uygulayarakaçarlardı.

Yunanlıların tamaksineRomalı erkekler vekadınlar çoğunlukla kozmetikkullanımındaaşırıyakaçarlardı.RomalıaskerlerHintparfümleri,kozmetiklerivesarıun,polenvesafaltıntozundanmeydanagelensarısaçpreparatlarıylayüklenmişvesıklıkladayüzlerine,üzerilerinebusüslerdenbizzatuygulamışolarak Doğudaki görevlerinden evlerine geri dönerlerdi. Sosyetik Romalıkadınların tuvalet masalarında günümüzde mevcut olan her türlü güzellikürünününyeraldığınailişkinelimizdekaydadeğerdelillermevcuttur.Birinciyüzyıl nüktecisi Martial, Gala ismindeki bir kadın arkadaşını, görüntüsünütamamen değiştirip yenilediği için şöyle eleştirmişti: “Galla, sen evdeykensaçın kuaförde; gece dişlerini çıkarıp yüzlerce kozmetik kutusunun ardınasaklanmışbirşekildeuyuyorsun-yüzünbilesenleuyumuyor.Sonradadahaosabah çekmecenden çıkarıp taktığın kaşının altından erkeklere gözkırpıyorsun.”

Romalıların güzellik ürünlerine olan düşkünlüğünü dikkate alankökenbilimciler uzun bir zaman “kozmetik” kelimesinin Jül Sezarzamanındaki Roma İmparatorluğu’nda meşhur bir makyaj tüccarının ismiolan Cosmis’ten geldiğine inandılar. Daha yakın zamanlarda ise“kozmetik”’inYunanca“süslemedeyetenekli”anlamınagelenkosmetikos’tantürediğinekararverdiler.

GözMakyajı:

MÖ4000Öncesi,Mısır

Vücudundiğerbölümlerindenziyadegözlerinengizlisaklıdüşünceleriveduyguları açığa vurmasından olsa gerek, tarih boyunca gözler özenle

süslenmiştir.MÖ4000itibariyleeskiMısırlılaryüzmakyajınınodaknoktasıolarak göze yoğunlaşmışlardı. Tercih edilen yeşil göz farı, yeşil renkli birbakırcevheriolanmalakittaşınındövülüptozhalinegetirilmesiyleyapılıyorve gözün hem üstüne hem de altına sürülüyordu. Gözün hatlarını ortayaçıkarmak ve kirpikleri koyultmak için de yine toz haline getirilmişantimondan, kavrulmuş bademlerden, bakırın siyah renkteki oksidinden vekahverengikilboyasındanyapılmışkohldenilensiyahsürmeçekiliyordu.Buboya kaymaktaşından küçük kaplarda muhafaza ediliyor, tükürüklenemlendiriliyor, günümüzün kaş kaleminden pek de farklı olmayanfildişinden, tahtadan veya metalden çubuklarla uygulanıyordu. Çok sayıdadolukohlkabıbozulmadangünümüzekadarulaşmıştır.

SosyetikMısırlı erkekler ve kadınlar tarihin ilk göz simini de kendilerineuygulamışlardır. Bir havanın içerisinde böceklerin yanardöner renklerdekikabuklarınıezerekiritanelitozhalinegetiriyorlarvesonrabunumalakitgözfarıylakarıştırıyorlardı.

ÇoğuMısırlıkadınkaşlarınıtıraşederdivesonradanYunanlıfahişelerindeyaptığı gibi yapay kaşlar kullanırdı. Öte yandan gerçek ya da yapay nasılolursa olsun kaşların, burnun hemen üzerinde birleşmesi tercih edilirdi.Mısırlılar ve Yunanlılar doğanın birbirine bağlamadığı şeyleri birleştirmeküzerekohlkalemlerindenfaydalanmışlardı.

Gözlerin süslenmesi İbraniler arasında da en popülermakyaj şekliydi.Buâdetiİsrail’eyaklaşıkMÖ850’deKralAhab’ınkarısıKraliçeYezaveltakdimetti. Aynı zamanda bir Sidon prensesi olduğundan Yezavel o zamanlarkültürün ve modanın merkezi olan Fenike’nin âdetlerine aşinaydı. Onunkozmetikkullanımınınbahsiİncil’dedegeçmektedir(2Krallar9:30):“SonraYehu Yizreel’e gitti. Yezavel bunu duyunca, gözlerine sürme çekti… ”Sarayın penceresinden ağır bir makyajla oğlunun tahtına rakip Yehu’yaYehu’nun emriyle harem ağaları gelip onu camdan uzaklaştırana kadarmeydanokudu.Yezavel’insıradaninsanlarakarşıacımasıztutumuveYahudipeygamberleriİlyasveElyesa’yasaygıgöstermemesionakötükadınmodeliolarak şöhret kazandırdı. Onun yüzünden de kozmetik yüzyıllarca kötü birşekildeanılıroldu.

Allık,YüzPudrası,Ruj:

MÖ4000,Yakındoğu

Yunanlıerkeklerdoğalgörünümedeğervermişvekozmetikkullanımındankaçınmışolsalardayanaklarınırenklendirmekiçinallıkkullanırlardı.Yunanlıfahişeler de allığın kırmızılığını daha belirginleştirmek için önce ciltlerinibeyazpudraylakaplarlardı.Gelecek iki binyıl boyuncaAvrupalı kadınlarınyüzlerini,boyunlarınıvegöğüslerinibeyazlatacakbupudrayüksekderecede

kurşun içerdiğinden, en sonunda derinin renginin bozulmasına ve sayısızerkenölümeyolaçacaktı.

“ArsenicComplexionWafers” isimlibironsekizinciyüzyılAvrupaürünüsolgun beniz elde etmek üzere yeniyordu. İşe yarıyordu da. Çünkü kanızehirliyor,böyleceorganlaradahaazmiktardakırmızıhemoglobinhücresivedahaazoksijeniletiyordu.

İstenmeyen kıllarından kurtulmak için hem Yunan hem Romalı kadın veerkeklerceyayınbirşekildekullanılmışorpimentetkenmaddesi,arseniğinbirbileşeniolduğundanaynıderecedetehlikeliydi.

Diğer yandan allık da daha güvenli sayılmazdı. Esas olarak dut ve denizyosunu gibi bitkisel bir içeriği olsa da, cıvanın kırmızı renkteki zehirlisülfürüyle renklendirilirdi. Yüzyıllarca aynı zehirli kırmızı krem dudaklarındaboyanmasınahizmetetti.Ancakyutulankurşun,arsenikvecıvabirkerekan dolaşımına dâhil olduğunda, bilhassa hamile kadınlarda bebek için çokzararlı hale gelmekteydi. Eski güzelleşme pratiklerinin kaç düşüğe, kaç ölüveyasakatdoğumasebepolduğunuhesaplamakbirhaylizordur.Nedeolsaeski toplumlarda sakat bebeği hemen doğar doğmaz başından atmak,alışılagelmişbirşeydi.

Kozmetiktarihiboyuncakadınlarınyüzleriniboyamalarınıyasaklamakiçinçok sayıda teşebbüs de söz konusu olmuştu -sadece ahlaki ve dininedenlerdenötürüdeğil-.

MÖ dördüncü yüzyılda Yunanlı tarihçi Ksenofon “İyi İdarecilik” adlıeserindeyenikarısınınkozmetikaldatmacasınayönelik:“Onuöyleboyalıbirşekilde bulduğumda beni görünüşüyle kandırmaya çalışarak dürüstdavranmadığına dikkat çektim, kaldı ki istesemben de onumalımmülkümhakkında kandırabilirdim.” Yunanlı teolog İskenderiyeli Klement ikinciyüzyılda kadınların kozmetik vasıtasıyla erkekleri evlilik tuzağınadüşürmelerinesonverenbiryasayısavundu.Ayrıcadaha1770’te“Esanslarla,boyalarla, kosmetik losyonlarıyla, takma dişlerle, takma saçlarla erkeklerikandırarakizdivaçyolunasokanhangiyaştan,sınıftanyadameslektenkadınolursa olsun, bakire, evlenmemiş kız ya da dul fark etmez cadılıkla ithamedilecek ve evlilik geçersiz kılınacak” diye talep eden drakon kanunlarıİngilizParlamentosundaçıkarıldı(sonradaniptaledildi).

TarihinbudönemindeİngiltereveFransa’dabeyazyüzpudrasınınüzerinesürülmüş kırmızı allık çılgınlığı âdeta doruk noktasındaydı. 1792’de İngilizGentelman’sMagazine adlı dergide kadınların “tüylü tüylü beyaz saçları vekıpkırmızıyüzleriylederisiyüzülmüşkoyunlara”benzedikleriifadeedilmişti.Birerkektarafındanerkekokuyucularahitabenyazılanmakalede“Bumodayıtakipedenbekârhanımefendilerhoşgörülebilir.Kocabulunmakzorunda…

Amaevlibirkadınınağırbaşlıkonumunaböylebirciddiyetsizlikyakışmıyor”diye de belirtilmişti. Makyajdaki bu aşırılık dönemini Fransız İhtilali vesonrasınınciddiveölçülüyıllarıizledi.

Avrupa’da on dokuzuncu yüzyılın sonları itibariyle hem kadın hemerkeklerinfaydalandığıaltıbinyılıkmakyajmalzemeleriallık,yüzpudrasıveruj hemen hemen ortadan kaybolmuştu. Bu sükûnet döneminin bir modadergisi“Yüzevedudaklararenkverilmesininsadecesahnedekileriçinkabuledilebilir olduğu düşünülmektedir. Ara sıra yanlış yola sapmış bir kadınsağlıklıyadagençgörünmekadınayanaklarınıboyamaktadır.Yapaylığıniseherkes farkındadır ve en çok gizlenmek istenen aslında daha fazla dikkatçekmektedir. Allık ve dudak boyasının tekrar kullanılabileceği bir zamanıngelmesihiçmümküngözükmemektedir,”diyegözlemdebulunmuştu.

Söz konusu yıl 1880’di. Sahne oyuncularının kullandığı makyajmalzemeleriyüzyıllardırolduğugibievyapımıydı.Ancakyüzyılınkapanışınadoğru kozmetik kullanımında Fransızların başı çektiği bir canlanmagerçekleşti.

Sonuçisemağazadanalınan,Gurlain,Coty,Roger&Gallet,Lanvin,Chanel,Dior,Rubinstein,Arden,Revlon,LauderveAvongibieşibenzerigörülmemişmarkalıürünlerfenomenininkarakterizeettiğimodernkozmetikendüstrisinindoğuşuydu. Üstelik de tarihteki ilk güvenli güzellikmalzemelerini üretmekiçin kozmetikçilerin yardımına kimyagerler koşmuştu.Marka isimlerinin vekimyasal anlamda güvenli ürünlerin kökenleri baştan sona bu bölümdeincelenmektedir.

GüzellikYamasıvePudralık:

17.Yüzyıl,Avrupa

Korkunçveçirkinleştiriciçiçekhastalığı1600’lerboyuncaAvrupa’yıkasıpkavurdu.Hersalgın,binlerceinsanıanındaöldürüyorveçoğunundayüzündeyüz hatlarını korkunç bir biçimde mahveden kalıcı, kabarcık izleribırakıyordu.Avrupanüfusununbüyükbirkısmınıncildibirdereceyekadarbuçiçekbozuğulekelerinitaşımaktaydı.

Bir kerede bir düzinesinin de takıldığı yıldız, hilal ve kalp şekillerindekigüzellik yamaları dikkati hastalık izlerinden başka yöne çekmedemuazzamölçüdebirpopülariteyekavuştu.

Siyahipekyadakadifeniniçerisindekiyamalardikkatlicegözünçevresine,dudakların kenarına, yanaklara, alna, boyna ve göğüslere yerleştiriliyordu.Kadınlarda olduğu gibi erkekler de bunlardan takıyordu. Rivayetlere göreilgiyi başka yönlere çekmede gerçekten de başarılıydı. Fransa’da yama,“mouche”diyesinekanlamınagelen,betimleyicibirisimedindi.

Acil durumlar için yedekleri içeren yama kutuları akşam yemeklerine vebalolara taşınırdı. Kutular, kapağa yerleştirilmiş ufacık aynalarıyla derinolmayıp gayet küçüktüler. Bu nitelikleriyle modern pudralığın da öncüsüsayılırlar.

Güzellikyamalarınıtakmaksessizamabirokadardaiyianlaşılanbirdiledönüştü. Bir kadının ağzının kenarındaki bir yama cilveye işaret ediyorkensağ yanaktaki kadının evli olduğu, soldaki ise nişanlı olduğu anlamınageliyordu. Gözün kenarına konmuş bir yama ise bastırılmış tutkuyu ifadeediyordu.

1796’dagüzellikyamalarınayöneliktıbbiihtiyaçsonaerdi.EdwardJennerisminde bir İngiliz taşra doktoru çiçek hastalığına karşı aşı teorisini, çiçekhastalığına yakalanmış sekiz yaşındaki çocuğa hastalığın daha hafif birformunuaşılayarak testetti.ÇokgeçmedençocukazıcıkkurdeşendöktüvebunutakibendeJennerçoçuğadahatehlikeliderecedekiçiçekhastalığındanenjekte etti. Çocukta hiçbir semptoma rastlanmadı; zira hastalığa karşıbağışıklıkkazanmıştı.

Jenner gerçekleştirdiği bu işleme Latince çiçek hastalığının karşılığıvacciniakelimesindentürettiği“aşı”anlamındaki“vaccination”isminiverdi.Avrupa boyunca aşının kullanımı yaygınlaştıkça hastalık da ortadankayboldu; böylece güzellik yamaları pratik amaçlı kamuflajdan gösterişamaçlı bir makyaj malzemesine dönüşüverdi. Böylece yamalar kalemkapatıcılarınortayaçıkmasınadavesileoldu.Boşalandeğerlitaşlarlaişlenmişyamakutuları ise içerilerinde pudralığımuhafaza etmeküzere kullanılmayabaşlandı.

Oje:

MÖ3000,Çin

Tırnakları olduğu gibi parmakları da kınayla boyamaMÖ 3000 itibariyleMısır’dayaygınbirâdetti.ÖteyandanhakikitırnakboyasınıntırnakrengininsosyalstatüyügösterdiğiÇin’deortayaçıktığınainanılmaktadır.

ÇinlilerMÖ 3000’e kadar arap zamkını, yumurtanın beyazını, jelatini vebalmumunu vernik, cila ve lakemeydana getirmek için karıştırmışlardı.OnbeşinciyüzyıldanbirMingelyazmasınagöreyüzyıllarcakraliyeteözgütırnakboyası rengi siyah ve kırmızıydı. Gerçi daha önceden MÖ 600’de Chouhanedanlığızamanındaaltınvegümüşrengikraliyeteözgüayrıcalıktı.

Mısırlılardada tırnak rengikırmızı tonlarıenüstteolmaküzere toplumsalhiyerarşiye işaret etmekteydi. Muhalif kral Akhenaton’un karısı KraliçeNefertiti el ve ayak tırnaklarını yakut kırmızısına boyarken Cleopatra koyukızıl pas rengini tercih etmekteydi. Daha alt sınıftan kadınlara sadece açık

tonlarmüsaadeedilirdivehiçbirkadınkraliçenintırnaklarınıboyadığırenklegösteriş yapmaya cesaret edemezdi. Aynı şekilde erkekler de krallarınınrengine cüret etmezlerdi; zira o zamanlar onlar da tırnaklarınıboyamaktaydılar.

Bu özellikle yüksek rütbeli savaşçılar için geçerliydi. Mısırlı, Babilli veerken dönem Romalı komutanlar muharebeden önce saçlarını kıvırarakşekillendirmede ve tırnaklarını dudaklarıyla aynı tonda boyamada saatleriniharcarlardı.

Eskiden el ve ayak tırnaklarına bu kadar ilgi gösterilmesi kozmetiktarihçilerine göremanikürün çok önceden yerleşmiş bir sanat haline gelmişolduğununbirgöstergesidir.Bugörüşüdestekleyensayısızbulgumevcuttur.Güney Babil’de yer alan Ur şehrinde yapılan kazılarda kraliyetmezarlarından, içerisinde çok sayıda som altın parçanın bulunduğu birmanikür takımı çıkarılmıştır. Bu da şüphesiz yaklaşık dört bin yıl önceyaşamış bakımlı bir Babilli asilzadenin eşyasıydı. İyi törpülenmiş tırnaklarkültürvemedeniyetinbirsembolü,emekçihalktabakasıylaaylakaristokratıayırtetmeninbirvasıtasıhalinegelmişti.

Kremler,Yağlar,Nemlendiriciler

Suyu deride tutup kurumanın önüne geçmek amacıyla kullanılan yağlarınYakındoğu’nun sıcak ve kuru çöl ikliminde geliştirilmesi şaşırtıcı değildir.Sabunortayaçıkmadanikibinyıldanuzunsüreöncesindebunemlendiricilermakyaj temizleyen kremlerle aynı şekilde vücudu kirden temizlemeye deyaramaktaydılar.

Cilt yumuşatıcı yağlar tütsü, mür, kekik, güvey otu ile meyve ve yemişesanslarıyla –Mısır’da özellikle badem esansıyla- kokulandırılıyorlardı.MÖ3000’lerdenberimuhafazaedilmişkiltabletlerbelirligüzellikproblemlerineyöneliközel formülleri açığaçıkarmaktadır.Lekeli cildiylebaşıbeladaolanbir Mısırlı kadın iğdiş edilmiş boğanın safrasının, çırpılmış devekuşuyumurtalarının,zeytinyağının,unun,deniz tuzunun,bitki reçinesininve tazesütün karıştırılmasıyla hazırlanan maskeyi yüzüne sürerdi. İlerleyen ciltkuruluğundanvekırışıklıklardanyakınanbirkişisüt,tütsü,mum,zeytinyağı,ceylan ya da timsah pisliği ve öğütülmüş ardıç karışımıyla yüzünü bulamışşekildealtıgeceyatıyordu.

Ozamandanberiçokazşeydeğişmiştir.Bugününkadındergilerinebirgözatarsak, lekelere salatalık dilimlerinin, gözaltı şişkinliklerine nemli çaytorbalarınıniyigeldiğinedairtavsiyeler;bal,buğdaytohumuyağı,birpervazbitkisinden sıkılıp alınmış aloe ve yeşillikten toplanmış karakafes otundangüzelmasketarifleriylekarşılaşabiliriz.

Antik dünyada hayvan yavrularının üreme organlarının yaşlanmayı

ertelemek ve seksüel güce yeniden kavuşmak için büyük bir imkânsunduğuna inanılırdı. Bu tarz Yakındoğu karışımlarından en önde gelenikuzunun hem erkeklik hem dişilik organının kurutulup öğütülmesiyleyapılmışbirvücutmacunuydu.Gerekbileşiminde,gerekiddialarında,gerekseyavru hayvanın potansiyelinin vurgulanmasında bu preparat esasında kuzuhücresinden enjeksiyonlar gibi modern gençlik tedavilerinden daha tuhafdeğildir. Yaşlılığa değin güzelliğe ve cinsel güce yönelik takıntımız, buarzularımızınşişelenebileceğineolaninancımızyazılıtarihkadar-hattadahabilefazla-eskidir.

Çoğuantikkozmetikformülleri içerisindebir tanesi,yaniciltkremiazbirdeğişikliklebugünekadargelmiştir.

YüzKremi:

2.Yüzyıl,Roma

Öncelikle yüz kremiyle ya da İngilizce soğuk krem anlamındaki “coldcream”“ ile alakalı “soğuk” olan bir şeyler vardır. Zira sıcak ciltle temasettiğinde buharlaşan büyük miktarda suyla hazırlanmış krem, hafiftenserinleticibirhisuyandırır;isminidebuözelliğindenalmaktadır.

Yüz kremi ilk olarak ikinci yüzyılda Roma’da çalışan, meşhur YunanlıDoktorGalentarafındanmeydanagetirildi.

MS 157’de Galen, Bergama’daki gladyatörler okuluna başhekim olarakatandı ve Roma’daki kraliyet ailesini tedavi etmeye de devam etti.Gladyatörlerin maruz kaldığı ciddi enfeksiyonlarla ve apselerle mücadeleetmekiçinilaçlarhazırlarken,aynızamandasoylukadınlarayönelikgüzellikürünleri de yaptı. “Tıbbi Yöntemler” adlı kitabındaki yüz kremi formülünegöre,birbirimbeyazbalmumununiçerisinde“gültohumlarınınbekletilmesi”,üçbirimzeytinyağının içinde eritilmesi vebukarışıma “öbekhalinegelenekadarsu” ilâveedilmesinigerekiyordu.Galenciltyumuşatıcıve temizleyiciözelliğe sahip yüz kremine alternatif olarak despyum adı altındakoyunyününden çıkarılan lanolini tavsiye etmekteydi. Eski güzellikürünlerininçoğutoksinmaddeleriçerirken,yüzkremiuzuntarihiboyuncaensadevegüvenlikozmetikürünlerindenbiriolarakkaldı.

Daha yakın zamanlarda saflıkları, güvenlikleri ve toplumun herkatmanından kadına hitap etmeleri açısından üç eski ticari krem öneçıkmaktadır.

1911’deHamburg’da,AlmaneczacıH.Beiersdorfcildihemnemlendirmesihem de beslemesi için tasarlanmış yüz kreminin değişik bir versiyonunuüretti. “Nivea” ismini verdiği ürünü çok geçmeden ticari anlamda başarıyıyakaladıveozamanlarkadınlartarafındandünyaçapındakullanılandahaağır

güzellikkremlerininyerinialdı.Orijinalformülüneesasitibariylebağlıkalanürüngünümüzdehâlârağbetgörür.

“Jergens Lotion” eski bir kerestecinin aklına gelen parlak bir fikirdenibaretti.Hollanda’danAmerika’ya göç etmiş yirmi sekiz yaşındakiAndrewJergens kereste işindeyken biriktirmiş olduğu parayı bir yatırımdakullanmanınyolunuaramaktaydı.1880’debirCincinnatisabuncusuylaortakolup prestijli tuvalet sabunları imal edecek bir şirket kurdu. Jergens keresteticareti yaptığı yıllardan beri el losyonunun yararlarının farkındaydı; hattakendiisminitaşıyanbirlosyonbilehazırlamıştı.Za-manlamasıbundandahaiyiolamazdı;zirakadınlarevyapımıgüzellikürünlerini,yeniyenipazarlananhazır ürünlerle değiştirmeye hazırdı. Ürün sınıf engellerini aştı; Victoriadönemineaitbirmalikânedeki tuvaletmasasındaolduğugibidahamütevazıbirevinmutfaklavabosununyanındadakendinebiryerbuldu.

Makul fiyatlı ve geniş çapta kabul gören üçünü krem ise “Noxzema”,Marylandli bir okul müdüründen dönme eczacının ürünüydü. 1899’daMaryland Üniversitesi’nin eczacılık bölümünden mezun olduktan sonraGeorgeBunting,Baltimore’dabir eczaneaçtı.Ciltkremleriozamanlar çoksatmaktaydı. Bunting de arka odada kendi karışımlarını hazırlayıp, bukarışımları üzerinde “Dr. Bunting’in Güneş Kremi” etiketi bulunan küçük,mavikavanozlardasattı.

Güneşe hiçbir zaman şemsiyesiz çıkmaya cesaret edememiş bayanmüşteriler kremden hayranlıkla söz etmeye başladıklarında, Buntingkarışımınınyararlarınıküçümsemişolduğunufarketti.Dahaakıldakalıcıveherkesi kucaklayan bir isim bulabilmek için Latinceden ve İngilizcedenlisteler dolusu kelimeler ve deyimler çıkardı; ama bunlardan hiçbiri ilgisiniçekmedi. Ama sonra bir gün bir erkek müşterisi dükkâna gelip güneşkremininmucizevî bir şekilde egzamasını iyileştirdiğini söyledi. Ve işte butesadüften ibaret sözler Dr Bunting’in Güneş Kremi’nin Noxzema’yadönüşmesinevesileoldu.Öteyandanbusıradankrem,multimilyondolarlıkbirişintemelihalinegeldi.

Ayna:

MÖ3500,Mezopotamya

Berrak bir su birikintisinin durgun suyu, insanın ilk aynasıdır. AncakyaklaşıkMÖ3500’deBronzÇağı’nınbaşlamasıylacilalımetal tercihedilenmateryalhalinegeldi.Mezopotamya’daSümerlilerbronzaynalarıdüz,tahta,fildişiyadaaltınsaplarayerleştirdi.Mısırlılardasaplar,üzerilerineyontulmuşinceincehayvan,çiçekvekuşmotifleriylegayetsüslüydü.

Metal ayna, bu zanaatı Mısır’dan öğrenmiş İsrailliler arasında da çokpopülerdi. Musa tapınak için bir tören leğeni yapmak istediğinde İsrail’in

kadınlarına aynalarını kendisine vermelerini emretti. “Leğeni ve leğeninayağınıpirinçten”şekillendirdi.”

MÖ328’deYunanlılaraynazanaatınayönelikbirokulaçtılar.Biröğrenciyansıtıcıyüzeyiniçizmedenmetalicilalayarakbunaziksanatıöğrenmekteydi.Yunanaynalarıikifarklıtasarımasahipti:diskvekutu.

Bir disk aynasının önü son derece cilalıyken arkasında oymalar vekabartmalar yer alırdı. Çoğu disk aynasının, masanın üstünde dimdikdurmasınısağlayanbirayağıolurdu.

Bir kutu aynası ise çift çeneli kepçe gibi kapanan iki diskten meydanagelmekteydi.Disklerdenbiri yineyüksekderecedecilalanmışbir aynayken,diğericilasızdıvebirkoruyucukapakvazifesigörmekteydi.

Etrüskler ve Romalılar arasında ayna imalatı popüler bir işti. Madendençıkardıklarıyadadışarıdanaldıklarıhermetalicilalarlardı.Gümüş,rengiyleyüz makyajını gerçek tonlarında yansıttığı için tercih edilen bir metaldi.AncakMÖ100dolaylarındaaltınaynalarçokbüyükbirmodayarattı.Zenginevlerde kâhyalar bile kendilerine şahsi altın aynalar talep etmekteydiler.Tarihselkayıtlarçoğuhizmetçiye,haftalıklarındankesilerekbireraynatahsisedildiğinigöstermektedir.

Ortaçağboyuncakadınlarveerkekler,kendilerindenöncekinesillerehizmetetmiş cilalı metal aynalardan gayet memnundular. 1300’lere kadar da buvazgeçilmezkibireşyasınadairbirdevrimgerçekleşmedi.

CamAyna

Miladidöneminbaşlangıcındanbericamüflenipşekillendiriliyor;şişelere,bardaklaravetakılarahayatveriyordu.Ancakilkaynalar1300’deVenedik’te,Venedikli camüfleyicilerinin,namıdiğer “ihtiyarların” eseri olarak sahneyeçıktı.

Ustanın zanaatı, sanatın doruk noktasını teşkil etmekteydi. Zanaatkârlarkendilerineyeniteknolojikmücadelealanlarıaramaktaydılar.CamaynalariseVenedikli teknisyenlerin yüksek derecedeki kabiliyet sınırlarını bile zorladı.Metalin aksine cam kolayca düz, yansıtıcı bir yüzey şeklindeparlatılamıyordu;hercamlevhanındahabaştanmükemmelşekildedökülmesigerekiyordu.Bunugarantilemekiçinteknolojiönceleridahagelişmemiştivealmaya gücü yetenlerin el üstünde tuttuğu ve alamayanların da gözününkalmasınarağmenilkcamaynalarıngörüntüsübulanıkvebozuktu.

İmaj on dördüncü yüzyılVenedik’inde her şey demekti.Varlıklı erkek vekadınlar altın zincirlere astıkları cam aynaları gösterişli bir biçimdeboyunlarında taşımaktançokhoşlanırlardı.Aynanıngörüntüsüçokkötüolsada aynayı takmış takıştırmışkişinin imajı diğerleriningözünde sugötürmez

zenginlikleeşdeğerdi.Erkeklerkabzalarındaküçükcamaynalaryerleştirilmişkılıçlar taşırlardı. Kraliyet, kullanılmaktan öte sergilenen fildişi, gümüş vealtınçerçevelicamaynakoleksiyonlarınasahipti.Eskiaynalarınfonksiyonlarıyoktuamagösterişlerivardı.Yansıtmakalitelerininçokkötüolduğunuhesabakatarsakbelkidesüseşyasıolarakdahaiyiişgörmekteydiler.

1687’ye kadar ayna kalitesi kısmen bir ilerleme kaydetti. 1687’de iseFransız cam üfleyicisi Bernard Perrot dümdüz, bozulmaya uğramamış camlevhâlârı haddeden geçirmeye yönelik geliştirdiği yöntemin patentini aldı.Artıksadecemükemmelyansıtıcıelaynalarıdeğilaynızamandaboyaynalarıdaimaledilmeyebaşlanmıştı.

SaçTasarımı:

MÖ1500,Asur

AntikDünyada,bugünKuzeyIrak’ınyeraldığıbölgedeyaşamışAsurlulargerçek anlamda ilk saç tasarımcısıdırlar. Saç kesiminde, saçı kat kat veyakıvırcık hale getirmede ve boyamadaki becerilerine dair şöhretleri bütünOrtadoğu’ya yayılmıştı. Söz konusu zanaatları da saça yöneliksaplantılarındanortayaçıkmıştı.

Asurlular saçı öylesine özenle kat kat keserlerdi ki sonuç itibariyle stilsahibibirsaraymensubununkafasıbirbakımaşeklendebenzediğibirMısırpiramidi gibi geometrikti. Daha uzun saçlar ise adeta bir şelale gibiomuzlardanvegöğüslerdenakanbuklelerhalinegetiriliyordu.

Saçlar yağlanıyor, parfümleniyor ve boyanıyordu. Erkekler sakallarınıçenedenbaşlayıpgöğsekadarkatlıdalgalarhalindeinecekşekildedüzgüncekeserlerdi.Kralların, savaşçıların ve soylu kadınların gür ve ahenkli saçlarıkölelerinateşteısıtarakkullandıklarıtarihinilksaçmaşasıylayapılmaktaydı.

Asurlular neredeyse tüm diğer kozmetik sanatlarını boş vererek saç stiliüzerinde yoğunlaşmışlardı. Kanun bile kişinin sosyal pozisyonuna vemesleğinegöreçeşitçeşitsaçbiçimleribelirlemişti.ÖteyandanMısır’dadaüstdüzeykadınlar resmi saray işleriylemeşgulken,kendilerinindeerkeklergibi birer otorite olduklarını vurgulamak için stilize edilmiş takma sakallartakarlardı.

Kısmiyadatamkelliğinisenahoşbirkusurolduğudüşünülür;dolayısıylabukusurdaperuklarlagizlenirdi.

Homeros’unzamanındakiYunanlılardaAsurlulargibiuzunvekıvırcıksaçtaraftarıydı.Uzunsaçınveeldeedilmesizorsaçmodellerinin,kendilerinikısave bakımsız saçları olan kuzeyli barbarlardan ayırdıklarını düşünürlerdi.“Güzelkokuluvetanrısalbukleler”düzyazıveşiirdedesayısızgöndermeninyapıldığıgibibirYunansaplantısıhalinegelmişti.

Açıkrenksaç itibargörmekteydi.Akhilleus,Menelaus,ParisgibipekçokmeşhurYunanlıkahramansarışınolaraktasviredilmişti.DoğalsaçrengisarıolmayanlardasaçlarınınrenginiaçabiliyorveyaozamanlarAkdeniz’insabunmerkezi konumundaki Fenike’den gelen çeşit çeşit sert sabun ve alkalinağartıcıylasaçlarınıkızıllaştırırlardı.

Özellikle erkekler daha açık saç tonları elde etmek için kayda değerönlemler almaktaydılar. Geçici renklendirme için sarı polen, sarı un ve safaltın tozundan meydana getirilmiş talk pudrasına bularlardı. MÖ dördüncüyüzyılda Atinalı oyun yazarı Menander daha kalıcı bir yönteme dair şöyleyazmıştı: “Erkeklerimizin de iyi bildiği gibi güneş ışınları saçın renginiaçmadaeniyiaraçtır.”Sonradabirpratiktenbahseder:“Atina’dahazırlanmışözelbirmerhemdensaçlarınasürdüktensonrabaşlarıaçıkta,birsaatboyuncagüneşaltındaoturaraksaçlarınıngüzelbiraltınrenginedönüşmesinibeklerlervedönüşürde.”

MÖ 303’te ilk profesyonel berberler localar oluşturup Roma’da dükkânaçmışlardı.

Roma’ya özgü sosyal standartlar çekidüzen verilmiş saçları zorunlu halegetirmişti; saçların herhangi bir şekilde ihmal edilmesi bir hor görülme veaçıkça aşağılanma nedeniydi. Yunanlıların altın rengi sarı saç idealindensakınanyükseksosyalvepolitikmevkiyesahipRomalıerkekler,koyusiyahsaçı tercih etmekteydiler. Yaşlı Romalı konsüller ve senatörler beyazlaşansaçlarını gizlemek için çok çaba harcarlardı. Birinci yüzyıl doğa bilimcisiYaşlıPlinyiçtenliklekoyurenksaçboyalarınınönemiüzerineyazmıştı.Cevizkabukları ve pırasa bir arada kaynatılarak beğenilen bir siyah boya eldeediliyordu.Öteyandanilköncesaçlarınbeyazlaşmasınınönünegeçmekiçin,erkeklereşifalıotlardanvetopraksolucanlarındanyapılmışbirmacunugecekafalarına sürmeleri tavsiye edilirdi. Kelliğe yönelik Romalıların çaresimersinağacınınezilmişmeyveleriyleayıyağındanbirmerhemdi.

Sarıvesiyah,hertoplumuntercihettiğisaçrenklerideğildi.EskiSaksonlarhâlâ bir gizem teşkil eden sebeplerle, resimlerde açık maviye, parlakkırmızıya, yeşile ya da turuncuya boyanmış saçlar ve sakallarla tasviredilmişlerdi.DiğeryandanGalyalılarınkırmızısaçboyalarına itibarettikleribilinmektedir. İngiltere’de ise I. Elizabeth’in moda konusunda söz sahibiolduğu dönemde önde gelen erkekler ve kadınlar saçlarının kraliçenin saçrengi olan parlak kızıl turuncuya boyarlardı. Sarayda bulunmuş bir elçiElizabeth’insaçını“doğanınürünüolmayanbirışık”diyenitelemişti.

Miladi dönemin öncesinden beri erkekler ve kadınlar saçlarını pudralamışolmalarına rağmen, bu pratik on altıncı yüzyıl Fransa’sında modanınbelirleyicisihalinegeldi.Gerçeksaçaveperuklarabolboluygulananpudra,buğdayunununbeyazlatılıptozhalinegetirilmesiveağırbirşekildekokulara

bulanmasından ibaretti. 1790’lar itibariyle Marie Antoinette’in sarayındapudralamavehertürlüsaçtasarımıçılgınlığındoruknoktasınaulaşmıştı.Saçtaranıyor,kıvrılıyorvedalgalandırılıyordu.Üzerineartardatakmasaçlarilâveediliyor,bufantastiksaçkuleleridehertürlürenktepudralarlakaplanıyordu.Mavi,pembe,morvebeyazrenklerrevaçtaydı.

Saç pudralamanın zirvesinde İngiltere’de parlamento, devlet hazinesinetakviyede bulunmak için saç pudraları üzerine vergi koydu.Hazineye girentahminimiktaryıldaçeyrekmilyonpounddu.Ancaksaçtasarımındapudranındemode hale gelmesinin yanı sıra, Fransa ve İspanya ile yaşanan politiksorunlarnedeniylededevletinsözkonusuvergilerdentopladığıgelirazalmışoldu.

ModernSaçBoyama:

1909,Fransa

Kalıcı saç boyama hiçbir zaman zararsız bir prosedür olmamıştır.Tahrişlerin,kaşıntılarınvehücreselmutasyonlarınkanseredavetiyeçıkardığıgerçeğigünümüzün testedilmiş ticaripreparatlarındahalenmevcuttur.Tabiibunlargeçmiştekullanılmışçoğuyakıcıformüldendahagüvenlidir.

Güvenli bir ticari boya geliştirmek adına ilk teşebbüs 1909’da Fransızkimyager Eugène Schueller tarafından gerçekleştirildi. Karışımını yenitanımlanmış bir kimyasal olan “paraphenylenediamine” üzerinetemellendirerekFransızZararsızSaçBoyasıŞirketinikurdu.Önceleribuürünçok tutulmadı (gerçi tutulacaktı) ve bir yıl sonra Schueller’in aklına dahabüyüleyicibirşirketismigeliverdi:L’Oréal.

Ama hâlâ kadınlar prensip olarak saçlarını renklendirme fikrine karşıçıkmaktaydılar.Saçboyamasadecekadınoyuncularınyapabileceğibirşeydi.1950 itibariyleAmerikalı kadınların sadece yüzde 7’si saçlarını boyuyordu.Bugün ise bu oran yüzde 75’tir. Peki, bu tutum değişikliği nasıl meydanageldi?

Büyükölçüdemodernsaçboyamadevrimidahagüvenli,kullanılmasıdahakolay bir ürün sayesinde değil daha ziyade akıllıca imaj değiştiren tanıtımsayesindegerçekleşti.

KampanyayaözellikleClairolöncülüketti.

NewYorklumetinyazarıShirleyPolykoffulusaljargonubirparçasıhalinegelen iki ifade ortaya attı: “Yaparmı yoksa yapmazmı?” ve “Bunu sadecekuaförü bilir.” Şirket saçını boyayan yetişkinin saygıdeğer bir kadın vemuhtemelen de bir anne olduğu izlenimini uyandırmak için her resimlireklamabirçocuğudâhiletti.

İronik olan ise reklamın insanları şok etmesi ve sonuç olarak ilgitoplamasını sağlayanın“Yaparmıyoksayapmazmı?” ifadesinin iki anlamadaçekilebilmesiydi. İnsanlararalarındaşakalaşırhalegeldi:“Neyiyaparmıyapmaz mı?” Life dergisi reklamı, bu göze batan müstehcenliği nedeniylebasmayı reddetti. Clairol yetkilileri bu dirençle başa çıkmak için dergininhepsierkekolansansürheyetine,reklamıhemerkeklerdehemdekadınlardatestederekmeydanokudu.Sonuççokşaşırtıcıydı;belkitahminedilebilirdivekesinlikle de açıklayıcıydı. Bu ifadeden tek bir kadın bile cinsel bir manaçıkaramazkenerkeklerçıkarıyordu.

Life pes etti. Saç boyama çok geçmeden şok edici olmaktan çıktı.1960’larınsonlarıitibariyleAmerikalıkadınlarınneredeyseyüzde70’iveikimilyonerkekdoğalsaçrenginideğiştirmişti.ModernzamanAmerikalılarıüçbin yıl önce olduğundan daha popüler bir hâl alan modayı böylecebenimsemişlerdi.Geçmişinmodernzamandantekfarkıiseozamanlarsaçınıboyayanerkeklerinkadınlardandahafazlaolmasıydı.

Peruklar:

MÖ3000,Mısır

Antik dünyada Asurlular seçkin saç tasarımcıları olarak öne çıksalar dayaklaşık bin beş yüz yıl önce Mısırlılar adeta peruklardan bir sanatyaratmışlardı.BatıDünyası’ndakiyapmasaçkavramınınçıkaranMısırlılardı.Gerçi peruğun buradaki işlevi kelliği kapamadan öte çoğunlukla resmigiysileriveyafestivallerdegiyilenelbiseleritamamlamaktı.

Günümüzde müzelerde mükemmel bir durumda muhafaza edilmiş çoksayıda Mısır peruğu sergilenmektedir. Kimyasal analizler peruklarınmuntazam bir şekilde oluşturulmuş örgülerinin, bitki liflerinden ve insansaçlarındanmeydanagetirildiğiniortayaçıkarmıştır.

Bazı süs amaçlı takma saçlar muazzam büyüklükte ve ağırlıktaydı. MÖ900’de Kraliçe İsimkheb’in devlet törenlerinde taktığı peruk kafasınınüzerinde o kadar büyük bir ağırlık meydana getiriyordu ki, hizmetlilerinyürürken ona yardım etmesi gerekiyordu. Son zamanlarda bu perukKahiremüzesinde kimyasallar testlerden geçirildi ve tamamen kahverengi insansaçından yapıldığı ortaya çıktı. O zamanlar diğer peruklar için de geçerliolduğugibiyüksekstilibalmumuylatutturuluyordu.

MÖ birinci yüzyıldan itibaren Roma’da sarı peruk çılgınlığı hâkimdi.Yunanlı fahişeler kendi saçlarını beyazlatmayı ya da pudralamayı tercihetmişken,RomalılarAlmanesirlerinkafalarındangüzelsarısaçlarınıalmayıseçtiler.Busaçlardanherstildesarıperuklarçıkarılmaktaydı.BirinciyüzyıldaRomalışairOvid,Romalıerkekvekadınların,ellerindeAlmanlarınkafalarınıkazıyarakeldeettiklerisaçlarıoldukça,kelliktenötürühiçendişelenmemeleri

gerektiğiniyazmıştı.

Sarı peruklar nihayetinde Romalı fahişelerin ve hatta onlarınmüdavimlerinin bir markası haline geldi. Sefahat düşkünü imparatoriçeMessalina, Roma genelevlerini dolaşırken “sarı bir peruk” takardı. AyrıcaRoma’nınnefretedilenhükümdarıCaliguladazevkarayışındakendiniRomasokaklarına vururken benzer bir peruk takardı. Sarı peruk aynı günümüzfahişelerininbeyazçizmeleriveminieteklerikonumundaydı.

Hıristiyan Kilisesi hangi amaçla takılırsa takılsın her türlü perukkullanımının defalarca kökünü kazımayı denedi. Birinci yüzyılda kiliseliderleri, peruklu kişilerin dua etmesini yasakladı. Takip eden yüzyıldaYunanlıteologTertullian“Bütünperuklarşeytanınicadıkılıklardır”diyevaazvermekteydi.VeyinesonrakiyüzyıldaPiskoposCyprian“Sizinpaganlardannefarkınızvar?”diyenutukçekerekHıristiyanlarınkiliseayinlerineperukluolarakkatılmalarınıyasakladı.

MS692’de bu tarz kınamalar doruk noktasına ulaştı. Söz konusu yılKonstantinapolKonseyiperuk takmaktanvazgeçmeyenHıristiyanlarıaforozetti.

On ikinci yüzyılda kralın piskoposları atamaya hakkı olduğu yönündeKilise’ye kafa tutan ve sonradan aforoz edilen IV. Henry bile Kilise’nintavsiye ettiği saç biçimine bağlıydı; yani kısa, düz ve sade saça. Henrysarayda uzun saçı ve perukları yasaklama raddesine kadar geldi. Kilisenin,üyelerini kaybetme gibi daha önemli meselelerle meşgul hale geldiği 1517tarihli Reform’a kadar Kilise’nin peruklara ve saç biçimlerine dairkısıtlamalarıgevşemedi.

1580itibariyleperuklarsaçmodasındasonbirkezyenidendirildi.

Kıvırcık ve renkli perukların geri dönüşünden başkasından ziyade tek birkişi sorumluydu: esasen ciddi bir şekilde gerileyen saç çizgisini veseyrekleşensaçlarınıkapamakiçinkullandığıbüyükbirperukkoleksiyonunasahipI.Elizabeth.

Peruklar o kadar sıradan bir hâl almışlardı ki çoğunlukla farkedilmiyorlardı.İskoçlarınKraliçesiMary’ninkestanerengibirperuktaktığınıkendisini çok iyi tanıyanlar bile bilmemekteydi; ancak kraliçenin kafasıvurulduğunda gerçeği öğrendiler.On yedinci yüzyıl Fransa’sında peruklarınen popüler olduğu dönemde Versailles’daki saray perukçuları tam günçalışırlardı.

Ve Kilise yine peruklara karşı ayaklandı. Ancak bu sefer hiyerarşi kendikademeleri arasında bölünmüştü, zira çoğu papaz gününmodası olan uzun,kıvırcıkperuklardan takardı.Bironyedinciyüzyıl rivayetinegöreperuksuz

papazlarınayiniyönetmekveyaduaokumaküzereolanrahiplerinperuklarınıanidençekmeleripekalışılmamışbirşeydeğildi.Jean-BaptisteThiersisimlibir Fransız din adamı peruğun kötülükleri, peruk takanları belirlemeninyollarıvetakmasaçasinsibirtaarruzlasöküpatmanınyöntemleriüzerinebirkitapyayımlamıştı.

Kilisenihayetindebirtavizlekavgayasonnoktayıkoydu.Peruklarınsadecedin sınıfından olmayan kimselerce ve kel, sakat veya yaşlı papazlarcatakılmasına -o da hiçbir zaman kilise içerisinde olmaması şartıyla- izinverildi.Kadınlarbundanmuafdeğildi.

On sekizinci yüzyıl Londra’sında avukatların taktığı peruklar çok değerliolduğundan sıklıkla çalınırlardı. Peruk hırsızları sırtlarında içine küçük birçocuğu yerleştirdikleri sepetlerle kalabalık sokaklarda faaliyetgöstermekteydiler.Çocuğungörevibirdenfırlayıpbirbeyefendininperuğunuçekipalmaktı.Kurbanisegeneldetıraşlı,çıplakbeyazkafasıylaazıcıkkomikbir figür oluşturduğundan yaygara koparmaya cesaret edemezdi. Avukatlararasındaperukyirminciyüzyılakadarresmikıyafetinbiröğesiolarakkaldı.

SaçTokası:

10,000YılÖnce,Asya

Süs olarak kullanılan uzun şerit tığlar Yunanlı ve Romalı kadınlarcasaçlarınıbağlamakiçinkullanılıyordu.Şekilselveişlevselolarak,eskierkekvekadınlarcakullanılmış,üstelikbugünbile çoğu ilkelkabileninkullandığıhayvan omurgasına ve deve dikenlerine benzemekteydi. Asya’daki antikdönemmezarlıklarında çok sayıda kemik, demir, bronz, gümüş ve altın saçtokasıbulunmuştur.Bunlarınçoğusadeykendiğerlerioldukçasüslüdür;amahepsi saç tokasının şeklinin on bin yılda hiç değişmediğini açık bir şekildeortayaçıkarmaktadır.

Kleopatradeğerli taşlarla bezeli on sekiz, yirmi santimuzunluğundauzunfildişi saç tokalarını tercih ederdi. Romalılar tokaların içini zehir saklamaküzere oyarlardı.Tasarımı,Kleopatra’nın onunvasıtasıyla kendini zehirlemişolmasıylaünlütokanınbirbenzeriydi.

Düz toka iki yüz yıllık bir dönemin ardından U şeklindeki firketeyedönüşüverdi.

OnyedinciyüzyılFransızsarayındakiperukmodasıkişiningerçeksaçınınya kısacık kestirilmesini ya da sıkıca kafaya tutturulmasını gerektiriyordu.Böylece peruk daha kolay takıldığı gibi, çıkarıldığı zaman da çekidüzenverilmiş görüntümuhafaza edilmiş oluyordu. Büyük ve düz tokalara da, Uşeklindeki firketelere de o zamanlar “kısaltan tokalar” denirdi. Takip edenyüzyılda İngiltere’de bu terim “bobbing pin” yani firkete ismini aldı. On

dokuzuncu yüzyılda çelik telden ve siyah lakeden küçük, iki çatallı tokalartoplucaüretilmeyebaşlandığında,düztokalarneredeysedemodehalegeldivefirketenintekelialtınagirdi.

SaçKurutmaMakinesi:

1920,Wisconsin

Modern elektrikli saç kurutucu iki birbiriyle alakasız icadın, diğer deyişleelektrikli süpürgeyle blenderin bir ürünüdür.Ortaya çıktığı yer iyi bilindiğigibi Racine, Wisconsin’dir. İlk modellerden Race ve Cyclone adlı ikisiWisconsin firmaları Racine Universal Motor Şirketi ve Hamilton Beachtarafından1920’deüretildi.

Saçları kurutma fikrine ilk olarak elektrikli süpürge reklamlarındanesinlenildi.

Yirminciyüzyılın ilkonyılı içerisinde tekbiraletin,bilhassadaelektriklibir aletin birkaç işlevinin tanıtımını yapma alışılageldik bir şeydi. Ziraelektriğin,tarihinenüstünyükbeygiriolarakçığırtkanlığıyapılmaktaydı.Bustrateji satışları da arttırdı ve insanlar çok fonksiyonlu aletler umar halegeldiler.

Elektrikli süpürge de bir istisna değildi. Pneumatic Cleaner (HavalıTemizleyici) adlı bir süpürgenin reklamında tuvalet masasında oturmuşelektrikli süpürgenin hortumuyla saçının kurutan bir kadın canlandırılmıştı.Neden sıcak havayı harcayalım felsefesine bürünmüş alt yazı okuyucuları,makineninöntarafınıntozukiriiçineçekiportadankaldırırkenarkatarafının“motordan temiz ve taze hava akımını” ürettiğine dair ikna etmekteydi. İlksüpürgelerkısmeniyisatmışolsadakaçkadınveyaerkeğinaletlerinienetkinşekildekullanmışolduğunukimsebilmemektedir.

Gerçi saçı kurutma fikri yumurtadan çıkmıştı bir kere. Elde tutulan birelektrikli saç kurutucusunun geliştirilmesini erteleyen mucitler arasında“kesirlibeygirmotoru”olarakbilinenküçük,randımanlıvedüşükkuvvetlibirmotoruneksikliğiydi.

Veblendersahneyeçıktı.

Racine, Wisconsin aynı zamanda ilk elektrikli milkshake mikserinin veblenderininmemleketiydi. Blenderin patenti 1922’ye kadar alınmasa da tekfazlımotorumükemmelleştirmeçabalarıözellikledeRacineUniversalMotorŞirketiveHamiltonBeach’inbuyöndekigayretlerionyıldandahafazlabirsüredirdevametmekteydi.

Böyleceprensip itibariyle sıcakhavamotorlu elektrik süpürgesi blenderinsıkıştırılmış motoruyla evlendirilip Racine’de imal edilmesiyle beraber ilk

modern saç kurutmamakinesi de ortaya çıkmış oldu.Ağır ve hantal, enerjitasarrufsuzvesıklıklafazlaısınanilkelletutulan,saçkurutmamakineleriherşeye rağmen saçı biçimlendirmek için elektrik süpürgesine göre dahauygunduvebumakinegelecekyıllarıntrendinideböylecebaşlatmışoldu.

1930’larve1940’lardakigelişmeleriçerisindedeğiştirilebilirısıayarlarıvehızları da yer almaktaydı. Taşınabilir kurutuculardaki ilk önemli değişim1951’de Sears Roebuck’ın sonbahar-kış kataloğunda belirdi.12.95 dolardansatılan alet elle tutulan bir kurutucudan ve kadının kafasına yerleştirilendoğrudanmakineyebağlıbirbaşlıktanmeydanageliyordu.

Dahasahneyeçıkarçıkmazsaçkurutucularıkadınlarıngözdesihalinegeldi.Ancaksaçkurutmamakinelerininpazarıancak1960’larınsonlarındaerkekleruzunsaçlarınıkurutmadaveşekillendirmedeproblemyaşamayabaşladıklarızaman,iyicegenişledi.

Tarak:

MÖ4000,AsyaveAfrika

EnilkeltarağınbugünhalenbazıAfrikakabilelerincedekullanılanbüyükbirbalığınkurutulmuşomurgasındanibaretolduğudüşünülmektedir.Tarağınkarakteristiközelliğiİngilizcetarakanlamınagelen“comb”kelimesininHint-Avrupakaynağının“diş”anlamındakigombhosolmasıdır.Bazılarınınteksıra,bazılarınıniseçiftsıradüzdişlerivardır.Diğerlerininilksıralarıikincisindendaha kalın ve daha uzundur. Mısırlı erkeğin ve kadının tuvalet masasınınstandartbiröğesikonumundakisözkonusualetsaçıtaramavebellibirstildetutturmagibiikiişlevehizmetetmekteydi.

Arkeologlar eski kültürlerin neredeyse hepsinde –Britanyalılar hariç-taraklarıntasarlanıpkullanılmışolduğunuönesürmektedirler.

İngiliz Adalarının sahil kesiminde yaşayan Britanyalılar saçlarını dağınık(kabiliyetliberberlerolanRomalılarınişgaliboyuncabile)bırakırlardı.Tarağıancak 789’daki Danimarkalıların istilalarından sonra benimsemiş olduklarıfarz edilir. 800’lerin ortaları itibariyle Danimarkalılar baştan sona krallıkboyuncayerleştiler.DüzenliolaraksaçtaramayıBritanyalılaraöğretenlerindeonlarolduğukabuledilir.

Hıristiyanlığınilkzamanlarındasaçtaramaaynızamandaayakyıkamagibidini törenlerin bir parçasıydı. Akşam duasından önce papazların saçlarınıuygun bir şekilde taramaya yönelik talimatlar halen mevcuttur. Hıristiyanşehitler,içerisindefildişivemetalaletlerinbulunduğumezarlarınataraklarınıda götürüyorlardı. Din tarihçilerinin tarağın bir zamanlar özel bir sembolikanlamının olup olmadığı konusunda şüpheleri vardır. Ortaçağ boyuncakiliselerdeki çoğu renkli camda açıkça tarakların tasvir edilmiş olduğu

gerçeğineişaretederler.

1600’lerde Avrupa’nın bazı yerlerinde beyazlaşan saçın sıklıkla kurşuntarakla taranmasıyla eski rengine kavuşabileceği inancı yaygın bir şekildekabul görmekteydi. Yumuşak, düşük kaliteli ve karartılmış kurşunun saçınüzerinde ufak ufak tortular bırakıp saçın rengini böylece koyulaştırdığıdüşünülebilir. Ancak saçını bu kurşun taraklarla tarayan kişinin esasındasaçınıboyamışolduğuna,sonradasonucutarağaatfettiğinedairdahasağlamdeliller mevcuttur. Buradaki şüphe yüzyılın sonlarına doğru “O kurşun birtarak kullanıyor”daki “kurşun tarak” teriminin beyaz saçı boyama içintoplumca benimsenmiş üstü kapalı bir ifadeden ibaret olduğu gerçeğiyledesteklenmektedir.

1960’a kadar tarak tasarımında gerçek bir değişim söz konusu olmadı.1960’taiseİsviçre’deilkelektriklişekillendiricitarakmeydanagetirildi.

Parfüm:

MÖ6000,OrtaveUzakdoğu

Parfüm,kozmetikçilerdenziyadedinadamlarının ilgialanıdâhilindeantikkutsaltapınaklardaortayaçıktı.Günümüzdeparfümünbuorijinalişlevi,kilisetörenlerindetütsüşekliylehalenmevcuttur.

Kelimenin kendisi Latince “duman arasından” anlamındaki per ve fumussözcüklerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Bu da esasında güzelkokuların, ibadet edenlere nasıl ulaştığını tam olarak tarif etmektedir: yani,kurbanedildiktensonrayakılanhayvanleşlerindenyükselenkokuyla…

Yiyecekarayışındakiyağmacıinsantanrılarınasunulacakenbüyükadağınkatledilmiş bir hayvan olduğuna inanılmaktaydı. Parfüm, yanan etin piskokusunumaskelemek için leşin üzerine serpilmiş bir koku giderici olarakortayaçıktı.İncil’deBüyükTufandanhayattakalmışNuhpeygamberkurbanettiğihayvanlarıyaktığında“Tanrıbugüzelkokuyualdı”diyeyazar;buradakigüzelkokuetinkokusundanziyadetütsününkokusudur.

Zamanla, sembolik anlamda yer değiştirmeyle keskin, dumanlı kokununkendisi adak haline geldi.Buhur,mür,Çin tarçını,Hint sümbülü gibi çıralıreçineleri yakma bir ölümlünün tanrılarına gösterebileceği en derin saygıifadesiydi. Böylece parfüm kötü kokuları giderici gibi faydacı bir işlevdensıyrılıpkendibaşınabağımsızolarakdeğergörenbireşyahalinegeldi.Artıkağır, maskeleyici kokulara ihtiyacı kalmayan insanlar, meyvelerin veçiçeklerindahahafifvegüzelkokularınayöneldiler.

Tütsüdenparfümeveağırkokulardanhafifkokularageçişyaklaşıkaltıbinyıl önce hem Uzakdoğu’da hem de Ortadoğu’da gerçekleşti. MÖ 3000itibariyle Mezopotamya’daki Sümerliler ve Nil Nehri boyunca yaşayan

Mısırlılar gerçek anlamda yasemin, zambak, sümbül ve hanımeli kokuluyağlarvealkolleriçerisindebanyoyapmaktaydılar.

Mısırlı kadınlar vücudun her bölgesine farklı bir koku sürerdi. Cleopatraellerini güllerden, çiğdemlerden vemenekşelerden hazırlanmış bir yağ olankyaphi ileyağlardı.Ayaklarına isebademyağı,bal, tarçınportakalçiçeklerivekınaözlüaegyptiumdenilenbirlosyonsürerdi.

Eski Yunanlı erkekler doğal görünümü tercih ederek yüz makyajındansakınmışolsalarda,saçiçinbirkoku,ciltiçinbaşkabirkokuvegiysileriçinbir başkası olmak üzere kendilerini parfümlere bulamaktan gerikalmamışlardı.Şarabıbilefarklıbiresansladolduruyorlardı.

MÖ400civarındaYunanlıyazarlarkollariçinnaneyi,göğüsiçintarçınyada gülü, eller ve ayaklar için badem yağını, saçlar ve kaşlar içinse güveyotunun özünü tavsiye etmekteydiler. Sosyetik genç Yunanlılar parfümkullanımını öyle bir boyuta getirmişti ki, Atina’nın demokratik çerçevesinitasarlamış devlet adamı Solon Atinalı erkeklere kokulu yağların satışınıyasaklayanbiryasayıyürürlüğekoydu(çokgeçmedenfeshedildi).

ParfümlerYunanistan’danbiraskerinkendiniparfümlerebulamadansavaşakatılmasınınuygunsayılmadığıRoma’yataşındı.Romaİmparatorluğubaşkatoprakları işgal ettikçe mor salkım, leylak, karanfil ve vanilya kokularıylakarşılaştı.UzakveOrtadoğu’dan sedir, çam, zencefil vemimozakokularınıkaptılar. Yunanlılardan da mandalina, portakal ve limondan sitrik yağlarhazırlamayıöğrendiler.

Romalı parfümcü locaları meydana çıkmaya başladı. Parfümcüler hemerkeklere hemde kadınlara en son çıkan kokuları temin etmeklemeşguldü.Eski Roma’daunguentarii adı altındaki parfümcülerin dükkânları bütün birsokağı işgal ederdi. “Yağlayan adamlar” anlamındaki isimleri İngilizce“merhem”anlamındaki“unguent”kelimesinindekaynağıdır.

Unguenteri üç çeşit parfüm hazırlardı: saf badem, gül ya da ayva gibisadece bir kaynaklı kokular olan katı merhemler; sıkılmış ya da ezilmişçiçeklerin, baharatların ve reçinenin yağlarının karışımından meydanagetirilmişsıvılarvekurutulmuşyadatozhalinegetirilmişçiçektaçyapraklarıvebaharatlardanhazırlanmışpudralıparfümler.

YunanlılargibiRomalılardakendilerini,giysileriniveeveşyalarınıvehattatiyatrolarını bile parfüme boğarlardı. On sekizinci yüzyıl İngiliz tarihçisiEdward Gibbon Roma adetleri üzerine yazarken “Amfi tiyatronun havası,sürekli olarak hoş kokuyla doldurulan fıskiyelerden fışkırtılan sularlatazeleniyordu,”diyegözlemdebulunmuştu.

Birinciyüzyıldagül suyuylabirmodabaşlatmışolan İmparatorNeronbir

gecelikbirşölendekendisivekonuklarıiçingülyağları,gülsularıvegültaçyapraklarına dört milyon sikke (bugünkü karşılı yaklaşık 160,000 dolar)harcıyordu.MS 65’te karısı Poppaea’nın cenazesinde bütün Arap ülkesininbir yılda üreteceğinden daha fazla parfümün serpildiği, döküldüğü vepüskürtüldüğü kaydedilmişti. Tören katırları bile parfümlüydü (Belkiözelliklekatırlar).

Böylesine aşırılıklar Kilise’yi çok kızdırmaktaydı. Parfüm çöküş veahlaksızlıkla eş anlamlı hale geldi. Kilise liderleri Hıristiyanlar arasındakişiselparfümkullanımınıyasakladı.

Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra parfüm esas olarak Orta veUzakdoğu da üretilmekteydi. On birinci yüzyıl Haçlıları’nın karşılaştığı enpahalı Doğu’ya özgü parfümlerden biri, şam gülünün taç yapraklarındançıkarılanyağileyapılmış“gülyağıydı”.Tüyhafifliğindekigülyapraklarınındoksankilosugülyağınınsadeceotuzgramınımeydanagetiriyordu.

Avrupalıların parfüme ve parfüm yapımına ilgilerini tekrar uyandıran daevlerineegzotikkokularladönenHaçlılaroldu.Parfümtarihininonoktasındasahneye yeni bir element çıktı: hayvan yağları. Eczacılar Doğu’dan dörtalakasızhayvansalgısınınufakporsiyonlarınıninsanlarüzerindesarhoşedicietkileriolduğunuöğrendi.Modernparfümlerintemelesanslarıolanbuyağlarmisk,esmerambervekunduzyağıdır.

Kendi içlerinde çok kuvvetli, nahoş ve hatta mide bulandırıcı olabilenseksüelbezlerinsalgılarındanoluşanbuparfümlerin içeriğininoluşturulmasıolanaksızgibigörünür.Parfümeilişkinkökenleriisekısmenbilinmektedir.

Misk

Misk, Çin’in batısındaki orman gülleri ve huş ağaçlarıyla donanmışağaçlıkların sakiniMoschus moschiferus familyasına mensup küçük, ürkekgeyikteneldeedilir.Tamgelişmişerkeklerisadeceonkilogelmektedir.

İşlev bakımından erkek kedinin sıvısına benzeyen bir seksüel sinyalsalgılayan keseyi karnında taşıyan erkektir. Yüzyıllar önce civardakiormanlarda tatlı ama ağır bir koku fark eden Doğulu avcılar nihayetindekokununkaynağınıbuldular;ozamandanberidebugeyikçikavlanmaktadır.Geyik öldürüldükten sonra kese çıkarılır, kurutulur ve parfümcülere satılır.Esansiyel misk yağı 0.000,000,000,000,896 gram gibi küçük bir miktardasaptanmıştır.Buda“esansiyel”’inbiranlamısayılır.

EsmerAmber

Yüksekderecedekokuluvemumgibiolanbumaddeispermeçetbalinasınınmidesinden çıkarılır. Misk gibi en pahalı parfüm esanslarının temelinioluştururvealtınlaeşdeğerdedir.

Büyük memeli Physeter catodon, deniz yumuşakçalarından mürekkepbalığıyla beslenmektedir. Esmer amber, mürekkep balığının içindeki sivrikemiğin,balinanınbağırsakyüzeyiniaşındırmasınıengellemekiçinbalinanınbedenindesalgılanır.

Bir yağ olarak suyun üzerinde durur ve sıklıkla da balıkçıların ağlarınıkaplar. Esmer amberin tatlı kokusunu ve bir parfümün ömrünü uzatansabitleştirici özelliklerini ilk takdir edenler eski Arap balıkçılardı. Meselaesmer amber karıştırıldığı diğer parfüm yağlarının uçuculuk oranlarınınönemli ölçüde erteleyebilmektedir. Bugün hemmisk, hem de esmer ambersentezlenebilmektedir. Parfümcüler ise ispermeçet balinasının soyununtükenmemesi adına esmer amber satın almaktan gönüllü olarakvazgeçmişlerdir.

MiskYağı

AfrikaveUzakdoğu’nungeceleriçıkanveetlebeslenenbeneklisarıkürklümiskkedisininsalgıladığıyumuşak,mumgibibirmaddedir.

Viverre civetta familyasına mensup hem erkek hem de dişi kedilerin bezsalgısıdır.Mumgibiolanbumaddeüremeorganlarınınyanındaoluşturulurvetutsakkedilerdenhaftadaikidefaalınabilir.İğrençbirşekildedışkıgibikokar.Diğer parfüm esanslarıyla karıştırıldığında son derece hoş ve kuvvetli birsabitleştiricihalinegelir.Uzakdoğu’nuneskiparfümcülerininbunutamolaraknasılkeşfettikleriisekafakarıştırıcıbirgizemdenibarettir.

KunduzYağı

Bu esans, Castro fiber familyasına mensup hem Rus hem de Kanadakunduzlarındaneldeedilir.Salgı,erkekvedişilerinikikarınkesesindebirikir.Ancak fazlasıyla sulandırılmış kunduz yağı (castoreum) kabul edilebilirdir.Asılkokununesansınınömrünüuzatıcısabitleştiriciolarakkullanılır.Tümbudört hayvan salgısının sabitleyici özellikleri yüksekmoleküler ağırlıklarınınbir fonksiyonudur. Ağır moleküller, parfümün baskın esanslarının sıvınınyüzeyiüzerineçabucakyükseliphavayakarışmasınıengelleyengemidemirigibihareketederler.

Kolonya:

1709,Almanya

Jean-Baptiste Farina isimli bir İtalyan berber 1709’da kısmetini aramaküzere Almanya’nın Köln şehrine geldi. Kendi özel ürünleri arasında limonözü,portakalamerivearmutşeklindekibergamotmeyvesininnaneyağındanmeydanagetirdiğialkolbazlıbirkarışımyeralmaktaydı.Eseridünyanın ilkkolonyası (EaudeCologneyani“Köln suyu”)olmaözelliğini taşımaktaydı.İsmini de MS 50’de Roma imparatoru Claudius’un karısı Agrippina’nın

kurduğuşehirdenalmaktaydı.

KölnşehriOrtaçağ’daMecusilertapınağınıbarındırangörkemlikatedraliylemeşhurken, Farina’nın eseri sayesinde Köln Avrupa boyunca kolonyanınmerkezi olarak tanınır hale geldi. İlk kolonya çok tutuldu, özellikle de1700’lerin ortalarındaki Yedi yıl Savaşları’nda bu şehirde görevlendirilmişFransız askerleri arasında. Fraina ailesi gittikçe zenginleşti. Ailenin bazıfertleriParis’etaşındıve1860’lardaArmandRogerveCharlesGalletismindeikikuzentarafındandevralınandiğerbirbaşarılıparfümişinikurdular.Farinatuvalet malzemeleri serisini daha da genişleten kuzenler, ürünleriniRoger&Galletadıaltındasatmaktaydılar.

Çok geçmeden ticarette “kolonya”, “tuvalet kolonyası” ve “parfüm” iyitanımlanmış anlamlar edindi. Bir parfüm etil alkolün bir ya da daha fazlaesansiyelyağınyüzde25’iylemeydanagetirdiğiherhangibirkarışımhalinegeldi. Tuvalet kolonyası yaklaşık yüzde 5 esansiyel yağı içeren aynımaddelerin suyla daha da inceltilmiş versiyonuydu. Kolonya ise yüzde 3kokuluyağiledahadaseyreltilmişalkoldenibaretti.Butanımlamalarbugüniçin de geçerlidir; gerçi özellikle pahalı bir parfüm, içerisinde yüzde 42’yekadardeğerliyağlardanbarındırabilir.

Fransızlar on dokuzuncu yüzyıla ve hatta daha ötesine kadar parfümendüstrisinehâkimoldular.

Gerçek soyadı Sportuno olan François Coty isimli bir Korsikalı evlerinebüyük miktarlarda parfüm gönderen Amerika Birleşik Devletleri piyadeerlerini izlerken Fransız kokularına yönelik Amerikan saplantısının ne gibiimkânlara vesile olabileceği kafasına dank etti. Coty, küçükmiktarlarda veucuzfiyatlaramarkalıürünlerdensataraktoplumunfarklıkesimlerininilgisiniçektiveparfümendüstrisindeseriüretimin ilköncüsüoldu. JeanLanvindeFransız parfümlerine yönelik Amerikan tutkusundan yararlanarak Paris’tebaşarısız olmuş kendi ürünü Mon Péché’yi 1925’te Amerika’da “My Sin”(Günahım)adıaltındaanivesesgetirenbirbaşarıyadönüştürdü.

9.BölümEczaDolabında

İlaç:

MÖ3500,Sümer

İlk insan, hastalığı ilahi bir cezave iyileşmeyi temizlenme, arınmaolarakgörmüş olduğundan yüzyıllardır ilaç ve din ayrılmaz ölçüde birbirinekenetlenmiştir. Hasta olduğunuzda bu, tanrının gözünden düştüğünüzanlamınagelirdi.Sağlığınızvetanrınıninayetinifizikselveruhsalarınmaylagerialırdınız.Nitekimİngilizcedeeczacılıkdemekolan“pharmacy”Yunanca“arınmaylatemizleme”anlamınagelenpharmakonkelimesindentüremiştir.

MÖ3500itibariyleFırat-DiclevadisindeyaşamışSümerlilernerdeysetümmodern ilaç ve uygulama yöntemlerimizi geliştirmiştiler. Tedavilerindegargaralardan,tütsülerden,fitillerden,lavmanlardan,lapalardan,enfiyelerden,kaynatılarak hazırlanan özlerden, aşılardan, haplardan, drajelerden,losyonlardan,merhemlerdenveplasterlerdenfaydalanırlardı.

Odönemdeilkilaçkatalogu,namıdiğer“farmakope”(pharmacopoeia)adımeçhul Sümerli bir doktor tarafından yazıldı. Tek bir kil tabletin üzerindegünümüze kadar muhafaza edilmiş, çivi yazısıyla yazılan metinde bizimbugün bile başımıza bela olan hastalıkların tedavilerine yönelik düzinelerceilaç ismi yer almaktadır. Bir gargara olarak tuz suyun içerisinde eritilirdi;yaralar için genel bir antiseptik olarak şarap ekşitilirdi; astrenjan olarakidrardaki azotlu atık ürünlerden potasyum nitrat elde edilirdi. Vücut ısısıyükseldiğinde de aspirinin doğadaki karşılığı olan söğüt kabuğu toz halinegetiriliyordu.

Mısırlılarantikeczadolabınailâvelerdebulundular.

MÖ1900’leredayananveeskiMısırbilimcisiAlmanGeorgEbers’teisminialan “Ebers Papirüsü”Mısırlı doktorların deneme ve yanılma yöntemleriniaçığaçıkarmaktadır.KabızlıksenabitkisininkabuklarıveHintyağıylatedaviediliyordu. Hazımsızlık için nane yaprakları ve karbonat (bugün antiasitolarak bilinmektedirler) çiğneniyordu. Diş çekimi sonrası ağrıyı dindirmekiçinseMısırlıdoktorlarhastayıgeçiciolaraketilalkolileuyuştururlardı.

Sözkonusuparşömen tomarı ayrıca antik ilaç preparatlarınınhiyerarşisinibiraniçingörmemizisağlar.“İlaçhazırlayıcılarınınşefi”,esasmineralleriveşifalı otları toplayan “ilaç toplayıcıları” adı altındaki alan çalışanlarınıdenetleyenbirbaşeczacıyatekabületmekteydi.“Hazırlayıcılarınasistanları”(teknisyenler)malzemelerikurutuptozhalinegetiriyorlardı.Sonradabunlar

hazırlayıcılar tarafından belli formüllere göre karıştırılıyordu. “İlaçlarınkoruyucusu yerel ve dışarıdan alınmışminerallerin, şifalı otların ve hayvanorganlarınıniçeriklerinintutulduğudepoyagözkulakolurdu.

MÖyedinciyüzyılitibariyleYunanlılarilacıruhvebedendüalizmiüstüneoturttular.Nitekimdoktorlarbilimselbirçerçeveiçerisindehastalığınfiziksel(beden)nedenlerininteşhisivetedavisiyleuğraşırken,aynızamandahastalığadâhilolandoğaüstü(ruh)unsurlarıdaiyileştirmekgerektiğinidüşünüyorlardı.DolayısıylaeskiYunanlıdoktor,sağlığabütünselyaklaşımıvurgulamaktaydı.Hastalığın olası “ruhsal” nedenlerinin stres ve depresyondan kaynakladığınıdüşünmekyerine,memnuniyetsiztanrılarınlanetlerinibirsebepolarakgörsebile… Baş şifa tanrısı Apollon ve insanlığa yardım etme amacıylaOlimpos’tan ateşi çalan Titan, Prometheus tüm ilaçların hazırlığınahükmetmekteydiler.

Modernİlaçlar

Farmakolojinin modern dönemi kimyadaki ilk büyük keşifleringerçekleştiği on altıncı yüzyılda başladı. Vücutta belirli etkiler meydanagetirmek üzere kimyasalların nasıl etkileştiğini anlama, nihayetinde ilaçlarıvarsayımlardanvesihirdenarındıracaktı.

Aynı yüzyıl, başka bir dönüm noktasına daha şahit oldu: 1546’daAlmanya’daki yüzlerce ilacı ve tedavi edici kimyasalı açık hazırlanıştarifleriyleberaber listeleyenilkmodernfarmakopeninbasılması…Önceleriyoğunlularındavehattabileşenlerindebilefarklılıkgösterenilaçlarartıksıkıbirşekildetanımlanmaktaydı.Bufarkopeninçoksayıdaversiyonuİsviçre’de,İtalya’daveİngiltere’dedeçıktı.

İlaçlar bilimsel bir yöne doğru yola çıkmışlardı ama bilimsel gerçeğinhurafeleribastırması içinyüzyıllarıngeçmesigerekecekti.Bununönemlibirnedeni,hastalığayolaçanbakterilervevirüslergibipatojenlerinvarlığındanbihaber doktorların neden olarak uğursuzlukları, kötülükleri hayal etmeyisürdürmeleriydi.Yenikimyasalbileşimlerortayaçıksadabunlarınhastalıklarüzerindeetkiliolupolmamalarıhalendenemeveyanılmayönteminebağlıydı.Yenibir ilaç işeyaradığında,kimseninnedenvenasıl işeyaradığınadairenufakbirfikriyoktu.

Bu bölümde ecza dolabındaki çoğu yaygın bir şekilde kullanılan standartilacın deneme yanılma ortamında nasıl geliştirildiklerini göreceğiz. Buradahastalığınveinsanbiyokimyasınınkarmaşıklığısözkonusudurkibugünbiletıp ilmindeki büyük gelişmelere rağmen ecza dolabındaki en son, karmaşıkilâvelertesadüfîbuluşlardanibarettir.

Vazelin:

1879,Brooklyn,NewYork

Eski günlerinde vazelinin geniş çapta kullanımı ve suistimali söz konusuolmuştur.Balıkçılaralabalıkavlarkenoltalarınıniğnelerinibusaydamjöleyleyağlarlardı.Tiyatrooyuncularıgözyaşlarınıhareketegeçirmekiçinbuparlakyağdanyanaklarına sürerlerdi.Vazelinin donmayakarşı dirençli olmasındandolayıRobertPearycildininçatlamasını,mekanikaletlerinindepaslanmasınıönlemek için yanına bu jöleyi de alarak Kuzey Kutbu’na gitti. Buharlıtropikal sıcakta söz konusu bileşim bozulmadığından Amazon yerlileriyemeklerinivazelinlepişirirvevazeliniekmeğinüzerinesürüpyerlerdi.Hattaparayerinearalarındavazelinkavanozlarıbiletakasederlerdi.

Bütünenlemveboylamlardaböylesineçokkullanılmasınailişkinraporlar,vazelinin mucidi Brooklynli kimyager Robert Augustus Chesebrough’uşaşırtmamıştı.ZiraChesebroughdoksanaltıyaşınakadaryaşamışvebuuzunömrünüde vazeline atfetmişti.Kaldı ki kendisi her günkaşık kaşık vazelinyerdi.

1859’da Robert Chesebrough yeni bir farmasötik merhemden ziyadeiflastankurtulmanınbiryolunuaramaktaydı.Keroseninevlerdeveendüstrideönemli bir kaynak olduğu zamanda, Brooklyn merkezli kerosene şirketiPennsylvania’dan çıkması muhtemel daha ucuz petrol yakıtının tehdidialtındaydı.

Brooklynli genç kimyager petrol işine girme niyetiyle petrolün kalbi olanPennsylvania’nın Titusville şehrine gitti. Ama sondaj çubuklarına sinirbozucu bir şekilde yapışıp çalışmaların aksamasına sebep olanmacunumsu,parafine benzer bir madde Chesebrough’un bilimsel merakını uyandırdı. İşpompalarını tıkayanşeyinneolduğunusaha işçilerinesorduğundakendisinekarşılıkolarakbirkaçalakasızisimsöylendi,amakimseninbuşeyinkimyasaldoğasına ilişkin bir fikri yoktu. İşçiler maddenin pratik bir kullanımınıkeşfetmişlerdi: bir yaranın ya da yanığın üzerine sürüldüğünde söz konusumacuniyileşmeyihızlandırıyordu.

Chesebrough bir petrol ortaklığıyla değil, ama gizemli petrol artığıyladoldurulmuş kavanozlarla beraber Brooklyn’e döndü. Macunun esansiyeliçerikleriniçıkarmakvesaflaştırmakadınayaptığıdeneyleraylarcasürdü.

“Petrol jölesi” adını verdiği bileşim saf, pürüzsüz bir maddeden ibaretti.BuradaChesebrough’unkendisikobaydı.Jöleniniyileştiriciözelliklerinitestetmekiçinellerinivekollarınıönemli,önemsiztürlütürlükesiklere,çiziklere,yanıklaramaruzbıraktı.Buyaraların,üzerlerimacununözüylekaplandığındaenfeksiyonsuz bir şekilde çabucak iyileştikleri gözlemlendi. 1870 itibariyleChesebrough,dünyanınilk“VazelinPetrolJölesini”imaletmekteydi.

Vazelin isminin kökenine dair iki görüş mevcuttur; Chesebrough da

bunların hiçbirini reddetmemiş görünmektedir. 1800’lerin sonlarındaarkadaşları, Chesebrough’un karısının çiçek vazolarını laboratuvar şişeleriolarak kullanarak maddeyi saflaştırmaya çalıştığı ilk günlerde, bu isminaklınagelmişolduğunuöne sürdüler. “Vazo”’yagününpopüler tıbbi soneki“lin”’i ilâve etti. Öte yandan kurduğu imalat şirketinin üyeleriChesebrough’un daha bilimsel olarak kelimeyi Almanca “su” anlamındakiwasserveYunanca“zeytinyağı”anlamındakielaionkelimelerinibirleştirerekmeydanagetirdiğiniiddiaettiler.

RobertChesebroughürününkobayıolduğugibiaynızamandadasadıkbirdestekçisiydi.Vazeliniyanıktavekesiktedeneyeceğinesözverenherkişiyebedava vazelin kavanozlarını dağıtarak atlı arabayla Kuzey New Yorkeyaletininyollarınıkatetti.Halkınkarşılığıdaokadarolumluyduki, altı ayiçerisinde Chesebrough jölenin otuz gramını bir peniye sunan atlı arabalısatıcılarişealdı.

New Englandlılar için vazelin sadece kesik ve yanıkların üzerilerinesürülmekten ibaret değildi. Ev kadınları jölenin ahşap mobilyalarınıüzerindekilekeleriçıkarttığınıvemobilyalarıpırılpırılparlatıpahşapyüzeyikoruduğunuiddiaetmekteydiler.Ayrıcakurumuşderieşyalarayenidenhayatadöndürdüğünü de söylemekteydiler. Çiftçiler vazelinin bol miktardauygulanmasıdurumunda,açıkhavadakimakinelerinpaslanmasınıönlediğinikeşfettiler.Ustaboyacılar, jöleyiincebirşekildeyaymanınsıçrayanboyanınyerlere yapışmasına engel olduğunun farkına vardılar. Ama ürün asıleczacıların gözdesiydi. Zira eczacılar bu saf, temiz merhemi kendimerhemlerinin, kremlerinin ve kozmetik malzemelerinin bir bazı olarakkullanmaktaydılar.

Yeni yüzyılla beraber vazelin, artık evlerdeki ecza dolaplarının başlıcamalzemesi haline gelmişti. Robert Chesbrough yapış yapış, can sıkıcı birartığı milyon dolarlık bir endüstriye dönüştürüvermişti. 1912’de NewYork’takibüyükbirsigortaşirketininmerkezbürosunufecibiryangınkasıpkavurduktan sonra yanık kurbanlarının Vazelinle tedavi edildiğiniöğrendiğinde Chesebrough çok gururlandı. Vazelin tedavisi bir hastanestandardıhalinegeldi.Ozamanlargelişmeyebaşlayanotomobilendüstrisidehareketsiz jöleninarabaaküsününuçlarınauygulandığındaaşınmanınönünegeçildiğini farketti.BöyleceVazelinbirendüstri standardıhalinedegelmişoldu. Ayrıca da bir spor standardı… Uzun mesafe yüzücüleri vücutlarına,kayakçılar yüzlerine ve beysbol oyuncuları derisi yumuşasın diyeeldivenlerinevazelinsürerlerdi.

Vazelinintürlüçeşityerlerdekullanıldığıtümbuyıllarboyunca,bujöleninmucidi her gün kaşık dolusu jölesinden yemeyi hiç ihmal etmedi. Elliliyaşların sonunda plöreziye yakalandığında Chesebrough özel hemşiresine

bütün vücudunu düzenli olarak vazelinle ovması talimatını verdi. 1933’tekiölümünekadarkırkdörtyıldahayaşadıveşakasınıdayaptığıgibi“ölümdenkılpayıkurtulduğu”nainanmakhoşunagidiyordu.

YaraBandı:

1921,NewBrunswick,NewJersey

1876tarihliPhiladelphiaTıpKongresindeDr.JosephLawrenceSörJosephLister’inmikrop-hastalık teorisinden tek etkilenenAmerikalı sağlık çalışanıdeğildi.Brooklyn’denotuzbiryaşındakieczacıRobertJohnson’unhayatıbuseçkinİngilizcerrahınınkonuşmasıyladeğişiverdi.

Lister imalathane artıkları talaşların preslenip cerrahi sargı bezi olarakkullanılmasından esef duyuyordu. Ameliyatlarda kullandığı her bandajı,bizzat kendisi sulu karbonik asit solüsyonlarına batırarak dezenfekteediyordu.

Seabry&JohnsonadıaltındakiBrooklynfarmasötikürünlerintedarikleriniyapanfirmanınbirortağıolanJohnsontalaşsargılarınolduğugibiAmerikanhastanelerinde kullanılan diğer sterilize edilmemiş araç gereçlerin deaşinasıydı. Biri inşaat mühendisi diğeri avukat, James ve Edwardisimlerindeki iki kardeşi, Lister’in teorik olarak kongrede ana hatlarınıbelirttiğisınırlariçerisindekuru,öncedenpaketlenmiş,antiseptikcerrahisargıbezlerigeliştirmeteşebbüsündekendisinekatılmalarıyönündeiknaetti.

1880’lerin ortaları itibariyle kardeşler kuru ve gazlı bezler imal ettiklerikendişirketleriJohnson&Johnson’ıkurdu.Ayrıayrı,mikrobakarşıdayanıklıpaketlere sımsıkı kapatılmış bandajlar uzak bölgelerdeki hastanelere vemuharebemeydanlarındagörevyapandoktorlarasterilliklerigarantilenmişbirşekildeulaştırılabiliyordu.

Johnson kardeşler sağlık hizmetleri alanında başarıyı yakaladılar. 1893’teiseAmerikalıanneler,ebeleresatılançokamaçlıDoğumPaketlerinebedavabir öğe olarak dâhil ettikleri Johnson Bebek Pudrasının taze kokusuylatanıştırdı.

Öteyandan,ufuktadünyaçapındaki çoğuevineczadolaplarındayerlerinialacaksterilürünbelirmeyebaşlamıştı.

1920’de firmanın başkanı James Johnson, Earl Dickson isimli birçalışanının evyapımıküçükbir bandajmeydanagetirdiğini duydu.Şirketinsatın alma departmanında pamuk alıcısı olarak çalışan Dickson, yakın birzamanda sürekli mutfakta kendini kesip yakan, kazaya eğilimli genç birkadınla evlenmişti. Yaralar şirketin kocaman sargı bezlerinin kullanılmasınıgerektirmeyecekderecedeküçükveönemsizdi.EarlDickson,yarabandıylailgili şöyleyazmıştı: “Kolaycauygulanacak, sterilliğinimuhafazaedecekve

deyerindekalacakbirçeşitbandajyapmayıkafamakoymuştum.”

Karısının yaralarını tedavi etmek için şirketin gazlı bezinden küçük birparçayı alıp yapışkan bandın ortasına yerleştirdi. İhtiyaç duyulduğunda tektek bandajlarla uğraşmaktan yorulan Dickson’ın aklına bunları toplucaüretmek ve bandajın yapışkan taraflarını geçici olarak kapatacak krinolinkumaşı kullanmak geldi. James Johnson çalışanını iki parça krinolini ayırıpbandajıparmağınakolaylıklayapıştırırkenizlediğinde,firmasınınyenibirilkyardımürününeihtiyacıolduğununfarkınavardı.

ŞirketinNewBrunsk fabrikasınınmüdürüW.JohnsonKenyon’ın önerdiği“Band-Aid”yani“YaraBandı”isminihayetindeküçüksargılarınjenerikismihalinegeldi.İlkyapışkanbandajlarseriüretimusulünde,sterilşartlaraltındaelleyapılmaktaydı.

Satışlar ise kötü durumdaydı. Band-Aid markalı yapışkan bandajın enbüyük destekçilerinden biri de şirketin araştırma departmanının başı Dr.Frederick Kilmer’dı (aynı zamanda şair Joyce Kilmer’ın babası). Kimler1890’lardaJohnsonBebekPudrasınıngeliştirilippazarlanmasıylailgilenmişti.1920’lerdeiseBand-Aidyarabantlarınıntanıtımıiçinkollarısıvadı.Ürününenfeksiyonu önlemede; ufak çaplı kesikleri ve yanıkları iyileştirmedekibecerisinianlattığı tıbbivepopülermakaleleryayımladı.Şirketinenakıllıcataktiklerindenbiriülkeninheryerinde izcilereveyerelkasaplara sınırsızvebedavayarabandıdağıtmasıoldu.

Band-Aid’in şöhreti gittikçe arttı. 1924 itibariyle yedi buçuk santimuzunluğunda ve iki buçuk santimin dörtte üçü genişliğindeki bantlarmakinelertarafındanimaledilmekteydi.DörtyılsonraiseAmerikalılarhavaakımınısağlayıpiyileşmeyihızlandırmaküzeregazlıpedinüzerinedeliklerinaçıldığıyarabantlarındansatınalmaktaydılar.

Band-Aid’lerin,namıdiğeryarabantlarınınyaratıcısıEarlDicksonJohnson& Johnson’daki uzun ve verimli kariyerini sürdürdü; başkan yardımcısı veyönetimkurulununbirüyesioldu.Buluşunagelince, şirket,ürünün1921’depiyasa sürülmesinden beri tüm dünyada yüz milyardan fazla yara bandınınkullanıldığınıtahminetmektedir.

Vick’sVapoRubBuharlaşanMerhem:

1905,Selma,KuzeyCarolina

Yeniyüzyıldanöncenezleninvebronşitinenpopülertedavisilapaveyakıile gerçekleştirilmekteydi. Esasen bunların beş bin yıl önce Yakındoğu’dakullanılannanevehardal formülasyonlarındanpekde farkıyoktu.Maalesefgöğse ve alna sürülen hem antik hem de modern preparatlar çoğunluklakızarıklıklaravekabarmalarayolaçıyordu.Zirakarıncalanmahissiuyandıran

etkenmaddelericilditahrişedicinitelikteydi.

Başkabirmeşhursoğukalgınlığımerhemidemevcuttuamabupotansiyelolarakdahadatehlikeliydi.Doktorlarkruphastalığınaveyasoğukalgınlığınayakalanmışçocuklarınsıcak,şifalıotbuharlarınıiçlerineçekmesinidikkatlicetavsiyeederlerdi.Buhargeçiciolarakgenizyolunuaçardıamaçoğuçocuğun(veyetişkinin)başlarınısıcaksuyunüzerinde tuttuklarındanyüzleriyanardı.Gazlıveelektrikliocaklarsuyukaynatmakiçinölçülüvesabitenerjikaynağıihtiyacını karşılamazdan önce kömür ve odun ateşlerinin yoğunluklarıbirdenbire değişebiliyor ve ani haşlayıcı buhar gayzerleri meydanagetirebiliyorlardı.

Nice eczacı ciltte karıncalandırıcı bir etkisi olan sinüsleri açabilecek,plasterlerinvebuharlarınen iyiözelliklerinikusursuzbirşekildekendisindebarındıran bir merhemin peşindeydi. Kuzey Carolina’nın Selma şehrindenLunsfordRichardsonisimlibireczacıiçinonumükemmelürüneyönlendirenikiolaymeydanagelmişti.Birincisipetrol jölesininmerhemlervekozmetikmalzemeleri içingüvenlivenötrbirbazolarakünüydü.İkincisidenanedençıkarılmışmumgibi,kristalimsibiralkolözüolanvekeskinbirbuharçıkaranmentolünAmerika’datanıtılmasıydı.

Mentol halkın ilgisini ilk olarak 1898’deBen-Gay adlı kas ağrısı gidericimerhem şeklinde çekti. Ürüne adını veren Fransız eczacı Jules Benguétarafındangeliştirilenmerhem,mentolünısıüreticietkilerinilanolinbazlıağrıkesici nitelikte metilin salisilâtıyla bir araya getiriyordu. Avrupa’da veAmerika’da gut hastalığının, romatoid artritin ve nevraljinin çaresi olaraktanıtılan Bengué’nin merhemi nezle boyunca sinüsleri de temizlediğisöylenmekteydi.

RichardsonmüşterilerindenBen-Gay’dençokmemnunkaldıklarınıöğrendi.1905’te mentolü, eczane raflarındaki diğer malzemelerle birlikte bir petroljölesi bazına karıştırdı ve alınla göğsün üzerine sürülüp ovulacakRichardson’ınKrupveZatürreeTedavisiMerheminimeydanagetirdi.Vücutısısıylabuharlaşankimyasallarblokeolmuşhavayollarınıaçtıklarıgibiaynızamanda cilde temas etmeleriyle birlikte kan dolaşımını hareketegeçiriyorlardı. O yıl Richardson nezleden mustarip kişilerden ve diğereczacılardangelentaleplereyetişmekteçokzorlandı.

ÇoktanşöhretolmuşürününeilgiçekicibirisimararkenRichardsondoktoreniştesi Joshua Vick’e başvurdu. Richardson eczacılık kariyerine Vick’ineczanesinde başlamış ve Vick’in arka oda laboratuvarında söz konusumerhemini hazırlamıştı. Sonuç itibariyle ürününü, akrabasının ve akılhocasınınonurunaisimlendirdi.

Richardson gazetelere verdiği reklamlara aynı zamanda Vick’s VapoRub

merheminibedavadenemekuponlarınıilâveetti.AmerikaBirleşikDevletleriPostanesini de o zamandan beri evlerin posta kutularını, taşmalarına sebepolmasadadolduranyenibirpostapratiğinibaşlatmayaiknaetti:yaniVick’sVapoRub broşürlerinin bugünün “ev sahipleri” gibi “posta kutususahipleri”’ne yönlendirilmesini… Bu uygulamadan önce bütün postalaralıcınınisminitaşımakzorundaydı.

Satışlar iyiydi. Ancak trajik nitelikteki kaderin bir cilvesi satışlarınbirdenbirepatlamasınayolaçtı.

1918BaharındaAmerikanaskeriüslerindegripsalgınıbaşgöstermişti.Busalgın askeri birlikler tarafından Fransa’ya, sonra daha öldürücü halegeldiğinden İspanyol Gribi ismini kazandığı İspanya’ya taşındı. Çin’e bilesıçradı.AynıyılınsonbaharındadahadaöldürücübirsalgınsilsilesiRusya’dapatlakverdi.

Ölü sayısı muazzam boyuttaydı. Grip Birleşik Devletler ve İngiltere’nintoplam nüfusunun yüzde birinin yarısını, Alaska’nın Nome şehrindekiEskimolarınyüzde60’ınıöldürmüştü.Sadecealtıhafta içerisindeAmerikalıacemierlerinyüzde3,1’iCampSherman’daöldü.Transatlantiklernormaldealdıklarından yüzde 7 az yolcuyla rıhtımlara yanaşmaktaydı. On dördüncüyüzyılİtalyanyazarıBoccaccio’nuneskibirfelaketedairyazdıklarıbusalgınıdaçokiyitanımlamaktaydı:“Niceyürekliadamlar,nicegüzelhanımefendilerkahvaltılarınıakrabalarıylayaptılarveaynıgeceakşamyemekleriniatalarıylabirlikteöbürdünyadayediler.”

Birinci Dünya Savaşı dört yılda dokuzmilyon askeri personelin hayatınamaloldu.1918salgını isebiryıl içerisindedünyaçapındayirmibeşmilyoninsanıncanınıalaraktarihinenkötüsalgınınamınınsahibioldu.

Gribinhertürlüsoğukalgınlığıilacınınsatışlarınıyükseltmesipekşaşırtıcıdeğildi. Aspirin, öksürük şurupları ve pastiller ve dekonjestanlar 1919’daesrarengiz bir biçimde ortadan kaybolan, mutasyona uğrayıp domuzlarageçmeihtimalibulunanbugripmikrobunakarşıetkisizkalmışlardı.AmayinedebuilaçlarınveVicksVapoRub’ınsatışlarıendüstrirekorunukırdı.1918’deVick’smilyondolarçizgisiniaştı.

Deodorantlar:

MÖ3500,Yakındoğu

Vücutkokusuproblemiinsanınonuçözmeyeyönelikteşebbüslerigibiçokeski zamanlaradayanır. 5,500yıl önceyazılı tarihinbaşlangıcından itibarenSümer’deherbellibaşlımedeniyetdeodorantüretmeçabalarınınbirkaydınıbırakmıştır.

Eski Mısırlılar kokulu banyodan sonra parfümlü yağları koltukaltlarına

uygulamayı tavsiye ederlerdi. Yarı tropikal iklimde bozulup rahatsız ediciduruma gelmeyecek özel narenciye ve tarçın preparatları geliştirmişlerdi.Mısırlılardeneyleryoluylakoltukaltıkıllarınınalınmasınınvücutkokusunuönemli derecede azalttığını keşfetmişlerdi. Yüzyıllar sonra bilim insanları,neden kılların kendileri kokusuz olan bakterilerin yaşamalarında,çoğalmalarında, ölüp ve rahatsız edici hale gelecek şekilde çürümelerindeetkiliolduğunuanlayacaklardı.

Hem Yunanlılar hem de Romalılar parfümlü deodorantlarını Mısırlılarınformüllerinden meydana getirdiler. Esasında yazılı tarihin büyük birbölümünde tek etkili deodorant –düzenli yıkanmanın yanında- parfümolmuştu.Yaptığıisesadecebirkokuyudiğeriylemaskelemektenibaretti.Kısabirsüreiçin.

Ter ile koku arasındaki bağlantı on dokuzuncu yüzyılda ter bezlerininkeşfedilmesiyledahadaanlaşılırhalegeldi.

Bilim insanları, insan terinin apokrin ve ekrin olmak üzere iki çeşit terbezince üretildiğini öğrendiler. İlk ter dokuları doğumda bebeklerekendilerine has kokularını vererek bütün vücut yüzeyinde mevcutturlar.Koltuk altında, anüs çevresinde ve meme uçlarının etrafında yoğunlaşmışolanlar haricinde, bu bezlerin çoğu zamanla ortadan kaybolur. Bezlerçocukluktanispetenpasifdurumdadıramaergenliklebirliktesekshormonlarıtarafındanfaaliyetegeçerler.Yaşlılıktaisekuruyupkörelebilirler.

Gerçi vücut terinin çoğunu vücut üzerinde bolca bulunan ekrin bezleriüretir.Ekrinteridoludoludurveserinleticidir.Aşırısıcaktafazlasualımıylaberaberinsanlarınonbirlitreyekadartersalgıladıklarıölçül-müştür.

Ekrinbezleriayrıcasinirliliğe,ateşe,stresevebaharatlıyiyecekleryemeyebağlıolarakdafonksiyongösterirler.Duygusalgeriliminnedenolduğuterdeözelliklekoltukaltlarında,avuçlardaveayaktabanlarındaetkilidir.Amaterinçoğuyabuharlaşıryadagiysilertarafındanemilir.

Koltukaltları sıcak ve nemli olduğundan bakterilere elverişli bir ortamsunarlar. Tatmin edici bilimsel bulgular, koltukaltı kokusuna tek bir şeyinsebep teşkil etmese de esas olarak apokrin bezlerinde yaşayan bakterilerinsebepolduğunugöstermektedir.Birçalışmadatazeinsanınapokrinbezlerininürettiği teri toplanmış ve bu terin kokusuz olduğu ortaya çıkmıştı. Odasıcaklığındaaltı saatsüreyle (çoğalanveölenbakteriyleberaber) tutulan terkarakteristik kokusunu da böylece edinmiş oldu. Aynı kaynaktan terbuzdolabındasoğutulduğundaisehiçbirkokuoluşmamıştı.

Dolayısıyla antik zamandan modern zamana parfümlü deodorantlarproblemin kaynağıyla hiçbir zaman baş edemediler. Öte yandan bir “terönleyici”“ bakterileri nemden yoksun bırakarak çoğalmalarını

önleyebilmektedir.

TerÖnleyiciler:

1888,AmerikaBirleşikDevletleri

Özelolarakkoltukneminivedolayısıylakokusunuönlemek içinpiyasayasürülen ilk ürün 1888’de çıkan Mum’dı. Formülasyonu krem bazında birçinko bileşimini kullanmaktaydı. Çinko gibi belirli kimyasalların nasıl terüretimini engellediği bilim insanlarınca o zaman da anlaşılmamıştı, halenbugün de anlaşılmamaktadır. Yine de Mum işe yaradı ve Amerika’dakipopülaritesi ilaç şirketlerini ter önleyiciler için de geniş bir pazarınmevcutolduğuyönündeiknaetti.

1902’de Everdry sahneye çıktı, 1908’de onu Hush izledi. Bunlar çoğumodern formülasyonda da mevcut, diğer bir kurutucu bileşim alüminyumklorürükullananilkterönleyicilerdi.

YıllarcaAmerikalılarterönleyicilerkonusundaokadarhassasolmuşlardıkieczanelerde profilaktik istedikleri zamandaki aynı sessiz gizlilikle buürünlerdenricaediyorlardı.Ulusaldergireklamlarındaadınıcesurcasöyleyenilk ter önleyicininOdo-Ro-No diye yankılı bir ismi vardı. Aşırı terlemeninçaresi olduğunu iddia ediyor; kadınları “temiz ve titiz” tutacağı sözünüveriyordu. Onu takip eden diğer deodorant reklamları da aynı şekildekuruluğa vurgu yapıyordu. Gerçi bunların hiçbiri kuruluğun neyiönlediğindenbahsetmiyordu.

1919’daöncüOdo-Ro-Noyineyolgösterdi.İlkdefabirdeodorantreklamı“V.K”’nin var olduğunu ve bunun sosyal anlamda şok edici ve tiksindiricinitelikteolduğunuüstünebasabasabelirtti.

Şaşırtıcı bir şekilde o günlerde ter önleyicilerin tanıtımları özelliklekadınlara yapılmaktaydı; zira bu ürünler çoğunlukla, onları sabun gibiolmazsa olmaz kabul eden kadınlarca kullanılmaktaydı. Ancak 1930’lardansonrafirmalarerkekleredehedefkitlegözüylebakmayabaşladı.

Ter önleyicilerin etkisi üzerinde neredeyse yüzyıl çalıştıktan sonra biliminsanlarıbunlarınişeyaradıklarındannasılşüpheederler?

Popülerbir teoriyegöre alüminyumve çinkogibikurutucuelementler terkanallarınıniçerisinekısamesafeylesızmaktadır.Oradasuyunsalınışınıblokeederekşişetıpalarıgibihareketederler.Kanallardakibasınçgiderekartarvebiyolojikgeribildirimmekanizmasıylabasıncınkendisidahafazlaterlemeyidurdurur.

Maalesef ter önleyiciler vücut kokusunun esas suçluları olan apokrinbezlerinden ziyade sadece ekrin bezleri üzerinde etkilidir. Hiçbir ter

önleyicinin uzun zaman periyotlarında etkili olmaması da bu yüzdendir.Koltukaltı kokusuyla savaşmanın en iyi usulü, ebediyıkanma ile eskiMısırpratiği olan koltukaltı kıllarını tıraş etmeyi ve modern ter önleyicilerdenuygulamayıbirarayagetirmektedir:diğerdeyişleeskibirşeyi,ödünçalınmışbirşeyiveyenibirşeyi.

Antiasitler:

MÖ3500,Sümer

Çoğunlukla pişmemiş yiyeceklerle beslendiğini hesaba katarsak ilk insangünümüz insanlarından çok daha şiddetli hazımsızlık problemi yaşamışolmalıdır. İnsanların, düşüncelerini kil tabletler üzerine kaydettiklerizamandan beri mide rahatsızlıklarına bir çare bulmak için doktorlarabaşvurduklarınıbiliriz.BuyöndeSümerlilerarasındabulunanilkilaçlarsüt,naneyapraklarıvekarbonatiçermekteydi.

Deneme yanılma yöntemiyle Sümerli doktorların keşfettikleri şey, alkalinmaddelerinin midenin doğal asidini etkisiz hale getirdiğiydi. Günümüzünantiasitleri pozitif yüklü iyonları midenin negatif yüklü hidroklorik asidinesunarak etkisiz hâle getirme işlevini görmektedir. Bu da karşılığında mideözsuyunundiğerkuvvetlibirbileşeniolanvemideastarınıyüksekderecedetahrişedebilenpepsininsalınımınıengeller.

Sümerlilerin en etkili antiasidi kabartma tozu veya sodyum bikarbonattı(ayrıcasodanınbikarbonatıolarakbilinir).Yüzyıllarcabuantiasitçoksayıdaev yapımı ilacın başlıca malzemesi olarak hizmet etti. Bugün sodyumbikarbonatın antiasitlerdeki kullanımının bir bakıma azalmasının nedenisodyumalımıylayüksektansiyonarasındakibağlantıdır.

Safkabartmatozununilkönemliticarirakibi1873’teortayaçıktı:Philip’inMagnezyaSütü.MumcuykenkimyageredönüşenConnecticut’ınGlenbrookşehrindenCharlesPhilips’ınyarattığıürün tozhalinegetirilmişbirantiasitlelaksatif magnezyayı bir araya getiriyordu. Ufak dozlarda alınan ürün mideağrısınıyatıştırıcıbirilaçolarakhemenkabulgördü.

Alka-Seltzer:

1931,AmerikaBirleşikDevletleri

AlkaSeltzer’inhikâyesi1928kışındaDr.Miles laboratuvarlarınınbaşkanıHubBeardsley’ninElkhart,İndiana’dakibiryerelgazeteninofisleriniziyaretetmesiylebaşladı.Oseneçokciddibirgripsalgınıvardı.Beardsley’ninçoğuçalışanıdahastaydı.AncakBeardsleygazetekadrosundanhiçkimseningripsebebiyle işini aksatmadığını öğrendi. Editör, en ufak bir soğuk algınlığıbelirtisinde personele bir aspirin ve kabartma tozu karışımını verdiğinisöyleyerekdurumuizahetti.

Beardsley bundan çok etkilendi. Her iki ilaç da eski zamanlara aitti amabirleşimleri yeniydi. Laboratuvarları ecza dolabı ilaçlarındauzmanlaştığından,buformülütestetmeyekararverdi.BaşkimyageriMauriceTreneer’den yeni ve gözalıcı bir tablet yapmasını istedi. Tabii Treneer’inmeydanagetirdiği–“cukcuk fış fışdiye sesçıkaranhap”kabartma tozuveaspirin bileşiminden de daha yeni bir şeydi. Söz konusu numara, ürününpopülerleşmesinedeyardımcıoldu.

BeardsleyAkdenizseyahatineçıktığındayanınabudeneyseltabletlerdendealdı.Karısınınsöylediğinegöretabletlerbaşağrılarınıgeçirmişti.ÖteyandanBeardsley’nin kendisi, gemide aşırı yeme ve içmenin meydana getirdiğirahatsızlıklarıyatıştırdığınıda farketti.Tabletlerideneyendiğeryolculardamidebulantılarınıgeçirdikleriniönesürdüler.

AkşamdankalmaW.C.Field’i“Bugürültüyekimsebirşeyyapamazmı!”diyeşakayapmayateşvikedenfışırdayantablet,1931’dekiBüyükBuhran’aboyun eğdi. Radyo tanıtımları yoğundu. Ancak Alka-Seltzer’in satışları1933’tealkolyasağınınkalkmasıylabirliktebirdenbirefırladı.

Alka-Seltzer’in orijinal iki maddesinden biri olan aspirinin çoğu insandamiderahatsızlığınayolaçmasıgayetironikti.MikeLaboratuvarlarıdabununfarkına varıp 1970’lerde Alka–2 Antiasit adı altında aspirinsiz bir tabletpiyasayasürdü.

Bugüngenişçaptamevcutolançeşitçeşitsodyumsuz,aspirinsizantiasitlermideasidini etkisizhalegetirmektedir.Eczadolabınabaktığımızda,modernbileşenlerin alüminyum, kalsiyum, bizmut, magnezyum ve fosfattanoluştuğunu; antik dönemden kalan tek bileşenin kurutulmuş süt katılarıolduğunugörürüz.

ÖksürükPastilleri:

MÖ1000,Mısır

Öksürüğün esas amacı nefes yolunu, solumayla içeri çekilmiş yabancımaddelerden, kimyasal irritanlardan veya nezle durumunda fazla vücutsalgılarından temizlemektir. Öksürme refleksi kısmen istemli kısmenistemsizdir. Öksürüğün sıklığını ve yoğunluğunu azaltan ilaçlara öksürükgidericilerveyateknikolarakantitusiflerdenir.

Modern öksürük kesici kimyasalların çoğu -narkotik kodein gibi- beyninöksürük merkezindeki faaliyeti bastırıp öksürme dürtüsünü azaltmaktadır.Dahaeskiöksürükkesicilerdenbirbaşkagrup,boyundakiöksürmekaslarınıgevşetip rahatlatma işlevini görmektedir. Bu esasen üç bin yıl önceMısırlıdoktorlariçinpastacılarınüretmişolduğubilineneneskiöksürükpastillerininözelliğidir.

On ikinci Hanedan döneminde Mısır’ın Yeni Krallığı’nda pastacılar ilkşekerleriimalettiler.BölgedeyüzyıllarcaşekermevcutolmadığındanMısırlışekercilerotlar,baharatlarvenarenciyemeyveleriyletadınıdeğiştirdikleribalileişekoyuldular.Şekerleriemmeninöksürüğüderahatlattığıkeşfedildi.ZiraMısır şekerlerinin malzemeleri günümüzün şekerli pastillerininkilerden pekde farklı değildi. Aynı şekilde tahriş olmuş kuru bir boğazı nemlendirmeprensibiylehareketetmeleride…

Boğazyatıştırıcışekerfarklıkültürlerdebirçokufakçaplıdeğişimeuğradı.Malzemelerayırtedici faktörhalinegeldi.Karaağaçkabuğu,okaliptusyağı,nane yağı ve karaısırgan eski zaman katkımaddelerinden sadece birkaçıdır.Öte yandan ancak on dokuzuncu yüzyılda doktorlar doğrudan öksürmekaynağına,diğerdeyişlebeynehitapedenilaçlargeliştirdiler.Beyninöksürükrefleksinibastıranilkbileşimlerafyonluilaçlardanibaretti.

Afyonunbiralkeolidiolanveolgunlaşmamışafyonçiçeklerininkurutulmuşlateksinden elde edilen morfin, ilk kez 1805’te Almanya’da tanımlandı.Yüzyılın sonunda 1898’de, kimyagerler ilk kez basit birmorfin türevi olaneroini ( diasetilmorfin) ürettiler. İki madde de kısa bir süre için öksürükgiderciler olarak kolay edinilebilir ve popüler hale geldi. 1903 tarihli birreklamda “Gliko Eroin”“ tıp ilminin en son ürünü “Solunum yatıştırıcı”olaraktanıtılıyordu.

Ama doktorların bağımlılık tehlikesinin farkına varmaları, bu ilaçlardanreçetelerinegiderekdahaazyazmalarınasebepoldu.Günümüzdedahahafifbirmorfintüreviolankodein(metilmorfin)ciddiöksürükleribastırmaküzerekullanılmaya devam edilmektedir. Yüksek dozlardaki morfin bileşimlerininsolunumu durdurarak ölüme yol açmalarından dolayı, öksürmeyi nasılgiderdiklerinianlamakpekdezordeğildir.

Morfin bileşimleri öksürük araştırmalarına tamamıyla yeni bir alan açtı.Farmakologlar başarılı bir şekilde opiyat moleküllerini, ilaçların verdiğimutluluk hissine ve bağımlılığa yol açmada daha az riske sahip, öksürmeyibastıransentetikbileşimlermeydanagetirmekadınadeğiştirdiler.

Ancak bu çeşit sofistike ilaçlar ciddi, hayati risk içeren öksürüklerintedavisi içinayrılmaktavereçeteylesatılmaktadır.Herkışsoğukalgınlığınayakalanan milyonlarca kişi, eski zamanların ilacı öksürük pastiline belbağlamaktadır. Amerika’da bugün halen popülerliklerini sürdüren en eskiticariürünlerdenikisi,öksürükgidericiafyonluilaçlarınreçetelendiklerialtınçağlarındaortayaçıkmışlardı.

GüneşKremi:

1940’lar,AmerikaBirleşikDevletleri

Tarih boyunca bir sürü kültürden insanlar, güneşe maruz kalarak cildinesmerleşmesinden sakınmışlardı. Çoğu Batı toplumunda opak kremler,modern çinko okside benzer yağlar ve ayrıca güneşten koruyan şemsiyelerkullanılırdı.Sadecekabasabatarlaişçileribronzlaşırdı;beyazteniseyüksekmevkininbirsembolüydü.

Amerika’dabronzlaşmanındoğuşunaikifaktörkatkıdabulundu.1920’lerekadar denizden uzak yerlerde yaşayan çoğu insanın kumsallara gitme şansıyoktu. Ancak demiryolları insanları kıyı bölgelerine taşımaya başlayınca“okyanus banyosu” popüler bir eğlence haline geldi. O günlerde mayolarneredeyse bütün vücudu kapladığından, bronzlaşmayı önleyen kremlereihtiyaç yoktu. (Bkz “Mayo”.) Mayolar 1930’larda giderek açılmayabaşladığında cildi bronzlaştırmak bir moda oldu. Tabii bu da beraberindeyanmariskinitaşımaktaydı.

Başlangıçta üreticiler bronzlaşma ve özellikle de güneşe karşı korumaürünlerinin potansiyel bir pazarı olduğuna inanmadılar. Yaygın tutumgüneşlenen kişinin, yeterli derecede güneşe maruz kaldıktan sonra şemsiyealtına geçmesi veya üzerine giysilerini giymesiydi.Öte yandanFilipinler’inkavurucugüneşialtındasavaşan,uçakgemileriningüvertelerindeçalışanveyabotlarlaPasifik’eaçılanAmerikalıaskerleringölgeyekaçmagibibirşanslarıyoktu.Dolayısıyla1940’lardahükümet,güneştenkoruyucumaddelerüzerinedeneylerinbaşlamasınaönayakoldu.

İlkmaddelerinenetkililerindenbirininkırmızıpetrolatumolduğuanlaşıldı.Ham petrolden benzin ve ısıtma yağı çıkarıldıktan sonra geriye kalan ağırpetrolünyanürünüydü.Güneşinyakıcı ultraviyole ışınlarını bloke eden şeyiçsel bir pigmentinin neden olduğu doğal kırmızı rengiydi. Askeri HavaBirlikleri tropiklerde uçaklarını indirme ihtimallerine karşı savaş pilotlarınabukırmızıpetrolatumdandağıtmaktaydı.

Orduya güneş koruyucu geliştirmede yardımcı olan doktorlardan biri Dr.BenjaminGreen’di.Greengüneşlenmeürünleriiçinkeşfedilmemiş,genişbirpazarın mevcut olduğuna inanmaktaydı. Savaştan sonra geliştirilmesineyardımcı olduğu yasemin esanslı kremsi, saf-beyaz güneş losyonuylagüneşten korunma teknolojisinden faydalanma yoluna gitti. Ürünün,kullanıcıya,bakır renklibircilt tonunakavuşmasınısağlamasıGreen’eürünserisinin ismi için bir fikir verdi. 1940’larda kumsallara ilk kez çıkanCoppertone (Bakır tonu) Amerika’nın bronzlaşmaya başlamasına yardımcıoldu.

GözDamlaları:

MÖ3000,Çin

Gözün aşırı hassaslığı nedeniyle göz solüsyonları her zaman büyük bir

itinaylahazırlanmıştır.Mahuangbitkisininözündenyapılmış,kayıtlıeneskigöz damlalarından biri beş bin yıl önceÇin’de hazırlandı.Günümüzde gözdoktorlarıaktifmaddenin,halenufakçaplıgözrahatsızlıklarınıntedavisinde,özellikledealerjikdurumlardaşişengözleriçinkullanılanefedrinhidroklorürolduğunubilmektedirler.

Eski doktorlar, göz solüsyonları ve bileşimleri olarak tek kabul edilebilirçözücünün, kaynatılıp soğutulan steril su olduğunu keşfetmede çabukdavrandılar.Hafifbirantibakteriyelmaddeolanborikasittozundanbirtutamilâve edilmesi, göz enfeksiyonlarında kullanılmış çoğu eski ilacın temeliniteşkiletmekteydi.

Oftalmolojivesterilgözsolüsyonlarınımeydanagetirenfarmakolojidalları1800’lerin ortalarında bir patlama yaşadı. Almanya’da Hermann vonHelmholtz“FizyolojikOptiğinElKitabı”adıaltında,gözünfonksiyonlarınadair modası geçmiş çoğu teorinin maskesini düşürdüğü çığır açıcı bir ciltyayınladı. Gözün fizyolojisine yönelik araştırmaları gözün içyapısınıincelemede oftamoskobu, değişen mesafelere gözün uyum sağlamakabiliyetini ölçmede ise oftalmometreyi icad etmesine vesile oldu. 1890’laritibariylegözbakımıhiçbirzamandahaiyiolmamıştı.

OdönemdeAmerika’daeczadolabınayenibirilâveüründoğmaküzereydi.1890’daWashington’ın Spokane şehrinden bankacıOtisHall’un gözlerindebirproblemçıkmıştı.Bir atınkırılmışnalını incelerkenbirdenbirehayvanınkuyruğusağgözünegirmiş,korneanınyırtılmasınasebepolmuştu.Birkaçgüniçerisinde de acı veren yara daha da genişlemişti. Hall tedavi için iki gözdoktoruna,JamesveGeorgeMcFatrichkardeşlerebaşvurdu.

Otis Hall’ün tedavisinin bir kısmı kardeşlerce formüle edilmiş berberinklorürüiçerenbirgözsolüsyonunudüzenlibirşekildekullanmayıiçeriyordu.Tamamenveöyleçabuk iyileşmiştiki,göz rahatsızlığıolandiğer insanlarında bu preparattan yararlanması gerektiğini düşündü. Hall ve McFatrichkardeşler ilk güvenli ve etkili ticari göz damlası solüsyonlarını seriüretecekleribirşirketkurdular.Buberberinklorürününisminidesözkonusukimyasalisminilkvesonhecelerinibirleştirerekmeydanagetirdiler:Murine.

O zamandan beri çok sayıda göz ürünü “yorgun gözler”, “kuruluk”, ve“kırmızılık” gibi problemlerle savaşmaküzere ecza dolaplarına girmektedir.Bunlarınhepsigözyaşlarınındoğalasiditesinevetuzluluğunayakınkoruyucumaddeleriçermektedir.Gerçektendebazıreçetesizkontaktlenssolüsyonları“suni gözyaşları” diye isimlendirilmiştir. Gözyaşlarının kolayca anlaşılırtuzluluğu eski doktorların insan gözünün az yoğunlukta tuza ihtiyacıolduğunu ve gözün tuzdan yararlandığını anlamalarına yardımcı olmuştu.İnsan türünün deniz kökenine en doğrudan delil olarak göz doktorları gözyüzeyinindevamlıtuzlusuyaihtiyaçduymasınıgöstermektedirler.

Müshil:

MÖ2500,Yakındoğu

Bir tıp paneli “Bağırsakla meşguliyet nüfusumuzun önemli bir kısmınınmeselesigibigözükmektedir,”diyebildirmişti.Doktorlarbudeğerlendirmeyireçeteveheryıl-yarımmilyardolarkârsağlayarak-Amerikalılarcatüketilenmüshilsayısınadayandırmışlardı.

Ancak düzgün fonksiyonlu bağırsağa yönelik ilgi ve alaka yeni bir şeydeğildir. Farmakoloji tarihi eski insanların günlük ve düzenli bağırsakhareketiyle aynıderecede ilgiliydiler.Eskidoktorlardadoğanın salmadığınısalmakiçintürlütürlüilaçlarhazırlarlardı.

MezopotamyaveNilboyuncapopülerolmuşkayıtlıeneskimüshilhintyağıbitkisindençıkarılmışsarımsıbiryağdı.Hintyağısadecemüshilolarakdeğilaynı zamanda cilt yumuşatıcı losyon ve büyük taş blokları tahta tekerlerüzerinekaydırmakiçinyağlamamalzemesiolarakdaişgörmekteydi.

MÖ1500itibariyleAsurlularınmüshiledairbilgisiçokgenişti.Kepekgibi“hacim oluşturan” müshillerin; sodyum içeren, bağırsağa su çeken “tuzlu”müshillerin ve dışkının dışarı atılmasıyla sonuçlanan kas kasılmasınındalgalarını harekete geçirmek için bağırsak duvarına tesir eden “uyarıcı”müshillerinaşinasıydılar.Bunlarmodernmüshilpreparatlarınındaüçönemliçeşidisayılmaktadır.

Arkeologlar insanların tarih boyunca bağırsak fonksiyonlarına takmış birvaziyetteolmalarınıniyibirnedeniolduğunainanmaktadırlar.MÖ7000’denevvel insan göçebe yaşayan bir avcı-toplayıcıydı. Esas olarak lifli kökler,tohumlar ve meyvelerle besleniyordu. Yüksek lifli bir diyet… Bu aynızamanda on binlerce yıl atalarının da menüsü olmuştu ve insan midesinin,dolayısıylamideylebağırsaklarındeneyimlediğitekdiyetti.

Sonra insan yerleşip tarımla uğraşmaya başladı. Büyük baş hayvanlarınınetiylevesütüylebeslenmeyebaşlamasıylabirlikte insan,bağırsağınıyüksekderecede yağlı, az lifli bir diyetle şoke etti. O zamandan beri de insanlardüzensizbağırsakfonksiyonlarınedeniyleproblemyaşamaktaveçareolarakmüshillerebaşvurmaktadır.Belkide sadecebugün,yüksek lifli yiyeceklerinöneminevurguyapılmasıylabirlikteinsanbağırsağırahatlamayabaşlamıştır.

Arayagirenbinyıllıkdönemde isedoktorlar çeşitlimüshiller bulmadaveonları bal, şeker ve narenciye kabuklarıyla karıştırarak daha damak tadınahitapedebilirhalegetirmedeçokçabaharcadılar.1905’tebireczacınınaklınabirdenbire müshili çikolatayla karıştırma fikri geldi. Böylece Amerikanpiyasasınındadikkatiniüzerineçekti.

MemleketiMacaristan olanMaxKiss bir pratisyen eczacıydı. Kiss, yerel

şarap tüccarlarının ürünlerine ilâve ettikleri fenolftalein adlı bir kimyasalıyakından tanımaktaydı. Bu uygulama ilk başta zararsız gibi gözüküyordu.Ancak çok geçmeden tüccarlar ve şarap içen halk şarabı fazla kaçırmanınertesisabahkiiçkisersemliğindendahafazlasınasebepolduğunukeşfettiler.

Söz konusu kimyasal katkımaddesinin etkili birmüshil olduğu anlaşıldı.1905’te Max Kiss, New York’a göç ettiğinde ticari bir müshil olarakfenolftaleini çikolatayla karıştırmaya başladı. Önce ürüne mantıksız birşekilde müshilin hedefinin argodaki karşılığına yakın bir ifade olan Bo-Boismini verdi. Kiss yeniden düşündü ve “Mükemmel Müshil” anlamındaki“ExcellentLaxative”’inkısaltmasıEx-Laxisminibuldu.

ÇikolatatatlıürünHintyağıgibistandartmüshillerinyanındaiyikarşılananbiryenilikti.Özellikledeçocuklariçin…Laksatifşekerinüretiminihayetindeyılda 530milyon doza yükseldi. Böylece bu preparat yirminci yüzyılın ilkyıllarındaAmerikaneczadolabınınayrılmazbirparçasıhalinegeldi.

Gözlük:

13.Yüzyıl,İtalya

Eski insanlar hayatlarının bir noktasında görmelerine yardımcı olacakgözlüklereihtiyaçduymuşolmalılar,amagözlüğünicadımaalesefonüçüncüyüzyılın sonuna kadar gerçekleşmedi.O zamana kadar da, kusurlu gözlerledoğanlarınveyaşlıların iyiderecedegörmeyigerektirenkitapokuyabilmeyeveişyapabilmeyedairhiçbirumutlarıyoktu.

Gözlüğün mucidi büyük ihtimalle 1280’lerde İtalyan şehri Pisa’dayaşamıştı. Kendisinin bir cam zanaatçısı olduğuna inanılmaktadır. KimliğikesinbirşekildebelirlenmemişsedeakrancamüfleyicilerAlessandroSpinaveSalvinoArmatobuonuralayıkenmuhtemeladaylardır.

DellilerSalvinoArmato’yuçokazdesteklemektedir.EsasenFloransalıbiroptik fizikçi olan otuz beş yaşındaki Armato’nun ışık kırılma deneylerindegözlerini bozduğu bilinmektedir. Gözlerini güçlendirme çabasıyla camyapımına yöneldi.Armaro’nunkalın, kavisli düzelticimercekleri tasarladığıdüşünülmektedir.

TarihArmato’nunzamanındagözlüklerdenikiyerdebahsedilmişolduğunukaydetmektedir.1289’daİtalyanyazarSandrodiPopozo’nun“AileİdaresineDair Bir Tez” adlı eseri basıldı. Bu çalışmada Popozo gözlüklerin “sonzamanlarda gözleri zayıflamış zavallı yaşlı insanlar için icat edildi”’ğindenbahsetmektedir. Sonra ilk gözlük takanlardan biri olduğundan dolayı şanslıolduğunu söyler: “Yaşım nedeniyle o kadar kuvvetten düştüm ki onlarsızokumama ya da yazmama imkân yok.” Popoza mucidin isminden ise hiçbahsetmemektedir.

İkinci referans ise İtalyan rahip Giordano di Rivalto tarafındanyapılmaktadır. 1306 yılının şubat ayında bir çarşamba sabahı Rivaltosonradan kaydedilip muhafaza edilmiş bir vaaz vermişti: “Dünyanın sahipolduğuengerekliveeniyizanaatlardangözlüksanatıortayaçıkalıdahayirmiyıl bile olmadı.” Rahip sonramucitten de bahsetti ama isimsiz bir şekilde.“Onuilkicatedenveyaratanadamıgördüm,onunlakonuştum.”diyedebubahsisonaerdirdi.

GüneşGözlüğü:

15.Yüzyıl,Çin

Gözlükleri karartmanın ilk yolu olan isle renklendirme, 1430’tan evvelÇin’de geliştirildi. Bu karartılmış mercekler görüş düzeltici olmadığı gibi,başlangıçta güneş ışığını azaltmak için de düşünülmemişti. Zira başka biramacahizmetetmekteydi.

Yüzyıllarca Çinli hâkimler mahkemede göz ifadelerini gizlemek içinislenmiş kuvars mercekler takmışlardı. Bir hâkimin delilleri güvenilir veyayalanolarakdeğerlendirmesiduruşmanınsonunakadargizlikalmalıydı. İslimercekler ayrıca güneş gözlüğü vazifesi de görmeye başladı ama bu hiçbirzaman esas fonksiyonu olmadı. 1430 dolaylarında İtalya’dan Çin’e takdimedilen görüş düzeltici gözlükler de yine adli kullanıma yönelik olarakkarartıldı.

Güneş gözlüklerinin ünü esas olarak bir yirminci yüzyıl fenomenidir.Amerika’da güneş kremlerinin geliştirilmesinde rol oynayan ordu, güneşgözlüğüteknolojisindedeönsaflardayeraldı.

1930’lardaAskeriHavaBirliklerigözlükfirmasıBausch&Lomb’ayüksekirtifadapilotlarıgüneş ışığının tehlikesindenkoruyacak sondereceetkili birgözlük siparişi verdi. Şirketin fizikçileri ve gözlükçüleri spektrumun sarıbandının içinde ışığı emen koyu yeşil bir renk hazırladılar. Ayrıca süreklikontrolpanelinedoğruaşağıyabakanpilotungözlerinimaksimumderecedekorumak için, hafifçe eğik çerçeve tasarladılar. Bu gözlüklerden pilotlarabedavadağıtıldı;çokgeçmedenhalkdagüneşışınlarınıengelleyenRay-Banpilotgözlüğümodellerindensatınalabilmekteydi.

Güneşgözlüklerininşıkhalegelmesinisağlayanise1960’lardaFosterGranttarakvegözlükfirmasınınakıllıcayürüttüğübirreklamkampanyasıydı.

Güneş gözlüğü pazarındaki payını arttırmayı kafasına koymuş şirket,gözlüğüncazibesinivurgulamayakararverdi.PeterSellers,ElkeSommerveAnita Ekberg gibi Hollywood yıldızlarının güneş gözlüklü yüzlerinikullanarakbirreklamkampanyasıbaşlattı.Dergivetelevizyonreklamlarında:“Şu, arkalarındaki FosterGrantlerden değilmi?” deniyordu.Çok geçmeden

markasıneolursaolsungüneşgözlüklübiryıldızgörüldüğündeFosterGranttaktığıfarzedilmeyebaşlandı.

Tanınmış moda tasarımcıları ve aynı zamanda Hollywood yıldızları1970’lerde güneş gözlüğü çılgınlığını daha da tırmandırdılar. Çok kısa birsüreönceortadahiçöylebirşeyyokkenşimdidevbirendüstrigelişivermişti.Antikdönemdenberikadınlaryabiryelpazeninyadabirşemsiyeninardındabaştançıkarıcıbirşekildesaklanmışken,şimdimodernkadınlar-veerkekler-güneşışığınaaldırmadan,güneşgözlüğütakmanıncazibesinikeşfetmişlerdi.

KontakLensler:

1877,İsviçre

Kontaklenssisteminiönerenilkinsanİtalyanressam,mimarvemühendisLeonardodaVinci’ydi.“GözünŞifresi”ndeDaVincibozukgörüşüdüzeltmekiçindüzbirmercekvesudolubir tüpüngözünarkasınayerleştirildiğioptikbiryöntemi tarifetmişti.Sugözyuvarlağıyla temasageçipkavislimerceğinyapabildiğinden daha fazla ışık ışınlarını kırıyordu. Göze dokunacak en iyiyüzey olarak daVinci’nin su kullanımı bugününyüksekmiktarda su içerenyumuşaklenslerindeyansıtılmıştır.

İnsan gözünün aşırı hassaslığı, ancak son derece pürüzsüz yabancı biryüzeyin kendisine temas edebileceği anlamına gelmektedir. Nihayetinde bugerçek, cilalamadan sonra bile oldukça kaba kalan camdan kontak lensleriyüzyıllarcasafdışıbıraktı.

1680’lerde Fransız gözlükçüler söz konusu probleme yönelik yeni biryaklaşım sergilemeye teşebbüs ettiler. Göz yuvarlağı üzerine koruyucu birtabakaolarakpürüzsüz jelatinyerleştirdiler; sonrabunu,üzerine tamoturanküçük bir cam lensle kapladılar. Ancak Fransız lensinin önemli bir kusuruvardı; takan kişinin gözünden sıklıkla düşüyordu. Böylece bu girişimdeneyseldüzeydekalmışoldu.

İlkpratikkontaklenslerise1877’deİsviçreliDoktorA.E.Ficktarafındangeliştirildi. Bunlar sert lenslerdi. Aslında kalındılar. Üstelik rahat dadeğildiler. Uygun eğrilik derecesine göre cam ya üflenmiş ya da kalıplabiçimlendirilmişti. Dümdüz cilalanıp sadece korneayı değil de tüm gözyuvarlağını kaplayacak şekilde kesilmişti. Görünüşüne dikkat edenler içinonları takmak ciddi bir yükümlülüktü.Öte yandanFick’in lenslerimercekliyüzeyler doğrudan göze yerleştirildiği takdirde görüşün çoğu durumdamükemmelölçüdedüzeltilebileceğinigöstermişdoldu.Ayrıcaonarılamazbirhasara sebep olmadıkça gözün yabancı, camdan bir objeyi tolere etmeyiöğrendiğinikanıtladı.

Cam1936’yakadarsertlenslerinstandartmaddesiolarakkaldı.1936’daise

Alman firması I.G.Farbençabucakendüstrininyeni standardıhalinegelenilk sert plastikten lensi namı diğer “Pleksiglas”ı piyasa sürdü. 1940’larınortasında Amerikalı gözlükçüler gözün sadecemerkezi bölümünü kaplayanilkbaşarılıkorneallensiüretti.Modernkontaklenstasarımındabubuluşöncüniteliğindeydi. O zamandan beri bilim insanları insan gözünün yapısınınmümkün olduğunca yakın kopyası niteliğinde bir yüzey elde etmek adınadâhiyanebirşekildelenslerinfizikselvekimyasalbileşimlerinideğiştirdiler

Günümüzdeyüksekmiktardasu içeriğiharicindeki faktörler, iyibir lensinolmazsa olması özellikleri sayılmaktadır (örneğin göz hücrelerinin nefesalması içinoksijengeçirgenliği).Gerçihâlâ suyungöze rahatlık sağladığınadair içgüdüselbir inançlaçoğu lenskullanıcısıyüzde80’ekadar sıvı içerenlenslere yönelmektedir –daha az su içerikli bir lensin görüşü daha iyi birşekildedüzeltmesinerağmen.Yüzde100oranındasıvıdanoluşanlensiyledaVincibelkidegözyuvarlağınınnazikyüzeyinesadecesuyundeğmesiniarzuedenpsikolojikyaklaşımınfarkınavarmıştı.

Uyarıcılar:

MÖ2737,Çin

Dinitörenlerdedeğişikbilinçdurumlarınıeldeetmekiçineskiinsandoğalolarak bitki uyarıcıları kullanmaktaydı. Kayıtlı uyarıcıların en eski ve enhafiflerinden biri kuvvetlice demli çaydı. Söz konusu içeceğin kökenleriDoğu folklorunda gizli saklı kalmış olsa da efsanevi Çin İmparatoru ShenNung’unçayınverdiğikeyfikeşfettiğisöylenir.Shen’inMÖ2737tarihlitıbbigünlüğününbiryerindeçayınsadece“susuzluğugidermediği”aynızamanda“uyumaisteğiniazalttığı”ifadeedilmiştir.

Çayınuyarıcısıtabiikikafeindir.Kahveformundakiuyuşturucugenişçaptakullanılanve suistimal edileneski enerji içeceklerindenbirihalinegelmişti.MS 850’de Etiyopya’da kahve çekirdeklerini çiğnemenin etkilerininkeşfedilmesiyle beraber, Yakın ve Ortadoğu’da bir bağımlılık halini aldı.Kahve Avrupa’ya ve Asya’ya yayıldıkça uyarıcı etkisi tadından daha çoksosyalvetıbbiyorumlarıhaketmeyebaşladı.

Kafeinbugün,hiçbirzamanolmadığıkadarçoktüketilmektedir.Kahve,çayve çikolatada doğal olarak bulunmasının dışında, kolalı içeceklere ve çeşitçeşitreçetesizsatılanilaçlarailâveedilmektedir.

Amfetaminler

Bu ilaçlar ilk 1930’lardaAlmanya’da üretildi.Kimyasal yapıları vücudunkendine ait hızlı çalışan ve güçlü bir uyarıcısı olan adrenaline benzetilmeküzeretasarlandı.GünümüzdeBenzedrine,DexedrinevePreludingibiisimleraltındamultimilyondolarlıkbireczacılıkpiyasasınıtemsiletmektedirler.

Çoğunlukla“speed”veya“uppers”olarakbilinenamfetaminlerinadrenalinpatlamasından daha fazlasına sebep olduğu keşfedildi. Yoğun derecedemutluluk hissine, uzun zaman uyanık kalabilmeye ve sindirim sitemininkaslarını yavaşlatarak iştahın kesilmesine yol açmaktadırlar. Yıllar boyuncapopüler diyet ilaçlarında ana madde olarak kafeinin yerini almışlardı. Kilovermedekirolleriazalırkenbuseferçocuklardahiperaktiviteyivenarkolepsigibiuykubozukluklarınıtedavidekullanılantıbbiçevrelercekabulgörmüşbirtedavibiçimiolarakkaldılar.

1930’larda amfetaminler sadece sıvı haldemevcuttu ve bronş spazmlarınıveburuntıkanıklığınırahatlatmaküzeresoluklaiçeriçekilerekkullanılıyordu.Kolayca elde edilebilirlikleri nedeniyle uyarıcı etkileri geniş çapta suistimaledilmeye başlandı. Tabletler halinde üretildikleri zaman da hem iyiye hemkötüye kullanımları birdenbire daha da arttı. İkinci Dünya Savaşı sırasındahaplar askerlere bedava dağıtılırken sivillere rahatlıkla doktorlarca tavsiyeediliyordu. Bugün olsa bunlar görevi kötüye kullanmanın sınırında birersorumsuzlukörneğisayılırlardı.

1960’lar itibariyledoktorlar amfetaminlerinbağımlılık riski taşıdığını farkettiler. Klasik paranoid şizofrenin benzeri amfetamin psikoz olarak bilinendurum teşhis edildi ve on yılın sonunda yasalar bu uyuşturucularınkullanımına kısıtlama getirdi. Bugün ecza dolabında yer alan herhangi biramfetaminyareçeteli,yadayasadışıbirilaçtır.

Sakinleştiriciler:

1860’lar,Almanya

Elmaveinsanidrarıgibialışılmadıkikimalzeme,1860’lardaAlmanya’dageliştirilen ilk “barbitürat” yatıştırıcılarının esas içeriğini meydanagetirmekteydi. Söz konusu ilaçların kategori isimleri “barbitürat”, deneyselçalışmaya kendi idrarını veren Barbara isimli Münihli garson kızdangelmektedir.

Bu alakasız malzemelerin tuhaf evliliği 1865’te Alman kimyager AdolphBaeyer tarafından gerçekleştirildi. Maalesef Baeyer’in elma asidinin idrarüresiylebirleştiğindeuyuşukluğaveuykuyayolaçmasındanşüpheetmesininhangi akıl yürütmeyle veya hangi olaylar dizisiyle gerçekleştiği tarihtekayıplarakarışmıştır.Öteyandankesinolanbir şeyvarsaoda iç sıkıntısınıazaltmak,uykusuzluğutedavietmekvedinginbirmutlulukhissiniyakalamakiçininsanlarınyatıştırıcılarıçabucakbenimsediğigerçeğidir.

Baeyer’in keşfinden, barbitüratların ticari üretimine kadar kırk yıllaboratuvar araştırmalarıyla geçti. Ama kimyasal sırlar bir kere açığa çıkıpiçerikmalzemeleri sadeleştirilir sadeleştirilmez, ilaçlar hızlaortaya çıkmayabaşladı. İlk yatıştırıcı uyku ilacı Barbital 1903’te, ardından Fenobarbital ve

sonradadeğişkensakinleştirmedereceleriylebirsürübenzersonekliilaçbirbir piyasaya sürüldü. Sokak ağzında “yaban arıları” denilen (daha birçokkarşılığı olan) Nembutal ve Seconal gibi ilaçlar geniş çapta yasadışıuyuşturucuticaretinidedoğurmuşoldular.

Sakinleştiricilerin tamamı beyindeki sinir sinyallerine müdahale ederek“sinirleriyatıştırır.”Amerika’dasadecesayılarıellimilyonuaşkınuykusuzlukhastaları devasa bir piyasa meydana getirdi. Sakinleştiriciler uyanıklığa biraraveripdinlenmeihtiyacınıkarşılarken,sıklıkladaçoğuinsandabağımlılıkyaratıyordu.

Aspirin:

1853,Fransa

Antikdünyadadoktorlaryüksekateşiçinsöğütağacıkabuğundanyapılmışbir tozutavsiyeederlerdi.Günümüzdesözkonusuağaçkabuğununaspirinleilişkili bir bileşim içerdiğini biliyoruz. Gerçi bu madde fazla etkiliolamamaklaberaberciddimidebağırsakiltihaplarınavemuhtemelkanamayasebepolmaktadır.

Aspirin, diğer deyişle asetilsalisilik asit, daha eski bir ilacın insan eliyledeğişimeuğramışhâlidir.Dünyadaençokkullanılanağrıkesiciveenfeksiyongiderici ilaçtır. 1853’te Fransa’da hazırlanmış, sonra takip eden kırk yılboyuncaunutulmuştu.AncakbirAlmankimyagerbabasınınkötüdurumdakiromatizmasınabirçarebulmayateşebbüsettiğizamanyenidenkeşfedildi.

Alsalsı kimyager Charles Frederick von Gerhardt ilk kez 1853’deMontpellierÜniversitesi’ndekilaboratuvarındaasetilsalisilikasidisentezledi.Kendi sınırlı deneylerine göre ilacın o zaman popüler olan söğüt ağacınınkabuğunun ve gülün botanik akrabası erkeçsakalı bitkisinin özünden eldeedilmişsalisindenyenilikadınadahaönemliolduğunainanmıyordu.Aspiringöz ardı edildi ve yüksek ateşten, iltihaplardan ve romatizmadan mustaripkişilersalisinleyetinmekzorundakaldılar.

1893’te genç Alman kimyager Felix Hoffman, Farbenfabriken Bayer ilaçfirmasında babasının romatoid artritini hafifletme çabasıyla bütün bilindikilaçları tek tek inceledi. Salsinin sentetik çeşidini biliyordu ve çaresizce birparti hazırlayıpbunubabasınınüzerindedenedi.Şaşkınlıkverici bir şekildeyapay türev hastalığın felce uğratıcı belirtilerini hafifletmiş ve neredeyseağrıdaneserkalmamıştı.

Düsseldorf’takiBayer’de,kimyagerlerHoffman’ınönemlibirbuluşa imzaattığınıfarkettiler.ErkeçsakalıbitkisiSpiraeaulmaria’danbileşimiüretmeyekararverenşirketasetilin“a”’sını,LatinceSpiraea’nın“spir”’iniveilaçlardapopülerbirsonekolan“in”’ialarakmarkaismiAspirin’iyarattılar.

İlkkez1899’dasıkıştırılmamıştozolarakpiyasayasürülenAspirinçabucakdünyanın en fazla reçetelenen ilacı haline geldi. 1915’te Bayer Aspirintabletlerini takdim etti. Almanya merkezli firma Birinci Dünya Savaşı’nınbaşında Aspirin ismine sahip çıktı. Ancak Almanya’nın savaştan yenikçıkmasıyla ticari marka İtilaf Devletleri’nin Almanya’dan talep ettiği savaştazminatlarından biri oldu. 1919 Haziranında imzalanan VersaillesAntlaşması’nda Almanya markayı Fransa’ya, İngiltere’ye, BirleşikDevletler’eveRusya’yateslimetti.

Takip eden iki yıl boyunca ilaç şirketleri birbirleriyle isim kavgasınagiriştiler.1921’dekimeşhurbirmahkemekararındaHakimLearnedHandilaçdünyaçapındaaspirinolarak tanındığındanhiçbirüreticininbununüzerindehakkınınolamayacağınavebundanparakazanamayacağınahükmetti.Bugünise neredeyse bir asırdan fazla aspirin tecrübesinden sonra, bilim insanlarıhalenilacınnasılolurdaağrıkesici,ateşdüşürücüveenfeksiyongidericigibisayısızetkisininolabildiğinitamolarakkeşfetmişdeğiller.

10.BölümBedenÜzerinde

Ayakkabılar:

MÖ2000,Yakındoğu

Bazı giysiler bedeni korumak amacıyla tasarlanmışsa da, en eskizamanlardanberiçoğugiyimeşyasıstatüvesosyalmevkigöstergeleriolarakortayaçıktı.Renk,stilvekumaş;başrahibi,sıradaninsandan;kanunyapıcıyı,kanunları ihlal edenden ve askeri lideri, takipçilerinden ayırt eden unsurlaroldu. Kostüm lejyonlarından başlayarak bir kültürün efsanelerini meydanagetirdi. Esasında kılık kıyafet halen sosyal hiyerarşiyi belirlemenin en açıkvasıtasıdır.

Göreceğimiz gibi ayakkabılar, fazlasıyla pratik olmalarına rağmensınıflandırıcıgiysilerineneskiörneklerindenbiridir.

Mevcut olan en eski ayakkabı bir sandalettir. Papirüsün dokunmasıylayapılmış sandalet, MÖ 2000’den kalma birMısır mezarında keşfedilmiştir.Sıcak iklimlerdeki eski insanların ayaklarındaki temel giyecekleri olansandaletler belki de bugünkü mevcut stiller kadar çok sayıda, türlü türlütasarımlarsergilemekteydi.

Yunanlıların krepis adı altındaki deri sandaletleri çeşitli şekillerdeboyanıyor,süsleniyorveyaldızlanıyordu.Romalılarıncrepida’sının ise dahakalın bir tabanı ve deriden kenarları vardı ve ayağın üst kısmındanbağlanıyordu. Öte yandan Galyalılar yüksek arkalıklı campagus’u tercihederkenMağribiler kenevir ve düğün otundan yapılmış alpargata isimli ipsandaletlerleyürüyorlardı.Mezarlardan,mezarlıklardanveantikresimlerdenarkeologlaryüzlercesandaltasarımınıkataloglamışlardır.

Sandaletler en yaygın antik ayakkabılar olsa da başka ayakkabılar dagiyilmekteydi.Kaydedilmişilksandaletolmayanayakkabımakosenşeklindesarılarak giyilen bir deriydi; ham deriden bir bağ ile sıkıca ayağabağlanıyorduveyaklaşıkMÖ1600’deBabil’infavoriayakkabısıydı.

Benzer rahatlıkta bir deri ayakkabı da MÖ 600’lerde üst sınıf Yunanlıkadınlarca giyilmekteydi. Moda renkler kırmızı ve beyazdı. AyakkabıloncalarınıilkkezMÖ200’deRomalılarkurdu;sağvesolayağaözelolarakilkayakkabıtasarlayandaRomalıustaayakkabıcılardı.

Roma ayakkabısı stil ve renkte açık bir biçimde toplumsal sınıfa işaretederdi.Yüksekmevkilikadınlarbeyazyadakırmızırenklikapalıayakkabılarve özel günlerde de yeşil ile sarı renkli ayakkabılar giyerlerdi.Daha düşük

mevkili kadınlar ise doğal renginde, açık deri ayakkabılar giyerlerdi.Senatörlerresmiolarak,baldırınortasınakadarsarılıp ikidüğümlebağlanandörtsiyahderikayışlıkahverengiayakkabılargiyerlerdi.Konsüllerisebeyazrenkli ayakkabılar giyerlerdi. O zamanlarmarkalar yoksa bile ustalıklarıylameşhur, ürünleri çok rağbet gören belli lonca ayakkabıcıları mevcuttu. Budurumdaayakkabılarınındahapahalıolmasışaşırtıcıdeğildi.

İngilizce“ayakkabı”anlamındaki“shoe”kelimesiyıllargeçtikçeayakkabıstilleriyleberaberdeğişimeuğradı.İngilizcekonuşulandünyada“shoe”enazotuz altı çeşit çoğul haliyle on yedi kez yazılış değişimi geçirdi. En eskisi“örtmek” anlamına gelen Anglosakson sceo kelimesiydi. Bunun çoğuluschewis,sonrashooysvenihayetinde“shoes”oldu.

StandartAyakkabıÖlçüsü.

OndördüncüyüzyılınilkonyılınakadarenuygarAvrupatoplumlarındakiinsanlar kraliyet de dâhil olmak üzere standart ölçülerde ayakkabıedinemiyorlardı.Enpahalıısmarlamaayakkabılarbilebelirliayakkabıcılarınölçme ve el ustalıklarına bağlı olarak ölçülerinde çiftten çifte farklılıkgösterebilmekteydi.

Bu durum 1305’te değişmeye başladı. İngiltere Kralı I. Edward bellizanaatlardatambirstandartadınayanyanakonmuşüçtanekurutulmuşarpatanesi uzunluğundaki inç’in (1 inç=2,5 cm) ölçü birimi olarak kabuledilmesinekararverdi.İngilizayakkabıcılarölçüyübenimsedilervestandartölçülerdeilkayakkabılarıimaletmeyebaşladılar.Onüçarpatanesiölçüsündebirçocukayakkabısıyaygınbirşekilde13numaralı(Türkiye’de31,5numara)olarakbilinirve talepedilirhalegeldi.Romaİmparatorluğunyıkılmasındansonrasağvesolayak içinözelolarakkesilenayakkabılar tarih sahnesindensilinmişolsadaondördüncüyüzyılİngiltere’sindeyenidenortayaçıktılar.

On dördüncü yüzyılda yeni bir stil belirdi: Aşırı derecede sivri uçluayakkabılar…ModaöylebirboyutagelmiştikiensonundaKralIII.Edwardayakkabı uçlarının başparmağı iki inç (5 cm) sınırını geçmesini yasaklayanbiryasaçıkarmakzorundakaldı.Bir süre için insanlarbuemre itaat ettiler.Ancak 1400’lerin başları itibariyle insanların giydiklerinde sürekli olaraktökezlediklericrakowisimliayakkabılarınuçlarıonsekizinç(46cm)vedahafazlasınaulaşmıştı.

Crakow’larRönesansıbesleyenyaratıcıatmosferdeortayaçıkmışveheruçmodanındiğerininyerinegeçtiğiyeniayakkabıstilitrendininöncüsüolmuştu.Öteyandanabsürtbirşekildeuzunvesivriuçluayakkabılar,örneğinilâvebirdizi parmağı da barındırabilecek genişlikte, kısa ve komik derecede genişparmaklıayaklarcaacılariçerisindegiyiliyordu.

On yedinci yüzyılda oxford isimli üç veya daha fazla deliğin arasından

geçirilmiş bağ ile önden bağlanan dana derisinden alçak topuklu ayakkabıİngiltere’ninakademikşehriOxford’unayakkabıcılarıvesilesiyleortayaçıktı.

O sıralarda Amerika’da ayakkabı tasarımı bir adım gerideydi. İlk koloniayakkabıcılarını sadece “düz kalıpları” diğer deyişle sağ ve sol ayakkabıyımümkün kılmayan tek biçimli kesme kalıpları mevcuttu. Zenginlerİngiltere’den ithal edilenlere sığınmaktaydı.On sekizinci yüzyılın ortasındaMassachusetts’teki ilkAmerikanayakkabı fabrikasınınaçılmasıylaayakkabıseçimi,fiyatıverahatlığıgelişmekaydetti.Buseriüretilmişayakkabılarhâlâutanç verici derecede az bir ücret karşılığında kadınlar ve çocuklarcaevlerindekesilipdikilmekte,sonradandikilenlerfabrikadatoplanmaktaydı.

Ayakkabıcılığın tamamıyla makineleşmesine ve dolayısıyla seriüretilmesinedoğruyavaşilerlenmekteydi.1892’deİngiltere’ninNorthamptonşehrindekiManfieldAyakkabıŞirketistandartölçülerdevebüyükmiktarlardakaliteliayakkabılarüretebilenilkmakineleriişletmeyebaşladı.

Çizmeler:

MÖ1100,Asur

Çizmeler savaş ayakkabısı olarak ortaya çıktı. Sümerliler ve Mısırlılaraskerlerini çıplak ayaklarla savaşa gönderirdi ancakMÖ 1100 dolaylarındaAsurlular baldır yüksekliğinde, tabanı metalle güçlendirilmiş bağcıklı, deriçizmelergeliştirdi.

HerikisideayakkabıcılıklarıylanamsalmışAsurlularınveHititlerinsağvesol ayak için askeri çizmeleri olduğuna ilişkin deliller mevcuttur. Bir Hititmetnininçevirisi tarımtanrısıTelipinu’nunsinirliolduğunu,ziradikkatsizce“sağçizmesinisolayağına,solçizmesinisağayağına“giydiğindenbahseder.

Asurluların piyade çizmeleri Yunanlı ve Romalı askerlerce çabucakbenimsenmedi. Çıplak ayaktan sağlam kabara tabanlı sandaletlere geçişyaptılar.Özellikleyayaolarakgidilenuzun seyahatlerdeYunanlıveRomalıerkeklerkendilerinidayanıklıçizmelerledonatırlardı.Soğukhavadaçizmelerçoğunlukla kürkle astarlanır ve üstleri de sallanan hayvan pençesi veyakuyruğuylasüslenirdi.

Çizme, soğuk dağlık bölgelerde ve bozkırlarda, göçebe yaşayan, atlıtopluluklar için de alışılagelmiş bir ayakkabıydı. Dayanıklılıkları ve ayağıüzenginin üzerinde tutan hafif topukları çizmelerin savaş teçhizatı rolünügarantilemekteydi. 1800’lerde Almanya’nın Hesse şehrindeki ayakkabıcılarHessian çizmeleri denilen diz hizasında, Romalıların çizmelerinin üstündensarkanhayvankuyruklarınabenzerbirpüsküllesüslenmiş,cilalısiyahderidenaskeri çizmeleri piyasa sürdüler. Aynı dönemde İngiliz ayakkabıcılar askeribir zaferi kullanarak Napolyon’un Waterloo’daki yenilgisinde önemli rol

oynayanWellington’un“DemirDükü”ArthurWellesley’ninadınıverdikleriWellingtonçizmelerinipopülerhalegetirdiler.

YüksekTopuklular:

16.Yüzyıl,Fransa

Yüksek topuklular bir gecede meydana çıkmadı. On altıncı yüzyılFransa’sındaki yukarıya yönelik trendle beraber topuklar da yıllar geçtikçeyavaş yavaş uzamaktaydı. “Yüksek topuklu“ ifadesi sonradan kadınlarınyükseltilmiş ayakkabılarını karşılayan bir başlık haline gelmiş olsa da,başlangıçta bu ayakkabılar erkekler tarafından giyilmekteydi. On altıncıyüzyıldakadınayakkabılarındanispetendahaazbirgelişmekaydedilmişti;nedeolsauzunelbiseleraltındaayakkabılargörünmemekteydi.

Ayakkabıda yüksek topuğun avantajı ilk kez at biniciliğinde takdir edildi:topuk ayağı üzengide güvence altına alıyordu. Dolayısıyla binici çizmeleridüzenliolaraktopuğuntakıldığıilkayakkabılardı.Aşırıkalabalıklaşmanınvekötü durumdaki sağlık koşullarının sokaklarda insan ve hayvan dışkılarınıyaygınlaştırdığı Ortaçağ boyunca kalın tabanlı ve yüksek topuklu çizmelerpsikolojikbirrahatlamasağladığıgibibirkaçsantimpratikbirkorunmayıdamümkünkılıyordu.

Esasında umumi pisliğin üzerine yükselmek amacıyla “kalın tabanlıayakkabılar” Ortaçağ’da geliştirildi. Kuzey Avrupa’da ortaya çıkan, kişininkaliteli deri ayakkabılarını sokağın pisliğinden koruma amacıyla giydiği buayakkabılar, kalın tabanlı olarak kısmen veya tamamen tahtadanyapılmaktaydı. Daha sıcak aylarda ise çoğunlukla rahat deri ayakkabınınyerinegiyilmekteydiler.

PabuçdenilenbirAlmanayakkabısı1500’lerinortalarında tümAvrupa’dapopülerhalegeldi.Sadeveya taşlarlasüslenmişbugevşekterliğinalçakbirtopuğu vardı; tarihçiler söz konusu ismin ayakkabının topuğu tahta zeminevurdukça çıkan “pat pat”“ sesini karşılayan bir yansımalı sözcükten ibaretolduğuna inanmaktadırlar. Sonradan başka bir kadın terliği de bu şekildeşıpıdık(scuff)isminialacaktı.

1600’lerin ortalarında Fransa’da yüksek topuklu erkek çizmeleriöngörülmekteydi. Bu moda Güneş Kral XIV. Louis tarafından başlatılıpçılgınlıknoktasınatırmandırıldı.Avrupatarihininenuzunusayılanyetmişüçyıllık hükümdarlığında Fransa askeri gücünün zirvesine ulaşmış, Fransızsarayıeşibenzerigörülmemişkültürvezarafetinbeşiğihalinegelmişti.GerçiLouis’nin önde gelen başarılarından hiçbiri kısa boyunu psikolojik anlamdatelafi edemezdi. Kral bir andan itibaren ayakkabılarının ökçelerine santimsantimilâvelerdebulunuverdi.Saraydakisoyluerkeklervekadınlardatelaşlakrallarını taklit etme arzusuyla çizmecilerden kendi ökçelerini de

yükseltmelerini istediler.Kendisine gösterilen saygıLouis’i daha da yüksektopuklarazorladı.ZamanlaFransızerkekleranatomikboylarınainerkensaraymensubukadınlaruzun topuklarüzerindekalmayadevamettiler; cinsiyetlerarasıboyeşitsizliğideböylecebaşlamışoldu.

OnsekizinciyüzyılitibariyleFransızsarayındakikadınlarsırmaileişlenmişsekiz santim kadar çıkan yükseklikte topuklu ayakkabılar giyerlerdi. ModaöncüsüParis’itakipedenAmerikalıkadınlar“FransızÖkçesi”olarakbilinentopuğu benimsediler. Bu da Amerika Birleşik Devletleri’nde bir topukkutuplaşmasınayolaçtı.Kadıntopuklarıdahayukarılaratırmanıpdaraldıkça,erkeklerinkiler (gerçi çizmelerdeki değil) aşağıya doru inmekteydi. 1920’leritibariyle “yüksek topuk” artık bir ayakkabının normal topuk yüksekliğianlamına gelmiyor, daha ziyade ayakkabıda baştan çıkarıcı kadın modasınıifadeediyordu.

SporAyakkabılar:

1910’lar,AmerikaBirleşikDevletleri

Sessizadımlarıkendisine“sessizpabuç”(İngilizcekarşılığıolan“sneaker”sinsi kimse anlamındadır) ismini kazandıran lastik tabanlı atletik ayakkabıteknolojikbirbuluşubeklemekzorundakalmıştı:lastiğin1860’lardaCharlesGoodyear tarafındanvulkanizasyonunu…Goodyear kauçukbitkisinindoğalreçinesinin sıcakken yapış yapış, soğukken kırılgan hale gelmek zorundaolmadığını kanıtlamıştı. Sülfürle karıştırıldığında lastik kuru, pürüzsüz veesnek bir madde oluvermişti. Bu da 1800’lerin sonlarında giysilerdeki ilkkullanımlarındanbiriolanyağmurgaloşlarıgibiayakkabılariçinidealdi.

Yeni yüzyılın başında lastik, deri ayakkabıların tabanlarında kullanılmayabaşlandı.Vulkanizeedilmişlastiktabanlar,imalatçılarınatletikayakkabılardabir devrim diye nitelediği ürünü meydana getirmek için ayakkabıyayapıştırılıyordu.1917’deU.S.Rubber,yaygınbirşekildepazarlanmışilksporayakkabısı Keds’i piyasaya sürdü. İsmi İngilizce çocuklar anlamına gelen“kids”’iandırankelimeninLatincekökü“ayak”kelimesininkarşılığıpedileberaber kafiyeli hale getirilmişti. İlk spor ayakkabılar şimdi olduğu gibitamamenbeyazdeğildi;hattatabanlarıdasiyahdeğildi.Dahaziyadetabanlarsiyah, bez ise kestane rengiydi; zira kahverengi, erkeklerin deriayakkabılarınınpopülerrengiydi.

Spor ayakkabıların temel tasarımı 1960’ların başlarına kadar çok az birdeğişiklik gösterdi. Ama sonra eski bir üniversite atleti ve koçu, birliktemoderngofrettabanlısporayakkabınınyolunuaçacaktesadüfîbirgözlemdebulundular. Phil Knight Oregon Üniversitesinde bir orta mesafe koşucusuolarak Amerikan modellerinden daha hafif olan Avrupa’dan ithal sporayakkabıları tercih etmekteydi. Diğer pist ve alan atletlerinin de

performanslarını daha olumlu etkileyecek yüksek kalite ayakkabılarıyeğleyeceklerine inanan Knight ve koçu Bill Bowerman 1962’de sporayakkabıişinegiripbirincisınıfJaponmodelleriniithaletmeyebaşladılar.

Gofret tabanlı naylon ayakkabıları tanıtmak içinKnight, 1972’deEugene,Oregon’dakiOlimpiyatmüsabakalarıiçinprovayapanatletlere,kanatlıYunanzafer tanrıçasının ismiyle anılan Nikes’ı gönderdi. Birkaç maratoncu özeltasarımayakkabılarlayarıştı.Veardındanyapılanreklamlasporayakkabılarınbitiş çizgisine ulaşan “yedi meşhur koşucudan dördünün” ayağında olduğuduyuruldu;öteyandanbirinci,ikinciveüçüncününBatıAlmanya’nınAdidasspor ayakkabılarını giydiklerinden hiç bahsedilmedi. Yine de çeşit çeşitmarkalarda gofret tabanlı spor ayakkabılar çok iyi satmakla beraber, bir onyılınsonundadüztabanlıbezayakkabılartozadumanakarıştı.

Pantolon:

15.YüzyılSonrası,İtalya

Aziz Pantaleone “Bağışlayıcı” adı altında tanınan bir dördüncü yüzyılHıristiyandoktoruveşehididir.İmparatorDiocletian’ınemirleriuyarıncabaşıvurulan Pantaleone Venedik’in koruyucu azizi haline geldi ve içerisindekanının bulunduğu (iddialara göre hâlâ sıvı halde) kutsal emanet sandığıİtalyankasabasıRavello’dabulunmaktadır.Pantaleone,muhtemelenismibirgiysiyeverilerekonurlandırılantekazizdir.Gerçibuatfınnasılortayaçıktığı,hakikatten çok söylenti içermektedir. Azizin ismi gerçek anlamıyla “bütünaslan” (pan, “bütün”; leone, “aslan”) demektir. Akıllı ve inançlı bir doktorolmasınarağmen,İtalyankültüründeanlaşılmazbirşekildesevimliamabirokadar saf bir soytarı olarak yer aldı. Bu da şüphesiz bir aziz için yakışıkalmayacakbirdurumdu.

Nihayetinde pantolona ismini veren de davranışlarıyla, kılık kıyafetiylehalkın gözünde komik olan Pantaleone’du. Paranın onursuz bir kölesi olanPantaleone,hizmetçilerinibirderibirkemikkalanakadaraçbırakıyorduvebeyefendiyeyakışırbirşöhretedeğerversedekendisiyleaçıkaçıkalayedenkadınlarla flört etmekten geri kalmıyordu. Bu özellikler on altıncı yüzyılİtalyan commedia dell’arte’nın sıska, esmer, keçi sakallı Pantaleone’nundasomutlaştırılmıştı. Karakter bilekten dize kadar sıkı gerisi ise etek gibigenişleyenbirpantolongiymekteydi.

Komedi türü gezgin kumpanyalarla İngiltere’ye ve Fransa’ya taşındı.Pantalone karakteri de her zaman abartılı pantolonların içerisindeydi.Fransa’da söz konusu karaktere ve pantolonuna Pantalon; İngiltere’dePantaloondenmeyebaşlandı.ShakespeareSizeNasılGeliyorsa(AsYouLikeIt)adlıoyunundabuteriminpopülerleşmesineyardımcıolmuştur.

On sekizinci yüzyılda pantaloonlar - o zaman itibariyle standart kısa

pantolon şeklinde- Amerika kıyılarına ulaştığında kelime “pants” olarakkısaltıldı. Yirminci yüzyılda moda endüstrisi modaya uygun kadınpantolonlarındanbahsederkenifadeyi“pant”diyedahadakısalttı.

Aziz Pantaleone dolambaçlı yollardan pantolona ismini vermişken, eskiKletlerdeerkeklerinbacakörtülerianlamınagelentrewskelimesiniİngilizcepantolon anlamındaki “trousers”’a bağışladı. Romalılar ise bol pantolonunkarşılığı laxus kelimesiyle İngilisce “slacks” ifadesine katkıda bulundu.Öteyandanbütünbueskipantolonlarıneksikolanşeyceplerdi…

Cepler

Basitvebirokadarvazgeçilmezceplerin1500’lerinsonlarınakadarmevcutolmadığınıhayaletmekepeygüçtür.Para,anahtarlar,kişiseleşyalar;birparçakumaşınyadaöylesinehemencecikmeydanagetirilmişbirkeseniniçerisinekatlanır,kişininkıyafetineuygunneresivarsaorayasıkıştırılırdı.

1500’lerde bir adamın kişisel eşyalarını taşıdığı en popüler yeri pantolonönükapağıydı(codpiece).Abartılıboyutlarıgülünçvekülfetlihalegeldiğindemodaolmaktançıkanöndekibuçıkıntılar,pantolonlarınkullanışlıbiraçıklığıveyayırtmacıolarakortayaçıkmıştı.Gününmodasıpantolonunön tarafınınkumaşla doldurulmasını gerektiriyordu ve bu, erkeklerin kıymetli şeylerinibarındıranözelkumaşınyerleştirilebileceğiidealbiryerdi.Sözkonusukumaşdemode olunca kumaş tamamen ortadan kalkmadı: bir iple belden aşağısarkan küçük bir çanta haline geldi. Çok geçmeden aynı kumaş cep olarakbildiğimizastaroluverecekti.

1500’lerinsonlarındailkceplerbelirmeyebaşladı.İkiadımdadeğişimetabiolmuşlardı. Birincisi dar erkek pantolonunda yan dikiş olarak bir açıklıkmeydanagetirildi.Buaçıklığıniçerisinebiradameşyalarınıbarındırankumaşkeseyikoyardı.Bağımsızkesekısasüreiçindepantolonun,içerisinekalıcıbirşekildedikilmişbirözelliğihalinegeldi.

Cepler, takdim edilir edilmez kullanışlılıklarını ve yararlılıklarınıkanıtlayıverdiler.Takipedenyüzyıldaerkeklerinvekadınlarınpelerinlerininve paltolarının bir tasarım özelliği haline geldiler. Başlangıçta bir paltonunaşağıya doğru kenarına yerleştirildiler; ancak sonradan kalçaya doğruyukarıyataşındılar.

PantolonAskıları

Askılar, henüz pantolonları yukarıda tutmak için kullanılmazken, kendibaşlarınaduracakderecedeelastikiyetkazanmamışçoraplarıdesteklemekiçinbaldırı çevreliyordu. Pantolon askıları ise İngiltere’ye on sekizinci yüzyıldatakdim edildi. İngilzice’de ilk “gallowses” sonra “braces” diye adlandırılankayışlar omuzların üzerinden geçirilip pantolona ilikleniyordu. Askılara

İngilizcedeki çarpıcı “suspenders“ ismini verenler ise, İngiliz modasınıbenimseyenonsekizinciyüzyılNewEnglandlılar’ıydı..

Blucin:

1860’lar,SanFrancisco

Mavi renkte değilken hatta daha pantolon haline bile gelmemişken blucindaha doğrusu “jeans”, iş kıyafetlerini sağlamlaştırmada kullanılan kotunbenzerifitillibirpamuklukumaştı.FransızdokumacılarınınGenesdediğivedolayısıyla “jeans”’in de kökenini teşkil eden İtalyan şehri Cenova’da imaledilmekteydi.

Blucin ise Levi Strauss isimli on yedi yaşında göçmen bir terzininbiyografisine dayanmaktadır. Strauss altına hücumun yaşandığı 1850’lerdeSan Francisco’ya geldiğinde çadırlar ve kapalı yük arabaları için fazlasıylaihtiyaç duyulan bezlerden satmaktaydı. Zeki bir gözlemci olan Strauss,madencilerinpantolonlarınınçabucakvetamanlamıylayıprandığınıfarketti.Hemen,kendidayanıklıbezlerindeniştulumlarıdikiverdi.

Kabavesertolsadabupantolonokadardayanıklıydıki,Straussbir terziolarakrağbetgörmeyebaşladı.

1860’larınbaşlarındabubezi,Fransa’daüretilendahayumuşakbirkumaşkotla değiştirdi. Avrupa’da serge de Nimes adıyla bilinirken, Amerika’dakumaşın ismi “denim“ (kot) olarak ilan edildi. Strauss renksiz kotpantolonları, toprak lekelerini en aza indirmek üzere çivit mavisineboyamanın popülaritelerini son derece arttırdığını keşfetti. KovboylarsaSrauss’unpantolonlarını,bedenlerinetamuymalarıiçinatyalağındaıslatıyor,ardındankuruyupküçülsündiyegüneşteyatırıpbekliyorlardı.

Kotpantolonlaryırtılmayakarşıdirençliolsalarda,madencilerinaletlerininağırlığıceplerindikişyerlerindenyırtılmasınasebepoluyordu.StraussbirRusYahudisi olan terzi Jacob Davis’in fikrinden yararlanarak bu problemi deçözüverdi. 1873’te her cep dikiş yerine bakır perçinler eklendiği gibi, aynızamandamadencialtınçıkarmak içineğildiğindepantolonağınınaçılmasınıönlemekadınafermuarıntabanınadabirperçinyerleştirildi.

Ancak bu ağ perçini başka bir çeşit şikâyeti de beraberinde getirdi. İççamaşırıgiymeâdetindenyoksunmadenişçilerikampateşininçokyakınındaoturduklarında ısınan perçin canlarını yakıyordu. Pantolon ağı perçinindenböylecevazgeçildi.

Cep perçinleri ise yine başka türlü şikâyetlerin yükseldiği 1937’ye kadarolduğugibikaldı.Ülkeninbirçokkesimindeçocuklarokulagiderkendüzenliolarakblucingiymekteydi.Okulmüdürleri,arkaceplerdekiperçinlerin tahtasıraları tamir edilemez ölçüde zarar verdiğini söylüyorlardı. Böylelikle cep

perçinlerindendevazgeçildi.

Tam olarak fayda sağlamaya yönelik ortaya çıkmış blucinler, 1935’te birmoda öğesi haline geldi. Aynı sene Vogue dergisinde reklamları çıktı.Reklamda blucinler içerisinde iki sosyetik kadın yer almaktaydı. “Kovboyşıklığı (Western Chic)” adı altında bir trend başladı. Söz konusu moda,tasarım kotları rekabetinin patlak verdiği 1970’lerden daha sönüktü. Birzamanlar işe yönelik tasarlanmış pantolonlar, multimilyon dolarlık birendüstrimeydanagetirerekgünlükbirgiysihalinegeldi.

Gömlek:

16.YüzyılSonrası,Avrupa

Moda tarihçileri bel hizasında, içe sokulan modern gömleğin, bluzunsonradan eteği tamamlamasında olduğu gibi pantolona karşılık ortayaçıktığına işaret etmektedirler. Önceleri erkeğin ya da kadının “gömleği”dizlerinaşağısınaulaşanhattadahadauzunolabilenvebeldenkemerlenenbirvücut örtüsüydü. Pantolanlarla, sonradan da eteklerle bu gömleğin beldenaşağıkısmıfazlalıkhalinegeldi.Böylelikleyenigiysilereihtiyaçduyulmayabaşlandı.

İlk olarak 1500’lerde Batı Avrupa’da erkek gömleği çıktı. Bu gömlekdoğrudanvücudunüzerinegiyilirdi;zirastandartbirgiysiolarakiçgömleğin1800’lere kadar vakti vardı. Diğer yandan bluz çok daha sonradan, ondokuzuncuyüzyılın ikinciyarısındaortayaçıktı.Yüksekyakalı,uzunkollu,sıkımanşetliveboldu.

Kadınlar bluzları dolaplarına asmaya başlarken, gömleği ve sonradan dabluzutamamlatanyenibirgiysisahneyeçıktı:yünhırka…

Önden aşağıya doğru iliklenen yakasız, yün hırkanın (cardigan) İngilizcekarşılığını Cardigan’ın yedinci kontu James Thomas Brudenell verdi. 25Ekim 1854’deKırımSavaşı esnasında İngilizOrdusunda bir binbaşı olarakBrudenell, hafif süvari alayına komuta etmekteydi. Kont az sayıda hayattakalanlardan biriydi. Balaklava Muharebesi Tennyson’un şiirindeölümsüzleştirilmişolsadaCardigan’ınyedincikontubugünsadecegiydiğivepopülerhalegetirdiğiyündenörmehırkaylahatırlanmaktadır.

DüğmeliYaka

1890’larda İngiliz polo oyuncularının standart kıyafeti pazen kumaştanbeyaz pantolon, beyaz yün hırka ve uzun kollu beyaz gömlekten ibaretti.Gömlek düz, boğazlı yakalıydı. Hiçbir yere bağlanmamış olduğundan yakarüzgâraveyaatınhoplayıpzıplamasınagöresavrulupduruyordu.Oyunculardurmadanterzilerdenyakalarınıaşağıdaduracakşekildesağlamlaştırmalarınıistiyorlardı ve böylece iki düğme bu problemin en popüler çözümü haline

geldi.

1900’deBrooksBrothersGiyimeşyalarınınkurucusununoğluJohnBrooksdüğmeli yakaları gözden geçirdi. “Polo yakası” ismini verdiği bu tarzgömlekle beraber Brooks Brothers ürün serisine bir yenisi daha eklenmişoldu.

Kravat:

17.Yüzyıl,Fransa

Erkek giyiminin işlevsiz ve dekoratif olduğu kadar en rahatsız öğesiolmasıylameşhurkravat,askerikökenlidir.

Kaydedilmiş ilk boyunbağıMÖ birinci yüzyılda ortaya çıkmıştı. Gündüzsıcağında Romalı askerler serinlemek için focale isimli eşarplarını suylaıslatıp boyunlarına bağlarlardı. Ancak bu tamamıyla faydacı giysi, hiçbirzaman erkek giyiminin standart bir öğesi olacak kadar -ya pratik ya dadekorarifanlamda-tutulmadı.

Modernkravatınkökeniyinebirbaşkaaskeriâdetedayanmaktadır.

1668’de Avusturya’ya hizmet eden Hırvat askerler Fransa’ya boyunlarınadoladıklarıketenvemuslinboyunbağlarıylaçıkageldiler.Buboyunbağlarınınfocalegibiişlevselmiyoksasönükaskerikıyafetibirbakımasüslemeamaçlımıolduğubelirsizdir.Öteyandantarih,modayıyakındantakipedenFransızerkekvekadınlarınınbufikrebayılmışolduklarınıkaydetmektedir.Ziraçokgeçmedenonlardahalkınarasınaortadandüğümlenipuçlarısarkıkbırakılmışketenvedanteldenboyunbağlarıylaçıkmayabaşladılar.Fransızlarsözkonusuterzilik üslubunu kaptıkları Hırvatlara atıfla bu bağlara cravates isminivermişlerdi.

Moda çabucak İngiltere’ye sıçradı ama müsrif, zevk düşkünü Kral II.Charles kravat takılmasına dair sarayda kendinden örnek alınmasını şartkoşmasaydıveayrıcazamandabuçeşitgamsıztasasızmodaeğlenceliklerinemüsaitolmasaydısönüpdegidebilirdi.YakınzamandaLondralılar1665’tekisalgın ve tüm şehri yakıp yıkan 1666’daki yangınla sarsılmışlardı. Kravatmodasıisebüyükfelaketinalevlerigibitümşehrikasıpkavurdu.

Takip eden yüzyılda trend kocaman kravatlarıyla ve yenilikçi kravatbağlama şekilleriyle meşhur olmuş Beau Brummel ile daha da kuvvetkazandı. Esasında boyunbağını bağlamanın doğru yolu erkeklerin takıntısıhaline gelmişti; üzerinde düşünülüp konuşuluyor; sohbetlerde ve basındahararetle tartışılıyordu. Düğümlere, bağlara ünlü kişilerin ve Ascot’dakihipodromgibisosyetikyerlerinisimleriveriliyordu.Ozamandanberikravatbazıbiçimlerde–bele inecekkadaruzunveyapapyonkadarkısa,sadeveyasüslü,ipkadardarveyagöğüsgenişliğinde-popülerliğinisürdürdü.

1920’lerde Amerika’da ünlenen papyonun (bow-tie) yine Hırvaterkeklerininarasındançıkmışolmaihtimalisözkonusudur.

Moda tarihçileri yıllarca küçük, ayrılabilir papyonun daha uzunca boyunbağının varyasyonlarından biri olarak geliştirildiğine inanmışlardı. AncakyüzyıllarcaHırvatlararasındakılıkkıyafetinpapyonlarıdaiçermişolduğununkeşfedilmesiyle bu düşünce tartışılır hale geldi. Papyonlar, kare şeklindeçapraz katlanan bir mendile fiyonk atılıp bir iple boynun etrafınabağlanmasıylameydanagetiriliyordu.

TakımElbise:

18.Yüzyıl,Fransa

Günümüzde bir adam spor bir ceket, farklı kumaş ve renkten bir bolpantolon giyebilmektedir. Ancak bu kıyafete hiçbir zaman takım elbisedenmez.Modern tanımına göre bir takım elbise birbiriyle uyumlu ceket vepantolondan, ilâveten de ara sıra yelekten meydana gelir. Ancak orijinaltanımıbuşekildeolmadığıgibi,takımelbiseşimdiolduğugibibirişkıyafetideğildi.

Erkektakımelbisesiningeçmişifarklıkumaşlarda,desenlerdeverenklerdeceketlerin, yeleklerin, pantolonların moda olduğu on sekizinci YüzyılFransası’na dayanır. Kesim giysi torba gibi kalacak şekilde boldu ve takımelbise “gündelik takım (lounge suit)” adı altında gayri resmi bir sayfiyekıyafetiolaraktasarlanmıştı.1860’larda ise takımelbiseninbütünöğelerininbirbirineuyumlukumaştanyapılmasımodaoldu.

Gündelik sayfiye takımları at sırtındayken de giyildiğinden çoğunluklaterzilereceketinarkasındanyırtmaçbırakmaları ricaediliyordu-iştemoderntakımlardaki arka yırtmacının kökeni… Yine faydacı amaçlarla başka birözelliği de ortaya çıktı: tam olarak bir düğme deliği olan ve çiçek içintasarlanmamışklapayakailiği,zirasoğukgünlerdegündeliktakımelbiseninyakasıkaldırılıpsımsıkıiliklenebilirdi…

Beyefendilergündeliktakımlarıokadarrahatbuluyorlardıkionlarışehirdedegiymeyebaşladılar.Terzilerkesimigeliştirdilerve1890’laritibariylerahatgündeliktakım,saygınbirişkıyafetinedönüşüverdi.

Smokin

1886,TuxedoPark,NewYork

Smokiningörücüyeçıktığıakşamınbiryüzyıldanazıcıkdahaöncesindebukıyafet, resmi bir ortam için yakışıksız ve kepazelikten ibaret sayılırdı.Herşeydenötekuyruksuzbirceket1800’lerdeİngilizzüppeleriarasındançıkmışbir resmi kıyafet olan, alışıldık siyah kravata ve günün kuyruklarına bir

hakaret niteliğindeydi. Ancak ceket toplumsal tepkinin sert bir şekildegösterilemeyeceğiismevepozisyonasahipbirailetarafındantasarlanmışvegiyilmişti.

Smokininhikâyesi1886yazındaManhattan’ınkırkmilkuzeyindeyeralan,NewYork’unTuxedoPark isimliköyündebaşlar.FransızasıllıNewYorklubir asil ve Lorillard Tütün Şirketinin varisi IV. Pierre Lorillard her senedüzenlene Sonbahar balosu için giyeceği kuyruksuz ve daha az resmi birkıyafet arayışındaydı. Bir terziye modelini o zamanlar İngiliz tilki avcılarıarasında popüler olan süvari ceketinden aldığı birkaç tane siyah, kuyruksuzceket siparişi verdi. Lorillard’ın, Galler Prensi olarak Hindistan gezisisırasındadayanılmazsıcaknedeniyleceketlerininkuyruklarınıkestirmişolanVII.Edward’danesinlendiğinedairbazıdelillermevcuttur.

Balo gecesi Pierre Lorillard’ın birdenbire cesareti kırıldı ve tasarladığıceketi giymeyi reddetti. Onun yerine oğluGriswold veGriswold’un birkaçarkadaşısiyah,kuyruksuzsmokinlerivetasarımailhamvermişİngilizsüvariceketineatıflakırmızıyeleklergiydiler.

1880’lerin son derece kısıtlayıcı düzgün kıyafet kurallarına göre kırmızırengin dikkat çekiciliği ve kuyruksuzluğun ayıbı muhtemelen sadeceşaşkınlıktan daha fazlasına sebep olmuş olmalıydı. Geçici bir maksatlayaratılmış bu kostüm çabucak unutulmaya yüz tutabilirdi. Tabii eğer birLorillard tarafındantasarlanmamışveyinebirLorillard tarafından,Lorillardailesinin arazilerin çoğuna bizzat sahip olduğu bir kasabada giyilmemişolsaydı… Bu şartlar altında gayri resmi kıyafet taklit edilmeye başlayıpstandartbirgecekıyafetihalinegeldi.

Amerikan Resmi Giyim Derneği Lorillardların başkaldırılarınınmultimilyon dolarlık bir endüstriyi başlatmış olduğunu iddia etmektedirler.Örneğin 1985’te smokinlerin ve aksesuarlarının satışıyla ve kiralanmasıylagayri safi 500 milyon dolar kazanıldı. Kiralıkların yüzde sekseni düğünleriçindi.Diğerbüyükkategoriiselisebalolarınaaitti.

Düğünler ve mezuniyet baloları için standart bir smokin aksesuarı belinetrafına sarılan genişçe bir kuşaktı (cummerbund). Kuşak resmi erkekkıyafetinin bir öğesi olarak Hindistan’da ortaya çıkmıştı. Bir zamanlaralçakgönüllülüksimgesiolarakkarnınaşağısınatakıldığındanHintçekarşılığı“bel kayışı” anlamındaki kamarband’dı. Zamanla giysi belin üzerine çıktı.İsmini cummerbundolarak İngilizleştiren İngilizler sözkonusuaksesuara elkoydular.

Smokin ise İngilizce karşılığı “tuxedo” ismini tabii ki sahneye çıktığıkasabadan aldı. Günümüzde “tuxedo”nun resmi ve büyüleyici anlamlarımevcuttur. Terimin kökeni bir zamanlar Tuxedo Park’ın yer aldığı bölgede

yaşamış Algonquian Kızılderili kabilesine dayanır. Algonquian bölgesişefinin ismi “kurt” anlamına gelen P’tauk-Seet’ti (P harfi okunmaz).Kızılderililer saygılarını gösterme adını bölgeyi P’tauk-Seet diyeadlandırmışlardı. Koloniciler Kızılderili kelimelerini kendi seslerineuyarladılarve1765tarihlibiryeraraştırmasıP’tauk-Seet’in“Tucksito”diyekaydedildiğini açığa çıkarmaktadır. Pierre Lorillard’un büyükbabası bölgearazisini ele geçirmeye başladığı 1800 senesi itibariyle isim çoktanTuxedoolmuştu bile. “Tuxedo” Kızılderili dilinde “kurt”tan türemiştir. Bu bilgi,smokingiyenadamadairbirşeylersöyleyebilirdesöylemeyebilirde.

Şapkalar:

İlkçağ,AvrupaveAsya

İngilizce şapka anlamındaki “hat” ile ilkel bir ev, bir baraka anlamındaki“hut”arasındamevcutolansesveimlâbenzerlikleritesadüfîdeğildir.

Batılı insan, vücuduna giysiler tasarlamadan çok önce sazdan barınaklarinşaetti.Birhaetveyahuttkötühavaşartlarınavegeceninkaranlığınakarşıbir korunma sunmaktaydı. Başını sıcaktan, yağmurdan veya dökülenmaddelerdenkoruduğunda iseyapısıherneysebubaşlığadahaetveyahuttadı verildi. Kökenbilimciler her ikisini de “barınak” ve “koruma” olaraktercümeetmektedirler.

Başlıkla ilkel ev arasındaki bağlantı “şapka eşittir baraka”dan dahafazlasıdır.İngilizadalarınıneneskisakinlericappandenilen,sazdanyapılmışkonik bir şapka takarlardı. Ayrıca yine sazdan inşa edilmiş cabban diyebilinen bir barınakta yaşarlardı.Her iki ifade de sırasıyla “kep” ve “kabin”sözcüklerinin kökenini teşkil etmektedir. Dilin evrimi insanların yenimeydana getirdikleri eserlerini adlandırmak amacıyla mevcut objelerikarşılayankelimelerdenödünçalmalarınınörnekleriyledoluptaşmaktadır.

Kaydedilmiş tarihe göre ilk kenarlı şapka kullanımıMÖ beşinci yüzyıldaYunanistan’da gerçekleşmişti. Güneş ve yağmurdan korunma amacıylaavcılarvegezginlercekullanılanfötrpetasos,genişkenarlıydı.Başınüzerindedeğilkenbir iplearkadansarkıkvaziyettedururdu.EtrüsklerveRomalılarınkopyaladıklarıpetasos’unşöhretiOrtaçağ’akadarsürdü.

Yunanlılar ayrıca kesik koniye benzer kenarsız bir şapka da takarlardı.Tasarımını Mısırlardan almışlar ve söz konusu şapkaya, yapım malzemesifötre karşılık gelen pilos ismini takmışlardı. Pilos değişik biçimlerle bütünAvrupa kültürlerini dolaştı. Ortaçağ’ın sonlarında üniversitelerin meydanaçıkmasıyla beraber dörtkenarlı fötr, namı diğer pileus quadratus âlimlerinprofesyonelbaşlığıhalinegeldi.Sonradanbu,mezuniyetkepi(mortarboard)olarakhemlisehemüniversitemezuniyettörenlerindegiyilmeyebaşlandı.

Günümüzdeşapkalarıerkeklerdendahaçokkadınlartercihetmektedir.Amabu her zaman böyle olmamıştı. Klâsik dönemde erkekler şapkaları kapalıyerlerde, kiliselerde ve katedrallerde bile başlarından çıkarmazken, kadınlarnadiren şapka takardı. Gelenek bu şekilde on altıncı yüzyıla kadar sürdü.Ancak on altıncı yüzyılda takma saçların ve gittikçe büyüyen boyutlardakiperuklarınyaygınlaşması şapka takmayı imkansızdeğilsebile zahmetli halegetirdi.Perukmodasısöndükçeerkekleryenidenşapkalarayöneldiler;ancakgeçmiştekigibibirbağlılıkhiçbirzamanbirdahasözkonusuolmadı.Üçşeytamamen tersine döndü: bir adamne kapalı bir yerde, ne kilisede ne de birhanımefendininyanındaşapkatakıyordu…

1700’lerin sonlarında çok sayıda kadın dantel işlemeler, kurdeleler, tüylerve çiçeklerle süslenmiş şapkalar giymeye başladılar. Önceleri Avrupalı birkadının taktığı şapka, kapalı ortamda sade bir kep dışarıda ise bir başlıktanibaretti.

Çenenin altından bağlanan kadın şapkalarına bone denmekteydi. “Bone”sözcüğüdahaöncedevardıamaOrtaçağ’ın sonlarındaküçük,yumuşakherşapka bone sayılmaktaydı. Ancak on sekizinci yüzyılda belirli bir kadınbaşlığı anlamına gelmeye başladı. Milano, şapkaların çok rağbet gördüğüAvrupa’nınbonebaşkentihalinegeldi.Hattaokadarkibütünkadınşapkalarıİngilizce’de “millinery” başlığı altında toplanıyordu ve Milanolu birzanaatçıyaşapkacıanlamındaki“milliner”deniyordu.

SilindirŞapka:

1797,İngiltere

Strand’dekişıkdükkânıylaLondralıbirtuhafiyeciolanJohnEtherington15Ocak1797’dealacakaranlıktamağazasındankenditasarımıyenibirşapkaylaçıkıverdi.LondragazetesiTimesEtherington’unsobaborusuşeklindekisiyahşapkasının etrafına büyük bir kalabalık topladığını, en sonunda insanlarınbirbirini itip kakmaya başladıklarını ve bir adamınmağaza vitrininden içeriitildiğinibildirdi.Etheringtonkamudüzeninibozuğugerekçesiyletutuklandı.Gerçibirayiçerisindeteminedebileceğindendahafazlasilindirşapkasiparişialırhalegelmişti.

İngiliz kıyafet tarihçileri Etherington’ınkinin dünyanın ilk silindir şapkasıolduğunu öne sürmektedirler. Fransız meslektaşları ise bu tasarımınİngiltere’denbiryılöncesindeParis’teortayaçıktığınıveJohnEtherington’ınbunu arakladığını iddia etmektedirler. Paris kökenini destekleyen bir kanıtFransız ressam Charles Vernet’nin Etherington’ınkine benzeyen bir silindirşapkagiymişşıkbiradamıtasviredenUnIncroyablede1796adlıresmidir.Ressamlar geleneksel olarak trendlerin öncülüğünü yapmış olsalar bile,İngilizler bu eserin üzerine ressamın geçmiş bir tarih atmış olabileceğine

inanmaktadırlar.

Eldivenler:

10,000YılÖnce,KuzeyAvrupa

Eldivenlerellerisoğuktanveağır iştenkorumaihtiyacıylaortayaçıkmıştı.Kuzey Avrupa’da keşfedilmiş sayısız örnek arasında en eskisi, on bin yılöncesinden kalma hayvan derisinden yapılmış bileğe kadar uzanan “torbaeldivenler”dir.

Akdeniz’i çevreleyen ılıman bölgelerde yaşamış eski insanlar, eldivenleriinşaatta ve çiftçilikte kullanmaktaydı. Söz konusu Güneyliler arasında yeralanMısırlılar,yaklaşıkMÖ1500’deilkkezeldivenleridekoratifbiraksesuarhaline getirdi. Kral Tutankhamon’un mezarında arkeologlar, kumaşlarınarasındakatlanmışbirçiftyumuşakketeneldivenileüzerirengârenkiplerleörülmüş tek bir tane eldiven buldular. Üzerilerindeki ipler eldivenlerinbileklerebağlandığınaişaretetmektedir.

İkliminsıcaklığınaaldırmadanhemenhermedeniyet,hemkostümhemdeiş eldivenleri geliştirmişti.MÖdördüncüyüzyıldaYunanlı tarihçiKsenofonPerslilerin zarifçe yaptığı kürklü kostüm eldivenlerden söz etmekteydi.Homeros’un Odysseia’sında Odisseus eve döndüğünde babası Laertes’i“ellerinidikenlerdenkoruyaneldivenler”iylebahçesindeçalışırkenbulur.

Eldivenin İngilizce karşılığı “glove” ise, deriden yapılmış ağır elkaplamalarına “el ayası” anlamındakiglof ismini verenAnglosaksonlar’dankalmıştır.

Cüzdan:

MÖ8.YüzyılÖncesi,GüneyAvrupa

Dudaklarınızı büzerseniz ortaya çıkan kırışıklıklar ve kıvrımlar eskiinsanlarıncüzdanniyetinekullandıklarıbüzme ipli torbayıandırır (İngilizcepursekelimesicüzdanınkarşılığıdır.“Purse”aynızamandabüzmekdemekti)Ancak “purse” kelimesinin asıl kökeni, derinin Yunanca karşılığı olan“byrsa”kelimesidir.Bueskitorbalarınyapıldıklarımalzemederiydi.

Romalılar,AntikYunan’ınbüzmeipli,diğerdeyişle torbaağızlıbyrsa’sınıdeğiştirmedenbenimsediler.SadeceisminibursaolarakLatinleştiridiler.EskiFransızlar da bunu alıp cüzdandaki para anlamına da gelen bourse’adönüştürdüler;bukelimesonradanParisborsasınıifadeederhalegeldi.

Onaltıncıyüzyıldaceplergiysilerdebelirlemeyebaşlayanakadarkadınlar,erkeklerveçocuklarberaberlerindecüzdanlar taşırlardı.Bucüzdanlarbazenanahtar ve diğer kişisel eşyaları barındıran bir parça kumaştan ibaretken;bazendebolişlemelivetaşlarlabezeliçantalarhalindeydiler.

Mendil:

15.YüzyılSonrası,Fransa

OnbeşinciyüzyılboyuncaFransızdenizcilerDoğu’dan,açıkhavadaçalışanÇinli işçilerin, başlarını güneşten korumak için kullandıklarını gördüklerihafifketenkumaşlarladönüyorlardı.KeteninkalitesindençoketkilenenmodatakipçisiFransızkadınlarkumaşıvesözkonusukullanımınıbenimsediler.Bubaşlık modeline “baş için örtü” anlamındaki couvrechef ismini verdiler.İngilizlerdebuâdettengerikalmadılarveFrasız ifadesini“kerchief”olarakİngilizleştirdiler.Buörtülergüneştenkorunmaya ihtiyaçduyulmadığızamanelde taşındıklarından “hand kerchiefs” yani “el mendilleri” diyeadlandırıldılar.

PirinçtarlalarındakiÇinlilerinaksineüstsınıfAvrupalıkadınlarzatengüneşşemsiyeleri taşımaktaydılar.Dolayısıylaelmendilidahabaşındanberimodaözentiliğinden ibaretti. Bu, mendillerin nadiren giyildiğinin, daha çoktaşındığının, sallandığının ve cilveli bir şekilde yere düşürüldüğünün tasviredildiğidöneminpekçokçizimveresmindedeaşikârdır.Bazılarıipekveyaaltınla işlenmiş ipek mendiller 1500’lerde öylesine pahalı hale gelmişti kivasiyetlerdedeğerlieşyalardanbiriolarakgösterilmekteydiler.

Dantellimendiller ilk kez I.Elizabeth devrinde İngiltere’de çıktı.Üzerinesevilen bir kişinin isminin işlendiğimendiller tam on santim ölçülüyor, birköşesindenbirpüskülsarkıyordu.Birsüreiçinbunlara“gerçekaşkdüğümü”dendi. Bir beyefendi hanımının baş harflerinin işlendiği mendili şapkaşeridinin arasına sıkıştırırken, hanımefendi sevgilisinin aşk düğümünügöğüslerininarasındataşırdı.

Peki, Çin’e özgü bir başörtüsüyken Avrupa’nın el mendiline dönüşenmendil,nezamanburnadoğrugötürülmeyebaşlandı?MuhtemelenelmendiliAvrupa toplumuna takdim edildikten çok sonra değil. Ancak o zamanlarınburunsilmeprosedürübugünkündenoldukçafarklıydı.

Ortaçağboyuncainsanlarburunlarınıkuvvetlesümkürüpçoğunluklaelbisekolları olmak üzere el altında ne varsa ona silerek temizlerlerdi. Eskiadabımuaşeret kitapları bu pratiği mazur göstermektedir. Eski Romalılaryanlarında “ter bezi” anlamında sudarium denen, hem burunlarını hem desıcak günlerde alınlarını silmek için kullandıkları bir bez taşırlardı. AncakRomaİmparatorluğuylaberabersudariumnezaketideyıkılıverdi.

Giysi koluna burun silmeye karşı (gerçi havaya doğru sümkürmeye karşıdeğil) yöneltilmiş kayıtlı ilk ikazlar mendilin de yükselişe geçtiği on altıcıyüzyıl adabımuaşeret kitaplarında karşımıza çıkmaktadır. 1530’da gelenekkayıtçısı Rotterdamlı Erasmus “Burnunuzu elbise koluna silmek kaba birharekettir.Doğruolanmendildir,eminolabilirsiniz”diyetavsiyeetmişti.

Oyüzyıldanitibarenmendillerilkbaşlardatereddütedilerekdeolsaburunlatemas kurmaya başladı. Bu âdetin on dokuzuncu yüzyılda daha birpopülerleşmesinde havadan gelen mikropların keşfinin olduğu gibi aynızamandamakineçağınınseriüretilenucuzpamuklukumaşlarıdaetkilioldu.

Yelpaze:

MÖ3000,ÇinveMısır

Tavus kuşu tüylü yelpazeler, papirüsten yelpazeler ve palmiye yaprakları:süslemevefaydasağlamaamaçlarınayönelikbuesintiyaratıcılarbeşbinyılönce aynı anda ve birbirinden bağımsız olarak farklı farklı kültürlerdegeliştirildi. Çinliler yelpazeleri bir sanata; Mısırlılar ise bir sınıf farkısembolünedönüştürdüler

Çok sayıda Mısır metni ve resmi, zengin bir adamın “yelpazehizmetkârı”’nınvebirfiravununda“kraliyetyelpazetaşıyıcısı”’nınolduğunudoğrulamaktadır. Efendilerini serinletmek için hem beyaz hem kara deriliköleler sürekli olarak eğreltiotu yapraklarını veya örülmüş papirüslerisallarlardı.Opakyelpazelerin yerde çimenliğevurangölgeleri sıradanhalkayasaklanmıştı. Yarı tropik Mısır’da gayri maddi gölge ve esinti köleleringözetimisayesindezenginielbiselerinolduğugibisaygıuyandıracakbiçimdedonatmasıgerekenşeylerdi.

Çin’de yelpazeler daha demokratikçe serinletmekteydi. Tasarımları vesüslemeleriiseçokçeşitliydi.YanardönertavuskuşutüyüneilâvetenÇinlilerbambu bir çerçevenin üzerine gerdikleri ipekten meydana getirdikleri lakesaplı“güneşyelpazesi”’nigeliştirdiler.MSaltıncıyüzyıldagüneşyelpazesinitakdim ettikleri Japonlar yelpazeyi dâhiyane bir değişime tabi tuttular venihayetindekatlanıryelpazeyimeydanagetirdiler.

KatlanırJaponyelpazesibirbirleriüzerinekapananbizdiziçubuğunüzerineyapıştırılmış ipek kumaştan oluşmaktaydı. Kumaşlarına, renklerine vetasarımlarına göre bu yelpazelerin farklı isimleri ve öngörülen farklıkullanımları mevcuttu. Mesela kadınların “dans”, “kur yapma”, ve “çay”yelpazeleri varken erkekler yanlarında “binici” yelpazeleri ve hatta “savaş”yelpazeleritaşırlardı.

Japonlar, katlanır yelpazeleri onuncu yüzyılda Çin’e sundular. Bu seferÇinlilerJapontasarımındaakıllıcabirdeğişimuyguladılar.Ayrıayrıçubuklarüzerinegerilmişsafipeğibirkenarabırakıpyerinebambuveyafildişiyledizidizi “kanatlar” meydana getirdiler. Yelpaze üstlerinden birbirine birkurdeleyle bağlanmış, aynı zamanda katlanılabilir olan bu ince kanatlardanibaretti.OnbeşinciyüzyıldanitibarenDoğu’daticaretyapanAvrupalıtacirlerberaberlerindeçeşitçeşitdekoratifÇinveJaponyelpazeleriyledönmüşlerdi.İnceinceoyulmuşfildişikanatlarınınbeyazveyakırmızıbiripekkurdeleyle

birbirinebağlandığıkanatlıyelpazenamıdiğerbrise diğerlerindençokdahafazlatutulmuştu.

Çengelliİğne:

MÖ1000,OrtaAvrupa

Modernçengelliiğnedeiğneucuzararvermeyecekşekildemetalbirkılıfıniçindesaklıdır.İlkçengelliiğnelerinucu,açıktabırakılmışolsadakavislibirtellegüvenlihalegetirilirdi.DüziğneyedairilkönemligelişmeyitemsiledenU şeklindeki bu kıvrımlı buluş, yaklaşık üç bin yıl önce Orta Avrupa’daortayaçıktı.Benzerbronziğneler,kazılardaortayaçıkarılmıştır.

Demir ve kemikten düz iğneler MÖ 3000 dolaylarında Sümerlilercetasarlanmıştı. Sümer yazıları ayrıca dikişte delikli iğnelerin kullanıldığınıaçığa çıkarmaktadır. Antik mağara resimlerini ve eserleri inceleyenarkeologlar bir on bin yıl öncesindeki eski insanların bile ipi kabul edecekşekilde üstten veya ortadan deldikleri balık kılçıklarını dikiş iğnesi olarakkullandıklarısonucunavarmışlardır.

MÖ altıncı yüzyıl itibariyle Yunanlı ve Romalı kadınlar elbiseleriniomuzlarından ve üst kollarından bir fibula ile tuttururlardı. Bu, yay gibiaçılan, gergin, ortası halka şeklinde kıvrılmış yeni bir iğneydi. Öte yandanfibulamodernçengelliiğneyebiradımdahayakındı.

Yunanistan’da düz, süs iğneleri dekoratif amaçlı mücevherat olarakkullanılmaktaydı.Onbeşyirmi santimlik fildişivebronzçuvaldızlar saçlarıvegiysilerisüslerdi.Kemerharicindeiğnelergiysileribağlamanınyaygınbiryoluydu. Sarmalı, üstten geçirmeli giysiler daha karmaşık bir hâl aldıkçaihtiyacagöre tutturma iğneleridedahaçokçeşitlendi.1347 tarihlibir sarayenvanteri bir Fransız prensesin gardırobunda on iki bin adet iğnemuhafazaedildiğinikaydetmektedir.

Ortaçağ’ın sonlarında iğne kıtlığına bir çare bulabilmek ve diğer yandaniğnelerin bazı kesimlerce istif edilmesini önlemek için İngiliz hükümetiiğnecilerinyılınbelligünlerindeürünlerinipazarlamalarınaizinverenbiryasaçıkardı.Tayinedilmişgünlerdeçoğugayretle“iğneparası”biriktirmişüstvealt sınıftan kadınlar epeyce pahalı olan iğnelerden satın alabilmek adınadükkânlara akın ederlerdi. Ancak seri makine üretiminin bir sonucu olarakiğne fiyatları düştüğünde “iğne parası” ifadesinin de aynı şekilde bir değerikalmadı; ancak iğne almak için yeterli olan “bir kadının cep harçlığı”anlamınagelmeyebaşladı.

İğneleringiysi tarihindeki itibarı işlevseldüğmeninçıkışıylaberaber ciddibirşekildezarargördü.

Düğme:

MÖ2000,GüneyAsya

Düğmeler giysileri tutturmak için ortaya çıkmadı. Daha ziyade kadın veerkeklerin kıyafetlerine dikilen süsleme amaçlı,mücevher benzeri disklerdi.Neredeyse3,500yılboyuncadadüğmelertamamensüsişlevigördüler;nedeolsaiğnelervekemerlergiysilerigüvencealtınaalmakiçinyeterliydi.

En eski dekoratif düğmeler MÖ 2000’lere dayanmaktadır ve IndusVadisi’ndeki arkeolojikkazılardaortayaçıkarılmışlardır.Bunlaryuvarlakveüçgenbiçimindeoyulmuş,giysileredikmeküzereüstlerindeikidelikaçılmışçeşitlidenizyumuşakçalarınınkabuklarıydı.

Eski Yunanlılar ve Romalılar tunikleri, ehramları ve pelerinleri süslemekiçin kabuk düğmeleri kullanırlardı. Hatta tahta düğmeleri iğnelere ekler,böylece giysilerin üzerinde broş gibi durmalarını sağlarlardı. Çoğu altın vedeğerli taşlarla süslenmiş, özenebezeneoyulmuş fildişi vekemikdüğmelerde Avrupa’daki kalıntılar arasında bulunmuştur. Ancak ne resimlerde, nemetinlerde, ne de giysilerde antik terzinin aklına düğmenin karşısına birdüğmedeliğiaçmafikriningeldiğinedairenufakbirbelirtigörülür.

Peki, düğme ismi ne zaman “düğmelemek” fiiline dönüştü? Şaşırtıcı birşekildeancakonüçüncüyüzyılda…

DüğmeDeliği

Bir giysiyi düğmeleme pratiği iki nedenden ötürü Batı Avrupa’da ortayaçıktı.

1200’lerde torba gibi bol, dökümlü kıyafetlerin yerini daha sıkı, vücudaoturan giyecekler almaya başlamıştı. Bu değişimi, bir kemer tek başınabaşaramazdı; ancak iğneler başarabilirdi. Bu yüzden çok fazla miktarlardaiğnelere ihtiyaç duyulmaktaydı. Dikilmiş düğmeler vasıtasıyla giyinirkentutturacakbirşeylerbulmagibigünlükbirendişesözkonusudeğildi.

Düğmelerin düğmedelikleriyle tanıştırılmasının ikinci nedeni ise kumaşlaalakalıydı. Yine 1200’lü yıllarda giysilerde daha zarif malzemelerkullanılmaktaydı ve düz, çengelli iğnelerle sürekli olarak delmek bukumaşlarıtahripetmekteydi.

Böylecemodern,işlevseldüğmeensonundaçıkageldi.Kaybedilmişzamanaşırılıklarla telafi edilir gibiydi. Düğmeler ve ilikler her giysinin üzerindebelirmeye başladı. Elbiseler, kapatılmaları durumunda düğmelerinkullanılabilmesi için boyundan bileğe kadar kesiliyordu. Kişi düğmeleriningerçekten iliklendiğini gösterebilsindiyekullanışsızyerlere -giysi kollarına,bacaklardan aşağıya- kesikler atılırdı. Düğmeler bir kadının elbisesinde ikiyüztaneolacakkadaröylesinebitişikyerleştirilmişlerdikisoyunmakkülfetlihalegelmişti.Yanlışyerlerekonmuşçengelliiğneleriaramakzamanharcayıcı

birşeyse;düğmelerindepekzamankazandırdığısöylenemezdi.

On dört ve on beşinci yüzyıl heykelleri, illüstrasyonları ve resimleri sözkonusu düğme çılgınlığına tanıklık etmektedir. Takip eden yüzyılda ise bumoda, düğme deliğinin yaratılmasından önce olduğu gibi altın, gümüş vetaşlarla bezenmiş düğmelerin giysilere süsleme amaçlı olarak dikilmeyeyenidenbaşlanmasıylatepenoktasınaulaşmıştır.

1520’de Fontainebleau şatosunun bir nevi mimarı sayılan Fransa Kralı I.Francis,siyahkadifetakımındakullanılmaküzerekuyumcusuna13,400adetaltın düğme siparişi vermişti. Bu da hiçbir olumlu sonucun çıkmayacağımüttefiklik arayışında Camp du Drap d’Or’da uğruna şatafatlı törenlerindüzenleneceğiİngiltereKralıVII.Henryilebuluşmasıiçindi.

Henry’nin kendisi yüzüklerinin modellerine göre yapılmış mücevherlidüğmeleriyle iftihar etmekteydi. Düğmeli kıyafeti ve uyumlu yüzükleriAlmanportreressamıHansHolbeintarafındantuvalegeçirilmişti.

Buyüzyıldakidüğmeçılgınlığı1980’lerdekifermuarmodasıylabirbakımaaynı doğrultudadır. Fermuar cepli pantolonlar, gömlekler, fermuar ağızlıkollar,bacaklarvedahabirsürüolmayacakyerlereyerleştirilmiş fermuarlargeçiciolarakpopülerdi.

SağveSolDüğmeleme

Erkeklergiysilerinisağdansola,kadınlar isesoldansağa iliklemektedirler.Düğmeli giysileri portrelerde ve çizimlerde inceleyen moda tarihçileri sözkonusupratiğinonbeşinciyüzyılakadarizinisürmüşlerdirveşimdikökeninianladıklarınainanmaktadırlar.

Sarayda, seyahette vemuharebemeydanında erkekler genellikle kendilerigiyinirlerdi.Çoğuinsansağelinikullandığıiçin,tekbaşınagiyinenerkeklersağdansoladüğmelenmenindahapratikveçabukolduğunukeşfetti.

Günün pahalı düğmelerinden almaya gücü yeten kadınların kendilerinigiydiren hizmetçi kadınları vardı. Ağırlıklı olarak sağ ellerini kullanan buhizmetçilere göre hanımlarının elbiselerini iliklemek, düğmelerin tamkarşısında durdukları için soldan sağa doğru daha kolay oluyordu. Terzilerricaları dikkate aldı ve o zamandan beri bu gelenek ne değişime ne demuhâlâfetemaruzkaldı.

Fermuar:

1893,Chicago

Antikbirkarşılığıolmayanfermuaranibiryaratıcılıkeseridedeğildi.Dahaziyade uzun ve sabırlı bir teknolojik gayretin ürünüydü. Fermuar fikrinipiyasagerçeğinedönüştürmekiçinyirmiyıl;insanlarıbunukullanmayaikna

etmek içinse on yıl gerekti. Öte yandan fermuar, düğmelerle yarışacak birgiysi tutturucusu olarak değil, 1890’lardaki çizmelerin kancalı uzunbağcıklarınınyerinialmaküzeretasarlanmıştı.

29 Ağustos 1893’te Chicago’da yaşayan makine mühendisi WhitcombJudson “kaygan kopça”sının patentini aldı. O dönemde patent ofisdosyalarında Judson’ın fermuarı prototipine uzaktan yakından benzeyenhiçbir şeyyoktu. İkikaygankopça iseçoktankullanımdaydı:biri Judson’ınkendiçizmelerinde,diğerideişortağıLewisWalker’ınçizmelerinde.

BirdüzinemotorvedemiryolufrenpatentiylezatenpratikbirmucitolarakşöhretinipekiştirmişJudson,kaygankopçasınakimsenin ilgigöstermediğinifark etti. Ürkütücü görünen fermuar dümdüz bir sıra erkek ve dişikopçalardanmeydanageliyor,modernbirzamankazandırıcıalettendahaçokOrtaçağ’aözgübirişkencealetiniandırıyordu.

İlgiyi canlandırmak üzere Judson 1893 ChicagoDünya Fuarı’nda kaygankopçasını sergiye koydu. Ancak fuar alanına gelen yirmi bir milyon kişidünyanın ilk Ferris dönme dolabını ve Little Egypt rakkasesinin Coochee-Coochee adlı heyecanlandırıcı özel gösterisini seyretmeye akın etmişlerdi.Dünyanınilkfermuarıgörmezdengelinmişti.

JudsonveWalker’ınşirketiUniversalFastenerAmerikaBirleşikDevletleriPostaHizmetleri’ndenyirmiadetfermuarlıpostaçantasısiparişialdı.Ancaksıklıkla fermuarlar sıkışıp kaldığından çantalar da çöpe atılmak zorundakalıyordu.WithcombJudsonkaygankopçasınıgeliştirmeçabalarınısürdürsede buluşunu kusursuz hale getirmek başka bir mucide düştü: İsveç asıllıAmerikalımühendisGideon Sundback. Judson’ın erkek-dişi kopçalarını birkenara bırakan Sundback 1913’te daha küçük, daha hafif ve daha güvenilirolanbugününfermuarınımeydanagetirdi.SundbackfermuarsiparişlerindenilkiBirinciDünyaSavaşısırasındafermuarıüniformalardavediğerteçhizattakullanmayaniyetlenenAmerikanOrdusu’ndangeldi.

Evde fermuarlar çizmelerin, para kemerlerinin ve tütün torbalarınınüzerilerinde belirmeye başlamıştı. Öte yandan yaklaşık 1920’ye kadar sivilgiyimdefermuarkullanılmadı.

İlk fermuarlar fazla popüler değildi. Zira metal bir fermuar çabucakpaslanıyordu. O yüzden bir kıyafet yıkanmadan önce fermuarın sökülmesi,kuruduktansonra tekrardikilmesigerekiyordu.Diğerbirproblemisehalkıneğitilmesiyle alakalıydı: bir çocuğun bile yapabileceği düğme iliklemeninaksine fermuar konunun yabancısı kişiler için anlaşılır değildi. Fermuarlıgiysiler fermuarın bakım ve kullanımına ilişkin kılavuzlarla satılmayabaşlanmıştı.

1923’te B.F. Goodrich Şirketi yeni “kopçasız fermuarlı” lastik galoşları

piyasayasürdü.Çizmelerinikapatırkençıkan“z-z-z-zip”sesindenilhamalıpfermuar anlamındaki İngilizce “zipper” ifadesini bulan da BayGoodrich’inkendisiydi. Goodrich bu yeni ürününü “Zipper Boots” olarak yenidenisimlendirdi. Sonradan ismini Talon olarak değiştirecek Hookless FastenerŞirketi’ne150,000 adet fermuar siparişi verdi. Fermuarın artangüvenirliliğive pasa karşı dayanıklılığıyla beraber alışılmadık bir şekilde “zipper” diyeadlandırılmasıfermuarlarınpopülerleşmesineyardımcıoldu.

1920’lerinsonlarıitibariylefermuargiysilerdeyaygınbirşekildekullanılırhale geldi. 1935’te meşhur tasarımcı Elsa Schiaparelli The New Yorker’ın“üzerinden fermuarlar akıyor”diye tanımladığıbaharkoleksiyonunu takdimettiğinde fermuar kendi başına bir moda aksesuarı haline gelivermişti.Schiaparellidekoratifamaçlı,işlevsizrenklivebüyükboyfermuarlarıüretenilkmodatasarımcısıydı.

Yavaş ilerleyen bir sürecin sonunda ortaya çıkıp yıllarca reddedildiktensonra fermuar plastik kalem kutularından sofistike uzay kıyafetlerine kadarhertürlüeşyadakullanılmanınbiryolunubulmuştu.Gerçektendeorijinalbirfikri somuta dökmüş olan Whitcomb Judson maalesef 1909’da buluşununpratikanlamdahiçkullanılamayacağınakanaatgetirerekhayatavedaetti.

CırtCırt(Velcro):

1948,İsviçre

Bir süre fermuarın tahtını sarsacak başka bir icat mümkün değilmiş gibigöründü. Ama sonra bir adamın, dulavratotunun üzerinde tohum zarflarışeklinde ortaya çıkan küçük dikenli toplar gibi sentetik pıtraklar yaratmaçabasınıneseriolarak“Velcro”,diğerdeyişlebildiğimizcırtcırtçıkageldi.

1948’deAlpler’dekibiryürüyüşsırasındapantolonunaveçoraplarınasinirbozucubir biçimdeyapışıpkalandikenli tohumlaryüzünden İsviçreli dağcıGeorge de Mestral’in morali bozulmuştu. Onları çıkarmakla uğraşırkenfermuarı demode hale getirmese bile onunla yarışacak bir bağlayıcınınüretilebileceğinifarketti.

Günümüzde bir Velcro cırt cırtı birinin üzerinde binlerce ufak kancanın,diğerinin ise ufak gözlerin yer aldığı iki naylon şeritten meydana gelir.Şeritlerinin birbirine bastırılmasıyla kancalar gözlerin içerisindekilitlenmektedir. Bu basit fikri kusursuz hale getirmek on yılın çabasınıgerektirdi.

De Mestral’in danıştığı tekstil uzmanları suni diken fikriyle alay etti.YalnızcaFransa’nınLyonşehrindenbirdokumacıbufikringerçekleştirilebilirolduğuna inandı. Normalde daha küçük, özel bir dokuma tezgâhında biriküçük kancalı, diğeri daha küçük gözlü iki şerit pamuklu kumaş üretmeyi

başardı.Birbirlerinebastırıldıklarındayeterliderecedeyapışıyorlarveçekilipayrılana kadar o şekilde birleşik kalıyorlardı. De Mestral bu numuneye“kilitlemebandı”isminiverdi.

Dokumacınıninceelişinikopyaedipbandıdahadageliştirmekteknolojikgelişmeyigerektirmekteydi.Sürekliaçma-kapamaorijinalşeritlerinyumuşakkancavegözlerinezararverdiğindenpamuk,naylonladeğiştirildi.ÖnemlibirgelişmedeMestral, kızılötesi ışığın altındadokunanveneredeysehiç zarargörmeyen kanca ve gözler meydana getirecek şekilde sertleştirilen esneknaylon ipini keşfetmesiyle gerçekleşti. 1950’lerin ortalarında ilk naylonkilitleme bandı hayata geçti. De Mestral marka ismi olarak kadifeanlamındakiİngilizce“velvet“kelimesinden–sadecekelimenintınısıhoşunagittiğinden- vel’i ve Fransızca “kanca”’nın karşılığı crochet kelimesinincro’sunubirarayagetirdi.

1950’lerin sonları itibariyle tekstil tezgâhlarında yılda yaklaşık elli beşmilyon metre Velcro üretiliyordu. Naylon cırt cırt Mestral’ın umduğu gibifermuarın yerini alamasa da, suni kalp odacıklarını kapama, uzayınyerçekimsiz ortamında giysileri güvenceye alma ve tabii ki elbiseleri,mayoları ve çocuk bezlerini kapama gibi fermuar benzeri çeşit çeşitkullanımlaredindi.BulistehenüzGeorgedeMestral’ıntasavvurettiğikadarsonsuzderecesindeolmasadauzayıpgitmektedir.

Şemsiye:

MÖ1400,Mezopotamya

Rütbe ve sınıf farkının sembolü şemsiye 3,400 yıl önce yelpazenin biruzantısı olarak Mezopotamya’da ortaya çıktı. Zira bu ilk şemsiyelerMezopotamyalıları çölde nadiren görülen yağmurdan değil haşin güneştenkorumaktaydı. Yüzyıllarca şemsiyeler esas olarak gölgelik görevi gördüler.Şemsiyenin İngilizce karşılığı “umbrella” da Latince “gölge” anlamındakiumbra kelimesinden türemiştir. Günümüzde çoğu Afrika kabilesinde birşemsiye taşıyıcısının başını güneşten korumak üzere kabile reisininarkasından yürümesi eski Mısır ve Mezopotamya gelenekleriniyansıtmaktadır.

MÖ1200 itibariyleMısır şemsiyesi dini bir önem kazanmıştı.Bütün gökkubbenin gökyüzü tanrıçası Nut tarafından meydana getirildiğineinanılıyordu.Enginbir şemsiyegibi dünyayı baştan sona saran tanrıça yeresadeceelveayakparmaklarıyladeğiyordu.Yıldızlarlabezenmişgöbeğigecegöğünü oluşturuyordu. İnsan yapımı şemsiyeler Nut’un dünyevi simgesiolduğundan sadece asilzadelerinin başlarını üzerinde tutulurlardı. Kraliyetşemsiyesiningölgesinedavetedilmebüyükbironursayılırdı.Ziragölgebirsembol olarak kralın himayesi anlamına gelmekteydi. Palmiye yaprakları,

tüylervegerilmişpapirüsyelpazelergibişemsiyelerindemalzemeleriydi.

Yunanlılar ve RomalılarMısır kültüründen pek çok şey ödünç almışlardıancak şemsiyeyi efemine olarak kabul etmişlerdi. Erkekler çok nadirenşemsiye kullanırdı.MÖ altıncı yüzyılYunan yazarları yazılarında “kadınlargibi” şemsiye taşıyan erkeklere yönelik sayısız atıfta bulunmuşlardır.Yüzyıllarca halk içerisinde şemsiye taşıyan bir erkeğinmazur görülmesinintekyolu,yanındaeşlikedipbaşınıkoruduğubirkadınınmevcutolmasıydı.

Kadınlar için ise durum tam tersiydi. Yüksek mevkiye sahip Yunanlıkadınlar beyaz güneş şemsiyeleri taşırlardı. Yılda bir kez Akropol’dedüzenlenen“ŞemsiyeFestivali”adıaltındakiberekettöreninekatılırlardı.

Öte yandan su geçirmez hâle getirmek için kâğıt şemsiyeleri yağlamauygulamasını başlatan kendilerine özgü şemsiye şenlikleriyle Romalıkadınlardı. Romalı tarihçiler amfi tiyatroda yağmurun serpiştirmeyebaşlamasıyla birlikte yüzlerce kadının görüntü engelleyici şemsiyelerinihavaya kaldırdığını ve böylece erkekleri bir hayli sinirlendirdiğinikaydetmişlerdir. Halk etkinliklerinde yağmur şemsiyelerinin kullanımı birtartışmayı da alevlendiriverdi ve söz konusu tartışmaM.S birinci yüzyıldakadınların yağlı şemsiyelerle kendilerini koruduklarını savunan İmparatorDominitan’ınkulağınakadarulaştı.

Güneş ve yağmur şemsiyeleri Avrupa’da on sekizinci yüzyıla kadar -Amerika’da ise daha sonrasına- ağırlıklı bir şekilde kadın aksesuarı olarakkaldı. Erkekler şapka takar, sırılsıklam olurlardı. Kötü hava şartlarındakendilerinirasgelekorumanınötesindebirçabaerkeğeyakışmazdı.Onaltıncıyüzyıl Fransız yazar Henri Estienne şemsiyeli erkeklere dair Avrupahissiyatını çok iyi özetlemişti: “Fransız kadınları erkekleri şemsiye taşırkengörürlerseefemineolduklarınıdüşünürler.”

Şemsiyeleri erkekler için saygınbiryağmurdonanımınadönüştüren JonasHanway isimli bir İngiliz beyefendisiydi. Küçük düşürülüp aşağılanmasınarağmenİnatçıazmiylebudönüşümügerçekleştirmişti.

HanwayRusyaveUzakdoğu’ylayaptığıticarettenbirservetkazanmış;otuzsekizyaşındaemekliolarakkendinihastaneveyetimhanekurmayaadamıştı.Vetabiibirdekişiseltutkusuolanşemsiyeyipopülerleştirmeye…

1750’denitibarenHanwayyağmurolsunolmasındışarıyaşemsiyesizayakbasmamaya başladı. Her seferinde de sansasyon yarattı. Eski iş arkadaşlarıbileHanway’i kadınsı görüyor, sokak serserileri her geçtiğinde sataşıyor vearabacılarkendigeçimlerininyağmurdankorunmanıngeçerlibiryoluolarakşemsiye tarafından tehdit edildiğini düşünüp Hanway’e kasten çamursıçratıyorlardı.

Hanwayhiçbirşekildeyılmadanhayatınınsonotuzyılınışemsiyetaşıyarakgeçirdi. Erkekler bir seferlik şemsiyeye yapılacak yatırımın yağmurdankorunmak için her seferinde araba kiralamadan daha makul olduğunu farketmeye başladılar. Bu Londra’da kayda değer bir tasarruf demekti. Belkiekonomik nedenlerden ya da aşinalığın beraberinde aldırmazlığıgetirdiğinden, şemsiyenin üzerindeki efemine damgası kalkıverdi. JonasHanway’in 1786’daki vefatından önce şemsiyeler İngiliz beyefendilerincetaşınmaktavehatta“Hanways”diyeadlandırılmaktaydı.

Yağmurluk:

1830,İskoçya

Yağmurluğun tarihi giysi tarihi kadar eskidir. İlk insanlar kendileriniyağmurdan korumak için yaprak ve otları örerek; yağlı hayvan derilerinibirbirlerinedikerek,sugeçirmezpelerinlervebaşlıklaryapardı.Materyallereuygulanansugeçirmezastarlarkültürdenkültürefarklılıkgösterirdi.

ÖrneğinEskiMısırlılarketeniveyağlıpapirüsümumlarken,Çinlilerkâğıtve ipeği vernikleyip lake ile kaplarlardı. Kullanışlı, hafif ve tam anlamıylaetkili kauçuklanmış yağmurluğa zemin hazırlayanlar ise Güney Amerikayerlilerioldu.

On altıncı yüzyılda Yeni Dünya’ya adım atan İspanyol kâşifler yerlilerinpelerinleriniveçarıklarınıHeveabrasiliensisadlıyerelbirağacınsütebenzer,beyaz reçinesiyle astarladıklarını gözlemlediler. Saf beyaz öz, astarlanmışgiysiyi sert amayinedeesnekhâlegetirecekölçüdekoyulaştırıpkuruturdu.İspanyollar söz konusumaddeye “ağaç sütü” adını verdiler. Yerlilerin ağaçözü çıkarma metotlarını kopya ederek sıvıyı ceketlerine, pelerinlerine,şapkalarına, pantolonlarına ve çizmelerinin altlarına sürdüler.Giysiler etkilibir şekilde su geçirmiyordu ama gündüz sıcağında bu özellik yeriniyapışkanlığa bırakıyor; akşam serinliğine kadar artık astarın bir parçasıdurumunagelecekderecedekuruotları,yaprakları,tozuvekiritopluyordu.

AğacınözüAvrupa’yagötürüldü.Buradadöneminönemlibilim insanları,sıvının özelliklerini daha da geliştirmek üzere deneyler yaptılar. 1748’deFransızgökbilimciFrançoisFresneau,birkumaşınüzerinesürüldüğündeağaçözünüdahaesnekvedahaazyapışkankılankimyasalbiryöntemgeliştirdi.Ancakkimyasalkatkımaddelerinindayanılmazkötübirkokusuvardı.

Bir başka başarısız deney, en azından ağaç özüne bir isim verdi. 1770’deoksijenin keşfini gerçekleştirmiş ünlü İngiliz kimyager Joseph Priestly,sütümsü lâteksigeliştirmeüzerindeçalışıyordu.Tesadüfenkoyuhalegelmişözün grafit izlerini temizlediğini fark etti. Bu da pratik bir ismi aklagetirmekteydi. 1823’te ise elli yedi yaşındaki İskoç kimyager CharlesMacintoshmodernkauçukluyağmurlukdönemineöncüsü sayılanmuazzam

birkeşfeimzasınıattı.

Glasgow’dakilaboratuvarındadeneyleryaparkenMacintoshdoğallastiğin,“kademeli”birşekildepetrolündamıtılmasıyla(benzinvekerosenarasındakikademe)meydanagelmişuçucu,yağlıbirsıvıolankömürkatranınaftasınıniçerisinde çözüldüğünü gözlemledi. Macintosh naftaya maruz bırakılmışlastik tabakalarınıkumaşayapıştırarakhalkınmacintoshadını taktığı sadecelastikkokanyağmurgeçirmezceketleriyarattı.

Naftaişleminetabilastiktenyapılmışayakkabılarisezatençizmelereatfenkullanımda olan “galoş” ismini aldı. Kelime Romalıların Galyaların ağırtokyolarına verdikleri isimden türemişti. Baldırın ortasına kadar çapraz birşekildebacağadolananipleriolanbuayakkabılaragallicasoleadenirdi.Sözkonusu ifade İngilizce’ye Galya ayakkabıları anlamında “Gaulish shoes”olarak çevrilmiş, bu da nihayetinde “galoshes”e diğer deyişle galoşadönüşmüştü.

Mayo:

19.YüzyılOrtası,Avrupa

Belirli bir giyim öğesi olarak mayonun kökeni 1800’lerin ortasınadayanmaktadır. Öncesinde eğlence kabilinden deniz banyosu popüler birmeşgaledeğildi;birerkekveyabirkadındenizegirsebilebuyaçıplakyadaiççamaşırıylaoluyordu.

Önemli bir gelişme denize girme pratiklerinin değişmesine ve mayoihtiyacının doğmasına vesile oldu. 1800’lerde Avrupalı doktorlar,eğlence/dinlenme amaçlı deniz banyosunun “sinirler” için bir tonik vazifesigördüğünüsavunmayabaşladılar. “Sinir”hemaşkhastalığıgibigeçici,hemdetüberkülozmenenjitgibikalıcıdurumlaraişaretedenkapsayıcıbirterimdi.Şifa ise kaynak olsun, deniz olsun, okyanus olsun her türlü sudangelmekteydi.YüzyıllarcatümvücuduyıkamayıölümleeştutmuşonbinlerceAvrupalı,akarsuların,göllerin,denizinsığsularındayürüyor,kendiniıslatıyorveoyunlaroynuyordu.

Söz konusu ihtiyacı karşılamak için ortaya çıkan mayolar sokakkıyafetlerinin tasarımını örnek aldı.Örneğin kadınlar boğazlı, dirseğe kadarkollubir korseve altındabüzgülükısapantolonunyer aldığı dizekadarbiretek,siyahçoraplarvealçaktabanlıbezayakkabıdanmeydanagelenpazen,alpakaveyaşayaktanbirkostümgiyerdi. Islandığında tümbunlarneredeysekişininkendikilosukadarağırlaşırdı.İngiltereveAmerika’daakıntıyakapılıpgiysilerin fazla su çekmesinden dolayı ölümle sonuçlanmış vakalarkaydedilmiştir. Erkeklerin kıyafeti ise bir bakıma daha az ağır ve daha aztehlikeliydi.

Bunlarsonrakidahahafifyüzmekıyafetlerininkarşıtıolaraktamanlamıyladenizbanyosukıyafetleriydi.

Amerika’nın Birinci Dünya Savaşı’na girmesinden kısa bir süre önce,vücudaiyiceyapışantekparçakıyafetpopülerhalegeldi.Gerçiuzunkollarıvardıvedizekadaruzundu;kadınmodelindeiseilâveteneteğidemevcuttu.Mayo devrimini geniş ölçüde Carl Jantzen adında Danimarka asıllı birAmerikalınıntekstilbilgisimümkünkıldı.

1883’teDanimarka’nınAarhusşehrindedoğanJantzenAmerika’yagöçettive1913’teOregon’dakiPortlandÖrgüFabrikası’nınortağıoldu.Firmayünhırkalar, çoraplar, şapkalar ve eldivenler imal etmekteydi. Jantzen 1915’tedaha sıkı, hafif yün bir hırka meydana getirmek için örgü makinesiyledeneyleryapıyorkenelastikleştirilmişbirribanailmiğigeliştirdi.

Yünörgüsününhırkaimalatınagitmesigerekiyordu.AncakPortlandKürekTakımı’ndanbirarkadaşı Jantzen’denelastikiyetidaha fazlaatletikbirgiysiisteğinde bulundu. Jantzen’in vücuda oturan, streç ribana mayolar çokgeçmedentakımınherüyesitarafındangiyildi.

Bikini

Mayolar1930’lardadahadaaçıldılar.Kadınkıyafetlerindedaromuzaskılısırtı açık tasarımlardan, iki parçalık ipli üst ve külota doğru bir ilerlemekaydedildi. Bir adım sonrası ise bikiniydi. İsmi yüzünden bu moda, AtomÇağı’nınbaşlangıcıylabağlantılıdır.

1 Temmuz 1946’da Amerika Birleşik Devletleri, Pasifik Okyanusu’ndakiMarshalladalarındanBikiniAtoluadıylabilinenadasilsilesineatombombasıatarak barış zamanı nükleer denemelerine başladı. Önceki yıl Hiroşima veNagazaki’yi harap eden tipe benzeri bomba, bütün dünya basınının ilgisiniüzerinetopladı.

Paris’te ise tasarımcı Louis Réard giyilmesi cesaret isteyen ufacık, ikiparçadan oluşan henüz adlandırmadığı birmayo hazırlamaktaydı.Gazetelerpatlayan atom bombasının ayrıntılarıyla doluydu. Patlamaya hazır diyenitelediğitasarımınınbasınındikkatiniçekmesiniarzuedenRéardosıralardahalkınağzındadolaşanbirisimseçti.

Bombanınatılmasındandörtgünsonra,5Temmuz’daRéeard’ıntopmodeliMicheline Bernardi tarihin ilk bikinisinin içerisinde bir Paris podyumundayürümekteydi.1946’dabikini,atombombasındandahafazlailgiçekmiş,dahafazlatartışmayasebebiyetvermişvedahafazlaayıplanmışgözükmekteydi.

HazırGiyim:

18.Yüzyıl,Avrupa

Bugününmağaza ve butiklerinde, erkek ve kadın giysilerine dair sunulangenişseçeneklerdüşünüldüğündehazırgiyiminmevcutolmadığıbirzamanıhayal etmek bile güçtür. Ancak kullanıma hazır kıyafetler yaklaşık ikiyüzyıldan beri gerçekliğe kavuşmuş bir kolaylıktır. Yüksek kalite hazırgiysiler ise sadece bir yüzyıl öncesinde ortaya çıkmıştı. Önceden giysilerihtiyaç duyulduğunda usta bir terzi veya ailenin bir kadın ferdi tarafındanyapılırdı.

İlk hazır giysiler erkeklerin takım elbiseleriydi. Bol, biçimsiz ve ucuzelbiseler 1700’lerin başlarında Londra’da satılırdı. Stil sahibi erkeklerinsakındığıveişindezararetmektenkorkanustaterzilerinalayaaldığıvücudatamoturmayantakımları,özelgünleriçinnekadarkötüolursaolsunbirtakımelbiseye sahip olmanın memnuniyetini yaşayan işçiler ve alt tabaka satınalmaktaydı.

Londra’nın alt sınıflarının şehrin beyefendilerinden giderek sayıca dahaüstün gelmeye başlaması ve bu alt sınıflardan çoğu kişinin üst sınıflaraözenmesidolayısıylahazırtakımelbiselerinsatışlarınınsüratlegerçekleşmesişaşırtıcıdeğildir.BironyıliçerisindedebunlarLiverpoolveDublin’deimaledilmekteydi.

Terzi loncaları sözkonusu trendinönünegeçmeyeçalıştılar.Parlementoyahazır giysilere yasak konmasını temenni ettikleri dilekçeleriyle başvururkenbiryandandatakımelbiseleriyapanlocaüyelerinikovuyorlardı.Parlementobu karmaşık meseleye bulaşmak istemedi. Hazır giysilerden satın alaninsanların sayısı arttıkça, buna paralel olarak artan talebi karşılamak üzeredahaçokterzi,loncalarıterketmeyebaşladı.

1770’lerdeerkekhazırgiyimiAvrupa’nınmodamerkeziParis’ideetkiledi.Terziler tasarımlarını daha geliştirip kalitelerini arttırarak birbirleriyleyarışıyorlardı.Üstünniteliklikıyafetlerüst sınıftanmüşterileriçekmekteydi.OnyılınsonuitibariyleyarımdüzineFransızfirmasıtakımelbiselerivehazırgiyimdeimaledilmişikinciöğeolanpaltolarıönplanaçıkarmayabaşlamıştı.Bu giysiler özellikle, limanda az kaldıklarından ısmarlama kıyafetleridenemeyevakitleriolmayandenizcilercetercihedilmekteydi.

Kadınlar ise yıllardır kıyafetlerini kendileri yapmaktaydı. Stile dair kendikişiseltercihlerindenveözelvücutölçülerindenbihaberyabancılarcaüretilenkıyafetdüşüncesinekarşıbileçıktılar.

Ancakevyapımıgiysilerinyanındahazırgiyiminpekçokavantajı–dikişteharcanan zamanın yanında geniş kumaş, stil ve renk yelpazesiyle hazırgiyiminzamandantasarrufsağlamasıgibi-nihayetindekadınlarıyanınaçekti.Kadınlar ve çocuklar için hazır giysiler imal eden ilk büyük firma 1824’teParis’te açıldı ve bir çiçek pazarına yakınlığı nedeniyle LaBelle Jardinière

diye adlandırıldı. Bu sıralarda Amerika’da Massachusetts’in New BedfordşehrindekiBrooksBrotherserkekhazırgiyimiimaletmeyebaşladı.

Günün iki buluşu, hazır giysi imalatını bugünün multimilyar dolarlıkendüstrisine dönüştürdü. Dikiş Makinesi (Bkz. Dikiş Makinesi) elbiselerinhızlıbirşekildeseriüretiminimümkünkılarken tarihte ilkkezgiysilerartıkelledikilmiyordu.İkinciatılımiseerkekler,kadınlarveçocuklariçinstandartölçülerinbenimsenmesiyleilgiliydi.

Yaklaşık1860’akadargiysibedenleriniayarlamanınikiyoluvardı.Yenibirelbise mevcut olanı kopya ederek yapılırdı; bu da genelde örnek elbiseyisöküpkumaşı açmayıgerektirirdi.Yadaelbisemuslinkumaştankabataslakkesilir ve kişinin üzerinde nasıl durduğuna bakılır, tatmin olunana kadaryenidenkesipbiçilirdi.Sonrakusursuzhalegetirilmişmuslininelbisenindahapahalıolanasılkumaşındakopyasıçıkarılırdı.Busıkıcıişlemhâlâçoğuözelkreasyondasürdürülmektedir;ancakseriüretimiçinuygundeğildir.

“Derecelikâğıtmodeller”şeklindestandartbedenler1860’lardabirendüstrigerçekliğine kavuştu.Artıkmüşterinin askılardan üç dört tane kıyafet seçipiçlerindenhangisininkendibedenineuygunolduğunutahminetmesinegerekkalmamıştı.

Ev terzileri de dergilerde,mağazakataloglarında verilen ve postayla satınalınan bu kâğıt modellere başvurmaktaydı. 1875 itibariyle kâğıt modelleryıldaonmilyonsatmaktaydı.Kâğıtmodeldenyapılmışkıyafetlergiymekşıkhalegeldi.Bütünkraliyet ailesineözel terzi elbiseleri diktirmeyemali gücüyeten Kraliçe Victoria bile oğulları için günün en popüler ismi sayılanButterickmodellerinegöretasarlanmıştakımelbiselersiparişederdi.

TasarımcıEtiketleri:

19.Yüzyıl,Fransa

Tarih bugünün moda tasarımcılarının isimlerini kaydetmektedir, ancakhiçbir sayfasında yüzyıllarca kraliyeti ve asilzadeleri giydirmiş terzilerinisimleri yoktur. Terzilerin mevcut olması gerekirdi. Zira moda mevcuttu.Fransa ve Milano Avrupa’nın kaydedilmiş en eski moda merkezlerindenikisiydi. Ancak onsekizinci yüzyılın sonları öncesi önemli olan elbiseninkendisiydi;diğerbirdeyişlestil,incelik,renk,kumaşveaynışekildeonunladefileyapankişinikendisiydi.Özetolaraktasarımcıhariçherşeydi.

Peki,tasarımcıgiysileriniortayaçıkarıpetiketismifenomeninekimzeminhazırladı?

Şöhret,takdirvetarihkitaplarındakendindenbahsedenbirsayfakazanmışilkmodatasarımcısıRoseBertin…Marie-Jeanneadıyla1700’lerinortasındaFransa’nınAbbevilleşehrindedoğanBertin,birdizişanslıtesadüfolmasaydı

yeteneğinerağmenmeşhurolamayabilirdi.

Rose Bertin kariyerine 1770’lerin başında Paris’te bir şapkacı olarakbaşladı. Şık ve gösterişli şapkaları Chartes düşesinin dikkatini çekti. DüşesBertin’in hamisi oldu ve onu İmparatoriçeMaria Theresa’ya tanıttı.MacarKraliçekızıMarieAntoinette’ingiydiğielbisestillerinibeğenmemekteydiveRose Bertin Fransa’nın muhtemelen en müsrif ve meşhur kraliçesi olacakkadını yeni baştan yaratmakla görevlendirildi. Rose’un veliahtın eşi içinhazırladığıgörkemlikostümler,Fransızsarayındakileringözlerinikamaştırdı.Gerçi şimdi de İmparatoriçe, kızının tiyatro oyuncuları gibi giyindiğindenşikâyetetmekteydi.

Marie Antoinette kraliçe olduğunda modaya daha fazla zaman ve paraayırmayabaşladı.SavurganlıklarıulusalbirskandaldüzeyineçıkarkenRoseBertin’in salonu, Paris’in moda merkezine dönüştü. Yeni elbiseler yapmakiçinhaftadaikikezbuluştuğukraliçeMarieAntoinettetekmüşterisideğildi.Fransız soyluların çoğunu olduğu gibi İsveç ve İspanya kraliçelerini,DevonshireDüşesiniveRusçariçesinidegiydirmekteydi.

Rose Bertin’in fiyatları çok yüksekti. Devrimin ayak sesleri bile fiyatlarıindirmeyi, elbise talebini azaltmayı ve kraliçenin modaya bağlılığınıtörpülemeyi sağlayamadı –bu da kraliçenin sonradan yakalanıp başınınvurulmasınayolaçmışolabilir.

1791 Haziranının başında Marie Antoinette ile kocasının ayın on ikisinikararlaştırdıkları kaçış planları öncesinde Kraliçe, Rose Bertin’e mümkünolan en kısa süre içerisinde tamamlanmasını istediği çok sayıda seyahatkıyafeti siparişi verdi. Bu siparişin ortaya çıkması kraliyet çiftinin ülkedenkaçmaküzereolduğunadairşüpheleridoğrulamaktadır.

Tabiikraliçeyakalandı,hapseatıldıve1793giyotineyollandı.RoseBertiniseFrankfurt’akaçtı,sonraAvrupaveAsyasoylularınaelbiselertasarlamayısürdürdüğüLondra’yataşındı.Napolyon’unhükümdarlığısırasında,1812’deöldü.

Bertin’in dünya çapındaki şöhreti, dikkatin elbise tasarlayan insanlaraçevrilmesini sağladı. Paris’te salonlar ve bireysel tasarımcılar yarattıklarımodaya kendi isimlerini vermeye başladılar. 1846’da Charles Worthismindeki Parisli bir tasarımcı, markalı kıyafetleri sergilemek üzere canlımodel kullanılması konseptini sundu. Böylelikle taklide karşı telif hakkıkorunmuşoluyordu.Tümbugelişmelerkişiyeözeltasarımındoğuşunavesileoldu. Tasarımcı etiketlerini bir imkâna ve sonra da kârlı bir hakikatedönüştüren ise işte bu on dokuzuncu yüzyıl fenomeninin hazır giyimin eşzamanlıyükselişiylebirleşmesiydi.

11.BölümYatakOdasında

YatakOdası:

MÖ3500,Sümer

İnsanlık tarihinin üçte biri hiçbir zaman yazılmamıştır, zira bu bölümkralların, kraliçelerin ve sıradan halkın ömürlerinin her gece harcadıklarısekiz saatlik dilimlerinde meydana gelmiştir. İnsanlığın mevcudiyeti sanki“iyi geceler” deme ve kahvaltıya oturma arasında bir kesintiye uğramıştır.Ancak bu yok sayılan ve görünüşe göre kayıp saatlerde insan yaratılmış,doğmuş,geleceknesillerinbabasıolmuşveölmüştür.Yatakodasınagirmeyecesaretetmekkendigelenekleri içerisindezenginbirâleme,dile, inceliklerevemüstehcenegirişyapmaktır.

EvdeyatakiçinayrılmışözelbirodayaklaşıkMÖ3500’deSümerkraliyetsaraylarındaortayaçıktı.EskiSümeryatakodalarınadairönemlibirgerçekiseevinbüyüklüğüveyaevdeyaşayankişilerinsayısıneolursaolsungeneldeyalnızcabiryatakodasınınmevcutolmasıdır.Karısı,çocukları,hizmetçilervekonuklar evin içerisindeki divanlarda, sedirlerde veya yerde yatarken evinreisi yatak odasının ve yatağın sahibiydi. Yastıklar ise herkes içindi, ancakesasolarak,geceleyinşekillisaçlarınıkorumakiçindüşünüldüklerindentahta,fildişi veya kaymaktaşından oyulmuş sert ve kavisli baş dayanaklarındanibarettiler.

Mısırlılar yatacak yer konusunda daha iyi durumdaydılar; gerçi yastıklarıdahayumuşak sayılmazdı.MÖdört binde saraylardaperdeli vedört direklibir karyolayla donatılmış “ana yatak odası”na ve çevresinde, kadın veçocuklar için ayrılmış her biri küçük yataklardan meydana gelen dar“dairelere”yerverilmişti.

En iyi Mısır yatak odalarının, uyuyan kişiyi gece ayazından, öğlensıcağından ve aşağıdan gelen cereyandan korumak üzere iki katı, kalınlıktaduvarları ve yatak için yüksekçe bir platformumevcuttu.Baştan sona antikdünyanın büyük bir bölümünde yataklar gece uyumak, gündüz uzanmak veyemekyerkenoturmakiçindi.

Çoğu Mısır yatağının gecelerin baş belası sivrisinekten korunmak içinkaryolasayvanlarıvedökümlüperdelerivardı.Nilboyuncaböceklerokadarrahatsızedicilerdikisıradanhalkbileyakozagibicibinlikleresarınıyoryadacibinliklerin altında uyuyorlardı. Tarihin babası olarak anılanHerodot antikdünyaboyuncaseyahatetmiş,karşılaştığıinsanlarınveâdetlerininkayıtlarınıtutmuştu.Bugünyazdönemindeiyibirgeceuykusuiçinçabalayanherkesin

sempatisini kazanacak şekilde sivrisinek istilası altında bir Mısır tablosuçizmektedir:

Mısır’ın bataklıkların yukarısındaki kesiminde insanlar, sivrisineklerrüzgârlar dolayısıyla fazla yükseğe uçamadığından geceyi yüksek kulelerdegeçiriyor.Hiçbir kulenin yer almadığı bataklık arazisinde ise herkesin birerağıvar.Buağilegündüzbalıkyakalarkengeceağıkaryolanınüzerineatıyor,ağın arasından içeri giriyor ve altında uykuya geçiyor. Elbisesini veya birparça muslini yukarı kıvırdığında aralardan bir yerlerden içeri sokulupısırmaktan çekinmeyen sivrisinekler ağı geçmek için ise fazla bir çabagöstermiyorlar.

Mısırlıların geniş yatak odaları ve yatakları varken;MÖ600 dolaylarındaYunanlılar, yatak odalarının sadeliğinde de yansıtılmış olan yalın bir evyaşantısı sürdürmekteydiler. Zengin bir Yunanlı adamın karakteristik yatakodasındatahtaveyasazdanyapılmışbiryatak,değerlieşyalariçinbirsandıkvesadebirsandalyebulunurdu.Spartaevlerininçoğunungerçekanlamdabiryatakodasıyoktu;ziraaskerigörevlerinedeniylekocalarbironyılveyadahadafazlabirsüreeşlerindenayrıydılar.YirmiyaşındagençbirSpartalıaskerikampa katılırdı ve burada uyuması icap ederdi. Eğer evliyse akşamyemeğinden sonra kısa süreliğine karısını ziyaret edebilirdi; ancakYunanistan’ıntambirvatandaşısayıldığıotuzyaşınakadarevdeuyuyamazdı.

Romalıların yatak odaları Yunanlılarınkinden yalnızca biraz daha azsadeydi. Cubicula (“cubicle” bugün İngilizce’de küçük oda anlamınagelmektedir)denilenyatakodalarıbirperdeveyakapıylakapanırdıveodadanziyade bir dolabı andırırdı. Bu küçük odalar bir evin veya sarayınmerkeziavlusunu çevrelerdi; içerilerinde bir sandalye, lazımlık ve çoğunluklameşe,akçaağaç veya sedir ağacından sade tahta bir yatak bulunurdu. Döşeklerkişininekonomikdurumunagöreyasaman,kamış,yün,kuştüyüyadakuğutüyüiledoldurulurdu.Cibinlikisesıradanbirşeydi.

BazıRomayataklarısüslübirbiçimdeoyulmuş;pahalıketenlerveipeklerledonatılsa da çoğu, Roma iş etiğini yansıtırcasına seyrek olarak faydacıydı.Sabahkalktıklarındaerkeklervekadınlarbanyoyapmazlardı(banyolarınıgünortasında umumi tesislerde yaparlardı; bkz. Kaplıcalar), kahvaltıları da birbardak sudan öte bir şeyden oluşmazdı. Giyinme ise gece yatak kıyafetivazifesi gören iç çamaşırlarının üzerini bir togayla örtmekten ibaretti. ZiraRomalılar sabah kalkar kalmaz iş başı yapmakla iftihar ederlerdi. MeselaBritanya’nın fethine ve Kolezyumun inşasına nezaret etmiş İmparatorVespasian uyanır uyanmaz otuz saniye içerisinde hizmetkârlarının yardımıolmaksızınkendisiniimparatorlukgörevlerinehazırlayabilmesiyleövünürdü.

YatakYapma

Roma İmparatorluğu’nun yıkılışının ardından yatak ve yatak odasının dagerilemeye başlaması münasip bir şekilde “yatak yapma” ifadesindeyakalanmıştır. Günümüzde çarşafları, battaniyeleri düzeltip yastıklarıkabartmaktandaha fazlabir şeyanlamınagelmeyenbubasit ifade,karanlıkçağlarboyuncagerçekanlamdabirsöylemdi.

Yaklaşık MS 500’den itibaren gece yerde veya sert bir bankın, ıslaktoprağın üzerinde cereyanda farelerle yatmak bir zorluk sayılmazdı. Kapalıbir yerde bulunmak yeterince lükstü. Sıcaklık mahremiyetten öncegeldiğinden diğer insanlarla birbirine sokulup uyumak da nahoş değildi.Üstelikbukanunsuznizamsızzamanlardaemniyetkalabalıklardamümkündü.

Bir eveyadahanakonukolanmisafir, “yatakyapma” adınabir kumaşıniçerisine doldurulmuş samanı masa veya bankın üzerine serebilmekteydi.Samankurutulmakveyabirgündüzvaktiişlevinehizmetetmekiçindevamlısurettedışarıçıkarıldığından,yataklaryapılırvesonratekraryapılırdı.

Yatakların aşağı doğru eğimi ve yatak odasının konforu bu seferOrtaçağ’danbaşkabirifadedeyansıtılmaktadır:karyola(İngilizcesibedsteadkelimesinin harfi harfine çevirisi yatak yeridir). Günümüzde bu kelime,döşeği destekleyen çerçeveyi tanımlamaktadır. Ancak sade bir şekildeyaşayan Anglar, Saksonlar ve Jutlar için karyola sadece insanların yatmakiçinbelirledikleriyerinkonumundanibaretti.

Zorluklarincedeninceyeâdetleregeçebilmektedir.İngilizAdalarıboyuncarahatyataklarınyokluğunihayetindebiravantaj,eziyetçekerekkarakterivebedeni güçlendirmenin bir yolu olarak görülmekteydi. Yumuşak yataklarınyumuşak askerler meydana getirdiği düşünülürdü. Bu inanç 1100’lerinbaşlarındaİskoçKralıEdgartarafındandaifadeedilmişti.Kralrahatdöşekleralmaya gücü yeten asillerin, onları efemineliğe ve zayıf karakterliliğe sevkedecek her türlü yumuşak yüzeyin üzerinde uyumalarına yasak getirmişti.Uyumadan önce soyunmak bile (zırhları çıkarmak haricinde) şımarık biryapmacıklıktı.Anglosaksonhayatıöylesineşiddetleyalınvekonforsuzdukiİngiltere’yi işgal eden Normandiyalılar tutsaklarının hayvanlardan sadecebirazcıkdahamedeniolduklarınıdüşünmüşlerdi.

YaylıYatak:

18.YüzyılSonu,İngiltere

İçerilerindebarındırdıklarıböceklerveküflerlebirzamanlarındöşeklerininyanında, uyuyan kişinin gördüğü kâbuslar solda sıfır kalırdı. Samanlar,yapraklar, çam iğneleri ve kamışlar gibi tamamen organik iç malzemelerküfleniyor, çürüyor ve tahtakurularını besliyordu. Düzenli bir şekildekurutulup sonra yeniden doldurulmamış yatakların içerisinde yuvalanmışorganizmaları avlayan fare ve sıçanların bahsi Ortaçağ’a ilişkin çok sayıda

rivayette geçmektedir. On beşinci yüzyılda Leonardo da Vinci geceyi birarkadaşının evinde “ölü yaratıkların kalıntıları” üzerinde geçirmekten dertyanmıştı. Doktorlar döşeme malzemelerinin içerisine bu çeşit hayvanlarıdefediciniteliğindesarımsakilâveedilmesinitavsiyeederlerdi.

Da Vinci’nin zamanıyla on sekizinci yüzyılda yaylı yatağın ortaya çıkışıarasındakisüredegeceleyin rahatvekaşıntısızbir istirahatadınaçoksayıdaçaba gösterilmişti. Bunlardan en dikkat çekici olanı belki de 1500’lerinFransız şişme yatağıydı. “Rüzgâr yatağı” olarak da bilinen döşek aşırıderecede mumlanmış keten bezinden yapılıyor ve ağızla veya mekanikpompaylaşişirilmeküzerehavavalflarıyladonatılıyordu.DöşemeciWilliamDujardin’in parlak fikri olan tarihin bu ilk şişme yatağı dönemin Fransızsoyluları arasında çok kısa bir süre tutuldu, aralıksız ve hoyratça kullanımdolayısıyla üzerinde meydana gelen çatlaklar ömrünü kısaltmaktaydı. OnyedinciyüzyılLondra’sındaisedahaesnekmumlubezdenyapılmışbirtakımşişmeyataklarmevcuttu.BenJohnson’ın1610tarihliSimyacıadlıoyunundabir karakter samandan ziyade havayı tercih ettiğinden söz ederken “Bütünyataklarımışişirteceğim,doldurtmayacağım”,diyeilanediyordu.

İngilizpatentliyaylar -mobilyadaveatarabasıkoltuklarında-onsekizinciyüzyılda ortaya çıkmaya başladı. İlk başlarda kesinlikle rahatsızdılar. Tamolaraksilindirşeklindeolanyaylar,(koniğinaksine)üstlerineoturulduğundadikey bir şekilde sıkışmıyor, daha çok bir tarafa doğru kıvrılıyorlardı veyatamamen kendi taraflarında katlanıyorlardı. Günün yetersiz standartlarınıdüşünürsektehlikelibirbiçimdeyastığıdelerekanidenkopabiliyordu.

Yaylı yataklar yapmaya da teşebbüs edildi.Ancak uzanan bir vücut yatakboyunca farklı baskılar uyguladığından karmaşık teknolojik problemler sözkonusuydu. Mesela kalçaları destekleyecek kadar kuvvetli yaylar baş içinesnekdeğilkenbaşaözelolarakyapılmışhassasbiryayisekalçalarınağırlığıaltındaeziliyordu.

1850’lerin ortaları itibariyle konik iç yaylar koltuklarda belirmeyebaşladılar.Taban çevre uzunluğu genişliği sayesinde daha dengeli bir dikeybaskı garantilenmişti. Konik iç yaylar üzerinde uyumaya ilişkin ilkbahislerdenbiri1870’lerinbirLondragazetesindegeçmişti:“Tuhafgelebilir,amasadece tellerinüzerinekatlanmışbirbattaniyeyleyaylarmükemmelbiruykudüzeneğiolarakkullanılabilmekte.”Gazetehaberiyayıverdiğirahatlığadikkat çekmekteydi: “Su kadar hassas yüzey her baskıya boyun eğiyor vebedenüzerindenkalkarkalkmazeskişeklinegeridönüyor.”

Eski iç yaylı yataklar el yapımı ve pahalıydı. New York’tan bir mucittarafından patenti alınmış ilk yataklardan biri, herhangi birAmerikan yatakimalatçısının ilgisini çekemeyecek derecede pahalıydı. Yıllarca iç yaylıyataklar esas itibariyle lüks otellerde,Mauretania,Lusitania veTitanic gibi

transatlantiklerde bulundu. 1925’te Amerikalı imalatçı Zalmon Simmonskendi “Beautyrest” adlı iç yaylı yatağını ortaya çıkardığında 39.50 dolarlıkfiyat etiketi Amerikalıların günün en iyi tüyle doldurulmuş döşeğineödedikleriparanınikimislindenfazlaydı.

AncakSimmonsakıllıbirşekildesadecebirdöşekdeğilaynızamandauyku–budurumda“bilimseluyku”-satmayakararverdi.BeautyrestreklamlarındaThomasEdison,HenryFord,H.G.WellsveGuglielmoMarconigibidöneminyaratıcıdâhilerineyerverilmekteydi.Şirketnispetenyenibiralanolanuykuaraştırmalarındaki en son bulgulara ilişkin halkı bilgilendirerek “bilimseluyku”yuteşvikediyordu:“İnsanlarkütüklergibiuyumaz;hareketederlervebir dizi kası, sonra diğer diziyi rahat ettirmek için gecede 22–45 defadönerler.”

Günün en yaratıcı beyinlerinden birkaçının iyi bir gece uykusundan nasılfaydalandığının vurgulandığı 1929 itibariyle, ülkenin ilk popüler iç yaylıdöşeğininyıllık satışınındokuzmilyondolaraçıkmasıpekşaşırtıcıdeğildir.Doldurulmuşdöşekleröylesinehızlıbirşekildeeldençıkarılmayabaşlanmıştıki,çöpçülerbileonlarıtoplamayayetişemezhaldeydi.

ElektrikliBattaniye:

1930’lar,AmerikaBirleşikDevletleri

İnsanlar ilk battaniyeleri hayvan derilerinden veya Odysseia’da dabahsedildiğigibi“tercihedilenyünlerden”yapardı.Ancakİngilizcebattaniyeanlamındaki “blanket” daha geç bir tarihe ve bir çeşit yatak örtüsünedayanmaktadır.Ortaçağ’daFransızyataktakımlarıçoğunluklarengininbeyazolması sebebiyle beyaz anlamında blanckelimesinden gelen blanquette adıaltında,boyanmamışyünlükumaştanmeydanagelirdi.Zamanla sözkonusuifade “blanket”a dönüştü ve sadece en üstteki yatak örtüsüne atfenkullanılmayabaşlandı.

Battaniyelerintercihedilenyünlerdenterfietmesiilkkezyirminciyüzyılda,elektriğintıbbikullanımınınbiryanürünüolarakgerçekleşti.1912’deülkeninbüyükbölgelerihâlâelektriktesisatlarıylahenüzyenidonatılırken,Amerikalımucit S.I. Russell tüberküloz sanatoryumundaki hastaların açık havadadinlenirken göğüslerini ısıtacak elektrik ısıtmalı bir yastığın patentini aldı.Yastık, baştan sona tellerle kaplı izole edilmiş ısıtma bobinleriyle oldukçaküçük,karebirkumaştanibarettive150dolarlıkafallatıcıbirfiyatıvardı.

Bundanneredeysehemensonradahabüyük,yatakboyutundabattaniyelerindemümkün olduğu anlaşıldı.Üstelik sadece hastalara yönelik değil.Ancakmaliyet, teknoloji ve güvenlik konuları 1930’ların ortalarına kadar engelteşkil etti. Elektrikli battaniyelerin güvenliği yıllarca bir sorun olarak kaldı.Esasında bugüne kadarki çoğu düzeltme yangın riski oluşturmaksızın

istikrarlı ısı üretimiyle alakalıydı. Kaydedilen ilk gelişmelerden biri ısıtıcıöğeleri yanmaz plastikle çevrelemekti. Bu da pilotlar için elektrikle ısıtılanuçuşgiysilerinimükemmelhalegetirenİkinciDünyaSavaşıaraştırmalarınınbiryanürünüydü.

DoğumKontrolü:

6MilyonYılÖnce,AfrikaveAsya

“Doğumkontrolü”ifadesi1914’teMargaretSangerisimliİrlandaasıllıbirAmerikalı hemşire tarafından bulundu. On bir çocuktan biri olan Sanger“planlıanne-babalığın”annesisayılmaktadır.Ancaksözkonusukavramsonderece eskidir. Zira doğum kontrolü eski toplumlarca uygulanmaktaydı veyaklaşık altı milyon yıl önce kadının üretken döneminde meydana gelenşaşırtıcıbirbiyolojikdeğişiminsonucuortayaçıkmıştı.

Değişim östrusla diğer deyişle kızışma ile alakalıydı. O zamanlar soyuHomo Sapienslere kadar gidecek dişiler, erkekleri seksüel anlamda sadecekısıtlıöstrusdöngülerindekabulederkensüreklikabuletmeyeveuyarılmayabaşlamışlardı. Dolayısıyla sadece kısa bir dönem hamile kalırken (doğanınkendidoğumkontrolü)dişiyılboyuncahamilekalabilmeyedoğruevrildi.

Antropologlar bu gelişmenin ortaya çıkan dik yürüme özelliğiyle yakınilişkiliolduğunufarzettiler.Dikduruştadengeyisağlamakiçinpelvikkanalıdarlaştı; bu da zor ve çoğunlukla ölümcül hamilelikler anlamına geliyordu.Doğal seleksiyondişilerin erkendoğumayatkın olmasına; diğer deyişle darkanaldan geçebilecek kadar küçük bebekler doğurmasına sebep oldu. Buerken doğan bebeklerin daha uzun süreli doğum sonrası bakıma ihtiyaçlarıvardı ve sonuç itibariyle anneleri daha fazla meşgul oluyordu. Dolayısıyladişininyiyecekvekorunmaiçinerkeğebağımlılığıgiderekarttı.Karşılığındaerkeğe daha uzun müddet seksüel ayrıcalık tanıyarak kendisinin vebebeklerinin ihtiyaçlarının karşılanmasını garantiledi. Diğer sınırlı östrusdöngülü dişiler ise birer birer yok oldular. Çok geçmeden bütün kuşaklarberaberlerinde sürekli seksüel uyarılma ve kabul etme genini taşıdı. Bugelişmedeistenmeyengebeliğikontroletmedüşüncesinigündemegetirdi.

Onbinlerceyıldoğumkontrolününtekyöntemi,erkeğinkadınınvücudunundışına boşalmak için geri çekildiği kesintili cinsel birleşmeydi: Onan’ınİncil’deki günahı… Yaklaşık 5,500 yıl önce yazının ortaya çıkmasıylatuhaftanpratiğepekçokdoğumkontrolmetodutarihekaydedildi.

Her kültür gebeliği önlemek adına kendine özgü güvenilir yönteminpeşindeydi. Eski Çin’de kadınlara yağda ısıtılmış cıvayı yutmaları tavsiyeedilirdi. Bu yöntem, cıva yüksek derecede zehirli olduğu için muhtemelenfetüsü-okadarolmasadaanneyide-zehirleyerekişeyarıyordu.

Daha az zararlı bir prosedür, Mısırlı kadınlarca uygulanıyordu. Cinselilişkiden önce kadınların timsah pisliği ve baldan hazırlanan bir karışımıvajinalarının içine sokmaları nasihat ediliyordu. Yapışkan bal sperminyumurtaylaçarpışmasınıgeçicibirsüreönleyebilirkenburadaasıletkiliolanmalzemenintimsahpisliğiolmasıdahamuhtemeldir;keskinasiditesigebelikiçin gereken pH ortamını değişime uğratıp spermi öldürebilirdi.Aslında butarihinilkspermöldürücüsüydü.

Mısır doğum kontrol yöntemleri, kaydedilmiş en eski yöntemlerdir. MÖ1850 civarında yazılmış Petri Papirüsü ve üç yüzyıl sonrasında meydanagetirilmişEberPapirüsühamileliğiönleyicisayısızyöntemitarifetmektedir.Papirüsteayrıcakadınlarınadetlenasılbaşettiklerindendebahsedilmektedir:Mısırlı kadınlar lime lime edilmiş keten ve daha sonradan arap zamkı adıaltındaemülsiyondengeleyicisiolarakboyalarda,şekerdeveilaçtakullanılanezilmiş akasya dalı pudrasından oluşan tampona benzer ev yapımı bir aletkullanırlardı.

MS İkinci ve üçüncü yüzyılların özgür ruhlu Roma’sında doğum kontrolyöntemleri ilâve bir önem kazandı. Roma’da çalışan bir Yunanlı jinekologolanEfesliSoranusgebeliğingerçekleşmesiniönleyendoğumkontrolleriyledöllendikten sonra yumurtayı çıkaran düşürtücülerin arasındaki farkı açıkçagörüyordu.Defalarcakürtajolmanınkadındakalıcıkısırlıklasonuçlanacağını(doğruamatehlikelibirşekilde)anlatıyordu.Ayrıca(yanlışbirşekilde)cinselbirleşmeden hemen sonra kadının spermi dışarı çıkarabilmesi içinöksürmesini, zıplamasını ve hapşırmasını tavsiye ediyordu.Adet dönemininisekısırveya“güvenli”günlerolduğunufarzediyordu.

Sperm öldürücüler Yakın ve Ortadoğu’da popüler bir doğum kontrolyöntemiydi.Eskiİran’dakadınlarspermöldürdüğüneinandıklarıalkol, iyot,kininvekarbolikasitsıvılarıniçerisinedoğaldenizsüngerlerinidaldırırlarveilişkiöncesivajinayayerleştirirlerdi.BölgesularındaneldeedilmişSuriye’yeözgü süngerler, emici özellikleri nedeniyle çok değer görürdü. Yüksekderecedeasitlikokulusirkesuyudatercihedilenbirspermöldürücüydü.

Antikdünyadaolarakkimyasalın aksine fizikseldoğumkontrolyollarıdamevcuttu:

Kondom:

16.ve17.Yüzyıl,İtalyaveİngiltere

On altıncı yüzyıl öncesinde hiçbir doktor cinsel ilişkide penise bir kılıfgeçirilebileceğinidüşünmemişmiydi?

Eski zamanlardaki kılıfların kalın olduğunu belirtmekte fayda var. Bunlarerkeğin zevk almasına mani olurlardı. Çoğu doktor da erkekti. Dolayısıyla

kılıflar çok nadiren tavsiye edilir veya kullanılırdı. Romalıların vemuhtemelen de Mısırlıların kılıf olarak yağlı hayvan keseleri ve bağırsakparçaları kullanmış olduklarınadair delillermevcuttur.Ancak amaçları esasolarak kadının hamile kalmasını önlemek değil, daha ziyade erkeği zührevihastalıklara karşı korumaktı. Doğum kontrolümeselesinde erkekler kadınınsorumluolmasınıtercihediyorlardı.

Yumurtalıklardanuterusayumurta taşıyan iki ince tüpü ilkkez tanımlamışonaltıncıyüzyılİtalyananatomiuzmanıvedoktoruGabrielFallopiusgenelde“kondomun babası” olarak anılır. Bu unvan kronolojik bir hatanın eseridir,zira Dr. Condom’un söz konusu aparata katkısı bir asır dahagerçekleşmeyecekti.

1500’lerin ortalarında Padua Üniversitesi’nde bir anatomi profesörü olanFallopiusglansa,diğerdeyişlepenisucunaoturanvesünnetderisincetutulanilaçlı bir keten kılıf tasarladı. Bu, açıkça belgelenmiş erkeğe yönelik ilkprofilaktiktir.Çokgeçmedensünnetlierkekleriçindekılıflarçıkmayabaşladı.Yirmisantimuzunluğundaydılarvebüyükolasılıklakadınlarahitapetsindiyeaşağılarından pembe bir kurdeleyle sımsıkı bağlanıyorlardı. Fallopius’unbuluşubinerkeküzerindedenendivedoktorunkendisinde raporettiğigibi“tam bir başarıyla” sonuçlandı. O günlerde bu kılıflardan “paltolar” adıaltındabahsedilirdi.

Başlangıçta Fallopius kılıfı gebelik önleyici bir aparat olarak değil,zamanındabirsalgıngibiyayılanzührevihastalıklarlamücadeleninbiryoluolarak düşünmüştü. Kızılderililere Treponema pallidum adlı sifilisbakterisinin bulaşmasına denizcilerin Yeni Dünya’ya söz konusu on altıncıyüzyılsalgınınıtaşımalarınedenolmuştur.

On altıncı yüzyılda ketene ilâveten hayvan bağırsağı ve balık zarlarındanyapılanpeniskılıflarıhissizleştiriciderecedekalındı.Cinselilişkininzevkinemani olmaları ve -düzgün bir şekilde kullanılmadıklarından ve yıkanmadantekrar kullanıldıklarından- hastalıkları önlemede çok da etkili olamamalarıdolayısıylaerkeklercefazlatutulmuyor,horgörülüyorlardı.BirFransızmarkidenemiş olduğu sığır bağırsağından bir kılıfı “aşka karşı zırh, enfeksiyonakarşıtül”diyeniteleyerekiğneleyicibirüslupladurumuözetlemişti.

Peki,Fallopius’unpaltolarınasıloldudakondomolarakadlandırıldı?

Söylenceyegörekelime1600’lerinortalarındaİngiltereKralıII.Charles’ınşövalyeunvanlıkişiseldoktoruolanCondomkontunadayanmaktadır.Charleszevkdüşkünlüğüylenamsalmıştı.DöneminenmeşhuroyuncusuNellGwyndâhil olmak üzere çok sayıda metresi vardı. Meşru hiçbir varise babalıkyapmamışolmasınarağmenkrallıkboyuncasayısızgayrimeşruçocuksahibiolmuştu.

Dr. Condom’a güvenilir bir gebelik önleyicisinden ziyade kralı frengidenkoruyacakbiryöntemgeliştirmesiricaedilmişti.Doktorunçözümükoyununstreç ve yağlı bağırsağından yapılmış bir kılıftı (Fallopius’un yüzyıl öncekibuluşlardanhabariolupolmadığıbilinmemektedir.Doktorunhayatıboyuncaismininbuluşununtarifiolarakkullanılmasınakarşıçıktığıkondomtarihininbirparçasıdır).Condom’unkılıfısaraydadikkatleriüzerinetopladıveasillerdebuyötemizührevihastalığakarşıbenimsedi.

Cinselilişkiilebulaşanhastalıktan,gayrimeşruçocuklarınbabasıolmaktançokdahafazlakorkulduğukondomunonyedinciveonsekizinciyüzyıllardakibazısözlüktanımlarındagörülebilir.Mesela1785’teLondra’dabasılanHalkDilinin Klasik Sözlüğü’nde kondom “cinsel ilişkide erkeklerin zührevihastalıktan korunmak için giydiği koyunun kurutulmuş bağırsağı” diyetanımlanmaktadır. Tanım birkaç ilâve cümleyle uzamaktadır, ancak hiçbiryerindedoğumkontrolününbahsigeçmemektedir.

Ancak yirminci yüzyılda penisilinin erkeğin frengi korkusuna bir sonvermesiyle kondomda esas itibariyle bir gebelik önleyici olarakgörülmeyebaşlandı.

Vulkanizelastiktenmeydanagetirilmişilkkondom,1870’lerdeortayaçıktıve daha başından popüler bir isim olan “lastik” ismini aldı. Henüz zarinceliğinde, steril ve atılabilir değildi. Bir adama lastiğini, cinsel ilişkininöncesinde ve sonrasında yıkaması ve çatlayana veya yırtılana kadar tekrartekrarkullanmasısöyleniyordu.Etkilivenispetenkullanışlıolankondomdanhâlâ cinsel ilişki esnasında hisleri körelttiği gerekçesiyle hoşlanılmıyordu.Dahaincemodernlâtekslastiğiise1930’larakadarortayaçıkmayacaktı.

Lastikler dini cemaatlerce kınandı. 1880’lerde New York’ta posta servisialtmışbeşbindenfazlamağazakondomunaelkoydu.Kondomları“ahlaksızamaçlara yönelik eşyalar” diye etiketlemişlerdi; polis ise kondomları imaledenvesatanyediyüzdenfazlakişiyitutuklayıpparacezasınaçarptırdı.

Vasektomi;SpermveYumurta:

1600’ler,İngiltereveHollanda

Dr. Condom’un kılıfları İngiltere’ye sunduğunun farz edildiği yüz yılda,diğerİngilizdoktorlarilkvasektomiyigerçekleştirdiler.Erkektüplerinikesmevedağlamaaraçlarıilkelolsada,ameliyatgayetetkiliydi;gerçigünümüzdekivasektomidedegeneldeolduğugibigeridönüşüyoktu.

Üremeprensibi, diğer deyişle spermveyumurtanınbirleşmesi deyineonyedinciyüzyıldateyitedildi.

Eski doktorlar gebeliğin bir spermin kadının yumurtasıyla çarpışmasınıgerektirdiğinin farkına varmamışlardı. Yüzyıllarca, yumurtanın varlığı

kimseninaklınabilegelmedi.Erkekler,yalnızcaerkekler, türündevamındansorumluydu.Doktorlarmenininkadınrahminedüştüktensonrainsanşeklinebürünen homunculi, diğer deyişle “minik insanlar” barındırdığınıvarsayıyorlardı. Doğum kontrol yöntemleri homunculi’nin besleyici rahmeilerleyişini durdurmanın birer vasıtasıydı. On altıncı yüzyılda GabrielFallopius yumurtalıkları rahme bağlayan tüpleri tarif etti ve 1677’deHollandalı bir tuhafiyeci ilk kaliteli mikroskobu yapıp üreme hikâyesinindiğeryarısınıteşkiledenspermhücreleriniteşhisetti.

Antonie van Leewenhoek 1632’de Hollanda’nın Delft şehrinde doğdu.Tuhafiyecilik yapıyor, boş zamanlarında ise mercek yapmak üzere öğütmecamlarla deneyler yapıyordu. Leewenhoek yüksek çözünürlükte veberraklıktamikroskoplarüreterekneredeysetekbaşınamikrobiyolojialanınıkurmuşoldu.

Leewenhoek üstün lenslerin altına sürekli olarak yeni numuneler koyuyorvesayısızönemlikeşfeimzasınıatıyordu.Yaprakbitlerininerkekhücresiyledöllenmeden dişinin yumurta ürettiği eşeysiz üremeyle, namı diğer“bakireden doğma” ile meydana geldiklerini gözlemledi. Kendi kanınıkullanarak kırmızı kan hücrelerinin ilk eksiksiz tanımını verdi. Kenditükürüğünden insan ağzında yaşayan bir sürü bakteriyi kaydetti. Kendimenisinden (ahlaksızlık olduğu gerekçesiyle halkın tepkisini çekti) spermikeşfetti.Gayetaçıkbirşekildeersuyuhomunculi’denmeydanagelmiyordu;spermin yumurtayla birleşmesi gerekmekteydi; dolayısıyla döl üretiminindiğeryarısındakadınlarınkatkısısözkonusuydu.Budageçmiştekadınlardançoğunluklaesirgenmişbirroldü.

DoğumKontrolHapı:

1950’ler,Shrewsbury,Massachusetts

Doğumkontroltarihinde,hiçbiryöntemağızdanalınangebelikönleyicidendaha etkili olmamıştı. Çabucak tanındığı ismiyle “hap”, kana karışan veyumurtlamayı önleyen hormon benzeri maddeler içerir. Doğum kontrolhaplarıondokuzuncuyüzyılınortasındaöngörülmüşolsada1950’lerekadarbir gerçekliğe kavuşamadı. O da Birleşik Devler’de planlı anne-babalığınörgütleyicisi Margaret Sanger’in öncü niteliğindeki tıbbi araştırmalarıvesilesiyleoldu.

Hap 1930’lardaMeksika’nın tropik ormanlarında yapılmış umulmadık birkeşfin sonucu olarak ortaya çıktı. Orada, Pennsylvania Üniversitesi’ndekigörevinden izne çıkmış ProfösörRussellMarker suda sabun benzeri köpükoluşturan sapogenin adı altındaki bitki steroidleriyle deneyler yapıyordu.Sapogenindiosgeninidişisekshormonuprojestorenedönüştürenkimyasalbirişlemi keşfetti. Yabani Meksika yam’ı (yer elması) cabaze de negro’nun

hormonöncüsününzenginbirkaynağıolduğuortayaçıktı.

Osıralardaprojesteronadetdöngüsündekidüzensizlikleritedavietmedevedüşükleri önlemede kullanılmaktaydı. Ancak söz konusu ilaç sadeceAvrupa’dakieczacılıkfirmalarındamevcuttuveonuhazırlamayöntemlerideoldukça zahmetli ve masraflıydı. Öte yandan Marker sentetik projesteronaraştırmasını sürdürmek içinbirAmerikaneczacılık şirketindenmalidestekeldeedememişti.

Meksika’da bir laboratuvar kiraladı.On bin ton yam topladı vemasrafınıkendisi karşılayarak diosgenini ayırdı. Amerika’ya geri döndüğünde 2,000gramdan daha fazla projesteron sentezlemişti. O zamanlar bunun bedeli160,000dolardı.Sentezgelenekselyöntemlerdençokdahabasittivezamanlasekssteroidlerininfiyatıgrambaşınaseksendolardanbirdolarainecekti.

1940’ların sonlarında araştırmacılar, ağızdan alınabilecekucuz bir gebelikönleyicinin ihtimalini yeniden değerlendirmeye başladılar.Massachusetts’inShrewsbury şehrindekiWorchesterFoundation forExperimentalBiology’dekimayger Gregory Pincus 1958’de Porto Riko’da yamdan türetilmişyumurtlama önleyici norethynodreli 1,308 gönüllü aday üzerinde denedi.Adetleridüzenesokmuştuveetkilibirgebelikönleyiciydi.SearlİlaçŞirketinorethynodreli pazarlayabilmek için gıda ve ilaç idaresine başvurdu. Dinicemaatlerin doğumkontrole karşı şiddetlimuhalefetlerine rağmen araştırmave pazarlama çabaları devam etti. 1960’da ise Amerika çapında kadınlaratarihinilkağızdanalınangebelikönleyicisiEnovidtakdimedildi.

Toplumunkaydadeğerölçüdeki tepkisinekarşınhap satışları, ülkeninheryerinde kadınların kendi evlerinin mahremiyetinde hapı düzenli bir şekildealmaya pek de isteksiz olmadıklarını açığa çıkardı. 1961 senesinin sonuitibariyleyarımmilyonAmerikalıkadınhapalmaktaydıvebusayıertesiseneikiyekatlandı.

Ozamandanberi ilaçşirketleriağızdanalınangebelikönleyicilerinazyanetkiye sahip ve daha güvenli versiyonlarını geliştirmeye çalıştı. Dünyaçapında yaklaşık yetmiş milyon kadın tarafından alınan günümüzün hiçbirdoğum kontrol hapı orijinal yam türevi norethynodreli içermemektedir.Araştırmacılarbirkaçyıliçingebeliğekarşıbağışıklıkkazandıracakhamilelikönleyici aşılar çıkana kadar, ağızdan alınan doğum kontrol haplarınınkadınlarınbaşvurduklarıbaşlıcaçareolarakkalacağınainanmaktadırlar.

GecelikvePijama:

16.YüzyılSonrası,Fransaveİran

On altı yüzyıl sonunda sıkı korseli, kat kat elbiseler ve pudralı peruklarmoda adı altında revaçtayken, hem erkekler hem de kadınlar için günün

sonunda üzerilerine rahat bir şeyler giymek bir lüks haline gelmişti. Odönemde “gecelik” sözcüğü önden bağlanan, uzun kollu, tam boy unisekscüppeleritanımlamaküzereAvrupa’daortayaçıkmıştı.Merkeziısıtmahenüzmevcut olmadığından aynı zamanda sıcaklık için de düşünülen bir gecelikçoğunlukla kürkle astarlanmış kadife veya yünden meydana gelirdi. Takipedenyüzelliyılboyuncaerkeklerinvekadınlarınyatmayagiderkenkimevcutfarkları, sadece dantel, kurdele veya işleme gibi feminen süslemelerdenibaretti.

Stiller, on sekizinci yüzyılda kadınlar için sabahlığın ortaya çıkmasıylafarklılaşmaya başladı. Erkek ve kadınların geceliklerinin stil vekumaşlarındakifarklılıklardahaaşikârhalegelirkenbusözcükbelirivermişti.Fırfırlarveyadantellerledonatılmış ipekveyabrokardansıkıbirelbiseolankadın sabahlığı sadece uyumak için değildi; aynı zamanda evin içerisindezamangeçirmek içingayri resmibirkıyafetniteliğindeydi.Sabahlıklakeyifyapma, diğer deyişle hiçbir ev işi yapmama düşüncesi kelimenin İngilizcekarşılığı “negligee” kelimesinin kökeninde mevcuttur: “ihmal etmek”ifadesininLatincesineglegere,“toparlamamak”anlamınagelennegvelegeresözcüklerinibirarayagetirmekteydi.

Erkeğindahasade,bolgeceliği,aynıyüzyıl içerisinde“gecelikentarisine”dönüşmek üzereydi. Bir erkeğin evinde bir pantolon ve gecelik entarisininiçerisinde dinlenmesi ve hatta entariyi gün boyunca bir iç çamaşırı olarakgiymesi alışılmadık bir şey değildi. Popüler bir ev pantolonu İran’dan ithaledilmekteydi. Doğulu kadınların haremde giydikleri paçalı donun modelolarakalındığıbubolpantolonlaraFarsça“bacakgiysisi”anlamındakipaeve“giysi” anlamındaki jama sözcüklerinden türetilmiş pijama (İngilizcesi“pajamas”) ismi verildi. İlk başta renk, kumaş ve desen itibariyle uyumsuzolan gece entarisi ile Pers pantolonları zamanla bugün bildiğimiz stilizepijamatakımlarınadönüşmüştür.

İçÇamaşırı:

1800’lerinOrtaları,Avrupa

Ağza alınmaz. Tarif edilmez. Fısıldanmaz. Bunlar, erkek ve kadın içgiyimininoldukçakısatarihindeiççamaşırlaragöndermeyapanbirsürüüstükapalı ifadenin arasındadırlar. Antik dünyada bol elbiselerin ve togalarınaltındaiççamaşırıstandartbirgiyimögesiolarakkabuledilmemekteydi.

On dokuzuncu yüzyıldan önce iç çamaşırı (eğer giyiliyorsa) gayet basitti:bol bir iç gömleği ve bir çeşit kilot. Bazı durumlarda iç çamaşırı belli birkıyafetin tamamlayıcısı olarak tasarlanırdı. Giyen kişiden başka kimseningörmemesiplanlanmışbiriççamaşırınınstilveyarahatlığınınpekbirönemiyoktu.Bir kadının karnını ve göğüslerini sırasıyla sıkıp şişiren ve zaten bu

amaçlatasarlanmışkorseisekaydadeğerbiristisnaydı.

Moda tarihçileri yaklaşık 1830’lardan itibaren iç giyimde ve halkın onayöneliktutumundaönemlibirdeğişimikaydetmektedirler.İççamaşırlarıdahaağır,uzunveelbiseninalışılmışbirparçasıhalinegelmişti.Tarihteilkkeziççamaşırı giymeme kirlilik, kabalık, alt sınıflara özgü bir edepsizlik veyaahlaksızlıkanlamlarınagelmekteydi.Budönüşümünüçfaktörünkesişmesininsonucuolduğunainanılmaktadır:Victoriadönemitutuculuğununortayaçıkıpbelli bir ağırbaşlılığa sahip olmasını gerektirdiği giyim üzerinde baskıkurması; iççamaşırlarınauygundahazarif,hafifelbisekumaşlarınıntakdimedilmesi ve tıp mesleğinin üşütmeyle bağlantılı mikropların hastalığa yolaçtıklarınınfarkınavarmaları.

Busonfaktörayrıcabirönemteşkiletmektedir.Doktorlar“üşütme”yekarşıuyarmaktaydılar ve halk, mikropla dolu havaya yüzleri hariç vücutlarınınherhangi bir yerini maruz bırakmaktan takıntılı bir şekilde korkar oldular.Daha kısa bir süre öncesinde Pasteur, hastalığa dairmikrop teorisini ortayaatmıştıveListerilaçtaantiseptikkullanımıiçinkampanyabaşlatmıştı.İkliminkendisiadetaiççamaşırınaçağrıdabulunmaktaydı.

O zamanlar iç çamaşırları beyazdı, genelde kolalıydı, çoğunluklakaşındırıcıydı ve esas olarak ince patiskadan; ham bezden veya pazendenyapılırdı.Yaklaşık1860’lardanitibarenkadın iççamaşırlarıçekiciliğevurguyapılarak tasarlanmaya başlandı ve ipek 1880’lerde ilk kez popüler bir iççamaşırıhalinegeldi.

Daimi surette kaşıntı veren yün iç çamaşırları aynı on yıl içerisinde tıpmesleğininvesilesiyleAvrupaveAmerika’yıkasıpkavurmaktaydı.

Yün Hareketi olarak adlandırabileceğimiz şey, Stuttgart Üniversitesifizyoloji profesörü ve yün giyim mallarını imal eden Jaeger Şirketi’ninkurucusuDr.Gustav Jaeger’ın öncülüğünde İngiltere’de başladı.Dr. Jaegervücudun“nefesalmasını”sağladığındancildetemasedengözenekli,kabayüngiymenin sağlığa getirdiği faydaları savunmaktaydı. Yün hiçbir zamanboyanamazdı. İngiltere’deOscarWilde veGeorgeBernardShaw (Shawbirmüddet tenininüzerinesadeceyüngiydi)gibiseçkintaraftarlarıbulunanbir“yünlüsağlıkkültürü”ortayaçıkıverdi.Yündeniççamaşırları,korselerveiçetekler popüler hale geldi ve Amerika’da yeni takdim edilen büzgülü, kısapantolonların “knickers” adı altındaki benzerleri de yünlüydü.Yirmi yıldanfazla bir süre Yün Hareketi Atlantik’in her iki yakasında iç çamaşırırahatsızlığınasebebiyetverdi.

1910’da Amerikalı erkekler küçük çapta bir iç çamaşırı yeniliğinimemnuniyetlekarşıladılar:Xşeklindeüstüstekapatılanönparça…1934’teerkek içgiyimi JockeyBrief’leberaberköktenbirdeğişimeuğradı.Cooper

and Sons’ın Wisconsin’deki firması Fransız Rivierası’nda önceki yıl çoktutulmuşbirerkekmayosununtasarımınıörnekaldı.

Sutyen:

MÖ2500,Yunanistan

Tarih boyunca kadın göğsü giyimmodasının kâh içinde kâh dışındaykenaynı zamanda göğüslerin kendisi toplumsal manzaranın bir içerisinde birdışarısındaydı.MÖ2500dolaylarındaYunanadasıGirit’teyaşayanMinoslukadınlar örneğin çıplak göğüslerini tamamen giysilerinden taşıracak şekildekaldıransutyenlergiyerlerdi.

Diğer yandan erkek egemen eski klasik dünyada Yunanlı ve Romalıkadınlargöğüslerininboyutunuküçültmekiçingöğüssargılarısararlardı.Buâdetyüzyıllarsonrakiliseliderlerincetekrartakdimedildi.Esasında4,500yılönce Yunanistan’da ortaya çıkışından itibaren sutyen veya korse erkeklerinkendizevklerinegörekadınlarıyenidenbiçimlendirmegirişimlerininbaşlıcavasıtasıolanbirgiyimeşyasıoldu.

Belli dönemlerde, günün standardına göre yetersiz ölçülerdeki göğüslerinbüyütülmesi için aparatlar tasarlandı. İlk “takma göğüs” reklamları ondokuzuncu yüzyıl Paris’inde çıktı. Söz konusu “göğüs geliştirici” çubuklukorsenin içerisine yerleştirilen küçük yün yastıklardan meydana geliyordu.Aynı yüzyıl içerisinde sonradan Fransız kadınlar biçimleri ve boyutlarınedeniyle “limon göğüsler” denen ilk lastik göğüs pedlerini satınalabilmekteydiler.Buyıllardasutyenlerkorselerinuzantılarındanibaretolarakkalmıştı.

İlkmodern sutyen ise 1913’te sahneye çıktı. Sutyen korsenin ölümündensorumlukadın,NewYorklusosyetikMaryPhelpsJacobs’ıniğneişiydi.

Zamanın modayı takip eden kadınları rahatsız edici bir şekilde hareketikısıtlayanbalinaçubuğuve iplerdenkutubenzeribirkorsegiyerlerdi.MaryJacobs’ın derdi ise rahatlıktan öte görüntüydü. 1913’te bir sosyetik toplantıiçin incecik, pahalı bir gece elbisesi satın almıştı. Elbise korsesinin tümdetalarını açığa çıkarıyordu, bu nedenle Mary Jacobs, Fransız hizmetçisiMarie’ninyardımıyla iki beyazmendil, bir kurdele ve iptenmeydanagelensırtıaçık,kısabirsutyentasarladı.Buhafif,doğaçlamatasarımahayrankalankadın arkadaşlarına da birer tane hediye verdi. Ancak bir yabancıdaniçerisinde bir dolar ve buluşuna atfen bir ricanın yer aldığı bir mektup,sosyetik hanımefendiyi tasarımının taslak çizimlerini Amerikan PatentOfisinesunmasıyönündehareketegeçirdi.

1914 Kasımında “Sırtsız Sutyen” için patent alındı. Bir grup arkadaşınınyardımıylaMaryJacobsbirkaçyüzadetelyapımısutyenürettiancakdoğru

düzgünpazarlamaolmaksızınbugirişimçokgeçmedensuyadüştü.ŞanseseriJacobs Connecticut’ın Bridgeport şehrindeki Warner Kardeşler KorseŞirketinden bir tasarımcıyla tanıştırıldı. Mary Jacobs kendi buluşundanbahsetti; firma patent hakkı karşılığı kendisine 1,500 dolar teklif ettiğinde,kabuletti.Ozamandanberibupatente15milyondolardeğerbiçilmektedir.

Mary Jacobs’ın tasarımı üzerinde yenilikler yapıldı. 1920’lerde elastikkumaş; 1930’larda ise askısız sutyen ve standart sutyen numaraları takdimedildi. Numaralı sutyenlerin büyük ölçüde sorumlusu kocası William’ınyardımıylaMaidenform’ukuranbirRusYahudisiIdaRosenthal’dı.

1920’lerin“flapperdönemi”boyuncamoda,düzgöğüslü,erkeksigörüntüyügerektirmekteydi.BirterziveelbisetasarımcısıolanIdaRosenthalbutrendegöğüsleri ön plana çıkarmayı teşvik ederek karşı çıktı.Kendi deneyimlerinikâğıt modellerle bir araya getirerek Amerikan kadınlarını göğüs ölçülerinegöregruplaraayırdıveergenliktenerişkinliğeherdönemiçinkadınendamınıvurgalayıcı bir seri sutyen imal etti. Göğüslerin tekrarmoda olacağına dairinancı kırk milyon dolarlık Maidenform Endüstrisini meydana getirdi.1960’larda kendisine, genç kadınların bir kadın özgürlüğü sembolü olaraksutyenleri takmalarının, sutyenlerin sonuna işaret olup olmadığısorulduğunda, Ida Rosenthal “Biz bir demokrasiyiz. Kişinin giyinmeye deveya soyunmaya da hakkı var” diye cevap vermiş ve “Ancak otuz beşyaşından sonra kadının destek takmama gibi bir şansı kalmıyor. Zamanbendenyana”diyedeilâveetmişti.

Çorap:

MÖ4.Yüzyıl,Roma

Erkeklerinvekadınların“çorapları”nıntarihiartık“sarmalanmanyan”,dahaziyade“giyinilen”elbiselerinortayaçıkmasıylabaşlar.

İlk“giyinilen”eşyalarMÖ600dolaylarındaYunanlıkadınlarcakullanıldı:daha çok ayakparmaklarını ve topukları örten alçak tabanlı, yumuşak,sandaletbenzeribirayakkabı.BirerkeğingiymesininutançvericiolduğunundüşünüldüğüSykhosadlıbuayakkabı,komeditiyatrosundaerkekoyuncunungüldürmeyisağlayanfavoribirnumarasıhalinegelmişti.

Romalı kadınlar Yunan sykhos’unu kopyaladılar ve ismini soccus olarakLatinleştirdiler.BudaaynışekildeRomalıpandomimcilertarafındangiyildi;sonradan bol pantolonların palyaço markası haline gelmesi gibi soccusyüzyıllarcabirkomedigiysisiolarakkaldı.

Soccussandaletihemİngilizce“sock”kelimesinin,hemdebaldırınyarısınakadar uzanan modern çorabın bir öncüsüdür. Yumuşak deriden soccusRoma’dan Anglosaksonların ismini soc olarak kısalttığı İngiliz Adaları’na

gitti.Anglosaksonlarkababirçizmeninaltınagiyilenyumuşaksoc’unayağıaşınmadan koruduğunu keşfettiler. Böylece çizmenin içerisindeki yuvasındasoc, modern kısa çoraba doğru yol almaktaydı. İlginçtir ki Roma soccus’uaynı şekilde çizmenin içerisinde giyildiği ve yazılışının socc olarakkısaltıldığı Almanya’ya da gitmişti. Socc on dokuzuncu yüzyıla kadar hemkumaşayakgiyeceğihemdehafifbirayakkabıanlamınageldi.

KilotluÇorap(Hose)

EskizamanlardasıcakAkdenizülkelerindeerkeklerüstlerinesarmaladıklarıetekler giyerlerdi ve pantolonun sağladığı bacak korumasına ihtiyaçduymazlardı.Daha soğukKuzeyAvrupa iklimlerinde iseCermen kabileleribellerinden bileklerine uzananan, heuse adını verdikleri bol bir pantolongiyerlerdi. Daha sıcak tutması ve cereyanın önünü kesmesi için kumaşabilektendizlerekadarçaprazlamabirşekildeipdolanırdı.

Bu stildeki pantolonlar Kuzey Avrupalılara özgü değildi. MÖ birinciyüzyılda Gaius Julius Sezar, Galya fethi sırasında Roma lejyonlarınınbaşındayken,askerlerininbacaklarınısoğukhavadan,kuzeybatıormanlarınındikenleriveçalılarındankoruyanşey,kısaaskerituniğinaltınagiydiklerihosadenilen, büzgülü kumaş veya deri pantolonlardı.Hosa sözcüğü yüzyıllarcasadece bileklere kadar uzanan büzgülü pantolon anlamında kullanılmış“hose”yedönüştü.

Zamanlabubacakçorabınınbileğekadaruzanançoraplaradikilipyenibirgiyim öğesi olarak uzun çorabımeydana getirmesimantıklı görünmektedir.Ancakböyleolmamıştı.Modernuzunçorabınöncüsünekısaçorap(sock)nede kilotlu çoraptır (hose). Daha ziyade birazdan da göreceğimiz üzereundones’tir.

UzunÇorap:

5.Yüzyıl,Roma

MS 100 itibariyle Romalıların “udo” (çoğulu “udones”) denilen kumaşçoraplarıvardı.BugiyecektenilkkezşairvenükteciM.ValeriusMartialis’inyazılarında bahsedilmektedir. Martialis udones içerisinde “ayaklar keçikılındanyapılankumaşasığınabilecekler”diyeyazmıştı.

O zamanlarudoayak ve kaval kemiğinin üzerine geçiriliyordu.YüzyıllıkbirsüreiçerisindeRomalı terzilerudo’yuçizmeleriniçinegiyi-lecekşekildetam dizin üzerine uzattılar. Çorabı çizmesiz giyen erkeklerin efemineolduklarıdüşünülürdü.Budizboyundakiudo’larkalçayıdakaplayacakkadaruzadıkça onları giyen erkeklere yönelik efemine damgası daha dakuvvetleniyordu.

Maalesef tarih erkeklere iliştirilen efeminelik aşağılamasının ne zamanve

neden ortadan kaybolduğunu kaydetmemektedir. Ancak bu yavaş yavaş,yüzyıldandahafazlabirsüreiçerisindegerçekleştiveburadaKatolikrahiplerimodayı belirleyici bir rol üstlenmiş olabilir. Dördüncü yüzyılda Kilise birpapazınayinkıyafetininbirparçasıolarakbeyazketendendiz-üstüçoraplarıbenimsedi.BeşinciyüzyılaaitkilisemozaikleriRomaİmparatorluğundahemrahipler hem de laikler arasında uzun çorapların moda olduğunugöstermektedir.

Uzunçoraplarçıkagelmiştiveerkeklertarafındangiyilmekteydi.

Sımsıkı uzun çorapların popülaritesi on birinci yüzyılda daha da arttı.Çoraplar “tayt” denilen pantolonlar haline geldi. 1066’da Fatih William,İngilizKanalı’nınkarşısınageçipİngiltere’ninNormandiyalıkralıolduğundaoveadamları İngilizAdaları’na taytıda takdimettiler.OğluWilliamRufusgünümüzdeki kilotlu çorap tasarımından pek farklı olmayan Fransız kilotluçoraplarıgiyerdi.Bunlaröylesinepahalıçoraplardıki,şiirlerekonuolurlardı.Ondördüncüyüzyılitibariyleerkektaytlarıbacağın,kalçanınvekasığınherdetayını ortaya çıkardığından kilise bu giysileri edebe aykırı bularakkınamıştı.

Venedikli bir grup asi genç ise kilotlu çorapları skandal teşkil edecekderecede uç noktaya taşıyarak aileleri ve ergenleri birbirine karşıt iki gruphalinegetirmişti.

La Compagna della Cazla, diğer deyişle Kilotlu Çorap Birliği adlı bircemiyetin erkek üyeleri kısa ceketler, tüylü şapkalar, her bacağı farklı birrenkte alacalı taytlar giyerdi. Eğlenceler, maskeli balolar, konserlerdüzenlerlerdi.Gösterişlikıyafetleribaştansonatümİtalya’dagençlerceörnekalınırdı.Döneminbir tarihçisi“Gençadamlarsaçlarınınyarısını tıraşetmeyivesıkışapkalartakmayıalışkanlıkhalinegetirdiler”diyeşikâyetetmekteydi.Ayrıcadoğrudüzgüninsanların“sımsıkıoturankilot-luçorabı”tamanlamıylayakışıksız bulduğunu ifade etmekteydi. Geoffrey Chaucer bile CanterburyHikâyeleri’nde gençlerin kıyafetlerine dair eleştirel bir yorum yapmıştı.Aslındadar, iki renklikilotluçorap, tarih-teki ilkbaşkaldırıcımodasöylemiolabilir.

Şimdiye kadar sözü edilen çoraplar papazlar, savaşçılar ve genç adamlartarafındangiyilirdi.Peki,kadınlarnezamançorapgiymeyebfaşladı?

Moda tarhiçileri bu konuda kararsızlar. Kadınların yaklaşık MS 600’denberi çorap giydiklerine inanmaktadırlar. Ancak uzun elbiseler bacaklarıgizlediğindenresimlerdeveresimlielyazmalarındaçoraplaradairvehattabiron sekizinci yüzyıl yazarının ifade ettiği gibi “kadınların bacaklarının olupolmadığına”dairdelilyetersizliğisözkonusudur.

Bir kadını çoraplar içerisinde gösteren en eski resimsel deliller arasında

kendi özel odasında yatağının ucuna oturmuş bir hanımefendinin kendisinebir çorabınıuzatanhizmetçisiyleberaber tasvir edildiği1306 tarihli, resimlibir İngiliz el yazmasıdır. Diğer çorabı ise zaten bacağındadır. Edebiyattagiysilere atıfta bulunan ilk kaynaklardan biri Canterbury Hikâyeleri’ndeChaucer, Bathlı Hatun’un “ateş kırmızısı” çoraplar giydiğindenbahsetmektedir.

Ancak yine de on altıncı yüzyıla kadar kadın çoraplarından son derecenadiren söz edilmiştir. Gerçi gizliden gizliye hayranlık duyulan kadınbacakları alenen söz edilmeyecek bir şeydi. On altıncı yüzyılda protokoleuygun bir şekilde İspanya kraliçesi için İspanya büyük elçisine İngiliz ipekçoraplarıbirhediyeolaraktakdimedildiğinde,elçibirdendoğrulupmağrurca“Çoraplarınız sizin olsun. Şunu iyi bilin ki budala beyefendi, İspanyaKraliçesininbacaklarıyoktur”diyebeyanetmiştir.

Kraliçe Elizabeth’in İngiltere’sinde kadın çorapları moda hissiyatıylaberaber tam olarak tarihe giriş yapmaktadır. Mevcut metinlerde çoraplar“kıpkırmızı” ve “mor” renklerde ve “biçkici sanatının zarif süslemeleri veolağanüstü kesikleriyle güzelleştirilmiş” olarak tarif edilmiştir. 1561’deElizabeth’in hükümdarlığının üçüncü yılında kendisine ilk ipek dokumaçorapları takdim edildi. Bu vesileyle kraliçe ömrünün geri kalan kısmındaipektenbaşkahiçbirkumaşıçorapolarakkullanmadı.

YineElizabeth’inhükümdarlığındaMuhteremPederWilliamLee1589’damakine örgüsü çoraplar için “dokuma tezgâhı”nı icat etti. Peder Leeçorapların ilk kez “tek bir iplikten arka arkaya bağlı ilmikler halindeörüldüğünü”yazdı.Aynıyılçorapendüstrisidoğdu.

NaylonÇoraplar:

15Mayıs1940,AmerikaBirleşikDevletleri

Naylon çorapların piyasaya çıkışını çevreleyen halkla ilişkiler tantanasıdolayısıylakökenlerinedairherhangibirmuammasözkonusudeğildir.Gerçibir çift çorabın “sonsuza dek dayanacağı” yönündeki eski iddiaya şüpheyleyaklaşılmışolmasılazım.

Hikâye Du Pont kimyasal şirketinin “daha önceki tekstil liflerindendayanıklılıkveelastikiyetanlamındakatkatüstün”yenibirsentetikmateryalolannaylonugeliştirdiğiniduyurduğu27Ekim1938’debaşladı.Biryandanbubuluşçorapendüstrisinin, ipekçorapüretimindekendisinidönemdönemzordurumdabırakanhamipekyetersizliğiyleartıkkarşıkarşıyakalmayacağıanlamına gelmekteydi. Ancak üreticiler bu kadar dayanıklı bir ürününendüstriyiiflasıneşiğinegetirmesindendekorkmaktaydılar.

“Mucize iplik” 1939 Dünya Fuarı’nda sergilenirken Amerika çapında

kadınlar yeni naylon çorapları sabırsızlıkla beklemekteydiler. Deneyenlerinçorapların“saatlercedayanabileninanılmazbirperformansasahip”olduğunadairsözleritekrartekraralıntılanıyordu.

Du Pont, şirketin şartnamesine göre örmeyi kabul eden seçilmiş çorapimalatçılarına makaralarca naylon iplik gönderdi. İmalathaneler de naylonçoraplarıbelirlimağazalarapaylaştırdı.Ancakhiçbiri“NaylonGünü”olarakkararlaştırılan1940yılının15Mayıs’ındanöncesatılmayacaktı.

Ülkenin her yerinde giderek tırmanan histeri Mayıs ortasındaki o sabaherkendenpatlayıverdi.Gazetelertarihtekihiçbirtüketimmalınınülkeçapındaböylesinebirkargaşayaratmadığınıyazdılar.Kadınlardahakapılaraçılmadansaatler öncesinde kuyruklara girmişlerdi. Stokta sınırlı miktar çorapbulunduğundançorapreyonlardaizdihamçıkmıştı.Aynıyılınsonuitibariyleüçmilyondüzineçorapsatılmıştıvedahafazlaçorapmevcutolsaydıosayıçokdahafazlaolabilirdi.

İlkbaşlardamucizenaylonlarneredeysehiçbozulmazgibiydi.Nazik ipekçoraplarla karşılaştırıldığında bu kesinlikle doğruydu. Ayrıca bunun doğruolmasınındiğerbirsebebi,naylonunazbulunmasındandolayıkadınlarınipekçoraplarınagösterdiklerindendahafazlaözenibuzorluklaalabildikleriçorabagöstermeleriydi.

Dikkatçekecekderecedekısabirsüreiçerisindeipekçoraplarhemenhemenkullanılmazhalegeldi.Naylonçoraplaradasadece“naylon”deniroldu.Nede olsa kadınların bacakları vardı ve bu bacaklar tarihte hiçbir zamanböylesinealenensergilenmemişvebuderecehayranlıkuyandırmamıştı.

12.BölümBüfede(FastFood)

PatatesCipsi:

1853,SaratogaSprings,NewYork

Birdünyayiyeceğiolarakpatates insan tüketimindepirinçten sonra ikincisıradadır.İnce,tuzlu,gevrekpatatescipsiFransızusulüpatateskızartmasınınüzerinde tekbiradamınyaptığıdeğişiklikleNewEngland’daortayaçıktıveanidengelenbiraşçılıkesininindeğil,birhoşnutsuzlukkrizinineseriydi.

1853yazındaAmerikalıyerliGeorgeCrumNewYork’unSaratogaSpringsşehrinde şık bir tatil tesisine aşçıbaşı olarak alındı. Moon Lake LodgeRestoranının menüsünde, 1700’lerde Fransa’da popüler hale gelen veFransa’da büyükelçiyken Thomas Jefferson’ın çok hoşuna giden Fransızusulü standart, kalın dilimlenmiş patates kızartması yer almaktaydı. Ta ozamandan Jefferson tarifi alıp beraberinde Amerika’ya getirdi veMonticello’damisafirlerinepatateskızartması ikramlarındabulundu.Patateskızartmasıpopülerveciddibirakşamyemeğiydi.

MoonLake’debirkonukşefCrum’unpatateskızartmasınıhoşlanmayacağıderecede kalın buldu ve siparişi geri çevirdi. Crum bu sefer daha incedilimlenmişbaşkabirpartipapateskızarttı; ancakbudabeğenilmedi.Sabrıiyice taşan Crum çatalın bile geçemeyeceği incelikte ve gevreklikte yinebaşkabirpartipatateskızartıpkonuğukızdırmayakararverdi.

Ancak planı geri tepti. Konuk kararmış, kâğıt kadar ince patateslerkarşısındaadetamestolmuştu.DiğermüşterilerdeSaratogaCipsiadıaltındabir özel ürün olarakmenüye dahil edilenCrum’ın patates cipsinden siparişetmeyebaşladı.ÇokgeçmedendeilkbaştayerelsonradatümNewEnglandbölgesinde olmak üzere paketlenip satılmaktaydılar. En nihayetinde Crum,cipsiniönplanaçıkardığıkendi restoranınıaçtı.Osıralardapatatesler sıkıcıbirşekildeellesoyulupdoğranıyordu.1920’lerdepatatessoyacağınınortayaçıkması,patatescipslerininküçükbirözelürünöğesinden,çoksatanbiraburcuburadönüşmesinezeminhazırladı.

Yıllar sonra patates cipsi büyük ölçüde Kuzey’e özgü bir akşam yemeğioluverdi. 1920’lerde gezgin satıcı Herman Lay, Güney’de Atlanta’danTennessee’ye yiyeceğin popülerleşmesini sağladı. Lay, patates cipsiniarabasının bagajından Güney’deki bakkalara satmakta; ince, tuzlu çerezleeşanlamlıhâlegelecekbir işin tohumlarını ekmekteydi.Lay’inpatates cipsibaşarılıbirşekildepazarlananilkulusalmarkaolduve1961’deHermanLayürün serisini daha da arttırmak için şirketini Frito Mısır Cipsi gibi abur

cuburlarınDallasmerkezliüreticisiFritoilebirleştirdi.

GünümüzdeAmerikalılardünyadadiğerinsanlardandahafazlapatatescipsi(veFritolar ve patates kızartması) tüketmektedir; bu daNewEnglandlılarıngeneldepatatesleriyemolarakdomuzlaraverdikleriveyumrukökyemeninkişinin ömrünü kısalttığına inandıkları koloni döneminin tam aksiniteliğindedir. Zira söz konusu inanç, bugün kalp ve yüksek tansiyonun dasorumlusu kabul edilen tuza bulanmış patateslerin yağda kızartılmasındandeğil; daha ziyade katkısız saf patatesin, ömrü kısalttığı düşünülendavranışlara meyledici bir afrodizyak içerdiğinin farzedilmesindenkaynaklanmaktaydı. Tabii patatesler hiçbir afrodizyak içermemektedir; öteyandanpatates cipsleri çoğunlukla tutkuyla tüketilmektevebazılarınca seksgibitatminediciolduğuyönündereklamıyapılmaktadır.

Pretzel:

MS610,Kuzeyİtalya

Çapraz olarak şekillendirilmiş pretzel, dualarını ezberlemeye teşvik etmeamacıyla çocukları bunlarla ödüllendiren İtalyan bir Ortaçağ keşişinineseridir. Ürününe şeklini verirken çocukların dua ederken kavuşturduklarıkollarından esinlenmişti. Popüler folklorün sunduğu bu köken pretzelinkarşılığıorijinalLatinceve İtalyanca sözcüklerlededesteklenmektedir: ziraLatince pretiole “küçük hediye”; İtalyanca bracciatelli ise “küçük kollar”anlamına gelmektedir. Dolayısıyla pretzeller dua eden kollar biçimindehediyelerdi.

Resim ve edebiyatta olduğu gibi mevcut tarfilerde de çok sayıda bahsigeçen pretzelin Ortaçağ’da yaygın olarak sevildiğini, her zaman sert vegevrek olacak derecede pişirilmeyip çoğunluklukla çiğnenerek yendiğinibiliriz. Islak, yumuşak bir pretzel tarifi on üçüncü yüzyılda İtalya’danAlmanya’ya gitmişti. Orada pişirilmiş yiyeceğe ilk olarak Eski YüksekAlmanca’da bretzitella, sonra pretzelin doğrudan türemiş olduğu brezeldenmekteydi.

Pretzelsavaştarihinderoloynamışazyiyecektenbiridir.Onaltıncıyüzyılınbaşlarında Türk-Mongol İmparatoru Babür’ün komutasında Asya ordularıHindistan’a ve Avrupa’nın bazı bölgelerine akın etmişlerdi. TürkkuvvetlerininbirdalgasıViyana’yıçevreleyenyüksektaşduvarlarınmeydanagetirdiği bir direnişle karşılaştı. Birkaç başarısız tırmanma girişimininardından Türkler duvarın altından gizlice bir tünel açmayı planladılar veyakalanmamakiçingeceleyinkazdılar.

Ancak Türk generaller özel ürünlerinin tazeliğini garantilemek içingeceyarısından gün ağarana kadar pretzel pişirmekle uğraşan Viyanalıpretzelcıların çalışma saatlerinden haberleri yoktu. Bodrum katlarındaki

mutfaklarındaçalışanbirgrup fırıncı şüphelikazı sesleriniduymuşve şehirbelediyesineuyarıdabulunmuşlardı.Bölgeaskerideişgaliengelledi.Viyanalıpretzelfırıncıları,buzaferdekikatkılarındandolayıbugünhâlâfırıncılarınbiramblemiolanpretzellibirresmiarmaylaonurlandırıldılar.

PatlamışMısır:

MÖ3000,Amerika

Mısır patlatma sanatı en azından beş bin yıllıktır ve Amerikalı yerlilercemükemmelleştirilmiştir.Tatlımısır(hemenyemekiçin),yemmısırı(sığırlarıbeslemekiçin)vepatlatmakiçinyeterlimiktardasu içerenKızılderilimısırıarasındakifarkıaçıkçakavramaktaydılar.

Patlamış mısır bir Kızılderili yiyeceğiydi ve Yeni Dünya’nın ilk kâşifleriiçin bir yenilikti. Columbus ve adamları Batı Hint Adaları yerlilerindenpatlamış mısır kolyeleri satın almışlardı. 1510’larda Hernando Cortés’inbugününMeksika’sınınbulunduğubölgeyi işgalettiğindeCortés,Azteklerindini törenlerde ipe dizilmiş patlamış mısırları muska olarak taktıklarınıkeşfetmişti. Söz konusu yiyeceğin yansımalı İngilizce karşılığı “popcorn”,Orta İngilizce’den bir sözcük olan “patlama sesi” anlamındaki poppe’dentüremiştir.

Kızılderililer yüksek derecede nemli mısırı patlatmak üzere üç yöntemgeliştirdiler. Mısır başağını şişe geçirip ateşin üzerinde kavurup alevlerdenkurtulmuşpatlamışçekirdekleritoplayabilirlerdi.Alternatifolarakçekirdeklerkoçandan kazınıp doğrudan alçak ateşin içerisine atılırdı; yine ateştenkurtulup dışarı zıplayanlar yenirdi. Üçüncü yöntem ise daha karmaşıktı.İçerisinde iri taneli kum yer alan, derin olmayan toprak bir pişirme kabıısıtılırdı ve kum yüksek ısıya ulaştığında mısır çekirdekleri içerisinekarışıtırılırdı;pişenlerpatlayarakkumunüstüneçıkardı.

SöylenceyegörePlymouthHacıları1621’dekiilkŞükranGünüyemeğindepatlamışmısırdayemişlerdi.WampanoakkabilesininreisiMassasoit’inçeşitçeşityiyeceklertaşıyandoksansavaşçısıylaberaberçıkageldiğibilinmektedir.Massasoit’in erkek kardeşi Quadequina geyik derisi çantalarda öncedenpatlatılmışmısırlardangetirdiğisanılmaktadır.

Mısır patlatma 1880’lerde özel olarak tasarlanmış ev ve dükkân mısırpatlatmamakineleriylebasithalegeldi.Ancakodönemdemısıryalnızcaçokbüyük miktarlarda ve çoğunlukla da koçanlı satın alınabiliyordu. Örneğin1897 tarihli Sears, Roebuck kataloğunda bir dolara on bir kiloluk koçanlı,patlayanmısır reklamıyeralmaktaydı.Toptanpatlayanmısıralmanınsebepolduğu problem istiflemenin çekirdeklerin öz suyunu kurutmasıydı.Günümüzde gıda bilimciler, içsel nem yaklaşık yüzde 12 oranının altınaindiğinde çekirdeklerin kısmen açıldığını veyahut da hiç açılmadığını

bilmektedirler. On dokuzuncu yüzyılda “kız kurusu” adı altında sövülmüş,patlamayıp da kömürleşen çekirdeklere şimdilerde “kör mermi (duds)”denmektedir.

İlk elektriklimısır patlatıcı 1907’deAmerika’da ortaya çıktı. O zamanlarelektrikli aletler yeni ve çoğunlukla kocamandılar; her zaman da güvenlideğildiler. Mısır patlatıcıya dair bir dergi reklamı anlamlı bir şekilde sözkonusuikikusuradaişaretetmekteydi:“Bütünelektriklievaletleriiçerisindeyeni mısır patlatıcı en zarifi” ve “çocuklar en ufak bir tehlike veya zararolmaksızınbütüngünmasadamısırpatlatabilirler.”

ElektriklimısırpatlatmamakinelerininçıkmasıveBüyükBuhranboyuncapatlamış mısırın ailelerin yemek bütçesine çok uygun olması yiyeceğinpopülerliğini arttırdı. Öte yandan patlamış mısırın büyük bir ticaretedönüşmesi asıl sinema lobilerinde gerçekleşti. 1947 itibariyle Amerikantiyatrolarının yüzde 85’i bu abur cuburu satmaktaydı ve Ortabatı tarımarazisinin300,000hektarınaheryılKızılderilipatlayanmısırıekilmekteydi.

1950’lerde devreye televizyonun da girmesi Amerikalıların programaralarındamutfaktapatlatmaküzeremısırayöneliktaleplerinidahadaarttırdı.Beş yıl sonrasında yapılmış bir ankette her üç televizyon izleyicisindenikisinin haftada dört gece patlamış mısır yediği açığa çıkarıldı. Gerçi hermarkanın kalitesi aynı değildi; bazılarından sinir bozucu bir miktarda “körmermi” çıkıyordu.Yüksek-kalite patlamışmısır arayışı PudrueÜniversitesitarımbilimimezunuOrville Redenbacher’i Kızılderili cinsmısırlarının yenimelezlerinidenemeyesevketti.

Tarım ekonomisi ve bilimi, agronomi 1950’ler itibariyle bir öğrenim dalıolarakkurulmuşveAmerika’nıntarımarazilerininidaresiningeliştirilmesindekatkıdabulunmuştu.1952’deRedenbacherveüniversitedenarkadaşıCharlesBowman çekirdekleri nadiren patlamayan ve patladığında da daha büyük,dahakabarık lokmalarmeydanagetirenbirmısırürettiler.AncakbukalitelimelezoldukçapahalıydıveRedenbacher’inyanaştığıpatlamışmısırşirketleriaburcuburlarındahadüşükfiyatlıolmasıgerektiğineinandıklarındanürününüsatmayı reddetti. Patlamış mısır sevdalılarının en az kendisi kadar “körmermiler”’den nefret ettiğine kanaat getiren Redenbacher, mısırınıpaketlemeye ve perekende satış yapan bakkalara satmaya başladı. Kalitesifiyatına değiyordu, zira yılda yaklaşık doksan milyon kilosunun elekriklimakinelerde,şöminelerdeveocaküstlerindepatlatıldığı;Amerika’nıneniyisatanpatlamışmısırıhalinegeldi.

YerFıstığı:

1800’ler,AmerikaBirleşikDevletleri

Bir bitki olarak yer fıstığı tarih öncesine dayanır; bir çerez olarak ise

oldukçamoderndir.Yumru (yerüstünde ağaçlardabüyüyen)bir fıstıkdeğil,dahaziyadefasulyefamilyasındanibaklalarıyeraltındabüyüyenbirbaklagilçeşididir.

Güney Amerika’nın yerlisi yer fıstığı bitkileri, Columbus daha gelmedenyüzyıllar öncesinde Brezilya’dan Kuzey Amerika’ya -bugünkü Virginia’ya-getirildi. Güneydoğu boyunca esas olarak domuzları, tavukları ve hindileribeslemekiçinyetiştirildiler.SadecefakirGüneyliailelerveköleleryaygınbirşekilde Bantuca nguba kelimesinden türetilmiş “goobers” diye bilinen yerfıstığıyerlerdi.1850’leritibariyle“goober”aynızamandaaşağılamamaksatlıVirginia, Alabama veya Georgia’dan taşralıları niteleyen bir ifade olarakkullanılmaktaydı.GeorgiaeyaletidemüthişderecedeyetiştirilenyerfıstıklarıdolayısıylaGoobereyaletiisminialmıştı.ÖteyandanAmerikanİçSavaşı’nakadarKuzeylileryerfıstığınıntadınıbilmedi.

1860’larda Birlik orduları Güneyde birleştiklerinde binlerce aç askerkendilerini memnnuyetle aşina olmadıkları bir asmadan bezelyebüyüklüğünde yeni bir çeşit fasulye yerken buldular.Askerler üzerinde sarıçiçeklervekolaykırılantohumzarflarıtaşıyanArachishypogaeaadlıasmayıberaberlerinde evlerine götürdüler; ancak Kuzey’de yer fıstığı ilginç biryiyecektenötesihalinegeldi.1880’lerdeşovmenP.T.Barnumgösterilerindeyer fıstıklarını beş sentlik keselerde pazarlamaya başladı ve sirklerAmerikalılarda bir alışkanlık yaratırken aynı şekilde yer fıstıkları da birbağımlılık meydana getirmişti. Patlamış mısır tam bir sinema abur cuburuolmuşkenyerfıstıklarıdasirkdeneyimininbirparçasıhalinegeldi.

Bir kelime ve bir yiyecek olarak yer fıstığı hayatlarımıza başka başkayollardan giriverdi. 1880’ler ve 1890’lardaki halk organizasyonlarında üstükapalıbir sözolarak“yer fıstığıgalerisi” sirklerde, tiyatrolardave fuarlardazencileriçinayrılmışuzaktakalankoltuklaraişaretetmekiçinkullanılıyordu.Bu tabir 1940’larda çocuklar için bir kapalı tribün niteliğide olantelevizyondaki Howdy Doody şovda da tekrarlanana kadar geniş çaptabenimsenmemişti.DiğeryandanfıstıkezmesiStLouislibirdoktorunbuluşuolan1890’larınbir“doğalbesini”ydi.

Yer fıstıkları Çin’e 1889’da insanları dinlerine çekme çabalarınıkuvvetlendirmek için yanlarında sandıklar dolusu fasulye taşıyanAmerikanmisyonerlerincetakdimedildi.HıristiyanvaftizineboyuneğenherÇinliçift,birkilogibiufakbirmiktaryerfıstığıylaödüllendiriliyordu.Öteyandanyerfısıtığına dair bu çağrışım 1830’ların Güney Amerika’sına dayanmaktadır;zira o zamanlar zenciler tam anlamıyla yer fıstığı karşılığındaçalışmaktaydılar. Çin’e takdim edilir edilmez bu yeni lezzet her bölgedeyetiştirilmeye başlandı ve yer fıstığı yeni yüzyılın başında gelenekselOryantelmutfağınailâveedilmişbirAmerikansüsüniteliğinebüründü.

O sıralarda iki genç İtalyan, Amerika’ya göç edip fasulyeyi besleyici biraburcuburolarakpopülerleştirenyerfıstığıimparatorluğunukurdu.

FındıkAğaçları(Filberts)

Huşağacı familyasınınesasyemişlerinin tadını,onları tazevekurutulmuşolarakyiyenRomalılarçıkarırdı.Kökenbilimcilertatlıyemişin684’deölenveaynızamandabayramgünüyemişhasadınınolduğu20AğustosadüşenAzizPhilibert adlı bir Fransız başrahibe atfen eski Hıristiyanlarcaisimlendirildiğine inanmaktadırlar. Yiyeceğe karşılık gelen Normandiya’yaözgü eski bir ifade noix de filbert veyahut “Philibert’in yemişi” idi.Geleneksel olarak Britanyalılar fındıkları incirlerle, Çinliler çayla yerlerdi.Amerikalılar ise çoktandır fındıkları kutularda diğer yemişlerle karıştırmışvaziyetteydiler.

Cevizler

Cevizin tarihi iki loblu tohumun nadiren mevcut olduğu ve para yerinegeçecekderecededeğergördüğüPersİmparatorluğunakadargerigitmektedir.Ceviz yetiştiriciliği Perslerden Kartaca’ya, Kartaca’dan Roma’ya ve dahasonratümAvrupa’danYeniDünya’yakadarizlenebilir.

Juglanscinsindenağacınbirürünüolancevizinİngilizcekarşılığı“walnut”kelimesi bir Ortaçağ İngiliz aşağılama ifadesinden türedi. İngilizlerkendilerine yabancı şeylere ve insanlara çoğunlukla “Galli” derlerdi. İlkcevizler Adalar’a geldiğindewealh hnutu diğer deyişe “Galli yemişi” diyeadlnadırılmışlardı.BudaOrtaİngilizce’dewalnot’adönüştü.

Amerika’da cevize,Kızılderililerve eskikolonicilerce çokdeğerverilirdi.Cevizlerhasattanfazlasıylaartakaldığızamandomuzlariçinyemvazifesidegörüyordu. Günümüzde Amerika Birleşik Devletleri dünyanın başta gelencevizüreticisidir.OnuFransa,İtalyaveÇintakipetmektedir.

Badem

İncil’debahsi geçen iki yemiştenbiri (diğeri şam fıstığı) olanbadem tatlıkokulu yağının eski vücut nemlendiricilerinde, saç kremlerinde veparfümlerde kullanıldığı eski Mezopotamya’da yetiştirilirdi. Daha MÖ2500’debadem,Yunanistan’dabüyümekteydi.TohumlarıGirit’tekiKnossosSarayı’nda bulunmuştur. Yunanlıların tatlılarda çok tercih ettiği bademeamygdale denirdi. Romalılar ise bademe günümüzde bademcik gibi bademşeklindeherhangibirvücutyapısınınanatomik terimiolanamygdala isminivermişlerdi.

Badem dünyada en eski, en yaygın şekilde yetiştirilen ve geniş çaptakullanılan yemişlerden biridir. Amerika Birleşik Devletleri’nde ilk bademtohumlarımisyonerlerceKaliforniya’daekilmişti.Öncesinde iseMeksikave

İspanya’ya özgü ağaçlardan toplanmıştı. Ancak bu eski ağaçların çoğumisyonerlerinvazifelerisonaerdiğindeyavaşyavaşöldü.MevcutKaliforniyamahsülü 1843’te Doğu’dan getirilmiş ağaçlara dayanmaktadır. Günümüzdebu eyalette yetişen ağaçlardan toplanan badem, dünyanın diğer yerlerindeyetiştirilenağaçlarınverdiğibademlekıyaslandığındaçokdahafazladır.

ŞamFıstığı

İran ve Suriye’ye özgü açık sarı-yeşil şam fıstığı (İngilizce karşılığıPistachio iken eski İran’da pistah idi) Yakındoğu boyunca geniş çaptayetiştirilmekteydi ve MÖ sekizinci yüzyılda ağaçları Babil’in kraliyetbahçelerine dikilirdi. Taze yendiği ve Pers tatlılarında kullanıldığı gibiyemişin yağından da faydalanılırdı. Şam fıstıkları eski Roma’da lezizyiteceklerolarakyüksekfiyatlardasatılır,tatlıgibiyemeğinsonundayenirdi.Galya’da tatlıyemişlerleeşanlamlıydı.Buarada İngilizce tatlı anlamındaki“dessert” kelimesinin kökeni, sıradan yemiş servisinin olduğuna işaret eden“masayıtemizlemek”anlamındaeskiFransızcadesservirfiilidir.

SosisliSandviç:

MÖ1500,Babil

Sosisli sandvicin hikâyesi 3,500 yıl öncesinden hayvan bağırsaklarınıbaharatlı etlerle dolduran Babillilerle başlamaktadır. Farklı farklımedeniyetler de bu yemeği benimsemiş, değiştirmiş veya bağımsız olarakkendilerimeydana getirmişti. BunaYunanlılar orya derken Romalılar sosis(İngilizcekarşılığısausage)kelimesinindekökeniniteşkiledensalsusisminitakmışlardı.

Odysseia’da Homer, edebiyatta ilk kez bahsi geçen sosisi gastronomikanlamda göklere çıkarmaktaydı: “Bir adam büyük bir ateşin yanında sosisiyağvekanladoldurduğundaonubiroyanabirbuyanaçevirirvekızarmasınısabırsızlıklabekler…”

Sosisin çöküşü Roma İmparatorluğu’nunkinden önce meydana geldi.MS228’deyazılmışbilineneneskiRomayemekkitabınagöre sosisheryılŞubatın 15’inde çobanların tanrısı Lupercus’un onuruna düzenlenenLupercalia festivalinin favori yiyeceğiydi.Kutlamalar, cinselliğe adım atmatörenlerini de içermekteydi ve bazı yazarlar sosisin bir yiyecekten dahafazlasına hizmet ettiğini öne sürmektedirler. Eski Katolik KilisesininLupercalia festivalini yasadışı ilan edip sosis yemeyi günah ilan ettiğibilinmektedir. Roma’nın dördüncü yüzyıl imparatoru Büyük Konstantin deHıristiyanlığa kucak açtığında sosis tüketimini yasaklamıştı. On ikinciyüzyıldaki likör yasağında olduğu gibi Roma halkı “kaçak” sosislerinöylesinemüptelasıolmuşlardıki,Romalıyetkilileryasağıuygulayamazhalegelmişlerdi.Kaldıkiyasakdabirmüddetsonrayürürlüktenkaldırıldı.

Yayvan sosisin ince bir “hot dog”a doğru evrilmesi Ortaçağ’da başladı.Avrupa’nın çeşitli şehir devletlerinde kasap loncaları kendilerine has belirlişekillerde ve isimleri çıkış yerine işaret eden markalarda kendi ürünlerinimeydanagetirirken,bölgeselsosisformüllerindedegözlerikalıyordu.Wienerwurstdiğerdeyişle“Viyanasosisi”nihayetindeAlman-Amerikan“wiener”ve“wienie”terimlerinekaynaklıketti.

Ayırt edici ulusal özellikler yalnızca şekil ve boyutta ortaya çıkmıyordu.Akdeniz ülkeleri sıcak havalarda bozulmayacak sert, kuru sosilerdeuzmanlaşmışlardı. İskoçya’da yaygın ve bereketli bir yemek olan yulafezmesi sosisi doldurmada kullanılan en eski tahıllardan biridir; uygulamaşimdiolduğugibiozamanlardadadomuzvesığıretinidoldurmamalzemesiolarak sıklıkla ikinci plana atardı. Almanya’da sosisler kalın, yumuşak veyağlıydı. 1850’lerde “frank”in (İngilizce frank konuşma dilinde sosisanlamınagelmektedir)doğduğuyerdeAlmanya’ydı.

1852’deFrankfurt’takikasaplocalarıbaharatlanmış,islenmişveneredeysesaydam, incebir zarla sarılmışbir sosis takdimettiler.Geleneğin takipçilerikasaplar bu eserlerine kendi memleketlerine istinaden “frankfurter” isminitaktılar. Kasaplar ayrıca kendi yeni ve modern sosislerinde hafif bir kavisoluşturdular.Almanfolklorunagöreşekildekibudeğişiklik,daksundcincibirköpeğin sahibi tarafından bir kasabın tatlı dille kandırılması üzerinegerçekleşti. Meslektaşlarını daksund biçiminde sosisin Frankfurtlularınkalbinikazanacağıyönündeiknaettiğivarsayılmaktadır.

1890’ların başlarında Coney Island hanları türlü türlü sıcak yemekservislerine başlayınca Feltman’ın turta işi rekabetten zarar gördü.Arkadaşları ona sıcak sandviç satmasını tavsiye ettiler, ancak küçük turtaarabasının farklı yiyeceklere ve pişirme alet edevatına yeri yoktu. Bununyerineturtacıkendimemleketininsosisifrankfurterde,tekbirsıcaksandviçteuzmanlaşmayakararverdi.

El arabasına küçük bir kömür ızgarası yerleşteren Feltman sosisleri birtenceredehaşlıyor,gelenekselAlmansüslememalzemelerihardalve lahanaturşusuyla servis ettiği ürünlerinin “frankfurter sandviçleri” adı altındareklamını yapıyordu. Sandviçlerin tutulması, Charles Feltman’ın ConeyIsland restoranını açmasını mümkün kıldı. Feltman’ın Bira Bahçesi veeğlence yeri frankfurter ile özdeş hale geldi. İşleri giderek daha çokarttığından Feltman 1913’te Nathan Handwerker adlı bir genci rulodilimleyiciveçırakolarakhaftalığıonbirdolardanişealdı.Bugirişim,sosislisandviçinyavaşyavaşgelişentarihindeyenibirsayfaaçacaktı.

Hamburger:

Ortaçağ,Asya

Hamburgerin kökeni savaşçı Tatarlar olarak bilinen Mongol ve Türkkabileleri arasında popüler, birOrtaçağ yiyeceğine dayanır: Rus steplerindeotlayan Asya sığırlarının düşük kaliteli, sert eti daha yenilebilir vesindirilebilirhalegetirilmeküzere lime limedoğranıyordu. İsimleriniYunanmitolojisindekicehennemkuyusuTartarus’tanalanvahşiTatarlar,karşılığındakendiisimlerini,çetincevizeçatmakmanasınagelenİngilizce“catchatartar”deyimine ve günümüzde genelde Fransızca steak tartare adıyla bilinenkıyılmışçiğetyemeğitatarbifteğinevermişlerdir.

Tatar bifteği on dördüncü yüzyıl öncesinde Rus Tatarlarınca Almanya’yatakdim edilmeden önce, henüz kapari ve çiğ yumurtalı bir gurme yemeğideğildi.Almanlarkıyılmışdüşükkaliteetibölgeselbaharatlarlatatlandırdılar.Hem pişmiş hem de çiğ olarak sunulan yemek fakir sınıflar arasında birstandart haline geldi. “Hamburg bifteği” ismini ise bir liman şehri olanHamburg’danaldı.

Hamburg’a özgü ürün Almanya’yı iki yoldan terk edip vardığı yerlerdefarklıisimlervefarklıhazırlamayöntemlerikazandı.

Gittiği yerlerden biri olan İngiltere’de on dokuzuncu yüzyıl yemekrefromcusu ve doktor J. H. Salisbury yiyeceklerin sindirebilirlilikleriniarttırmakiçinyemedenöncekıyılmalarınısavunmaktaydı.Salisburyözelliklesıcak suyla yıkanmış bifteği günde üç kere yemenin sağlığa çok faydalıolduğuna inanmaktaydı. Dolayısıyla kalitesine bakmaksızın biftek doktorunmeraklı takipçileri tarafındankıymahalinegetirildivesandviçtenziyadebirtabaktaservisedilenHamburgbifteğiSalisburybifteği’nedönüşüverdi.

1880’lerde Hamburg bifteği Alman göçmenlerinin oluşturduğu dalgaylaAmerika’ya ulaştı. Burada ismi “Hamburger bifteği” veyahut yalnızca“hamburger”di.Buyassıköftenin tamolaraknezamanvenedensandiviçiniçine girdiği ise bilinmemektedir. 1904 St. Louis Dünya Fuarı’nda ikramedildiğinde zaten ismi “Hamburg”a kısaltılmış bir sandviçti.McDonald’s’ınaltın sarısı kemeri Hamburgerin kutsal mekânına açılan bir kapıyadönüşmedenotuzyılkadaröncesindeWhiteCastle restoranzinciribuTatarmirasınıpopülerleştirmişti.

Sandviç:

1760,İngiltere

Sandviç Adaları (şimdiki Hawaii Adaları) gibi sandviçin kendisine demeşhur on sekizinci yüzyıl kumarbazı, Sandwich’in dördüncü kontu veAmerikan Devrimi sırasında birinci deniz lordu İngiliz John Montagu’nunismiverilmişti.

Montagu’nun görev süresinin ayırt edici özellikleri yolsuzluk, rüşvet ve

kötü idareydi;kendiözelhayatıdaörnekteşkiledecekderecedemükemmelsayılmazdı.EvliolmasınarağmenaynızamandadörtçocuğununannesiolanMargaretReay’imetresiolaraktutmaktaydı.YüksekaskerirütbesinedeniyleİngilizkâşifKaptanJamesCookHawaiiTakımadalarınıkeşfettiğindeadalarkontunonurunaadlandırıldı.

Islah olmaz bir kumarbaz olanMontagu yemek için bile kumarmasasınıterk etmeye yanaşmazdı. Kırk dört yaşında olduğu 1762’de İngiltere’nindışişleri bakanıyken tam tamına yirmi dört saatini kumarda geçirirdi. Busırada kendisine ekmeğin arasına dilimlenmiş etlerin ve peynirlerin servisedilmesiniemrediyordu.Böyleliklebirelindeyemeğiniyerkendiğeriyleoyunoynayabilmesinisağlayanbuyemekbirsüreliğinekontunbirkumarmarkasıişlevini gördü ve bumeşhur hadise de onun “sandviç” ismiyle tanınmasınavesileoldu.

Mantagu’nun sandviçi, ekmek dilimleri arasında servis edilen ilk yemekdeğildi. Hıristiyanlık öncesi dönemde Romalılar offula dedikleri sandvicebenzeyen hafif bir yemeğin öğün aralarında tadını çıkarırlardı. BelkiRomalıların yemeği ekmek dilimleri arasında yemesi pek şaşırtıcı değildir;ziraRomalılarantikdünyanınustaekmekfırıncılarıydı.YaklaşıkyarımkilogelenRoma’yaözgübirsomunekmeğetepecikşekliverilirveikifarklıyollapişirilirdi: “tavaekmeği”yanipanisartopiciusolarakveya toprakbirkabıniçerisinde fırına verilen “tencere ekmeği” panis testustis olarak.MÖ ikinciyüzyıldaki tarihçiler Romalı kadınların fırınlardan şikâyetçi olduklarını veekmekpişirmeişiniazatedilmişkölelerebıraktıklarınıgözlemlemişlerdi.

Ekmek ise MÖ 2600 dolaylarında Mısırlılar’ın arasından çıktı. Fırıncılarönemli bir keşifte bulunmuşlardı. Un çorbası denenun ve su tarifini hemenfırınlamadıklarında, daha ziyade başlangıçta mayalanmya bıraktıklarındameydana gelen ürün daha kabarık ve daha hafif bir ekmekti. MayalanmakeşfiyleMısırlı fırıncılar kabiliyetlerini içlerine tam buğday ve ekşimayalıekmeklerin de dâhil olduğu elliden fazla farklı somun ekmek üretecekderecedegeliştirdiler.

Yüzyıllar sonra ise Vestfalyalı Almanlar ekşi mayalı bir çavdar ekmeğimeydanagetireceklerveonaaşağılamamaksatlı“gazçıkarmak”anlamındakipumpern ve “şeytan, yaşlı Nick (Felemenk kökeni Nikken kelimesidir)”deyişine atıflaNickel kelimesini birleştirerek oluşturdukları “pumpernickel”(çavdar ekmeği) ismini vereceklerdi. “Pumpernickel”in ilk basılı örneği1756’daNugent isimli gezgin bir yazar tarafından kaleme alınmışAlmanyaGezisi’ndeçıktı.YazarVesfalyasomununun“unuelektengeçirmediklerindenkendi türününenkabası, iyipişmemişvekömürgibi simsiyah”olduğundanbahsetmişti. Ekşi mayalı çavdar ekmeğinin sindirilmesi o kadar zordu kiŞeytanınbilegazkaçırmasınayolaçabileceğisöyleniyordu.

Ketçap:

MÖ300,Roma

Ketçabıtamanlamıylabirdomatesbazlısosolarakdüşünsekdeyüzyıllarcaketçapherhangibirpürekıvamlı, çeşnili sosolarak tanımlanmaktaydı.Aynızamanda uygarlığın en eski soslarından biriydi. İlk olarak MÖ 300’deRomalılarcahazırlananliquamenisimliketçapsirke,yağ,bibervekurutulmuşhamsi macunundan meydana geliyordu. Romalılar sosu balığın ve kuşlarınlezzetiniarttırmakiçinkullanıyorlardıvebazıkasabalarsosimalathaneleriylenam salmıştı. Öte yandan Pompeii’nin kalıntıları arasında üstlerindeki yazı“Süzülmüş en iyi liquamen. Umbricus Agathopus’un fabrikasından” diyetercümeedilenküçükkavanozlarbulundu.

Roma püresinin kaydedilmiş en eski “ketçap” olmasına rağmen moderntarifimizin doğrudan öncüsü değildir. 1690’da Çinliler de balık ve kuş içinkeskin kokulu bir sos geliştirmişlerdi. Tuzlanmış balık, su kabuklusu vebaharatlardanmeydanagelensalamurayake-tsiapdenmekteydivepopülerliğitümMalayatakımadalarıboyuncayayıldığındaismidekechap’adönüştü.

OnsekizinciyüzyılınbaşlarındaİngilizdenizcilerSingapurveMalezya’nınyerlilerinin kechap kullandıklarını keşfettiler ve pürenin numunelerindenkendi memleketlerine getirdiler. İngiliz şefler sosu kopyalamaya teşebbüsettiler, ancak Doğu’ya özgü baharatları bilmediklerinden mantar, ceviz vesalatalıklarla sosu kurtarmaya çalıştılar. Yanlış bir şekilde “ketchup” diyeyazılanpüreİngilziler’infavorisihalinegeldi;1748tarihlibirBayanHarrisontarafındanyazılmışEvİdarecisininCepKitabıadıaltındapopülerbiryemekkitabında ev kadını “hiçbir zaman sossuz kalmama” yönünde uyarılıyordu.İngiltere’desosokadarpopülerdikiCharlesDickens’ınBarnabyRudgeadlıkitabında “bol bol ketçaba bulanmış kuzu pirzolaları” karşısında ağzınınsularıakıyordu.LordByroniseşiiri“Beppo”dapüreyigöklereçıkarıyordu.

Peki,nedenvenezamandomateslerketçabadâhilolmuştu?

1790dolaylarında,NewEngland’da.

Bundan daha önce olamaz, çünkü öncesinde koloniciler öldürücü köpeküzümü ve güzelavrat otunun botanik akrabası domatesin de zehirliolabileceğinden şüphe etmekteydiler. Öte yandan Aztekler tamatl dedikleridomatesten(teknikolarakbirmeyve)yetiştirmekteydiler. İspanyollar tomateadınıverdikleribuüründenyanlarınaörnekleralmışlardı.Eskibitkibilimcilerdoğrubirbiçimdedomatesin,içindebazızehirlibitkilerindeyeraldığı(amaayrıcapatatesvepatlıcan)Solanaceafamilyasınamensupolduğununfarkınavardılar. İtalyanlar sonradan mutfaklarının vazgeçilmez bir parçası halinegetirecekleri domatese “sağlıksız elma” anlamında mala insana derlerdi.Yemek otoriteleri bitkinin aşinası olmayan çoğu toplumun büyük kırmızı

meyveleri yerine zehirli olan yapraklarını yemiş oldukları sonucunavarmaktadırlar.

Amerika’da, Amerika Birleşik Devletleri’nde ilk domates yetiştirenlerdenolanThomasJefferson’ınınmeyveyiaklayıpmeşrulaştırdığınainanılmaktadır.“Tomato catsup (domates ketçabı)”un ilk tariflerinden biri 1792’deRichardBiggs’in kaleme aldığı Yeni Yemek Pişirme Sanatı adlı kitapta çıktı.Domatesinveketçabınbenimsenmesiyavaşyavaşgerçekleşsede1800’lerinortaları itibariyle meyve ve püresi mutfağın başlıca öğesi haline gelmişti.GününpopüleryemekkitaplarındanIsabellaBeeton’ınEvİdaresiKitabı,evkadınlarına “Lezzet veren malzeme deneyimli bir aşçı için en yararlısoslardan biridir ve hazırlanmasında zahmetten kaçınılmamalı” diye tavsiyeetmekteydi.

Ancak ev yapımı ketçap çok fazla zaman almaktaydı. Domatesler yarıyarıya pişecek kadar haşlanmalı ve soyulmalıydı; püre devamlı olarakkarıştırılmalıydı.Dolayısıyla1876’daevkadınlarınınAlmanasıllıAmerikalışefveişadamıHenryHeinz’ınfabrikasındanAmerika’nınilkseriüretilmiş,şişelenmişketçabınıalmayacanatmalarıpekşaşırtıcı sayılmaz.“Annemveevlerdekidiğerkadınlar içinmutlubir ferahlık”diye tanıtımıyapılanHeinzTomato Catsup geniş tabanlı, ince boyunlu, mantar tıpalı şişesiyle çabucakbaşarı yakaladı ve hem şişenin tasarımı hem de püre yüzyıldan fazla birsüredirneredeysehiçbirdeğişimeuğramamıştır.

Mayonez

Çiğyumurtaakıvezeytinyağındanyapılanbir İspanyolsosu,onsekizinciyüzyıldanberiBalearikAdaları’ndanbiriolanMinorka’dapopülerdi.KomşuMayorkamisafirettiğibesteciFrédérickChopinsayesindeünkazanacakkenMinorkaAvrupa’da,numunesiadanınönemlilimanıMahón’danFransızdükRicheliuetarafındanalınansosuylatanınacaktı.

Richeliue Fransa’ya mütavazi bir şekilde “Mahón sosu” diye etiketlediğitarifle döndü. Fransız şeflerinin en iyi etler için ayrılmış yüksek kalite sosolarak benimsediği sosun ismi mahonnaise’ye dönüştürüldü. 1800’lerde“mayonez”Amerika’yageldiğindebileonahazırlanmasızor,lezizbirFransızbuluşugözüylebakılıyordu.

İkigelişmeüstünniteliklisosupopülerbirsandviçmalzemesinedoğrubirdeğişime uğrattı: hazırlanmasını kolay hale getiren elektrikli blenderin veşişelenmiş ucuz mayonezlerin ortaya çıkması. Manhatton’daki birşarküterininsahibiAlmanyadoğumluRichardHellmanöncedenkarıştırılmış,kalitelibirmayonezmarkasınayönelikbirpazarınmevcutolduğunufarkettive 1912’de yaklaşık yarım kiloluk tahta “teknelerde” kendi mayonezinisatmayabaşladı.Biryılsonraürününübüyükcamkavonozlarakoydu.Sosun,

giderek sandviçlere ve hamburgerlere sürülen sıradan bir malzeme halinegelmesiyle; eski üstün nitelikli, egzotik Mahón sosu ışıltısını kaybetmeyebaşlaması,ironikolduğukadaranlaşılırdırda.

Makarna:

MÖ1000,Çin

Tarihegeçen şekliylePolokardeşlerNiccolo,MaffeoveMaffeo’nunoğluMarco,yaklaşıkolarakonüçüncüyüzyılınsonundaÇin’denÇin’eözgüerişteyemeği tarifleriyleberaberdöndüler.Öteyandan1343itibariylemakarnanınspagetti benzeri erişte ve şalgam şeklinde ravioli formlarında İtalya’datüketildiği kesin olarak bilinmektedir. 1343’te Boccacio’nun Decameron’ubasılmıştı. Bir salgın esnasında on günlük zamanı (dolayısıyla İtalyancaDecamerone ismi “on gün” anlamındadır) geçirmek için bir grupFloransalının anlattığı varsayılan yüz tane hayal ürünü hikâyedenmeydanagelen kitap sadece bu iki yemekten değil, aynı zamanda bir sos ve peynirsüslemesinden de bahsediyor. “Sosisleri asmalarla bağladıkları Bengodidenilen bir bölgede adamların üzerinde bütün gün spagetti ve ravioliyaptıkları ve kısırlaştırılmış horoz etinin sosuyla yedikleri rendelenmişparmesanpeynirindenbirdağmevcuttur.”

Yüzyıllarca makarnanın her çeşidi büyük bir emekle yuvarlandı, ellekesildi;budaonunbugünkügibisıradanbiryemekhalinegelmesiniönledi.Spagetti makarnası büyük çapta ilk kez 1800’de Napoli’de vidalı preslerinyardımıylaüretildi.Uzunipmakarnalargüneştekurumalarıiçindışarıasılırdı.1830’akadarhamurelleyoğruldu;1830’daisemekanikbiryoğurmateknesiicatedildivebaştansonatümİtalya’dabenimsendi.

Şişelenmiş spagetti ve konservelenmiş ravioli New York’ta aşçı olarakçalışan İtalyan asıllı Hector Boiardi’nin buluşu olarak Amerika’da ortayaçıktı. Amerikalıların İtalyan yemeklerini yeterince tanımadıklarına inananBoiardiderhalbununlailgilibirşeyyapmayakararverdi.

1920’lerdeManhattan’ın Plaza Otelinin şef aşçısı olan Boiardi bir on yılsonra isim olarak kendi soyadının Boy-ar-dee diye hecelere ayrılmış hâliniseçip kendi meşhur yemeklerini kavanozlamaya başladı. Pratik makarnayemekleri,A&PyemekzincirininyöneticilerindenJohnHartford’ındikkatiniçekti ve çok geçmeden şef Boiardi’nin yemekleri bütün Amerika BirleşikDevletleriboyuncabakkalraflarındakiyerinialdı.

Krep:

MÖ2600,Mısır

Düz, sıcak bir taşın üzerinde pişirilen buğday unlu krep Mısırlılar’ınbildikleri bir yiyecekti ve mayasız ekmekten pek bir farkı yoktu. Gerçek

anlamdafırınlamanınortayaçıkmasındanöncekreplerveekmekler,yapışkanun bulamacının düz yapraklar halinde ocağın üzerinde pişirilmesindenibaretti.

MayalamanınMÖ2600dolaylarındakeşfedilmesi,Mısırlarınbazıörneklerigünümüze kadar kalmış fırını icat etmelerine zemin hazırladı. Nil’inçamurundanmeydanagetirdiklerifırın,kesikbirkonibiçimindeyukarıdoğrusivriliyor ve içerisi yatay raflarla bölünüyordu. O dönemde ekmek, fırınıniçerisinde pişirilen ve kabaran mayalı bir un bulamacı hâline geldi. Öteyandanyassıbirocağınüzerindeısıtılanveyakızartılanunbulamacıkrebintakendisiydi.Gerçikrepdahayüzyıllarcatavadapişirilmeyecekti.

KrepMS461’deBüyükPerhiz’degünah çıkartma törenlerininönemli birparçası oluverdi.Günah çıkartmaher yıl kutsalBüyükPerhiz döneminebirhazırlıkadıaltındaöncekiyılıngünahlarınayönelikitirafvekefaretpratiğininicra edilmesiydi. Pazar, Pazartesi ve Günah Çıkartma Salısından (MardiGras’ınkökeni-gerçekanlamı “şişkoSalı”dır -BüyükPerhizin arifegünü)meydanagelenüçgünlükperiyotApurkurya(Shrovetide, tamanlamıgünahçıkarma devresi) diye bilinir ve “Günah çıkarma keki” veya kreplerdenmeydana getirilmiş pankek yenmesiyle öne çıkardı. Krebin unu hayatıntemelini, sütü masumiyeti ve yumurtası yeniden doğuşu sembolizeetmekteydi.

Dokuzuncu yüzyılda Hıristiyan kilise kanunu etten sakınılmasınıbuyurduğunda krep etin yerini alarak daha da popülerleşti ve on üçüncüyüzyıl itibariyle bir Günah Çıkartma Salısı krep festivali İngiltere’de,Almanya’daveİskandinavya’dagelenekselhâlegeldi.

Günah çıkartacak cemaati çağıran kilise çanı “krep çanı” ve GünahÇıkartma Salısı da Krep Günü olarak bilinmeye başlandı. Poor Robin’ninAlmanağından1684yılınayönelikbirşiirşöylegidiyordu:“Amadinle,krepçanıçalıyor/Vekızartmalarmüthişkokuyor.”

BatıAvrupa’dakienmeşhurkrepçanı İngiltere’ninOlneyşehrindekiAzisPeterveAzizPaulKilisesininkiydi.İngilizgeleneğinegörebeşinciyüzyıldaOlneyli bir kadın tam krep yapıyorken çanlar çaldığında istemeden elindekızartma tavası ve içindeki malzemelerle kiliseye koştu. Bu hikâye kasabakadınlarının yol boyunca tavalarda krepleri havada çevirerek kiliseye kadarkoştuklarıyıllıkbiryarışadönüştüvesözkonusuyarışgünümüzekadargeldi.1950’deKansas’ınLiberalşehrindenyerelGençlikTicaretOdası (JC)üyesibir grup Amerikalı kadın İngiliz krep yarışından esinlenerek kendiversiyonlarınısahnelediler.

Turta:

MÖ5.Yüzyıl,Yunanistan

Ekmekvepastapişirme,EskiMısır’dabaşlamışolsabilemedeniyetin ilkfırıncılarınınaklınahiçbirzamanhamuruet,balıkveyameyveyledoldurmakgibibirfikirgelmemişti.Bumutfakgelişmesi,hamurusadecealtındayeralanartocreas adı altındaki karışık etli turtanın yüz yıllarca var olduğu eskiYunanistan’da ortaya çıktı. Bu eski turtalar günümüzdekilerden ikiözellikleriyle ayrılmaktadır: üstlerinde hamur tabakası yoktu ve turtayıdoldurduklarımalzemelerhiçbirzamanmeyveveyakremadeğil,yalnızcaetveyabalıktı.

İki hamur tabakasıyla yapılan ilk turtalarRomalılarca pişirildi.MÖ ikinciyüzyıldaçiftçiliküzerineDeAgriculturaisimlibirtezyazmışRomalıDevletadamı İhtiyar Cato lezzetli yiyeceklere bayılırdı ve döneminin en popülerturtası placenta’nın tarifini bile yazmıştı. Hamurda çavdar ve buğday unukullanılırdı;doldurmamalzemesibal,baharatlarvekoyunsütündenyapılmışpeynirden meydana gelirdi ve turta yağ ile kaplandıktan sonra hoş kokuludefneağacıyapraklarınınüzerindepişirilirdi.

MeyveliturtayailişkinilkBatılıörnek–vegerçekbirtatlıturtaya-şaşırtıcıbir biçimde tarihin geç bir zamanında karşımıza çıkmaktadır: on altıncıyüzyılda İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth’in hükümdarlığı döneminde.Evlerindeinsanlarturtalarınıelma,şeftaligibimeyvelerlehazırlayabiliyorkenkraliçe et veya balık gibi geleneksel malzemelerin yerine çekirdekleriçıkarılıpmuhafazaedilmişkirazlarınkullanılmasını ricaediyordu.Elizabethdöneminden önce “turtanın İngilizce karşılığı olan “pie” etli turta anlamınagelmekte ve bir öğünün ana yemeğini oluşturmaktaydı. Kelimenin türemişolduğupiifadesibirşeylerinkarışımıanlamınagelmekteydi.

Meyvelitatlıturtaortayaçıkarçıkmazörnekleride,doldurmamalzemeleride hızla çoğaldı. İlginçtir ki (belki de kraliçenin rehberliğinde) başlangıçtatercihedilenmalzemelerkesilmişbüyükmeyvelerdeğil;dahaziyadeküçükmeyvelerdi.Mesela1610’lardaİngilizlermaviyemişiandıranancakontanetohumuolankoyumaviyabanmersininitercihetmekteydiler.

Kurabiye:

MÖ3.Yüzyıl,Roma

Günümüzünkurabiyelerigevrekveyaçiğnenmesizor,yuvarlakveyaoval,sade veya yemişlerle, kuru üzümle, çikolata parçacıklarıyla süslüdür. Antikgeçmişteiseböyleseçeneklermevcutdeğildi;kurabiye“çiftepişirilmiş”,sert,az tatlı, ince, kare şeklinde, mayasız bir bisküviden ibaretti. .Kurabiyeninkökeniveevrimitarihboyuncaaldığıisimlerdeaşikârdır.

KurabiyeMÖüçüncüyüzyıldolaylarında,ekmekvekeklekıyaslandığındadahakuruolduğu içinLatince “çiftepişirilmiş” anlamındakibis coctumadıaltında,gofretbenzeribirbisküviolarakRoma’daortayaçıktı.Romalılarbu

“gofreti”,yumuşatmakiçinçoğunluklaşarababandırırlardı.

Öte yandan kırıldığında “çıtırdadığından” Orta İngilizce’deki yansımalıcraken ismini almasına vesile olan tam anlamıyla gofretin sertliği vegevrekliğiydi.CrakenRoma’yaözgükurabiyeninyakındanbenzediğimodernyiyeceğe, kavramda önemli ölçüde yaklaşarak “kraker (İngilizce karşılıcracker)”edönüştü.Nebiscoctum ne de craken tatlı ihtiyacını karşılamadayeterli olsa da, her ikisi de antik dünyada son derece popüler yiyeceklerdi.Çünkü düşük nem içerikleri, raftaki ömürlerini uzatarak etkili bir biçimdekoruyucu vazifesi görüyordu. Yüzyıllarca turtaların etli turtadan ibaretkalmasıgibi,kurabiyelerde sadebiskivülerolarakkaldı.TatlılıkOrtaçağ’ınsonrasınakadarbirkurabiyeözelliğihalinegelmedi.

Modern kurabiyenin İngilizce karşılığı olan cookie’nin büyük Felemenkpastası koek’in küçültme ekini aldığı küçük, tatlı Felemenk düğün pastasıanlamındaki koekje’den türediğine inanılmaktadır. Çok sayıda varyasyonuyapılan ve hiçbir zaman iki kere pişirilmeyen, diğer yandan daha tatlı,yumuşakvenemliolankoekjekökenbilimcilerinsöylediğinegörebizecookieyanikurabiyekelimesinivemuhtemelendetatlınınkendisiniverdi.

Amerika’da“cooky”ve“cookie”kelimeleri1700’lerinbaşlarındakonuşmadiline girdi. Ancak tatlının yazılı tarihinde diğer yiyeceklerinkiylekarşılaştırıldığında epey sınırlı kaldı. Zira kurabiyeler yaklaşık bir yüzyılkadaröncesinekadar-markalıtatlılarbiryana-gerçekanlamıylapopülerhâlegelmedi.Göreceğimizgibieskiticaribaşarılarınbazılarıbugünhâlâsatmayadevametmektedir.

Donut:

16.Yüzyıl,Hollanda

İki yüz elli yıldan fazla bir süre Felemenk fırıncıların buluşu donutlarınortalarında delikleri mevcut değildi. Delik, takdim edilir edilmez tatlınınşeklininyenidentanımlanmasınayolaçanbirAmerikanyeniliğiydi.

BolyağdakızartılandonutonaltıncıyüzyıldaHollanda’daortayaçıktı.Çokyağlı olduğundan “yağlı pasta” anlamında olykoek diye adlandırılmıştı.TatlandırılmışhamurdanyapılanyağlıpastaAmerika’ya1600’lerinilkyirmiyılında Hollanda’da yaşamış Hacılar tarafından getirildi. Cevizbüyüklüğünde, küçük, yuvarlak, yağlı pasta New England’da “dough nut(hamuryemişi)” ismini aldı.OnabenzeyenyineHollanda’yaözgüburmalı,yumurtalı kızartılmış hamur ise “kıvrılmak” anlamına gelen Felemenkçekrullensözcüğündentüremişcrulleradıylabilinmeyebaşlandı.

Donutun ortasındaki delik, on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısındaPennsylvania Hollandalıları’nın ve daha da doğuda New Englandlı bir

denizcinin birbirinden bağımsız buluşları olarak ortaya çıktı. MaineeyaletindenbirkaptanolanHansonGregory’nin1847’deartanyüzeyalanınınaynı biçimde kızartılmasına olanak verip hamurun daha sulu olan ortasınıelimine etmesi gibi pratik bir nedenden ötürü (aynı neden PennsylvaniaHollandalılarıca da öne sürülmüştür) annesinin donutlarına delikler açtığısöylenmektedir.GünmüzdeGregory’nin yapmış olduğu bu katkımemleketiolanMaine’inRockport kasabasında bronz bir plaketle anılmaktadır.Bu daAmerika’daşöhretinhiçbirşeyicatetmeyerekdekazanılabilceğininsomutbirörneğidir.

Sakız:

1860’lar,StatenAdası,NewYork

Sakızçiğnemekçenekaslarınıçalıştırarakyüzgerginliğinirahatlatmaktaveböylece genel bir bedensel gevşeme hissi verebilmektedir. Sakız, AmerikaBirleşikDevletleriSilahlıKuvvetlerininsahravemuhareberasyonlarınınbirparçasıdır ve askerler ulusal ortalamanın beş katı daha fazla sakıztüketmektedir. Dolayısıyla sakız çiğneme fenomeninden sorumlu kişinin debirgeneralolmasıgayetyerindedir:Alamo’dakikatliamınsorumlusuolanvenefretedilenMeksikalıkomutanAntonioLópezdeSantaAnna…

SantaAnna’nınsakızçiğnemekiçinnedenivardı.

1830’larda Teksas Meksika’dan bağımsızlığını ilan etmeye kalkıştığındabeş bin kişilik bir Meksika ordusu Santa Anna’nın kumandası altında SanAntonio kasabasına saldırdı. Garnizonu meydana getiren yüz elli TeksaslıAlamoKalesi’negeri çekildi.Meksikalıgeneralveadamları, kaleyehücumedip iki kadın ve iki çocukharicindeherkesi öldürdüler.Birkaç hafta sonra“Alamo’yu unutma!” savaş narasıyla bir araya gelen Amerikan kuvvetleriGeneralSamHouston’unkomutasıaltındaSantaAnna’yıyenilgiyeuğrattıveMeksika’yıTeksas’ınMeksika’danayrılmasınıkabuletmeyemecburbıraktı.Teksas 1845’te Amerika’nın bir eyaleti oldu. Savaş suçları nedeniyle idamedilmeyen komutanlardan biri olan Santa Anna ise New York’un StatenAdası’nayerleşti.

Sürgün general, beraberinde Meksika ormanlarından sapodilla ağacınınsütümsü özsuyunun diğer deyişle lateksinin kurutulmasıyla elde edilmişsakızlardan bir yığın dolusu getirdi. Azteklerin chictli diye adlandırdıklarıtatsız reçine Santa Anna’nın favori bir “cikleti” olmuştu. Staten Adası’ndaeski general yerel bir fotoğrafçı ve mucit Thomas Adams’a sakızı tanıttı.Adams çokmiktarda reçine ithal etti, sonra bunu kimyasal olarak ucuz birsentetikkastiğedönüştürmeyidenedi,ancakbaşarısızoldu.OğluHoratio’nunaynıSantaAnnagibicikletçiğnemektenbüyükbirzevkaldığınıanımsayanAdams,buişuğrunayatırdığıparanınbirkısmınıtelafietmekamacıylasakızı

o zamanlar çiklet olarak satılan parafin topaklarına bir alternatif olarakpazarlamayakararverdi.

Thomas Adams’ın ilk küçük ve tatsız sakızları 1871 Şubatında NewJersey’ninHobokenşehrindekibireczanedetanesibirpenidensatışasunuldu.“Adams New York Gum” etiketli bir kutunun içine konmuş ambalajsızsakızlar Adams’ın gezgin bir satıcı olan oğullarından biri tarafından DoğuYakasıboyunca satıldı.Sakızınparafindenkatkatüstünolduğuortayaçıktıve çok geçmeden eczacı bir penilik uzunlukta kırabilsin diye çentiklenmişuzun, ince şeritler hâlinde pazara sunuldu. Sakız, çene egzersizinimümkünkılankaramelanınkıvamınasahipti.

1875’te sakızı tatlandıran ilk kişi Louisville, Kentucky’den eczacı JohnColgan’dı.Colgansakızaşekerlerdekullanılankirazveyananeyağlarıyerine1870’lerde çocukların standart bir öksürük şurubu olarak aşinası olduğuGüneyAmerika’nınMyroxylon toluiferum ağacının kabuğundan elde edilengüzelkokuluveşifalıtolupelesenginiilâveetti.Taffy-Toludiyeadlandırdığısakızının başarısı başka bir sürü tatlandırılmış çikletin ortaya çıkmasına davesileoldu.

ThomasAdamsbirsassafrassakızını,sonradabugüneneskitatlandırılmışsakız niteliğinde halenpiyasadamevcut olanBlack Jack isimlimeyan köküözlü sakızı satışa sundu. 1880’de Ohio eyaletinin Cleveland şehrinden birimalatçı endüstrinin en popüler tatlarından biri haline gelecek naneli sakızıpiyasayasürdü.BironyıliçerisindedeAdamsbirilkedahaimzaattı:sakızsatış otomatı.NewYork şehrinin tren platformlarına karışıkmeyve aromalısakıztoplarındansatmaküzerebumakinelerdenyerleştirildi.

1890’lardamodernüretim,ambalajlamavereklamcılıksayesindesakıztamanlamıyla popüler hale geldi. Bu teknolojiye önayak olan kişi ise sabunsatıcılığındandönmesakızüreticisiWilliamWrigley,Jr’dı.

Wrigley ilk iki markası Lotta Gum ve Vassar çok geçmeden unutuldu.Ancak 1892’de Amerika’nın yeni yüyılın başında en çok satan sakızlarıhaline gelen Wrigley’s Spearmint ile Juicy Fruit isimli sakızları sundu.Wrigleyyorulmakbilmezbirsakızreklamcısıydı.

Sakız çiğnemenin bir sürü seveni olduğu gibi aleyhtarları da vardı. Bueylemtutuculariçinbirgünah,enfiyecileriçinbirefeminelikti.Öğretmenlerise onun çocukların derslerdeki konsantrasyonunu bozduğunu iddiaediyorlardı. Ebeveynler sakızı yutmanın bağırsak tıkanıklığına yol açtığıyönünde uyarılarda bulunuyorlarken, doktorlar aşırı derecede sakızçiğnemenin tükürük bezlerini kuruttuğuna inanıyorlardı. 1932’de alternatifakımkullanan elektrik sistemininmucidi,mühendislik dehasıNikolasTeslaciddiyetle bu mesele hakkındaki görüşünü ifade etti: “Tükürük bezlerinin

tüketilmesiylesakızbirsürüaptalkurbanınımezaragömmektedir.”

ÇikletlerveBalonluÇiklet

1880’lerdehenüzfilizlenmeyebaşlayansakızişine,herbirininbirendüstriklasiğiyle sonuçlanacak farklı hedefleri olan Frank ve Henry Fleer adlıkardeşlerdegirmişti.

Frank Fleer yüksek yüzey gerilimine ve büyük balonların şişirilebileceğiesnekliğe sahip bir sakız yaratmanın peşindeydi. Sakızın elastikiyeti çokönemlibirparametreydi;düşükelastikiyettepatlayanbalongeriçekilemedençeneye ve burna yapışık kalır; yüksek elastikiyette ise sakızın kütlesi ağzageri çekilebilir. Dilin sürçmesine neden olabilen Blibber-Blubber BubbleGumadlısakızFrankFleer’in ilkbalonluciklet teşebbüsüydü,ancakbüyükbir balon elde etmedenöncepatlayıverdiğindenbaşarısız oldu.Ayrıca sakızfazlasıyla“ıslak”tı,zirapatlayanbalonudoğrudancildeyapışıveriyordu.

HenryFleerisebaşkabirsorunlauğraşıyordu:sakıztanelerinisarmalayacakgevrek beyaz bir şeker geliştirme. Ancak Henry’nin işi daha kolaydı ve1910’lardaürünüChicletsadıaltındapiyasayaçıktı.KardeşiFrankise1928’ekadar eski ürününün iki katı büyüklüğünde balonların şişirilmesine imkânveren dayanıklı, “kuru” bir sakız üretmeyi başaramadı. 1928’de iseDoubleBubble her yaştan Amerikalı tarafından hemencecik tutuldu. Öte yandanİkinciDünyaSavaşı sırasındaAmerikalı erlerinAlaska’nınEskimo halkınatakdim ettiği sakızın Eskimoların yüzyıllarca eskiye dayanan gelenekselçikleti,balinayağınıyerindenetmesiFrankFleer’idahafazlamemnunetti.

Dondurma:

MÖ2000,Çin

Dondurma, ilkzamanlar topaksızdonmuşkremadanötemacunkıvamındabuzlusütten ibaretolsada,dörtbinyılönceÇin’deortayaçıkarçıkmazbirtatlıfenomenihalinegeldi.

Antik tarihin o döneminde çiftlik hayvanlarını sağma Çin’de henüz yenibaşlamıştıvesütçokdeğerlibirticarimaldı.Asilzadelerinfavorisiçokpişmişpirinç, baharat ve sütten meydana gelen ve karın içerisine donması içinbırakılan bir yiyecekti. Bu buzlu sütün, muazzam zenginliğin bir sembolüolduğudüşünülürdü.

Çinliler donmuş yiyecekler hazırlamada daha da ustalaştıkça –dağlarıntepelerinden getirdikleri karlarımuhafaza ediyorlardı-meyveli dondurmalarda geliştirmeye başladılar. Çoğunlukla meyvenin püresini de barındıranmeyve suyu ya karla karıştırılıyor, ya da buzlu süte ilâve ediliyordu. OnüçüncüyüzyılitibariylePekinsokaklarındaelarabalarındansatılançeşitçeşitbuzlutatlımevcuttu.

Çin’den sonra buzlu süt ve meyveli dondurma on dördüncü yüzyılda yaMarco Polo, ya da Tuskanalı pastacı Bernardo Buontalenti aracılığıyla(İtalya’yadondurmayıkimingetirdiğikesinolarakbilinmemektedir)İtalya’daortaya çıktı. Avrupa’ya özgü tarifleri gizli tutulup zenginlere hazırlanmaküzereaşçılarcakorunmaktaydı.Buzlarınyeraltımahzenlerindeyazkullanımıiçindepolanmasıylasoğutmamasraflıbirişolduğundanbuzlutatlılarıntadınaancakzenginlerbakabiliyordu.

Donmuştatlılarİtalya’danFransa’yageçti.VenedikliCatherinede”Medici1533’te müstakbel Fransa kralı II. Henry ile evlendiğinde Batı Avrupa’nıngerikalankısmınaülkesininmutfaktanekadarileriolduğunugöstermekiçinmeyvelidondurmalarıkullandı.OtuzgünotuzgecesürendüğünleriboyuncaMedici’nin pastacıları limon, ıhlamur, portakal, kiraz ve yabani çilek gibitatlarla her gün farklı bir dondurma servis ettiler. Aynı zamanda Medici,Fransa’yı Çin’in buzlu sütünden daha çok modern dondurmaya benzeyenyoğunkıvamlı,tatlandırılmışveyarıdonmuşbirtatlıyladatanıştırdı.

Dondurma teknik bakımından ilerlemenin bir sonucu olarak 1560’lardabüyük miktarlarda tamamen dondurulabilir hâle geldi. Roma’da yaşayanİspanyol doktor Blasius Villafranca, kar veya buz banyosuna güherçilekatıldığıtakdirdekarışımındonmanoktasınahızlıbirşekildeulaşılabileceğinikeşfetti. Floransalı pastacılar dünyanın ilk iyice donmuş kremalıdondurmalarını üretmeye başladılar. Bir on yıl içerisinde eşmerkezli yarımkürebiçimindevedeğişiktatlardabirtatlıbombeglacéeadıaltındaFransa’yatanıtıldı.

Avrupa’nın farklı yerlerine yerleşen İtalyan göçmenler buz soğutmalı elarabalarındadondurmalarvebuzlarsatarlarken,tatlılarhalkındaerişebileceğibir duruma gelmiş oldu. 1870 itibariyle İtalyan dondurma satıcısı Londrasokaklarında alışılageldik bir görüntü oluşturmaktaydı. Devamlı “Ecco unpoco (İştebirküçük)”diyebağırdığındankendisine İngiliz çocuklar ”hokuspokus “ adamı derlerdi. Amerika’da bile bir dondurma satıcısı 1920’lerekadarbuisimlebilindi.

DondurmaKülahı:

1904,St.Louis,Missouri

Dondurma yüzyıllarca fincan tabaklarında servis edildi ya dawaffle’larınüstlerinedolduruldu.Ancakyenebilirbirhamurkülahınınmevcudiyetinedair1904’teki St. Louis Dünya Fuarı’na kadar bir delile rastlanmamıştır.Louisiana’nın Satın Alımı’nın yüzüncü yılını anma dolayısıyla organizeedilen fuar onbeşmilyondolaramaloldu (Louisiana’yı almak içinödenenparaylaaynı).FuardaJohnPhilipSousaAskeriBandosuveelektrikleilkkezyemekpişirmegösterisigibibirsürüilgiçekiciözeletkinlikmevcuttu.Ayrıca

fuaronüçmilyonziyaterçisinebir sürüyemek ikramındadabulundu.Aynıalanda waffle uzmanı Suriyeli fırıncı Ernest Hamwi ile Fransız asıllıAmerikalıdondurmacıArnoldFornachouyanyanayeralmaktaydı.

İşteefsaneşimdidevreyegirmektedir.

Hikâyenin bir versiyonuna göre saat tamircisi olmak üzere eğitim görengenç Fornachou, kâğıt dondurma tabakları tükendiğinden Hamwi’ninwaffle’lerinden birini koni haline getirdi ve bir sansasyon yarattı. Ötekiversiyonda ise başrolde Ernst Hamwi yer almaktaydı. Şam’dan göç etmişhamur işi aşçısı Hamwi fuar müşterilerine zalabia isimli üzerine şekerserpilmiş bisküvi inceliğinde bir Pers tatlısı sunuyordu. Hamwi’ninFornachou’nunyardımınasarılmışzalabialarlakoştuğuvarsayılmaktadır.

Öte yandan günün bazı gazete haberleri açık bir şekilde dondurmakülahlarının, diğer deyişle “Dünya Fuarı Bereket Boynuzu”’nun, St. Louisfuarının alışıldık bir manzarası hâline geldiğini kaydetmiştir. Külahlar1912’yekadarellesarıldı.1912’deiseOregoneyaletininPortlandşehrindenFrederickBruckmanadlıbirmucitbuişiyapanbirmakineninpatentinialdı.AmerikaBirleşikDevletleri’ndeonyıldanbirazdahafazlabirsüreiçerisindedondurmanınüçtebirikülahlarınüzerindetüketilirhâlegeldi.