srednjoročna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u federaciji bih (2006-2010)

BOSNA I HERCEGOVINA

FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

FEDERALNO MINISTARSTVO POLJOPRIVREDE, VODOPRIVREDE I UMARSTVA

SREDNJORONA STRATEGIJA RAZVOJA POLJOPRIVREDNOG SEKTORA U FEDERACIJI BIH

(2006-2010)

SARAJEVO, 2006.

UESNICI U IZRADI STRATEGIJE Koordinatori;

1. Prof. dr. Vjekoslav Selak Poljoprivredni fakultet Sarajevo 2. Prof. dr. Hamid Boguanin Poljoprivredni fakultet Sarajevo

Centralna komisija; 1. Prof. dr. Hamid Boguanin Poljoprivredni fakultet Sarajevo 2. Prof. dr. Vjekoslav Selak Poljoprivredni fakultet Sarajevo 3. Dr. vet. med. Mladen Vasi Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 4. Prof. dr. Nezir Tanovi Agromediteranski fakultet Mostar 5. Doc. dr Marko Ivankovi Agronomski fakultet Mostar 6. Mr. sci. Ahmed Duranovi Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva

Konsultanti; 1. Akademik Taib ari Akademija nauka BiH 2. Marinko Boi dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 3. Prof. dr Refik Numi profesor emeritus

Struni tim; 1. Prof. dr. Vjekoslav Selak Poljoprivredni fakultet Sarajevo 2. Prof. dr. Hamid Boguanin Poljoprivredni fakultet Sarajevo 3. Doc. dr. Marko Ivankovi Agronomski fakultet Mostar 4. Prof. dr. Nezir Tanovi Agromediteranski fakultet Mostar 5. Dr. vet. med. Mladen Vasi Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 6. Mr. sci. Ahmed Duranovi Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 7. Mr. sci. Petar Milanovi Spoljnotrgovinska komora BiH 8. Jago Lasi dipl. ecc. Privredna komora FBiH 9. Prof. dr. Tatjana Ljuji-Mijatovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo

10. Prof. dr. Zijah Hadiomerovi Veterinarski fakultet Sarajevo 11. Prof. dr. Sonja Bijeljac Poljoprivredni fakultet Sarajevo 12. Prof. dr. Mirsad Kurtovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 13. Prof. dr. Salko Muratovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 14. Prof. dr. Ahmed Smaji Poljoprivredni fakultet Sarajevo 15. Prof. dr. Marko Tadi Veterinarski fakultet Zagreb 16. Prof. dr. Senija Alibegovi-Grbi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 17. Prof. dr. Hamid ustovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 18. Prof. dr. Esma Velagi-Habul Poljoprivredni fakultet Sarajevo 19. Prof. dr. eval Muminovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 20. Faketa Begovi dipl. iuris Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 21. Prof. dr. Smiljka Vukainovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 22. Prof. dr. Abdulah Gagi Veterinarski fakultet Sarajevo 23. Prof. dr. Devad Jarebica Poljoprivredni fakultet Sarajevo 24. Prof. dr. Agan Koji Poljoprivredni fakultet Sarajevo 25. Prof. dr. Nedada Kosovi Agromediteranski fakultet Mostar 26. Prof. dr. Senaid Memi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 27. Mervana Hadimurtezi dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 28. Dr. vet. med. Nada Rajkovi Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 29. Mr. sci. Sejo Jele Udruenje poljoprivrednika BiH 30. Mr. sci. Abid ari Ministarstvo privrede Kantona Sarajevo 31. Mr. sci. Zvonko Papoi Spoljnotrgovinska komora BiH 32. Vedad Hadimusi dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 33. Prof. dr. Elvedin Hani Agromediteranski fakultet Mostar

2

34. Prof. dr. Ahmed Dubur Agromediteranski fakultet Mostar 35. Prof. dr. Marko Mati Agronomski fakultet Mostar 36. Mr. sci. Zaim Elezovi Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo 37. Prof. dr. Kasim Bajrovi Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo 38. Prof. dr. Rifat Hadiselimovi Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo 39. Prof. dr. Vladimir Trnini Agronomski fakultet Mostar 40. Prof. dr. Veladi Mirsad Biotehniki fakultet Biha 41. Prof. dr. Velija Katica Veterinarski fakultet Sarajevo 42. Doc. dr. Milenko Blesi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 43. Doc. dr. Sabahudin Bajramovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 44. Mr. sci. Mustafa elilovi Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo 45. Samir Sunagi dipl. ing. Ministarstvo privrede Hercegovako-neretvanskog kantona 46. Mr. sci. eval Suljkanovi Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Tuzlanskog

kantona 47. Josip Marti dipl. ing. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Zeniko-

dobojskog kantona 48. Prof. dr. Jakov Pehar Agronomski fakultet Mostar 49. Prof. dr. Jure Beljo Agronomski fakultet Mostar 50. Mr. sci. Aleksandra Nikoli Poljoprivredni fakultet Sarajevo 51. Mr. sci. Sadida Kasapovi Veterinarski fakultet Sarajevo 52. Mr. sci. Dragana Ognjenovi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 53. Doc. dr. Mirha iki Poljoprivredni fakultet Sarajevo 54. Doc. dr. Drena Gado Poljoprivredni fakultet Sarajevo 55. Doc. dr. Stanko Ivankovi Agronomski fakultet Mostar 56. Dr. Skender Hajrudin Zenika industrija mlijeka 57. Mr. sci. Esad Bukalo Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo 58. Mr. sci. Pejo Janji Posavski kanton 59. Mr. sci. Smajo Toromanovi Poljoprivredni zavod Biha 60. Mr. sci. Samir Muhamedagi Poljoprivredni fakultet Sarajevo 61. Dr. vet. med. Devad Handar Norfish Blagaj 62. Mr. sci. Jerko Pavlievi Agronomski fakultet Mostar 63. Marijo Leko dipl. ing. Federalni agromediteranski zavod Mostar 64. Dr. vet. med. Nihad aplji Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 65. Dr. vet. med. Ekrem Imirovi Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 66. Jasna eko dipl. ecc. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 67. Eldin Alikadi dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 68. Zuhdija Kova dipl. ing. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Zeniko-

dobojskog kantona 69. Samid arac dipl. ing. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Tuzlanskog

kantona 70. Sabaheta utuk dipl. ing. Uprava BiH za zatitu zdravlja bilja 71. Ljubica Livaja-Mitrovi dipl. ing. Ministarstvo privrede Kantona Sarajevo 72. Pero Beno dipl. ing. Ministarstvo privrede Hercegovako-neretvanskog kantona 73. Rasim Hamzi dipl. ing. Ministarstvo privrede Hercegovako-neretvanskog kantona 74. Izet Midi dipl. ing. Ministarstvo umarstva, poljoprivrede i vodoprivrede

Srednjobosanskog kantona 75. Mr. sci. Mesud Ribi penzioner 76. Ivo Mro dipl. ing. penzioner 77. Mr. sci Tomislav Jurii penzioner 78. Loza Duan dipl. ing. Milkprocessing Sarajevo 79. Mr. sci. Merima Kadri Poljoprivredni fakultet Sarajevo 80. Mr. sci. Husein Berberovi Poljoprivredni zavod Tuzla 81. Mr. sci. Amir Hasi Poljoprivredni zavod Tuzla 82. Nusret erifovi dipl. ing. Poljoprivredni zavod Tuzla 83. Mr. sci. Zdenko Mihi Gradska uprava Mostar 84. Mehmed Osmanovi dipl. iuris Zadruni savez BiH

3

85. Nagib Hadi dipl. ing. Zadruni savez FBiH 86. Zijo Huremovi dipl. ing. Poljoprivredni zavod Tuzla 87. Veronika Mrnjavac dipl. ing. Zadruni savez FBiH 88. ori Dubravka dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 89. Sijeri Edina dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 90. Dala Nevenka dipl. ing. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 91. Vedad Falan dipl. ing. Poljoprivredni fakultet Sarajevo 92. Alejna Krili dipl. ing. Poljoprivredni fakultet Sarajevo 93. Fuad Gai dipl. ing. Poljoprivredni fakultet Sarajevo

Konsultovane institucije i asocijacije; 1. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 2. Kantonalna ministarstva (ili odjeli) poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva 3. Spoljnotrgovinska komora BiH 4. Ured za veterinarstvo BiH 5. Uprava BiH za zatitu zdravlja bilja 6. Privredna komora Federacije BiH 7. Ured za koordinaciju projekata PCU Sarajevo 8. Kreditne institucije 9. Udruenja poljoprivrednika i preraivaa hrane 10. Institut za genetska istraivanja i biotehnologiju Sarajevo

Uesnici na radnim sastancima; 1. Unsko-sanski kanton

1. Mustafa Filipovi 12. Smail elikovi 23. Remzija Halki 34. Emsud Kadri 2. Muharem Mehadi 13. Vedat Pai 24. Samir Muminovi 35. Sejfo Hili 3. Emir Suljkanovi 14. efika Gutli 25. Ildihana Gvoar 36. Zuhdija Kajtazovi 4. Nermin Rami 15. Rasima Bobi 26. Ildihana Gvoar 37. Fikret Dizdarevi 5. Asim Redepovi 16. emsudin Oki 27. Samir Duranovi 38.Halid Alibegovi 6. Asima Skenderovi 17. Admir Feli 28. Nijaz Lipovaa 39. Senad Osmanagi 7. Emilija Bajri 18. Almir Tuti 29. Zdravko Radoevi 40. Mehmed Mahi 8. Sulejman Alagi 19. Remza Alagi 30. Nisvet Babi 41. Senad Bajbutovi 9. Muhamed Halilovi 20. Izet uforovi 31. Nisvet Babi 42. Edin Kasumovi 10. Ermina Islamevi 21. Damir Omanovi 32. Smajo Toromanovi 11. Almir Basanovi 22. Kaled Haimbegovi 33. emsudin Deli

2. Posavski kanton

1. Joso Markovi 11. Marinko Oroli 21. Mato Peji 31. Pero Baoti 2. Ivo Filipovi 12. Marko Damjanovi 22. Ilija Oroli 32. Pejo Ivanovi 3. Nadir Porobi 13. Franjo Benkovi 23. Muhidin Paji 33. Mato Oroli 4. Mijo Stani 14. Marijan ivkovi 24. Jusuf abonji 34. Manda Oroli 5. Slavko Pilji 15. Pejo Janji 25. Nada Koturi 35. Nada Mikovi 6. Mato Brki 16. Pavle Doji 26. Ivan Doji 36. Zrinka Bilui 7. Ivo Luci 17. Fadil Dabanovi 27. Bla Peji 37. tefica Nurki 8. Mato Prgomet 18. uro Kopi 28. Mijo Matanovi 38. Marko Miki 9. Zlatko pionjak 19. Pejo Madarevi 29. Suljo Tahirovi 39. Ivo Dominkovi 10. Marina Mikovi 20. Perica Petri 30. Ivan ai

3. Tuzlanski kanton

1. eval Suljkanovi 10. Zijo Huremovi 19. Zumreta Mazalovi 28. Zijo Huremovi 2. Samid arac 11. Mersudin elikovi 20. Husein Berberovi 29. Senad Hasi 3. Nusret erifovi 12. Vehid Mahmutovi 21. Fahrudin Fejzi 30. Dragan Petrovi 4. Fadil Mehmedovi 13. Taib Joldi 22. Zijad Muratovi 31. Taib Bajramovi 5. Adem Dafo 14. Fadil Hamzi 23. Salim Novali 32. Hajrudin Nikiovi 6. Ohran Imamovi 15. Marija Grgi 24. Sulejman Babi 33. Amir Hasi 7. Marko Kovaevi 16. Dana Begi 25. Aia Softi 8. Nedad Ibriimovi 17. Rasim Husi 26. Abida Jahi 9. Meho Majdani 18. Began Muhi 27. Bahira Sarajli

4

4. Zeniko-dobojski kanton

1. Josip Marti 7. Vehbija Hadiabuli 13. Amira Dafi 19. Ahmet Brki 2. Zuhdija Kova 8. Azra Seratli 14. Sabrija Genjac 20. Lucija Duner 3. Hajrudin Skender 9. Ahmet Kurspahi 15. Izudin Delibai 21. Tihomil Jozinovi 4. Meliha Muharemovi 10. Suljo Kartal 16. Zijad Begovi 22. Read Zaimovi 5. Nisvet Siro 11. Mustafa Kovaevi 17. Mithat Serdarevi 23. Boris vancer 6. Adila Husi 12. Afan Alii 18. Hajrudin Kustura 24. Anto Bani

5. Bosansko-podrinjski kanton

1. Rasim Sijeri 7. Ismet Forto 13. Fahrudin Koo 19. Zijo Terovi 2. Kenan Kanli 8. Halid Salkovi 14. Meliha Gaanin 20. Elfad Maala 3. Mirsad engi 9. Izet Dedovi 15. Nasiha Dako 21. Fadil Salkovi 4. Sejo Deljo 10. Midhat Hodi 16. Indira Lakovi 5. Mirsad Hubani 11. Haris Obaranin 17. Ermina Ali 6. Suad Ali 12. Semin Hamzi 18. Reid Alihodi

6. Srednjobosanski kanton

1. Semin dralovi 11. Hasan Ajkuni 21. Hamid Opardija 31. Nura Adilovi 2. Tahir Lendo 12. Jahija Seferovi 22. Gordana Taraba 32. Palma Jerkovi 3. Slavica Jurii 13. Sabahudin Fazlibegovi 23. eljka Metli 33. Mirsad Butkovi 4. Adem Zlotrg 14. Hazim Adilovi 24. Salko Selman 34. Petar Jurii 5. Izet Midi 15. Spaho akanovi 25. Ramo Prcanovi 35. Amer Sunulahpai 6. Safija Rami 16. Besima Terzi 26. Zvonko Bodul 36. Marko Biljaka 7. Marko Krajina 17. Nisvet Lozo 27. Refik Popari 37. Nijaz Duranovi 8. Anelko Atri 18. Stipan Joi 28. Bahira Bajri 38. Nezir Kasumovi 9. Kazimir Juri 19. Tomo Sui 29. Anto Kafadar 39. Amer Husi 10. Muhamed iljak 20. Naser Jari 30. Stipo Bla

7. Hercegovako-neretvanski kanton

1. Samir Sunagi 9. Rasim Hamzi 17. Zerina Zaklan 25. Ivanka Bogdanovi 2. Pero Beno 10. Smail Sefo 18. Halil Turajli 26. Tomislav Vego 3. Ahmet Dubur 11. Kreo Pehar 19. Dragan Krei 27. Salem Dedi 4. Asim Bilal 12. Jelica Kraljevi 20. Perica Buli 28. Jasna Karai 5. Ivanka Prusina 13. Dragan upljeglav 21. Enver Zele 29. Branka Deba 6. Jure Jeli 14. Dragan Vuki 22. Dijana Drma 7. Dragan Meter 15. Vahid Alibegovi 23. Damir Bili 8. Jozo Vukoja 16. Mirela Muratovi 24. Anita Rai

8. Zapadno-hercegovaki kanton

1. Viktor Landeka 15. Vitomir Barbari 29. Anto Juki 43. Jozo Grbavac 2. Petar Maji 16. Jozo Vukoja 30. Ivan Landeka 44. Pero Slikovi 3. Ante Pavkovi 17. Dragojka Dajki 31. Luka Vranje 45. Kristina Boban 4. Damir Pavkovi 18. Vinko Topi 32. Stipe Barii 46. Mate Milas 5. Petar Bunti 19. Stipe Pavkovi 33. Mario Mari 47. Draen Plei 6. Ivan Beli 20. Tomislav Pavkovi 34. eljko Mikuli 48. Grgo Novak 7. Grgo Juki 21. Damir Leko 35. Miro Peji 49. Stjepan Spaji 8. Boris Grizelj 22. Lidija Musa 36. Mirko Musa 50. Borislav olak 9. Mario ubela 23. Davor Arapovi 37. Drago uljak 51. Mario Juki 10. Mijo Zrinui 24. Vlade Milas 38. Zdenko Spaji 52. Andrija Kraljevi 11. Zdravko Gapar 25. Jerko ulina 39. eljko Juki 53. Boo orluka 12. Vera Martinovi 26. Drago Palac 40. Miro Bandi 54. Bla Vlai 13. Ivan imi 27. Ante Boi 41. Karlo Vukoja 14. Tomislav Boras 28. Jakov Vukoja 42. Anton Boras

9. Kanton Sarajevo 1. Abid ari 7. Muan Vatri 13. Sado Kuldija 19. Sulejman Selimovi 2. Ljubica Livaja-Mitrovi 8. Selver Vreto 14. Senija Horman 20. Eldin Alikadi 3. Hadimurtezi Mervana 9. Firdeusa Hadimurtezi 15. Mehmed Niki 21. Hasena Vraalica 4. Senad Omerovi 10. Vildana Avdi 16. Senad Beirevi 5. Eref elik 11. Mirsad Habibovi 17. urevac Ferid 6. Rusmir Muhi 12. elilovi Mustafa 18. Habiba Lugoni

5

10. Hercegbosanski kanton 1. Milan Bodiroa 9. Andrija urkovi 17. Dubravko Ivkovi 25. Miro Paali 2. Irena iko 10. Zdravko Erceg 18. Ante Smoljo 26. Mladen Kovaevi 3. Ankica eura 11. Niko Ivi 19. Stanko Sua 27. Ivica Karaula 4. Halil Dizdar 12. Ivica ubela 20. Svetozar Trkulja 28. Mladen Kukri 5. Vinko Galir 13. Fikret Sitni 21. Cmiljanka Propadalo 29. Ivo avar 6. Narina Suac 14. Marko Mihaljevi 22. Marko Bandov 30. Drako Deli 7. Vjekoslav Krezo 15. Ivan Damjanovi 23 Gojko Zoraja 31. Stipe Mihalj 8. Pero Kutro 16. Ivo Lovri 24. Zdravko Mami

11. Grupacije preraivaa hrane FBiH 1. Jakov Pehar 10. Zdenko Mihi 19. Pero Beno 28. Martin Matijevi 2. Dubravka Bandi 11. Veselko Sivri 20. Milenko Soe 29. Marija Buzov 3. Jago Lasi 12. Ante Toki 21. Ivanka Prusina 30. Erina Lasi 4. Matko imovi 13. Pero Slikovi 22. Jasna Karai 31. Ana Sabljo 5. Ivica Barbari 14. Asim Bilal 23. Katica Arar 32. Ivan Beli 6. Mehmed Meanovi 15. Dragan Krei 24. Sanel ari 33. Nikola Rozi 7. evad Handar 16. Ibrahim Rahimi 25. Ivan Ostoji 34. Mario Bubalo 8. Ante uvalo 17. Tomislav Vego 26. Adrijana Maji 35. Marin Sivri 9. Dijana Drma 18. Zejnil Trenjo 27. Jozo Pavkovi

12. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Federalni zavod za poljoprivredu, Federalni zavod za agropedologiju, Federalni agromediteranski zavod

1. Marinko Boi 7. Nezir Tanovi 13. Mervana Hadimurtezi 19 Tina Orahovac 2. Ahmed Duranovi 8. Vedad Hadimusi 14. Hasena Vraalica 20. eljko Mii 3. Mladen Vasi 9. Nihad aplji 15. Edina Sijeri 21. Senad Omerovi 4. Marko Ivankovi 10. Ekrem Imirovi 16. Nevenka Dala 22. Ljubica Livaja 5. Zaim Elezovi 11. Nada Rajkovi 17. Eldin Alikadi 23. Jesenko Nedini 6. Esad Bukalo 12. Jasmina eko 18. Selma oe 24. Richard Hicks

6

SADRAJ POPIS KRATICA PREDGOVOR 1

UVOD.................................................................................................................... 1

2

VIZIJA I ZADACI SEKTORA.......................................................................... 4

2.1. Vizija razvoja...................................................................................................... 4 2.2. Zadaci sektora..................................................................................................... 5 3

POLAZITA I PRISTUPI RAZVOJU.................................................................. 6

3.1. Osnovna pitanja sektora...................................................................................... 6 3.2. Glavni razlozi pristupa razvoju........................................................................... 6 3.3. Polazita i principi razvoja.................................................................................. 7 3.4. Izbor scenarija..................................................................................................... 10 3.5. Metodski pristup................................................................................................. 12 3.5.1. Priroda, prostor i vrijeme primjene........................................................... 12 3.5.2. Metodski postupci..................................................................................... 12 3.6. Veze sa PRSP.....................................................................................................

13

4 STANJE SEKTORA I CILJEVI STRATEGIJE ................................................ 14 4.1. Sadanje stanje.................................................................................................... 14 4.2. Mogunosti za poljoprivrednike......................................................................... 15 4.3. Glavni ciljevi strategije.......................................................................................

15

5 RATNA STRADANJA I OBNOVA...................................................... 18 5.1. Stradanja i povratak stanovnitva....................................................................... 18 5.2. Privredne tete.................................................................................................... 18 5.3. Obnova sektora................................................................................................... 19

6 AGRARNA STRUKTURA I PRIJEDLOZI ZA PROMJENE.......................... 21 6.1. Dravna preduzea i zadruge.............................................................................. 21 6.2. Porodina gazdinstva...................................................................................... 24

7 MAKROEKONOMSKI OKVIRI RAZVOJA..................................................... 27 7.1. Historijsko postojanje BiH................................................................................. 27 7.2. Ope drutveno i ekonomsko stanje................................................................... 27 7.2.1. Ranije privredno naslijee........................................................................ 27 7.2.2. Poslijeratni privredni tokovi..................................................................... 28 7.3. Vanjski ekonomski okviri................................................................................... 33 7.3.1. Pripreme za ulazak u WTO...................................................................... 33 7.3.2. Pribliavanje prema EU........................................................................... 36 7.3.3. Zakljuak i preporuke............................................................................... 37 7.4. Poboljanje unutranjeg ambijenta..................................................................... 38 7.4.1. Kreditiranje sektora.................................................................................. 38 7.4.2. Potrebe za privatizacijom sektora............................................................. 43 7.4.3. Domai efekti spoljne trgovine..............................................................

44

7

8 CILJEVI I MJERE POLJOPRIVREDNE POLITIKE...................................... 49 8.1. Temeljni faktori domae poljoprivredne politike............................................. 49 8.2. Ciljevi poljoprivredne politike......................................................................... 50 8.3. Prijeratno naslijee........................................................................................... 51 8.4. Polazita u buduem razvoju........................................................................ 52 8.5. Politika cijena i prijedlozi mjera...................................................................... 52 8.5.1. Carinska politika i njen uticaj na cijene............................................. 53 8.5.2. Poreska politika i njen uticaj na cijene............................................... 54 8.5.3. Robne rezerve i njihov uticaj na cijene.............................................. 56 8.5.4. Oblikovanje cijena proizvoda................................................................. 58 8.6. Politika podsticaja............................................................................................ 62

9 LEGISLATIVA U SEKTORU.............................................................................. 71 9.1. Sadanje stanje i potrebe.................................................................................. 71 9.2. Potrebe za budunost........................................................................................ 73

10 INSTITUCIJE ZA PODRKU SEKTORU...................................................... 74 10.1. Institucije na nivou BIH.................................................................................... 74 10.1.1. Spoljna trgovina, porezi i carine........................................................... 74 10.1.2. Upravljanje zdravljem ivotinja i biljaka............................................. 75 10.1.3. Upravljanje kvalitetom hrane............................................................... 77 10.1.4. Ujedinjeno upravljanje razvojem.......................................................... 79 10.2. Institucije na nivou Federacije BiH.................................................................. 80 10.2.1. Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva..................... 80 10.2.2. Strukture izvan MPV.......................................................................... 84 10.3. Institucije na nivou kantona.............................................................................. 84 10.4. Institucije za obrazovanje, nauku i struku........................................................ 85 10.5. Inspekcijske slube... 87 10.6. Slube u poljoprivrednoj proizvodnji........................................................... 88 10.6.1. Struna poljoprivredna sluba.............................................................. 88 10.6.2. Uzgojno-selekcijska sluba.................................................. 90 10.6.3. Izvjetajno-prognozna sluba zatite biljaka................................

10.6.4. Veterinarska sluba...... 10.6.5. Vee uvaavanje opina u upravljanju................................................. 10.7. Asocijacije u sektoru hrane .... 10.7.1. Savezi zadruga..... 10.7.2. Udruenja poljoprivrednika..... 10.7.3. Udruenja preraivaa i komorski sistem............................................. 10.7.4. Ostala udruenja...................................................................................

9293949494969797

11 PRIRODNE I ZEMLJINE OSNOVE............................................................. 98 11.1. Prirodne osnove proizvodnje........................................................................ 98 11.1.1. Klima i konfiguracija............................................................................ 98 11.1.2. Reljef sa geomorfologijom............................................................... 98 11.1.3. Hidrografija...................................................................................... 99 11.2. Poljoprivredne zemljine povrine................................................................... 99 11.2.1. Stanje zemljinih povrina.................................................................... 99 11.2.2. Potrebe ureenja zemljita.................................................................... 101 11.2.3. Upravljanje zemljitem......................................................................... 103 11.2.4. Zakonska regulativa.............................................................................. 104

8

12 MOGUNOSTI I ZAPREKE U RAZVOJU....................................................... 105 12.1. Analiza stanja................................................................................................... 105 12.2. Izbor mogunosti.............................................................................................. 107 12.3. Potrebe za daljim analizama............................................................................. 108

13 RAZVOJ POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE.............................................. 109 13.1. Tendencije obima i vrijednosti proizvodnje..................................................... 109 13.2. Polazita u razvoju............................................................................................ 110 13.3. Ocjena budueg trita i potranje hrane.......................................................... 112 13.4. Odnos prema samodostatnosti.......................................................................... 114 13.5. Sistemi poljoprivredne proizvodnje.................................................................. 114 13.5.1. Konvencionalna poljoprivreda i domaa nuda.... .............................. 115 13.5.2. Organska poljoprivreda kao nastupajua stvarnost..............................

13.5.2.1. Svjetsko i EU stanovite ....................................................... 13.5.2.2. Bh/fbh. organska proizvodnja i odgovor koji se jo trai...... 13.5.2.2.1. Sadanje stanje .................................................... 13.5.2.2.2. Ciljevi i pretpostavke razvoja .............................

115115117117118

13.5.3. Kombinovana poljoprivreda kao sadanje opredjeljenje...................... 119 13.6. Poljoprivredna oprema i skladita.................................................................... 120 13.7. Stanje i razvoj biljne proizvodnje..................................................................... 120 13.7.1. Zatita bilja........................................................................................... 120 13.7.2. Genetski resursi i oplemenjivanje bilja................................................. 121 13.7.3. Sjemenska i rasadnika proizvodnja..................................................... 122 13.7.4. Genetski modificirani organizmi (GMO) ............................................ 123 13.7.5. Proizvodnja u ratarstvu.........................................................................

13.7.5.1. Promjene unutar ita ............................................................. 13.7.5.2. Povratak industrijskom bilju ................................................. 13.7.5.3. Povrtlarstvo za domae potrebe i izvoz ................................ 13.7.5.4. Snaenje proizvodnje krmnog bilja ...................................... 13.7.5.5. Ljekovito i aromatino bilje ................................................. 13.7.6. Proizvodnja cvijea i ukrasnog bilja .................................................... 13.7.7. Put prema modernom voarstvu ......................................................... 13.7.7.1 Kronjasto voe .................................................................... 13.7.7.2. Jagodasto voe ...................................................................... 13.7.7.3. Submediteransko voe .......................................................... 13.7.7.4. Autohtoni genofond voaka .................................................. 13.7.8 Snanije i raznovrsnije vinogradarstvo ...............................................

124124125126127128130131131133134135136

13.8. Jaanje stoarstva do bolje sektorske strukture................................................ 13.8.1. Opi privredni znaaj............................................................................ 13.8.2. Ocjena stanja........................................................................ 13.8.2.1. Konkurentnost domaeg stoarstva ...................................... 13.8.2.2. Dravna podrka stoarstvu .............................................. 13.8.3. Stanje i razvoj pojedinih stoarskih grana........................................ 13.8.3.1. Govedarstvo ...................................................................... 13.8.3.2. Ovarstvo .......................................................................... 13.8.3.3. Kozarstvo .......................................................................... 13.8.3.4. Konjogojstvo .................................................................... 13.8.3.5. Peradarstvo ...................................................................... 13.8.3.6. Svinjogojstvo ....................................................................

138138139140140141141144145145146147

9

13.9. Pelarstvo........................................................................................................ 148 13.10. Nekonvencionalne proizvodnje...................................................................... 149 13.11. Ribarstvo......................................................................................................... 149 13.11.1. Rijena i jezerska proizvodnja.......................................................... 149 13.11.2. Proizvodnja u moru........................................................................... 150 13.12. Poljoprivreda i ruralni razvoj..........................................................................

150

14 PREHRAMBENA INDUSTRIJA.......................................................................... 152 14.1. Poslijeratno uzdizanje....................................................................................... 152 14.2. Sadanje stanje.................................................................................................. 153 14.3. Razvoj prerade proizvoda ................................................................................ 154 14.3.1. Prerada biljnih proizvoda......................................................................

14.3.1.1. Prerada ita ........................................................................... 14.3.1.2. Prerada voa i povra ........................................................... 14.3.1.3. Prerada krompira .................................................................. 14.3.1.4. Prarada duhana ...................................................................... 14.3.1.5. Proizvodnja vina.................................................................... 14.3.1.6. Proizvodnja piva ................................................................... 14.3.1.7. Proizvodnja jakih alkoholnih pia ........................................

154154155156156156159160

14.3.2. Prerada stoarskih proizvoda................................................................ 14.3.2.1. Prerada mlijeka...................................................................... 14.3.2.2. Prerada mesa.......................................................................... 14.3.2.3. Prerada vune..........................................................................

160160162163

14.3.3. Prerada ribe........................................................................................... 163 14.3.4. Prerada pelinjih proizvoda.................................................................. 163 14.3.5. Prerada ljekovitog i aromatskog bilja................................................... 164 14.3.6. Proizvodnja bezalkoholnih pia i mineralnih voda.............................. 165 14.3.7. Proizvodnja konditorskih proizvoda..................................................... 166 14.3.8. Proizvodnja gotove hrane..................................................................... 167 14.3.9. Proizvodnja stone hrane...................................................................... 167

15 STANJE I RAZVOJ TRITA POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA............ 168 15.1. Stanje i zadaci razvoja...................................................................................... 168 15.2. Unutranji trini ambijent............................................................................... 169 15.2.1. Objedinjenjem do veih obima ponude................................................ 169 15.2.2. Povezivanje unutar sektora................................................................... 169 15.2.3. Sticanje konkurentnosti na tritu......................................................... 169 15.2.4. Modernizacija trine infrastrukture..................................................... 170 15.3. Odnosi sa vanjskim svijetom............................................................................ 171 15.3.1. Ocjena stanja......................................................................................... 171 15.3.2. Budue aktivnosti.................................................................................

171

16 POKAZATELJI RAZVOJA I PROVEDBA........................................................ 172 16.1. Navoenje pokazatelja...................................................................................... 172 16.1.1. Rast proizvodnje i unapreenje proizvodne strukture.......................... 172 16.1.2. Uveanje dostatnosti proizvodnje............................................... 173 16.1.3. Preferiranje vrijednosne orijentacije............................. 174 16.1.4. Rast vrijednosti proizvodnje 174 16.1.5. Rast zaposlenosti stanovnitva............................................................. 175 16.1.6. Ouvanje i nastanjenost ruralnih prostora............................................ 175

10

16.2. Finansijska ulaganja i izvori......................................................................... 176 16.2.1. Finansijska ulaganja.......................................................................... 176 16.2.2. Izvori finansiranja................................................................................. 176 16.3. Praktina provedba i upravljanje...................................................................... 177 16.3.1. Praktina provedba............................................................................... 177 16.3.2. Upravljanje provedbom........................................................................ 177

MATRIKS KARTE

11

Popis kratica ANU Akademija nauka i umjetnosti AZS Agencija za statistiku BDP Bruto domai proizvod BDV Bruto dodana vrijednost BiH BPK

Bosna i Hercegovina Bosansko-podrinjski kanton

BVP Bruto vrijednost proizvodnje CAP Common Agricultural Policy/Zajednika poljoprivredna politika CB BiH Centralna banka BiH CEE Central and East Europe/Zemlje centralne i istone Evrope CU Carinska uprava DB BiH Distrikt Brko BiH DGS Dravna granina sluba EAP EBRD

Evropski akcioni plan European Bank for Reconstruction and Development/Evropska banka za obnovu i razvoj

FMF Federalno ministarstvo finansija FMERI Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije FMON Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke FMP Federalno ministarstvo pravde FMPUO Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia FMPV Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva FMTT Federalno ministarstvo trgovine i turizma FZS Federalni zavod za statistiku GC Garantovana cijena GMO Genetski modificirani organizmi GOESR Globalni okvir strategije ekonomskog razvoja GTZ Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit/Njemako drutvo za

tehniku saradnju HBK Hercegbosanski kanton IBF Investiciona banka Federacija IBRD International Bank for Reconstruction and Development/Meunarodna banka za

rekonstrukciju i razvitak ICA International Cooperative Alliance/Meunarodni zadruni savez IDA International Development Agency/Meunarodna razvojna agencija IFAD International Fund for Agricultural Development/Meunarodni fond za

poljoprivredni razvoj JIE Jugoistona Evropa KMPV Kantonalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva KS Kanton Sarajevo MCP Ministarstvo civilnih poslova MKO Mikrokreditne organizacije MM Mjeavina mahunjaa i ita MOC Minimalna otkupna cijena MPRR Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja MPV Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva MSTEO MTM

Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Mjeavina trava i mahunjaa

MZ Meunarodna zajednica NGB Nordijska banka gena NVO Nevladine organizacije OIV Organisation Internationale de la Vigne et du Vin/Meunarodna organizacija za

vinogradarstvo i vinarstvo

12

PDV Porez na dodanu vrijednost PFD Partners for Development/ Partneri za razvoj PGSR Prosjena godinja stopa rasta PIS Poljoprivredni informacioni sistem PK Posavski kanton PORMF Projekt obnove i razvitka malih farmi PRSP Poverty Reduction Strategy Paper/Srednjorona razvojna strategija BiH RH Republika Hrvatska RKPV Republiki komitet za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu RS RZS

Republika Srpska Republiki zavod za statistiku

SAA SAD

Stabilization ad Association Agreement/Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju Sjedinjene amerike drave

SBK Srednjobosanski kanton SiCG Srbija i Crna Gora SIDA Swedish International Development Agency/vedska meunarodna agencija za

razvoj SGl Slubeni glasnik SG BiH Statistiki godinjak BiH SG FBiH Statistiki godinjak Federacije BiH SGJ Statistiki godinjak Jugoslavije SN Slubene novine SP Seljaka (zelena) pijaca STK Spoljnotrgovinska komora KA tedno kreditne asocijacije TDS Travno-djetelinske smjese TK Tuzlanski kanton UIO Uprava za indirektno oporezivanje UMCOR United Methodist Committee on Reklief/Komitet za pomo ujedinjenih

metodista UP Udruenje poljoprivrednika USAID United States Agency for International Development/Amerika agencija za

meunarodni razvoj USK Unsko-sanski kanton WB World Bank /Svjetska banka WHO World Health Organization/Svjetska zdravstvena organizacija WLO The Lutheran World Federation/Svjetski luteranski savez WTO World Trade Organization/Svjetska trgovinska organizacija ZC Zajamena cijena ZDK Zeniko-dobojski kanton ZSBiH Zadruni savez BiH ZSFBiH Zadruni savez FBiH ZSTZB Zona slobodne trgovine Zapadnog Balkana ZZS RS Zavod za statistiku Republike Srpske

13

PREDGOVOR Aktivnosti u izradi Srednjorone strategije razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji Bosne i Hercegovine (2006-2010) nastale su na osnovu opredjeljenja Vlade Federacije Bosne i Hercegovine da se sektoru proizvodnje hrane dadne istaknuto mjesto u ekonomiji zemlje i razvoju bosansko-hercegovakog drutva uope. U svom praktinom oblikovanju, strategija je nastala kao rezultat zajednikog rada Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, predstavnika kantonalnih ministarstava ili njihovih odjela za poljoprivredu, timova strunjaka iz domaih nauno-obrazovnih, naunih i strunih ustanova, predstavnika proizvoaa i preraivaa hrane, te brojnih strunjaka vladinih i nevladinih institucija. Posebna korist dola je od stranih eksperata i organizacija koji godinama daju svoj doprinos kroz este radionice i rasprave po brojnim pitanjima razvoja poljoprivrednog sektora, te od njihovih brojnih studija, analiza, programa i uputa koje su nale odjeka u pisanju ovog dokumenta. Tokom rada na strategiji, odrano je mnotvo radionica i 12 javnih rasprava sa aktivnim ueem blizu 500 predstavnika svih interesnih grupa, od kojih su dobiveni korisni savjeti i usmjerenja prema formulisanju zacrtanih ciljeva i dolaenju do potrebnih rjeenja. Javne rasprave pripremljene su u organizaciji resornih ministarstava i odrane u svih 10 kantona Federacije BiH. Na njima je uzela uee iroka struktura graanstva sa svim profilima njegove profesionalne i drutvene orijentacije, ukljuujui kantonalna udruenja poljoprivrednih proizvoaa i preraivaa, te predstavnike federalnog udruenja poljoprivrednika. Posljednja, jedanaesta rasprava upriliena je u organizaciji Privredne komore Federacije BiH u Mostaru, i na njoj su uestvovali predstavnici svih postojeih grupacija iz oblasti prerade poljoprivrednih proizvoda. U radu su konsultovani svi raspoloivi zvanini dokumenti, struni i nauni radovi, te analize, studije i strategije koje su tokom posljednjih godina u BiH uraene od strane domaih i vanjskih institucija, pojedinaca i ekspertnih timova. Takoer su unijete i mnoge korisne spoznaje koje su naene u strategijama, studijama i analizama zemalja iz domaeg okruenja. Strategija je nastala kao dublja sektorska razrada prethodno uraene Srednjorone razvojne strategije BiH PRSP (2004-2007). Raspolaganje sa PRSP pomoglo je da se dobije jasnija slika o aktuelnom ekonomskom poloaju i buduim realnim dometima poljoprivrednog sektora, posebno u domenu legislative i ogranienja koja se generiu iz nastupajueg lanstva u meunarodnim asocijacijama, te mjera koje je mogue planirati u njegovoj buduoj razvojnoj politici. Na osnovu zakljuaka Vlade FBiH od 11. 9. 2003. godine kojima je prethodilo razmatranje Informacije o stanju agrara u Federaciji BiH, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva dobilo je obavezu da uradi Srednjoronu strategiju razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH (2006-20010). Takoer, obaveza ovog ministarstva za donoenjem strategije proizila je i iz Prijedloga mjera kojeg je u okviru Informacije o stanju agrara uputila Vlada Federacije BiH na razmatranje Parlamentu Federacije BiH, a koji je usvojen na 7. sjednici Zastupnikog doma Federacije BiH odranoj 8. 10. 2003. i 10. sjednici Doma naroda Federacije BiH odranoj 15.10. 2003. godine.

14

Obaveza Ministarstva da izradi prijedlog strategije sadrana je i u PRSP, gdje je u dijelu koji se odnosi na ''akcioni plan poljoprivreda'', precizirano donoenje entitetskih strategija za poljoprivredni sektor. Rjeenjem od 23. 12. 2003. godine, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva formiralo je komisiju od 13 lanova za izradu srednjorone strategije, iji je prvi zadatak bio da predloi metodiku rada na ovom projektu. Svoj konstituirajui sastanak komisija je imala 18. 2. 2004. godine, nakon ega je uraen prijedlog metodike izrade strategije, kojeg je ministarstvo usvojilo. Po prihvaanju metodike, ugovorom od 4. 10. 2004. godine, angairan je Poljoprivredni fakultet u Sarajevu da uradi strategiju razvoja. Istodobno je formirana centralna komisija od est lanova iz razliitih institucija sa zadatkom da organizuje, prati, nadgleda i uestvuje u izradi strategije. Za koordinaciju izradom strategije imenovana su dva lana sa Poljoprivrednog fakulteta u Sarajevu, pa potom odreeni voditelji te formirani timovi strunjaka za pojedine njene oblasti. Strategiju su radili brojni stvaraoci. Sa njihovim ukljuenjem na ovom zadatku zajedno su se nali strunjaci svih fakulteta iz oblasti proizvodnje hrane i srodnih fakulteta u Federaciji BiH, svih federalnih i kantonalnih zavoda, relevantnih instituta, Spoljnotrgovinske komore BiH, Privredne komore FBiH, zadrunih saveza FBiH i BiH, udruenja proizvoaa hrane, udruenja preraivaa hrane, Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, kantonalnih ministarstava ili njihovih odjela, te dokazani preduzetnici i privrednici sa ostalim poznatim licima iz ove oblasti. Njima se pridodaje impozantan broj takoer direktnih uesnika na odranim javnim raspravama i konsultacijama, pa je tako Srednjorona strategija razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH, postala djelom svih graana Federacije BiH koji na direktan ili bilo koji drugi nain imaju dodir sa poljoprivrednom proizvodnjom.

15

1. UVOD Poljoprivreda u razliitim ekonomskim sredinama nosi odgovarajue znaajne privredne zadatke, pa njima zaprema proporcionalan udio kako u ukupnom bruto drutvenom proizvodu, tako i u aktivnoj snazi stanovnitva. U skladu sa time, uslijed realnih okolnosti viegodinjeg zaostajanja za svijetom, sa dugo oglaavanom federalnom pa i ukupnom dravnom politikom, upravo ovoj djelatnosti povjerena je zadaa da bude jednim od vodeih pravaca budueg privrednog i drutvenog razvoja nae zemlje. Proizvodnja hrane se u nas sve do nedavno smatrala jedinim odgovornim i ekskluzivno zaduenim promotorom ivota ljudi u izvangradskim prostorima. Time su emitovani veoma vani, ali ne i jedini razlozi zbog kojih su tokom ranijih vremena izostajali prepoznatljivi razvojni efekti kako u njoj samoj, tako i u opem kvalitetu ivljenja ljudi na selu. Ovi prvi iskazivani su u viedecenijskoj prijeratnoj diktiranoj socijalistikoj ekonomiji, te ideolokom preferisanju obimom manjeg dravnog, naspram resursima veeg privatnog sektora poljoprivredne proizvodnje, a drugi u dranju sela kao siromane i drutveno zapostavljene ivotne sredine. Poljoprivredni sektor prate uske domae finansijske mogunosti. One koe njegovu transformaciju, pa se izlaz trai u stvaranju klime kakva bi vodila prema meunarodno konkurentnim razvojnim programima, uz odgovarajue ograniene dravne transfere saglasne dinamici opeg privrednog razvoja i meunarodne pomoi. Bosna i Hercegovina je, u globalnom smislu, nakon minulih godina svog poslijeratnog postojanja, uz dosta nerijeenih pitanja, ostvarila i vidne pomake. Sada je, uz probleme koje treba rijeiti, konano dobila odluku Evropske unije i poela pregovore za potpisivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju ovoj asocijaciji.1 Na unutranjem planu ona to ini provodei svoj drutveni reformski program, ali uz zaostajanje na njegovom ekonomskom dijelu. to se Federacije Bosne i Hercegovine tie, u tim zaostajanjima opet prednjai sektor hrane, i to posebno njegov primarni, poljoprivredni dio. Takav sektor, stalno i uglavnom formalno ohrabrivan, praktino je tek u zadnjim godinama neto vie, ali ipak nedovoljno podstican. Stoga se on dovodi u opasnost da ostane nepripremljen za svoje ve sutranje integrisanje u Svjetsku trgovinsku organizaciju i preksutranje u EU, te takav prihvati trajne obaveze koje e iz tih integracija proistei. To su razlozi za brzo otvaranje poljoprivrednih razvojnih procesa, i to napose onih koji e oiviti dugo mirujuu strukturu sektora, kao jedan od temeljnih zadataka na koje treba da odgovori ova strategija. Zadatak je iznai viziju poljoprivrednog razvoja koja bi bila prihvaena na cijeloj teritoriji BiH. Upravo aktuelna Srednjorona razvojna strategija BiH - PRSP (2003-2007.), velika je pomo na tom putu, jer je ona poljoprivrednom sektoru konano otvorila vrata za njegovu preobrazbu i dala principe budueg napretka. Ti principi trebaju se dalje razraditi i pretvoriti u konkretne akcije razvoja, to je, za podruje FBiH, zadatak ove strategije.

1 Pregovori su sveano otvoreni 25. 11. 2005. godine u Sarajevu.

16

Meu dokumentima koji su do sada raeni u pokuajima da se pokrene domai poljoprivredni razvoj, najvie mjesto pripada Srednjoronoj strategiji poljoprivrednog sektora za Federaciju Bosne i Hercegovine koju je svojevremeno (2000.) uradila grupa uvaenih eksperata FAO u saradnji sa domaim strunjacima. Taj dokument nije dobio priliku da se zvanino utemelji i iskae kao sektorska razvojna platforma za proteklo vrijeme kojem je bila namijenjena.

Sljedei noviji dokument koji dalje unapreuje oblast hrane je Funkcionalni pregled poljoprivrednog sektora u BiH (2004.), jer on daje operativni i institucionalni okvir za konano uspostavljanje jedinstvene domae poljoprivredne politike na nivou cijele zemlje. Uz njega stoji i skup od pet EU RED regionalnih strategija ekonomskog razvoja BiH (2004.), te ekonomske ili poljoprivredne strategije pojedinih kantona i opina u ijim tekstovima hrana zauzima odgovarajue mjesto. Svi ti dokumenti, sa svojim esencijalnim porukama i prijedlozima nali su svoje mjesto u idejnim polazitima ove strategije. Konano, njima je dodana i veoma bogata dokumentacijska graa koja je unijeta u posebnu knjigu priloga, i tako sa strategijom ini jedinstven dio. Od prestanka rata i okonanja obnove, FBiH i BiH u cjelini dijeli vrijeme u kojemu se sektor hrane drutveno uspio nametnuti sa nizom vanih pitanja svog razvoja, ali i uao u procese otvorenog trita sa upitnim ili polovinim rezultatima vlastitog privrednog samosnalaenja. Pri tome je, kako je ve nagovijeteno, ostvario vrlo reljefnu asimetriju svojeg jednog, preduzetniki hrabrijeg i kreditno neto s(p)retnijeg preraivakog segmenta, naspram drugog, strukturno i proizvodno zaostalog primarnog - sirovinskog dijela poljoprivredne proizvodnje. Sa odnedavnim iniciranjem kvalitetnih razvojnih drutvenih okvira, sektorom su se na jedan odluniji i aktivniji nain poele baviti i domae institucije vlasti i meunarodni faktori, to je dalo rezultate u izradi spomenutih studijskih dokumenata nacionalnog i regionalnih znaaja. Drugi plan akcija pokrenut je prema nedostajuoj zakonskoj regulativi. Te akcije su se definitivno usmjerile na krovni nivo drave, i to kao jedini put koji BiH privredno legitimira u Evropi. Ipak, jo uvijek nedostaju neki kljuni sektorski zakoni, te tehniki i kadrovski opremljene institucije koje e osiguravati njihovo djelotvorno provoenje u ivot. Otvoreno trite, te neravnopravna vanjska konkurencija (kojoj nisu prethodile potrebne reformske prilagodbe sektora), uz primarnu poljoprivredu, i domaoj preraivakoj industriji donijeli su niz problema. Ipak, kod nekoliko prehrambenih firmi ta konkurencija znaila je i svojevrsnu kolu borbe za neophodni kvalitet. Iz nje su roene neke domae proizvoake marke koje su ve sposobne da se nose i sa do sada trino neprikosnovenim brendovima evropski pa i svjetski dokazanih prehrambenih veliina. To svakako ne znai da je ovaj sektor rijeio svoje probleme, jer pred njim stoji jo mnogo krupnih, egzistencijalnih pitanja, na koje ova strategija treba dati svoje odgovore. Svaki privredni sektor ekonomski toliko ivi, koliko njime vladaju i upravljaju razvojni procesi. Sadanja, demokratski iva, ali privredno mnogo skromnija decenija BiH, unijela je tih procesa u sektor porodine poljoprivrede jednako malo koliko i svo minulo krto prijeratno vremensko razdoblje. U ovom kratkom vremenu prestali su postojati i svi nekada veliki domai poljoprivredno-industrijski sistemi sa svojim kanalima plasmana za poljoprivredne proizvode, to je ovom, kao i ukupnom poljoprivredno-sirovinskom ambijentu zemlje uskratilo sokove ivota i svelo ga na oblast koja uglavnom preivljava. Procesi za njegov razvoj jo nisu otvoreni, pa je stoga zadatak strategije da ih otkoi i poljoprivredu stavi na kolosijek evropski moderne, trino orijentisane i strukturno reformisane proizvodnje. Do dobrih ciljeva moi e se doi samo stvaranjem dobrog ambijenta za dobre preduzetnike namjere, to je razvojna formula za koju do sada nisu iznaena adekvatna domaa rjeenja.

17

Glavni motiv da se ostvare te namjere, u cijelom poslijeratnom periodu i te kako je stvaran. On se nalazi na tritu hrane kojim se na ukupnim, bh. nivoima, realizuju godinje visoke uvozne vrijednosti od oko dvije milijarde konvertibilnih maraka, i to za one proizvode koji do potroaa stiu mimo domaih tala, vonjaka ili njiva. To e se uspjeti samo ako se ova strategija zasnuje na irokom poimanju razvoja kakav, uz proizvodno aktiviranje resursa, u sebe ukljuuje i puno socioloko transformisanje onog dijela drutva kojem poljoprivreda treba da bude budue trajno ivotno opredjeljenje. Ta irina stoga e morati da mobilizira najbolje teorije modernog privrednog i u njemu ruralnog razvoja, uz metode i postupke sa kojima e se doi do vizije onakvog sektora hrane kakav bi trebao da se stvara kroz sljedee vremenske distance. Postavljeni zadaci e se ostvariti samo ako se na osnovama to brojnijeg i jaeg robnog - komercijalnog poljoprivrednog posjeda kandiduju projekti sa brzim i prepoznatljivim privrednim efektima. Kroz te projekte i sama poljoprivreda e morati da postane velikom domaom uionicom trajnog sticanja znanja, i to kao jedinog sigurnog resursa na kojem se neopozivo dokazao razvoj svih onih modernih evropskih sredina prema kojima sada uri i bh. drutvo.

18

2. VIZIJA I ZADACI SEKTORA 2.1. Vizija razvoja BiH i FBiH kao njenom sastavnom dijelu nedostaje vizija poljoprivrednog razvoja, to proizvodi i nepostojanje jasne poljoprivredne politike unutar prehrambenog sektora. ivi se u svijetu neprestanih procesa koji, jednako ili ak vie, dotiu poljoprivredni sektor nego ostale oblasti svjetske privrede.

Ti procesi u nekoliko zadnjih decenija snano utiu na svjetsku poljoprivrednu fizionomiju, mijenjajui je u sljedea etiri pravca;

strukturno je transformiu prema uveanju proizvodnih jedinica, podupiru joj proizvodnost i smanjuju zaposlenost stanovnitva, podravaju trend stalnog snienja trinih cijena proizvoda, i daju joj zadae koje do sada nije imala.

Bez obzira to bh. poljoprivreda ima mnogo mjesta za poboljanja, ona se sve proteklo vrijeme uglavnom nalazila izvan navedenih tokova, pa su utoliko i vee zapreke za njihovo aktiviranje i sustizanje proputene stvarnosti.

Stoga, u najkraem reeno, njena se domaa razvojna vizija moe definisati tenjom da se iz dananjeg strukturno zakoenog i nerazvijenog segmenta ukupne ekonomije zemlje sagradi;

raspoloivim resursima primjeren, proizvodnim jedinicama odriv, tehnolokim ulazima moderan, trinim kvalitetima konkurentan, i ekolokim odlikama koristan poljoprivredno-prehrambeni sektor.

Administrativna entitetska dvojnost drave upuuje da se vizija razvoja poljoprivrede i sektora hrane u cjelini mora zasnivati na jedinstvu ukupnog ekonomskog prostora i modernoj privrednoj slici kakvoj se treba teiti putem konzistentne bh. poljoprivredne politike. Kao takvoj, njoj se moe teiti uz prihvaanje sljedeih obavezujuih polazita;

a. sagledavanje sadanjeg stanja u sektoru i pokretanje veoma zahtjevnih strukturalnih procesa,

b. slijeenje parametara opih razvojnih mogunosti kakvi su definisani u dosadanjim strategijskim dokumentima drutva (PRSP), i

c. ispunjenje zadaa kakve predstoje u pogledu transformisanja sektora na principima zajednike poljoprivredne politike EU.

Sva tri postavljena polazita trae konano definisanje i ivo aktiviranje agrarne politike zemlje, kako bi ona u rokovima koji se jo ne mogu sasvim odrediti, mogla pripremiti svoja lanstva i to prvo u WTO, i potom u EU. Njihovo zadovoljenje ovisit e od brzog i kvalitetnog unapreivanja domae drutvene klime, a time i podsticanja privrednog

19

preduzetnitva u emu BiH biljei nominalne napretke, ali i realna zaostajanja u odnosu na druge zemlje u tranziciji koje to bolje od nje ine.2

2.2. Zadaci sektora Svjetska poljoprivreda je uvijek bila i ubudue e biti vana ljudska djelatnost, ali uz proizvodnju hrane ona na sebe definitivno preuzima i niz drugih ivotnih zadaa drutva. Stoga domaa poljoprivreda u svojoj veoma vanoj tranzicijskoj ulozi, izmeu onog to ona sada jeste i to se ve u sutranjem vremenu od nje oekuje, treba na sebe preuzeti zadatke kojima e da;

proizvodi kvalitetnu hranu koja e biti prihvaena od potroaa u zemlji i inostranstvu,

osigurava vii nivo samodostatnosti i poboljava spoljnotrgovinski bilans zemlje, stvara vrijednosti kojima e osiguravati zarade poljoprivrednicima i kroz bruto

drutveni proizvod uveavati rast ukupne ekonomije zemlje,

zadrava stanovnitvo na selu i tako doprinosi zatiti i unapreenju ivotne okoline, sprovede vlastite promjene i tako dadne svoj doprinos ukljuivanju zemlje u svjetske

(WTO) i evropske (EU) integracije,

ne mijeajui se u slobodan izbor proizvoaa, vladinim mjerama profilira onakvu proizvodnu strukturu kakvom e uspijevati da ublai svjetski trend pada poljoprivrednih cijena i zaposli to vie domaeg stanovnitva.

Navedene zadatke ona e biti u stanju izvravati samo ako trite izabere kao glavnog prosuditelja proizvodnjom stvaranih vrijednosti i osigura primjenu evropskih standarda, te tako postane integralnim dijelom moderne ekonomije Evrope.

2 Economies in Transition (2003); Regional overview, Country Forecast, (Prema PRSP, str. 65).

20

3. POLAZITA I PRISTUPI RAZVOJU 3.1. Osnovna pitanja sektora Poljoprivreda spada u najslabije ureene oblasti domae proizvodnje pa se s njom u vezi postavlja niz pitanja;

kako funkcionalno usmjeriti 2,5 miliona ha zemljita, kako ih tehnoloki osposobiti za proizvodnju, kako potisnuti nestabilne i uvesti stabilnije proizvodnje, kako joj nai supstance konkurentnosti u svijetu, kako joj unijeti druge sadraje uvanje okolia i dr., kako poveati zaposlenost stanovnitva, kako oiviti selo i stvoriti robnog poljoprivrednika, kako uspostaviti i harmonizirati entitetske politike, kako uspostaviti jedinstveno bh. trite, kako uvesti sektor u JIE, WTO i EU integracije

Kako sektor uvesti u ivot, pitanje je svih pitanja na koje treba da dadne odgovor ova strategija.

3.2. Glavni razlozi pristupa razvoju Tokom proteklih decenija, poljoprivredna proizvodnja u privredi BiH stekla je vidno znaenje i sa svojim preraivakim sektorom uvijek se predstavljala kao bitno ishodite naseljenosti sela i zaposlenosti stanovnitva. Nakon rata;

proglaena je i jednim od stratekih razvojnih pravaca njene ekonomije, i uz to joj je, po uzoru na sve izraenije planetarne brige svijeta, dana

nadasve vana zadaa uvanja okolia.

FBiH raspolae znaajnim poljoprivrednim resursima koje sada koristi u nedozvoljivo niskom obimu. Naspram toga, sa preko 600 miliona USD godinje, ona je stalan i znaajan uvoznik hrane, to upuuje da u njoj, sa stajalita domae skromne ponude, postoji visoki nivo nezadovoljene prehrambene tranje. Sve te injenice ukazuju da pred ovom oblasti privrede stoje snani motivi razvoja koji se mogu realizovati samo na osnovama jasnih drutvenih opredjeljenja.

Kao dio ukupne ekonomije zemlje, poljoprivreda se pokazuje stjecitem niza najvanijih razvojnih pitanja i problemskih nepoznanica u predstojeim WTO i EU integracijama. U nadmetanju sa skoro ve istroenim vremenom, odgovori na naznaena pitanja trae brze reforme sektora, i to najmanje onoliko koliko su to ve uinile ostale zemlje u tranziciji. Stoga se njegovo osposobljavanje i pretvorba u odriv i funkcionirajui privredni sistem moe postii samo na temeljima jasnih razvojnih vizija i njenih vremenskih razgranienja. Sainjavanje i donoenje ove razvojne strategije, izraz je upravo takvih njegovih potreba.

21

3.3. Polazita i principi razvoja Moderna ekonomska teorija prebogata je uraenim makroekonomskim modelima privrednog razvoja, ali ni jedan od njih ne dovodi u pitanje unutranju meusektorsku usklaenost nacionalnih ekonomija kao temelja njihovog stabilnog razvoja.

U skladu sa prethodnim, prvi princip ukazuje da se razvoj poljoprivrede u FBiH, smatra sistemskim dijelom ukupnog privrednog razvoja zemlje i da ima odgovarajue veze sa ostalim njegovim sektorima. U sasvim direktnoj vezi, taj razvoj funkcionalno za sebe vee i prehrambenu industriju, te niz drugih ulaznih i izlaznih interakcija sa brojnim industrijskim subsektorima, bez kojih itav sistem ne bi mogao valjano funkcionisati.

FBiH/BiH preferira da u to skorije vrijeme postane odrivim dijelom evropske ekonomske cjeline, pa se privredna reformisanost, borba za konkurentnost i trini principi nameu kao dominantna opredjeljenja njene budue poljoprivrede. Do punog ostvarenja tih principa njena poljoprivreda mora doi postepeno, ali i brzo, odnosno paralelno sa vlastitim unutranjim prilagodbama i transformacijama. U praksi, to se treba postii;

brzom gradnjom povoljnih makro-ambijentalnih uslova i davanja razvojne podrke unutar domaeg privrednog ambijenta,

pregovorima sa WTO, te realnom procjenom i prihvaanjem obaveza ponaanja u odnosu na vanjsko okruenje, i

snagom mikro-marketinkih ponaanja njenih primarnih i preraivakih subjekata na temeljima kojih e se dokazivati njihova ekonomska uspjenost.

A/ Gradnja domaeg ambijenta

Stvaranje povoljne ambijentalne klime primarno je pitanje razvoja sektora i osnovni uslov za domae i strane ulagake aktivnosti. U stvaranju povoljnog ambijenta i gradnji samoodrive ekonomije BiH je uinila znaajne pomake, ali je neuraeni poslovi do sigurnijeg drutvenog ivljenja njenog stanovnitva i teke zadae unutranje privredne transformacije ipak smjetaju meu one zemlje koje se jo uvijek nalaze neto dalje od stvarnog ulaska u EU.

Do EU cilja BiH predstoji bolje organizovanje i privredno jaanje kroz sadanje bilateralne ugovorne odnose sa zemljama balkanskog i ireg okruenja sa kojim i nema dobra razvojna iskustva, te traenje mnogo ''potovanijeg'' poloaja u uskoro aktuelnim zapadno-balkanskim ili ak CEFTA integracijama kakve se na ovom dijelu kontinenta upravo zagovaraju.

B/ Ulazak u WTO

Uz ope uslove, u bliskoj budunosti, odrivost sektora bit e i u visokoj korelaciji sa spoljnotrgovinskim poloajem kakvog BiH isposluje na putu svog ulaska u WTO.3

S obzirom da se pristupanje BiH u punopravno lanstvo WTO smatra skorim, mjere koje budu preduzimale domae vlasti, moraju biti unaprijed usklaene sa pravilima ove organizacije.

Pozitivno je konstatovati da proces konanog oblikovanja svjetske trgovinske zajednice ni u kom sluaju nije zavren i da on sa najnovijim evropskim popustima u uvoenju i tzv. ''razvojne'' koare, daje neto vee mogunosti poljoprivredi zemalja u razvoju nego je sluaj do sada.4 Sve ove konstatacije i nepoznanice koje su vezane za njih, predstavljaju svojevrsna ogranienja za sektor i njegovu razvojnu strategiju, pa e se one tokom njene provedbe

3 Taj poloaj, za ono to bi trebalo da bude sigurno, ve je definisan tzv. ''zelenom koarom'', dok se neto od onog to bi se pregovorima vjerovatno moglo i moralo naknadno dobiti, nalazi u njenoj, inae spornoj ''plavoj'' izvedbi. 4 Radi se o konceptu multifunkcionalne uloge poljoprivrede kakav u cilju stvaranja njenog budueg evropskog modela kroz dalju reformu Zajednike poljoprivredne politike (CAP), nakon konferencije u Seattleu (1999.), trai EU.

22

smatrati neim to e se rjeavati ''u hodu''. Bez obzira na to, domaa poljoprivreda i prehrambena industrija oslanjat e se na neto ui broj mjera, ali e u svakom sluaju pozitivan agrarno-politiki ambijent i uloga vlade u njemu predstavljati glavnu pokretaku komponentu na koju strategija rauna kao primarni uslov za svoj uspjeh.

C/ Integracija u EU

Brzina ulaska u EU sudbinsko je pitanje za BiH. Put do tog cilja sadran je u iznalaenju politikih rjeenja za funkcionalno organizovanje drave, a to se privrede tie, on je ponajvie poploan pitanjima osposobljavanja poljoprivrednog sektora za odriv ivot u ovoj zajednici. Sutina tih pitanja sadrana je u promjenama koje treba da se dese u zemljama centralne i istone Evrope, kako bi one bile osposobljene da svoju budunost unesu pod zajedniki krov starog kontinenta.

Te promjene uz tri politika cilja kao to su; uspostavljanje demokracije (a), vladavina prava (b), i zatita prava manjina (c), te tri ekonomska kriterija ije navoenje slijedi, donesene su u Kopenhagenu 1993. godine kao uslovi za ulanjenje jo nepridruenih zemalja u EU.

Ustvari, radi se o kriterijima, odnosno standardima koje trebaju sve ekonomije zemalja pristupnica dostii kako slijedi;

stvaranje trine ekonomije koja se moe integrisati u trinu ekonomiju Evrope, osposobljavanje za konkurentsku utakmicu naspram ponude proizvoda iz uvoza, i prilagoavanje zdruenom skupu zakona, pravila i procedura poznatih pod nazivom

acquis communitarie.

Svi navedeni zadaci dijelovi su saetog uslova kojeg BiH treba ispuniti da bi dokazala svoju sposobnost za preuzimanje obaveza za lanstvo u EU. to se poljoprivrede tie, oni se slijevaju u zahtjev da se gradi samo onaj i onakav sektor koji e biti konkurentno sposoban da izdrava meunarodnu utakmicu na tritu prehrambenih proizvoda.

Svakako da to trai studijsko izuavanje konkurentnosti domae poljoprivrede, kojem FBiH, osim izrade jedne doktorske teze, do sada organizovano nije pristupila. Stoga bi to trebao da bude jedan od prioriteta u izradi projekata koji bi uslijedili kao dopuna ovoj strategiji.

Acquis communitarie u poljoprivrednom sektoru trai pokretanje tri vrlo sloena sloja aktivnosti za;

a. usvajanje zakona i standarda,

b. zajedniku poljoprivrednu politiku (CAP), i c. prelaz na strukturalne fondove.

Zakoni i standardi predstavljaju najobimnije podruje unutar EU legislative i obuhvaaju zadatke od zdravlja ivotinja i biljaka, pa do sigurnosti hrane, obiljeavanja proizvoda i zatite potroaa. Oni predstavljaju i obaveze na koje se ne smije ekati, jer se javljaju kao vana prepreka za izlaz domaih preraivaa na evropsko trite.

CAP osigurava impozantnu budetsku podrku svojim lanicama, ali e ona postati obavezom (i privilegijom) za BiH tek kad ue u EU. Do tada e joj trebati da gradi vlastitu politiku podrke poljoprivrednom sektoru, i to uzimanjem iz budeta onoliko njegovih postotaka koliko se bude stvaralo nove vrijednosti razvojem njene ekonomije. Tome treba prikljuiti i pravedniju raspodjelu budetskih sredstava nego je bila do sada, u emu je redovno bio ''zakidan'' upravo poljoprivredni sektor.

23

Strukturalni fondovi su moderni EU sistem mjera za ruralni i regionalni razvoj koje e BiH koristiti tek kada ostvari svoj pristup ovoj asocijaciji. Uz sadanji sistem poljoprivrednih podrki u kojima se ve prepoznaju moderni elementi reforme FBiH, BiH je uinila barem formalne korake u modernom pristupu regionalnom razvoju sa osnivanjem Vijea za poljoprivredu i prehrambenu industriju, umarstvo i ruralni razvoj BiH.5

D/ Trina osposobljenost sektora

Strategija podrava samo trini dio poljoprivredne proizvodnje i u okviru nje preputa odluke samim proizvoaima to e i koliko ega proizvoditi. To nikako ne znai da e drava ostavljati proizvoaima kako bi svoje godinje i dugorone proizvodne odluke donosili sami. Suprotno tome, ona e im sa omoguavanjem trinog informisanja i politikom podsticanja biranih proizvodnji, davati dovoljno informacija da njihove proizvodne odluke budu dobre i kvalitetne. Strategija se fokusira samo na komercijalna gazdinstva, odnosno one jedinice koje veliinom vlastitog ili zakupljenog posjeda u biljnoj, te odgovarajuim kapacitetima u stonoj proizvodnji, mogu doprinijeti uveanju trinosti poljoprivrede i smanjenju spoljnotrgovinskog manjka kojeg sektor biljei u poslijeratnom periodu.

Poljoprivredno-prehrambeni sistem kakav promovie ova strategija izdie se iznad shvaanja da se njime po svaku cijenu mora slijediti, odnosno zadovoljiti proizvodnja roba koje se trae fizikim prehrambenim bilansom zemlje. Umjesto proste (kontrolisane) ''sigurnosti ishrane'', strategija podrava onu proizvodnu strukturu koju e shodno sopstvenim interesima oblikovati sami poljoprivrednici i koja e njenim izvriocima porodinim gazdinstvima garantovati snanije zaposlenje i sticanje odgovarajueg profita. Pravih komercijalnih gazdinstava koja bi mogla prihvatiti podsticaje kakve nalae strategija, u FBiH/BiH danas je malo. Stoga predstojee stvaranje takvih gazdinstava treba prihvatiti kao proces u kojem e svoje anse imati i mala porodina imanja, ukoliko pokau spremnost za organizacijsko uveavanje i prihvaanje odgovarajuih tehnologija.

E/ Tehnoloko-marketinke inovativnosti

Trina opredijeljenost ostvariva je samo postizanjem ekonomske konkurentnosti sektora do koje se, izmeu ostalog, moe doi;

aktiviranjem raspoloivih resursa na biranom broju proizvodnji, uvoenjem modernih tehnologija za te proizvodnje, i prihvaanjem marketinga kao koncepta poslovnog ponaanja.

Iskazani principi okrenuti su prema podrci onoj strani poljoprivrede koja sobom preferira moderne proizvodnje tehnologije i sustizanje efikasnosti konkurenata. Oni se dalje marketinki podravaju i vode prema takvoj proizvodnoj strukturi koja e svojim kvalitetom graditi svoju budunost na vanjskom tritu, da bi izborila odgovarajuu sigurnost u domaoj tranji.

F/ Prirodna usmjerenost proizvodnje

Razliit obim, priroda i kvalitet prirodnih resursa nameu rejonizaciju kao nain specijalizacije proizvodnje. Na taj nain poljoprivreda FBiH/BiH se tretira kao sistem pojedinano zaokruenih prirodnih, tehnikih, ekonomskih i socijalnih znaajki rejona, koji osiguravaju njeno skladno funkcionisanje na nivou entiteta, odnosno zemlje. Strategija e

5 SGI BiH, br. 33 od 22. 7. 2004.

24

kandidovati taj princip kao neophodan, s tim to e se njegova praktina realizacija detaljno razraditi naknadnom izradom posebnih studija za pojedine oblasti i vrste proizvodnje.

3.4. Izbor scenarija Optimalan privredni razvoj teorijsko je i praktino pitanje koje trai nauni pristup uz uvaavanje niza unutranjih i vanjskih inioca. To je i logian cilj kojem treba teiti i kada je u pitanju poljoprivredna proizvodnja, s tim to ona, s obzirom na prirodu, obim i lociranost svojih resursa, osim ekonomskih vee uz sebe i odgovarajue agrarno-politike i socijalne inioce.

Ako se od poljoprivrede trai da u dogledno vrijeme postane znaajnim sudionikom dobrih proizvodnih uinaka drutva (BDV, BDP), onda ona to moe postii dobro odmjerenim kombinovanjem sljedeih inioca;

racionalno angaovanih naspram raspoloivih zemljinih povrina, trino i profitno oblikovanih proizvodnih struktura, i izabranih nivoa intenzivnosti na osnovu postignutih jedininih efekata.

Niti jedan od tri nabrojana inioca nije nikakvo tehniko pitanje, nego se radi o odlukama koje nose za sobom blie i dalje ekonomske i socijalne posljedice, odnosno upravo onakve kakve su se pokazale u zemljama Zapadne naspram drava Srednje Evrope. Primijenjene na uslove FBiH, mogue odluke nude se kroz sljedea stanja i potrebe za njihovim mijenjanjima;

prema postojeim evidencijama raspolae se sa 1.147 hiljada ha poljoprivrednih povrina sa razliitim upotrebnim kvalitetom i tehnikim (nagib i sl.) mogunostima koritenja,

sadanja proizvodna struktura iskazuje se kroz primarne odnose u koritenju zemljita (ratarske kulture, stalni zasadi, travnjaci) te stanja unutar njiva (trine biljne kulture naspram krmnom bilju) koja odslikavaju obime zastupljenosti trinih biljnih proizvodnji i stoarstva,6

tehnoloko intenziviranje proizvodnje predstavlja opu svjetsku tendenciju i ona uveava raspoloivost proizvoda. Vezana je za umanjenje trokova i podupire vladajui svjetski trend u snienju cijena poljoprivrednih proizvoda. Otvoreno trite direktno preferira intenzivnost, ali ne rjeava pitanje suprotnosti mikroekonomskih i makroekonomskih interesa unutar zemlje.

Na temeljima objektivno mogueg - ciljanog pozicioniranja sektora u okvirima ukupne ekonomije zemlje (ovdje unutar njenog federalnog dijela), i sadanjeg stanja proizvodnje, nude se brojni scenariji razvoja meu kojima se navode sljedea dva;7

Scenarij 1. Potpuno slobodno trite sa prisustvom drave samo u cjenovnoj zatiti poljoprivrednih proizvoda, kada prekomjeran i dampinki uvoz nanosi tete domaoj proizvodnji. Pri ovakvom scenariju, koji je blizak sadanjem stanju, poljoprivreda ne bi imala dovoljne uslove za razvoj, a veliki dio zemljita sa loijim prirodnim uslovima zbog visokih trokova ostao bi izvan upotrebe i vremenom bio izgubljen za poljoprivredu. Ostatak povrina prihvatio bi visok nivo intenzivnosti i vjerovatno se cjenovno uklapao u svjetsku proizvodnost. Scenarij 2. Slobodno trite, ali uz osiguran razvoj poljoprivrednog sektora i stvaranje ambijenta u kojem je poljoprivredna proizvodnja podravani dio jednog mnogo ireg spektra drutvenih interesa nego je to ona sama. Ti interesi ogledaju se u proizvodnom, kulturnom i

6 Tu strukturu u znaajnoj mjeri dugorono opredjeljuju odnosi cijena i spoljnotrgovinska politika. 7 Ovi scenariji motivirani su onima kakvi su razmatrani u Strategiji razvoja slovenskega kmetijstva (1992.), Ministrstvo za kmetijstvo in gozdarstvo Republike Slovenije, str. 66-70.

25

ekolokom tretiranju prostora, motivisanju stanovnitva da ivi na selu, i dr. Drava je u svim tim interesima prisutna i upranjava svoj direktan uticaj na strukturu poljoprivredne proizvodnje i njenu intenzivnost. Podrazumijeva umjereniju intenzivnost, koja ne teti okoliu, i za dogledno vrijeme omoguuje aktiviranje veine ekonomski upotrebljive poljoprivredne zemlje. Podrava i iru ekoloku (organsku) proizvodnju. Vodi prema uravnoteenom prehrambenom bilansu entiteta i drave u cjelini.

Stavljajui u ravan oba postavljena scenarija, vidi se da oni trae razliite mjere, postavljaju raznolike zahtjeve dravi i nude odgovarajue drugaije rezultate;

Mjere Zahtjevi Rezultati Scenarij 1

odgovori na prekomjeran uvoz i izvoz koji nanose tete domaoj poljoprivrednoj proizvodnji

niska budetska sredstva za podrku

velik dio zemljita van upotrebe, nepovoljan prehrambeni bilans, umanjenje sadanje proizvodnje, tetne ekoloke posljedice, dalja dehumanizacija prostora, odsustvo ruralnog razvoja

Scenarij 2 podsticanje ruralnog razvoja i naseljenosti, podsticanje poljoprivrede, podravanje prerade, aktivan mikro i makro marketing, fokusiranje na profitabilne proizvodnje, aktivna spoljnotrgovinska politika

vii nivo budetskih sre-dstava za podrku od sadanjih

rast aktivnih povrina, usklaen prehrambeni bilans, ekoloka usklaenost, via zaposlenost, ruralni razvoj

Strategijom se podrava drugi scenarij. U ovisnosti od pojedinih proizvodnji, njegovi efekti treba da se iskau u opem zadovoljenju vieg udjela domaih potreba za hranom, znaajnom umanjenju prehrambenog deficita, zadovoljenju i dostizanju vikova za neke proizvode, te izlascima na vanjska trita.

Na temeljima dosljednog preslikavanja u PRSP iskazanog reformskog scenarija rasta realnih vrijednosti BDP ukupne bh. ekonomije od 5,5%, efekti prihvaenog scenarija strategije trebali bi se iskazati u isto takvoj dinamici prosjene godinje stope rasta (PGSR) i za sektor poljoprivredne proizvodnje.8 Uzimajui da poljoprivreda prua vidno povoljnije startne mogunosti za pokretanje svog razvoja u odnosu na ukupan prosti privredni prosjek, za njen realni reformski scenarij odreuje se stopa rasta od 6,5%.

U skladu sa niskom sadanjom razvijenosti poljoprivrede te objektivno niim zahtjevima investiranja, uzima se kao mogu i neto dinaminiji razvoj sektora, pa se za alternativnu, optimistiniju varijantu buduih razvojnih poljoprivrednih dogaanja uzima i realna PGSR od 8,0%.9 Ova optimistinija stopa moe se postii u sluaju breg implementiranja reformi sektora.

Sa prvim izborom, razvojnim stopama u cijelosti e, kao najnii mogui, biti potovan i praen tzv. reformski scenarij makroekonomskog okvira PRSP za ukupnu ekonomiju, koji sa sobom vee i projektovani rast javnih prihoda na nivou drave od 4,5% godinje.10 U skladu sa PRSP, u njihovom koritenju odgovarajue bi trebala rasti i raspoloiva vrijednost onih prihoda koji e biti stavljani na raspolaganje poljoprivrednom sektoru. Ovom se dodaju i do

8 Vijee ministara BiH, Vlada Federacije BiH, Vlada Republike Srpske (2004.); Srednjorona razvojna strategija BiH PRSP (2004-2007), Sarajevo, str.41. 9 Pri svemu se stope rasta nominalnog BDP markiraju u visini od 4,7 za 2003., 6,1 za 2004., 7,3 za 2005., 7,5 za 2006. i 7,7 za 2007. godinu (PRSP, str. 41). 10 PRSP (2004); str. 57.

26

sada nekoritene mogunosti jaanja tih prihoda (posebne varijante akciza i sl.) koje u podsticanju mogu bitno ojaati razvojnu poziciju prehrambenog sektora.

Taj rast, prema saopenju Odjeljenja za komunikacije Uprave za indirektno oporezivanje BiH, za prvih pet mjeseci 2005. naspram istog perioda u 2004. godini, ve je ostvaren u obimu koji je vii za 10%.

3.5. Metodski pristup Poljoprivreda je vieznana oblast i po modernim pristupima koritenju resursa dio je seoskog (ruralnog) ambijenta u kojem se ispreplie veliki broj faktora tehniko-tehnoloke, ekonomske, demografske, socioloke, socijalne i ekoloke prirode. Nema dileme da li u razvoju zemlje prednost davati poljoprivredi ili drugim ekonomskim granama jer je praksa pokazala da samo skladan, simultan razvoj cijelog drutva pokazuje rezultate, i to kako u proizvodnom, tako u strukturnom smislu. Stoga se postavljaju dosta iroki zahtjevi za metodama njenog rasvjetljavanja i rjeavanja.

3.5.1. Priroda, prostor i vrijeme primjene Da se izbjegnu sutinske dileme, strategija nije uzeta kao plan, projekcija, prognoza ili predvianje. Ona se gradi kao dokument sa analizom domaeg stanja i uvaavanjem tendencija evropske i svjetske poljoprivrede, te definisanjem mogunosti i glavnih ciljeva razvoja sektora koji bi bili u saglasnosti sa najbolje izabranim opeprivrednim rastom zemlje.

Strategija se odnosi na podruje FBiH, pri emu se zna da se radi o dijelu dravnog prostora BiH. U tom smislu ona polazi od stanovita da se taj prostor pri sadanjim razlikama dviju entitetskih agrarnih politika mora ujediniti, i prerasti u funkcionalnu ekonomsku i trinu cjelinu.

Vizija razvoja sektora u strategiji uvaava due razdoblje, ali je njena primjena projektovana na period od pet godina (2006-2010.). To se moe smatrati dobrim intervalom za objektivne razvojne akcije, s obzirom na vrlo dinamine drutvene tokove kakvi se deavaju u Evropi i svijetu. Ako se tome dodaju ve najavljene integracije sa WTO i oekivane sa EU, onda bi taj rok mogao biti ak i neto krai, ali nikako dui.

3.5.2. Metodski postupci U izradi strategije primijenjeni su sljedei metodski postupci;

a. ''zidanja'', odnosno rada ''odozdo prema gore'', to je uinjeno ukljuenjem svih relevantnih institucija unutar sektora, formiranjem radnih timova, organizovanjem radnih sastanaka na terenu, te saimanjem rezultata tog rada,

b. stratekog planiranja zasnovanom na pripremanju sektora za ulazak u WTO i prikljuenje EU, i

c. definisanja neophodnog zakonskog i institucionalnog ambijenta za prihvaanje i provedbu zacrtane politike.

Po elementima metodike i pristupima izrade, strategija je uraena na savremenim principima koje provodi EU. Po principu pripadnosti, u strategiju e kroz projekte od zajednikog interesa njene realizacije biti ukljueni svi razvojni uesnici drutvene zajednice iz; a/ vladinog, b/ privatnog i c/ nevladinog sektora na nivou FBiH i BiH kao dravotvorne cjeline. Na njega se dograuje princip konsenzusa koji podrazumijeva saglasno donoenje razvojnih odluka pripadnika sva tri sektora. Izrada strategije provoena je na principu transparentnosti, to je inilo otvorenom za javnost. Kroz kantonalne, strukovne i ue institucionalne javne rasprave, osiguran je uticaj najire javnosti na njen sadrajni kvalitet i konani oblik predlaganja. Selektivnim izborom stratekih pravaca uz isto takvo proizvodno fragmentisanje resursa, preferisan je princip usmjerenosti, kako bi se dobili najvei rezultati u naznaenom vremenskom periodu.

27

Svojim sadrajem, te posebno ciljevima i naznaenim razvojnim programima, slijeen je i princip praktinosti, kako bi se maksimalno osigurala i olakala implementacija dokumenta. strategija e biti praena od odgovarajuih institucija, koje e vriti njenu implementaciju, monitoring i reviziju.

U identificiranju stanja, uz sekundarne podatke, provedeni su postupci direktnih snimanja na terenu, te definisani ciljevi za budunost. To je uinjeno kroz odravanje konferencija - savjetovanja sa poljoprivrednicima, preduzetnicima, strunjacima i politiarima u svim dijelovima i na svim nivoima FBiH, odnosno svim onima koji su svojim znanjem pozvani da uestvuju u definisanju stratekih pravaca razvoja sektora. Potencijali i zapreke u sektoru utvreni su SWOT analizom te povezani sa zacrtanom orijentacijom i glavnim elementima stratekih ciljeva.

3.6. Veze sa PRSP PRSP predstavlja okvir koji je ukazao na snane potrebe, mogunosti i puteve ekonomskih reformi bh. drutva u srednjoronom periodu. Uz proglaavanje za prioritet i davanje principijelne podrke, kroz obavezan iri pristup, vaan dio tih reformi u ovom dokumentu ostavljen je da se definie kroz strateki pristup razvoju poljoprivrednog sektora. Stoga se ova strategija u svim svojim kljunim segmentima neposredno vee za PRSP i predstavlja njegovu dalju i dublju poljoprivrednu sektorsku razradu.

28

4. STANJE SEKTORA I CILJEVI STRATEGIJE 4.1. Sadanje stanje Poljoprivreda je sistemski dio ukupnog ekonomskog ambijenta, pa se stanje u njemu nedvojbeno odraava i na ovaj sektor. BiH i unutar nje FBiH u proteklom periodu provele su znaajan dio svojih drutvenih reformi sa ciljem kreiranja povoljnijeg drutvenog i poslovnog okruenja.

Uz nedvojbene uspjehe, provedene reforme se ipak nisu pokazale i dovoljnim da se izgradi jedinstveni dravni ekonomski prostor i sa unapreenjem preduzetnike klime BiH osigura povoljnije mjesto na ljestvici zemalja u tranziciji ili u odnosu na susjede.

A/ Nerazvijena poljoprivreda Unutar ukupne ekonomije, nakon nekoliko godina po okonanju rata, poljoprivreda BiH je i dalje ostala optereena brojnim problemima i jo ne pokazuje jasnu viziju vlastitog drutvenog razvoja. Donoenjem nekoliko krovnih zakona i uspostavom institucija, ona postepeno gradi svoj makroekonomski poljoprivredni okvir, ali i dalje ostaje sa brojnim prazninama zbog nedefinisanih mjera podrke domaoj proizvodnji koje treba ispuniti. ekajui na njih, poljoprivredni sektor, optereen sa mnogo problema, trpi krize koje ga u cjelini dre na nivoima poslijeratne kontinuirane stagnacije i kolebljivosti. Upadajui u makaze nedovoljno osmiljenog, nepotrebnog pa i pogubno visokog uvoza, neki njegovi segmenti, kao peradarstvo, bivaju odvedeni i preko ruba fizikog nestajanja.

B/ Razvijenija prerada Naspram zakoene primarne poljoprivredne proizvodnje, u bitno povoljnije stanje vlastitim razvojem dospjela je prehrambena i ukupna preraivaka industrija. Unutar nje stvoren je znaajan broj dobrih privrednih subjekata, a neki meu njima izrasli su u moderne srednje do vee proizvodne firme, kakve su sposobne na tritu konkurisati ak i najpoznatijim evropskim markama. Bez obzira na to, osim u nekim sluajevima, veze ove industrije sa domaim sirovinskim miljeom nisu niti definisane niti sistemski regulisane, tako da izostaju njeni visoko potrebni efekti u ozdravljenju i omasovljenju poljoprivredne proizvodnje.

C/ Posljedice po zemlju Rezultat opisanog stanja jeste nerazvijen i od preraivake industrije udaljen primarni poljoprivredni sektor, koji emituje upozoravajue signale kroz;

strukturalnu zakoenost koja poziva na transformacije, neureenost zemljita za jae razvojne akcije, visok tehnoloki zaostatak za Zapadnom Evropom, visok udio od oko 50 % neobraenih oraninih povrina, prekomjernu ovisnost domae ishrane od uvoza tue hrane, dehumanizaciju i devastaciju ruralnih prostora, i

odlazak mladih ljudi da ive izvan BiH.

29

Prethodne konstatacije praktino znae da nedostaje definisana politika naspram unutranjeg i vanjskog privrednog ambijenta, u kojima bi trebao da se odvija budui domai poljoprivredni razvoj. Do tog razvoja moe se doi jedino zakonskim i institucionalnim reformama u sektoru, to treba pomoi da se ostvare ciljevi koje postavlja ova strategija.

4.2. Mogunosti za poljoprivrednike Sadanjem stanju bh. poljoprivrede glavnu karakteristiku daje sitan i rascjepkan posjed, unutar kojeg sa 67% dominira onaj koji ima do 3 ha poljoprivredne povrine. FBiH sa 2,3 ha obradivog zemljita po poljoprivrednom domainstvu stoji jo i neto loije, uz injenicu da se u njene potencijalne komercijalne farmere (sa vie od 5 ha) rauna tek oko 17 % domainstava. Po tome je mali i usitnjen posjed krupno ogranienje bh/fbh. poljoprivredne proizvodnje, pa se pred poljoprivrednike generalno stavljaju sljedee razvojne mogunosti;

da uveavaju svoj posjed kupovinom ili zakupom i tako postanu robni proizvoai poljoprivrednih proizvoda,

da ga bolje ''organizuju'' komasacijom, arondacijom, ukidanjem mea i sl., da uvode intenzivne tehnoloke vjetine za manje posjede i tako komercijalizovani

uveaju zaradu ukupno i po jedinici povrine.

Trea je mogunost da se poljoprivredom nastave baviti na dosadanji nain. Domainstva koja se nau u toj grupi, morat e svoje prihode dopunjavati zaradama iz drugih oblasti zanimanja, ili se nadati socijalnim podrkama za koje drava jo dugo objektivno nee imati velikih mogunosti.

4.3. Glavni ciljevi strategije FBiH sa svojim raznolikim reljefom i blagorodnom klimom ima veoma znaajne prirodne potencijale. To joj daje mogunosti da pred svoj poljoprivredni sektor postavi visoke zadatke, i to na jedan mnogo odluniji i hrabriji nain nego to je inila do sada.

Poljoprivreda je obavezna boja privredne slike svake zemlje, i vaan faktor ivota seoskog stanovnitva. U modernim planetarnim opservacijama, ona je i vodei uvar okolia, pa se tako uslonjava njena uloga i umnoavaju ciljevi koji se iz njenog razvoja ele postii. Na temeljima svega to je do sada reeno, razvijanje na trinim naelima generalno je opredjeljenje ukupne ekonomije zemlje, pa je i pripremanje poljoprivrednog sektora da prihvati i ivi po tim naelima, hitan sastavni dio tog opredjeljenja.

Poto se radi o sektoru sa izuzetnom privrednom, sociolokom i socijalnom sloenosti, i strateki ciljevi njegovog razvoja diferenciraju se; a/ na one koji imaju generalni karakter, i b/ na one koji se odnose na osiguranje provedbe pojedinanih ciljeva unutar odgovarajuih segmenata sektora.

Razvojna transformacija i strukturna preobrazba poljoprivrede strateko je opredjeljenje cijele zemlje, pa se generalni ciljevi sektora definiu kao;

1. stvaranje odrivog poljoprivrednog sektora sa veom i efikasnijom proizvodnjom hrane koja e imati konkurentnost na domaem i vanjskom tritu,

2. poboljanje spoljnotrgovinskog bilansa hrane i zajedno sa sektorom prerade davanje doprinosa rastu BDP i BDV nacionalne ekonomije,

3. stvaranje radnih mjesta za to vei broj nezaposlenih stanovnika, 4. priprema sektora za ulazak u WTO i integraciju u EU,

30

5. stvaranje opeg ambijenta uz odrive uslove ivljenja za povratak ljudi na selo, i 6. uvanje ivotne sredine od tetnih efekata poljoprivredne i drugih proizvodnji.

Svi navedeni ciljevi zajedno ukazuju na sljedea glavna podruja u kojima se treba realizovati strategija. To su;

Strukturalne promjene i pretvorbe koje u sebe ukljuuju zakone, metode i postupke okrupnjavanja posjeda, upravljanje resursima, privatizaciju, restituciju i sl. One, uz navedeno, u svojoj konkretnoj realizaciji podrazumijevaju i;

stavljanje u prvi plan moderne tehnoloke orijentacije kao generalnog naina podizanja efikasnosti po jedinici kapaciteta,

usvajanje intenzivno umjerenih (organskih) tehnologija za odabrane (komercijalne) proizvodnje, i njihovo prostorno lociranje u odgovarajue rejone i proizvodne zone, i

oblikovanje onih proizvodnih orijentacija koje e biti u stanju da uvedu strani kapital u podruje.

Liberalizacija trita uz njegovo regulisanje i dovoenje na nivo objektivnog vrednovanja domae proizvodnje. Sa ovim se veu odgovarajui postupci koji bi trebali da vode prema;

suavanju proizvodne strukture kroz umanjenje manje profitabilnih proizvodnji i uveanje onih koje omoguuju specijalizaciju i postizanje komparativnih prednosti na tritu,

razvoju trine infrastrukture i dobivanju alternativnih mogunosti za plasman proizvoda,

tenji ka svjetskim cijenama kao ciljanim parametrima u podizanju efikasnosti domae proizvodnje,11

obostrano korisnom ugovaranju slobodne trgovine sa zemljama Zapadnog Balkana i drugim zemljama okruenja,

usaglaavanju sistema podrke i korigovanju carinskog sistema za pristupanje u WTO i ukljuenje u EU i to kroz; oslobaa

srednjoročna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u federaciji bih (2006-2010)

Documents