srednjovekovno staklo manastira studenic

8/17/2019 Srednjovekovno Staklo Manastira Studenic

1/20


2/20


3/20

STAKLENOM MATERIJALU iz sredwovekovnih mana-

stira u Srbiji pridavana je ograni~ena pa`wa u dosada-{woj literaturi. U fokusu istraìva~a su bili uglavnomreprezentativni, tipolo{ki jasno definisani oblici,dok je rekonstruisana slika o celokupnom repertoaru sta-klenih predmeta nekog manastirskog kompleksa izostala.U tom smislu su dragoceni rezultati obrade sredwove-kovnog stakla iz manastira Studenice koje je otkrivenoprilikom arheolo{kih iskopavawa tokom osamdesetih idevedesetih godina pro{log veka i u periodu od 2010. do

2013. godine. U proteklim kampawama na|en je 621 ulomak stakla iz razdobqa od kraja 12. veka do novijeg doba, od-nosno iz II–VIII kulturnog horizonta studeni~kog kom-pleksa. Nalazi iz I horizonta, koji odgovaraju vremenupre zasnivawa manastira, nisu registrovani. Ovaj mate-rijal nije do sada bio predmet izu~avawa, ali je nekolikofragmenata sredwovekovnih staklenih posuda i okulusa,otkrivenih tokom 80-ih godina pro{log veka, posluìlokao ilustracija u katalogu izlo`be Blago manastira

Studenice .1Najve}i broj staklenih ulomaka poti~e iz razdobqa

od kraja 13. do sredine 15. veka. Sme{teni u studeni~kistratigrafski kontekst, ovi nalazi su opredeqeni u II(od kraja 12. do kraja 13. veka) i III (14. vek i prva polo-vina 15. veka) kulturni horizont, koji je podeqen na dvapothorizonta – horizont III-a i horizont III-b, razgrani-~ena slojem destrukcije manastirskih zdawa krajem 14.veka. Stratigrafska celina ozna~ena kao horizont III jeobeleèna ktitorskom delatno{}u kraqa Stefana Uro{a

II, a ona ozna~ena kao horizont III-b – obnovom te{ko po-

stradale Studenice u prvoj polovini 15. veka.Ovako ograni~en period name}e se kao dobar hrono-lo{ki okvir za izu~avawe stakla iz vi{e razloga. Re~ jeo izuzetno va`nom dobu u ìvotu Studenice, jer to jevreme osnivawa manastira i podizawa znamenitih mana-stirskih zdawa. Stakleni predmeti koji su u to doba sti-zali u manastir pokazuju vidnu raznolikost oblika. Oniodslikavaju zna~aj Studenice i prikazuju je kao va`nomesto u lancu snabdevawa tom vrstom „luksuzne robe“. 2 U

tom periodu Venecija ima kqu~nu ulogu u evropskoj sred-wovekovnoj staklarskoj proizvodwi. Preuzev{i tradi-cije vizantijskog staklarstva, wena trgovinska i indu-strijska mo} bila je posebno zna~ajna u periodu od 13. do15. veka. 3 Pod wenim uticajem odvijala se i proizvodwastakla u Dubrovniku, koja je potvr|ena u tre}oj deceniji14. veka kada je u wemu zabeleèno prisustvo muranskihstaklara. 4 To je ovaj grad ~inilo veoma va`nim centrom iz

361MANASTIR STUDENICA

ARHEOLO[KA OTKRI]A

Sredwovekovno staklo manastira Studenice *

Sowa STAMENKOVI]

* Tekst je rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i raz-voja sredwovekovnog dru{tva (br . 177021)Ministarstva prosve-te , nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije .

1 Jankovi} 1986, 7–22;Pejovi} 1988, 72–94.2 Ovom prilikom èlim da zahvalim Anastasiosu Antonarasu

(Muzej vizantijske kulture u Solunu ) i Vesni Biki} (Arheolo-{ki institut u Beogradu ) na pomo}i i korisnim savetima tokompripreme rada .

3 Gasparetto 1975, 155.4 Han 1981, 12.


4/20


5/20

vremena sredweg veka do novog doba. Uz okuluse se, u ne-{to mawem broju, javqaju i ravna, ~etvrtasta prozorskaokna. Nakit i drugi predmeti od stakla su veoma retki.

Staklene posude

U izu~avawu studeni~kih staklenih posuda primetna jeve}a zastupqenost ~a{a u odnosu na druge oblike. Procen-tualno, one ~ine ne{to vi{e od polovine posuda u Stude-nici (50,67%). Najrasprostraweniji oblici su tipi~ni

proizvodi sredwovekovne staklarske produkcije (sl. 1 isl. 139). 6 To su ~a{e uvu~enog kupastog dna, oivi~enog na-zubqenom trakom u vidu girlande, ~ije je telo bilo ukra-{eno apliciranim plasti~nim kapima (10 kom.), verti-kalnim reqefnim rebrima (7 kom.), apliciranim nitima(4 kom.), kao i kombinovawem ovih elemenata (3 kom.).Me|u formama sa rebrima izdvaja se jedna rebrasta kupana visokoj nozi. Osim ovih osnovnih oblika, javqaju se idva primerka ~ije je kupasto uvu~eno dno bilo oivi~eno

cevastim rubom (sl. 1/15). Za odre|en broj ~a{a (7 kom.)nije bilo mogu}e odrediti izgled tela, jer su od wih o~u-vana samo dna oivi~ena nazubqenim trakama (sl. 1/16–18).Nekoliko ~a{a je potvr|eno ulomcima oboda (4 kom.), a

jedna fragmentom dna ~iji rub nije o~uvan.Tri najra{irenija oblika ~a{a, sa ukrasom od apli-

ciranih staklenih kapi, reqefnih rebara i staklenihniti, u osnovi su stilski istovetna. Iako se smatrajustandardnim proizvodom goti~kog staklarstva i radio-

nica u oblasti Rajne,7

ovi oblici su izra|ivani u vi{eevropskih zemaqa i u sli~nom vremenskom rasponu. UKorintu su pravqeni u 13. i 14. veku, 8 u Veneciji od po-sledwe ~etvrtine 13. veka, sa izuzetkom ~a{a sa nitimakoje se u muranskim radionicama proizvode od druge dece-nije 14. veka, 9 a u Dubrovniku u tre}oj deceniji 14. veka,gde su ih izra|ivali muranski staklari. Po prestankuproizvodwe u Dubrovniku tokom 14. veka, ovaj primorskicentar ostaje kqu~ni posrednik u snabdevawu staklom,

prete`no mleta~ko-muranske izrade, zemaqa u svom bli- èm i daqem zale|u. Poku{aj da se izvr{i pouzdana iden-tifikacija materijala prema pripadnosti dubrova~kimili mleta~ko-muranskim radionicama za sada nije mo-gu}.10 Budu}i da su pomenuti oblici ~a{a iz Studenicetako|e proizvodi muranskih ili dubrova~kih radionica,staklo iz ovog manastira }e u daqem tekstu biti posma-trano u odnosu na nalaze sa podru~ja Italije i sa terito-rije centralnog i zapadnog Balkana koji se javqaju u sli~-nim kulturnim i socijalnim kontekstima.

U manastiru Studenici su najvi{e kori{}ene ~a{e

ukra{ene sitnim i krupnim kapima ( Nuppenbecher iKrautstrunk ) (sl. 1/1–9). Me|u brojnim analogijama u bal-kanskim zemqama, 11 izdvajaju se primerci koji se sa dostasigurnosti datuju u kraj 14. ili po~etak 15. veka. 12 Stu-deni~ke ~a{e ovog tipa na|ene su na prostoru uz spoqnustranu jugoisto~nog bedema (sonde 3/87, 2/2011), zatim u


ARHEOLO[KA OTKRI]A

5 Han 1981, 88.6 Slike 1–6 su sastavni deo priloga , dok se sl . 139–142,kao i

katalog staklenih predmeta na koji se u daqem tekstu pozivamo ,nalaze u glavnom delu ove monografije, na stranama 222–225 .

7 Biki} 2011, 296.8 Davidson 1952, 107–122; Whitehouse 1991, 73–82.9 Gasparetto 1975, 147, Tab. I, figs. 1–3;Han 1981, 40.

10 Han 1981, 43–44.11 Neki od primera su : Beograd (Popovi} , Biki} 2004, 94,sl .

55/47–48),Stala} (Mini}, Vukadin 2007, 105, sl. 67/1),Ras (Popo-vi} 1999, 240, sl. 196/3),Kru{evac (Han 1981, 41,nap . 228),NovoBrdo (Ze~evi} 2009, 416, fig. 2b),Sv . Petar kod Novog Pazara(Han 1981, 41,nap . 228),Mile{eva (Bunarxi} 2013, 274,sl . 3),Crkva Sv . Tripuna u Kotoru (Kriànac 2001, 43–44,sl . 30–31,T. XI/65–68),Bobovac (An|eli} 1973, 130–131),Veli~ani (Koji} ,Wenzel 1967, 149, sl. 10, T. III/5),Zgo{}a (^remo{nik 1950, 416),Gacko (Koji} , Wenzel 1967, 144, 151,sl . 12/5,T. III/8),Blagaj(Koji} , Wenzel 1967, 143–144),Kolovrat (Han 1981, 40,tab . VI/1),Medvedgrad kod Zagreba (Han 1981, 41,nap . 228),Kori{a (Han1981, 41,nap . 228).

12 Koji} , Wenzel 1967, 143;Han 1981, 40, 41,tab . VI, 2;Kriànac2001, 58,tab . 4.

Sl. 2. Delovi ~a{a iz Gra|evine V


6/20

gra|evinama I, V, VII i IX, kao i ispred gra|evina II iVII, i opredeqene su u III studeni~ki kulturni horizont (razdobqe 14. i prve polovine 15. veka). Kao uslovno naj-starije, uslovno, izdvajaju se dve (?) ~a{e na|ene ispodravni poda u prostoriji 1 Gra|evine V, datovane u vremeod kraja 13. do ranog 14. veka (sl. 2 i 139, kat. br. 110a).Primerci iz 14. veka poti~u iz ukopa sa spoqne strane

jugoisto~nog bedema, iz sonde 2/2011 i iz sloja destruk-cije ispred Gra|evine VII. Jedna posuda je otkrivena univou obnove Gra|evine I i poti~e iz prve polovine 15.veka (kat. br. 110b).

â{e ukra{ene vertikalnim reqefnim rebrima ( Rip- penbecher ) na podru~ju centralnog i zapadnog Balkana,gde su tako|e bile u upotrebi u periodu od 14. do sredine15. veka, 13 poznate su i pod nazivom „~a{e tipa Biskup“– po jednom primerku na|enom u selu Biskupu kod Kowi-ca. Ova ~a{a je karakteristi~na po izraènijim plasti~-nim rebrima, {to je pojedine autore navelo na mi{qeweda je re~ o razvijenijem tipu, tipu koji treba datovati

ne{to kasnije, u 15. vek.14

Nije iskqu~eno da su nekiprimerci iz prve polovine 15. veka proizvodi dubrova~-kog staklarstva, ali se tako|e moè pretpostaviti i dame|u wima ima primeraka koji su proiza{li iz muran-skih radionica, jer su tamo „~a{e s rebrima“ ( bicchieriincostati ) izra|ivane jo{ od druge decenije 14. veka. 15 Izu-~avaju}i nalaze iz Furlanije (îvidale), A. Gaspareto

je pretpostavio da oni predstavqaju duga~ke gambasinske~a{e, koje se pomiwu u muranskim izvorima, a kao tip su

specifi~ne za radionice u mestu Gambasi, u dolini rekeElse, leve pritoke Arna. 16 Najve}i broj ~a{a sa rebrima

je u Studenici na|en u Gra|evini V i u ukopima na pro-storu uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 3/87 isonda 2/2011). Jedan primerak poti~e iz Malog konaka I.Kao uslovno najstarije moèmo izdvojiti ~a{e na|eneispod nivoa podova u prostorijama 1 i 2 Gra|evine V, da-tovane u razdobqe od kraja 13. do ranog 14. veka (sl. 1/11i sl. 139, kat. br. 114c–d). Primerak iz jame/trapa u podru-

mu Malog konaka I, zajedno sa ostalim kerami~kim mate-rijalom i nalazom srebrnog novca ugarskog kraqa @ig-munda (1386–1437), datovan je u kraj 14. veka (sl. 1/10 i sl.139, kat. br. 114b), 17 dok su ~a{e otkrivene u ukopima vanbedema okvirno opredeqene u razdobqe 14. i prve polo-vine 15. veka (kat. br. 113, 114a, sl. 139). Me|u ~a{ama sarebrima iz Studenice izdvaja se jedan primerak rebra-ste kupe na visokoj nozi ( Rippenkuppa ), od koje je o~uvandeo recipijenta sa veoma nagla{enim rebrom pri dnu(sl. 139, kat. br. 118). â{e tog tipa su poznate u Nema~-

koj18 i u Velikoj Britaniji, 19 a E. Baumgartner i I. Kru-ger ih datuju u 14. vek. 20

Uz ~a{e sa kapqolikim ukrasom i vertikalnim re-qefnim rebrima kori{}ene su i one dekorisane aplici-ranim horizontalnim nitima (sl. 1/13–14). U studeni~kommaterijalu ima ~etiri takva primerka, pored tri komadasa kombinovanim ukrasom od apliciranih kapi i stakle-nih niti (sl. 1/2, 5, 8 i sl. 139, kat. br. 111). Ovako deko-risano staklo datuje se u 14–15. vek. Brojne analogije su,izme|u ostalog, potvr|ene na teritoriji centralnog i za-padnog Balkana. 21 Sve studeni~ke ~a{e ovog tipa na|ene suu ukopima na prostoru uz spoqnu stranu jugoisto~nog bede-ma, u sondama 3/87 i 2/2011 (sl. 139, kat. br. 111, 112a–b),i izra|ene su od bezbojnog stakla. Dve od wih imaju ukrasod bezbojnih niti, a dve su dekorisane nitima kobaltno-plave boje. Datovane su u razdobqe 14. i prve polovine15. veka i pripadaju studeni~kom horizontu III .

Osim ta tri osnovna i najra{irenija oblika, na|enesu i dve ~a{e koje, umesto nazubqene trake nalepqene na

ivicu dna, imaju prstenast cevast rub (sl. 1/15). Jednaima rebrasto telo (kat. br. 117), a druga verovatno glat-ko, bez dekoracije (kat. br. 116). Neukra{ena ~a{a je sta-rija, budu}i da poti~e iz sloja pre nastanka Gra|evineIX, podignute u drugoj deceniji 14. veka, dok je rebrasta~a{a na|ena u nivou destrukcije Gra|evine V datovanomu razdobqe na prelazu izme|u 14. i 15. veka.

Osim ~a{a, u Studenici je registrovano i ¯ 10 boca,koje su prepoznate na osnovu karakteristi~nih ulomaka

i pore|ewa sa primercima koji poti~u iz sli~nih kul-turnih konteksta. U neznatnom broju ima fragmenata trbu-ha za koje se ne moè sa sigurno{}u tvrditi da poti~u odboca, a isti slu~aj je i sa ulomcima dna, koji su moglipripadati i zdelama. Zanimqiva je raznolikost ove vrsteposuda u studeni~kom manastiru. Prisutni su slede}ioblici: boce rebrastog trbuha, boca visokog koso kanelo-vanog vrata, verovatno loptastog tela i kupasto uvu~enogdna, boce prstenasto oja~anog grli}a, boce sa diskoid-

nim i prstenastim suèwem na vratu, boca dugog cilin-dri~nog vrata, zatim boca levkastog vrata i ravnog, blagozadebqanog oboda, kao i cilindri~na mala boca od ko-baltnoplavog stakla sa festonima.

Tri boce iz Studenice imaju rebrast trbuh ( Rippen- flasche ). Od jedne od wih je o~uvan samo deo dna ukra{enplitkim emajliranim rebrima, u beloj boji, koja se radi-

jalno {ire ka trbuhu boce. Ova posuda je na|ena u Gra|e-vini II i, prema stratigrafskom kontekstu, {ire je dato-vana u period od 13. do sredine 15. veka (sl. 3/7 i sl. 139,


ARHEOLO[KA OTKRI]A


7/20

kat. br. 128). Druge dve boce su tipi~ni i ~esti nalazi nasredwovekovnim lokalitetima. Za prvu, izra|enu od pro-vidnog bezbojnog stakla i s trbuhom ukra{enim kosim re-brima, direktnu analogiju predstavqa boca iz Nirnberga,~iji je trbuh po izgledu identi~an s na{im nalazom. Kakoza rekonstrukciju studeni~ke boce (sl. 3/2 i sl. 139, kat.br. 121) nedostaju delovi, na osnovu boce iz Nirnbergamoè se pretpostaviti da je imala duì vrat i levkastopro{iren obod. E. Baumgartner i I. Kruger ovaj tip bocedatuju u 14–15. vek. 22 Jo{ jedan primerak iz Nema~ke bi,mo`da, mogao posluìti kao eventualna analogija za bo-cu iz Studenice. Vrat ove boce se blago suàva ka grli-}u i ima prstenasto pro{irewe od tankog presavijenogstakla. 23 Studeni~ka boca je na|ena na prostoru uz spoq-nu stranu jugoisto~nog bedema, u otpadnom ukopu u sondi2/2011 i, zajedno sa kerami~kim materijalom, datovana jeu 14. vek. Od druge boce je o~uvano samo prstenasto pro-{irewe na vratu (sl. 3/1 i sl. 139, kat. br. 122), tipi~noza „bocu tipa Panik“, tako nazvanu po primerku na|enom

u jednom grobu na lokalitetu Crkvina u Paniku.24

Re~ jetako|e o boci s rebrima. Morfologija pani~ke boce moèse pratiti tokom gotovo ~etiri veka: od Korinta (11–12.vek?), preko îvidala u Furlaniji (13–14. vek) i sredwo-vekovnog Budima (druga polovina 13. veka), do prikaza nafresci Ro|ewe Bogorodice u glavnoj crkvi manastiraHilandara (druga decenija 14. veka), kao i nalaz â u Korin-tu za koje se navodi da su nastali u „venecijanskom i tur-skom periodu“ (14–15. vek). Primerak tipa pani~ke boce

na|en je i na prostoru oko Crkve Sv. Nikole u Kur{umliji. 25 Jedna takva boca ~uva se u Nema~koj. E. Baumgartneri I. Kruger beleè da ona poti~e ili iz Italije ili saprostora nekada{we Jugoslavije, a sa rezervom je datujuu 13. vek. 26 O poreklu pani~ke boce izneto je u stru~nojliteraturi vi{e mi{qewa. Smatra se da je taj tip bocemogao nastati u korintskim radionicama tokom 11–12.veka (?), u Veneciji u prvoj polovini 14. veka, ili u Du-brovniku u tre}oj deceniji istog veka, kada su u tom gradu

delovali muranski staklari. U prilog mi{qewu o dubro-va~kom poreklu pani~ke boce govorili bi i rezultatianalize wenog sastava, koja je pokazala neznatno prisu-stvo srebra – kao u sastavu anti~kog stakla sa istog pro-stora (rimska vila u Paniku). M. Vencl i R. Bril su pret-postavili da bi to mogli biti proizvodi nekih lokalnihradionica koje su se u razli~ito vreme snabdevale siro-vinama sa istog izvori{ta. 27 Studeni~ka boca „tipa Pa-nik“ na|ena je u sloju ispod Paraklisa Sv. Dimitrija i,zajedno sa ostalim predmetima, datovana je u 14–15. vek. 28

Osim boca rebrastog trbuha, u Studenici je registro-van i tip boce dugog kanelovanog vrata (sl. 3/4 i sl. 139,kat. br. 127). Najraniji sredwovekovni nalazi ovih boca,iz sredine i druge polovine 12. veka, poti~u iz Tor~ela,Konstantinopoqa i Egipta. Wihov broj se uve}ava u po-znijem sredwovekovnom razdobqu, a nalazi su grupisaniu sredi{wem delu Balkanskog poluostrva, na dalmatinskojobali i u Italiji. 29 Tip boce sa kanelovanim vratompredstavqen je na freskama manastirskih crkava Mana-sije i Kaleni}a iz druge decenije 15. veka. Zbog vernihprikaza tih posuda na predstavi Carske gozbe u Manasi-

ji, za boce sa kanelovanim vratom ustalio se u doma}ojliteraturi i naziv „boce manasijskog tipa“. Primerak iz


ARHEOLO[KA OTKRI]A

13 V., na primer : Stala} (Mini}, Vukadin 2007, 105, sl. 67/4),Trna-va kod â~ka (Han 1981, 81,nap . 247),Mile{eva (Han 1981, 81,nap . 247), Trgovi{te –Pazari{te kod Novog Pazara (Mini}1982, 19–22,sl . 1), Novo Brdo (Ze~evi} 2009, 416, Fig. 2c, d),Crkva Sv . Tripuna u Kotoru (Kriànac 2001, 45–46, T. XI,

69–72, T. XII, 73–74),Sv . Ilija na Lopudu (Han 1981, 43),Kra-qeva Sutjeska (An|eli} 1973, 190),Biskup kod Kowica (Vego1957, 132–134, tab. V;Han 1981, 43,tab . VIII, 1),Stari Kakaw(Tomi~i} 1975, 183–186),Blagaj (An|eli} 1975, tab. III, fig. 9).

14 Han 1981, 43.15 Han 1981, 80–81.16 Gasparetto 1975, 148.17 Jankovi} 1986, 14–15,sl . 6/3:crte` ne odgovara fragmentu iz

navedenog konteksta ; Pejovi} 1988, 77,kat . br . 50.18 Baumgartner, Krueger 1988, 245, Kat. 246–247.19 Charleston 1975, pl. 2, fig. 2.20 Baumgartner, Krueger 1988, 245, Kat. 246–247.21 Neki od primera su : Beograd (Han 1978,tab . I, 3),Ras (Popovi}

1999, 240–241, sl. 196/16),Novo Brdo (Ze~evi} 2009, 416),Stala}(Mini}, Vukadin 2007, 104, 67/2, 3, kat. br. 84),Bawa (Han 1981,42, tab . VII, 2),Sv . Sr| na Kolo~epu (Han 1981, 42,tab . III, 2;IV, 2, 4),Sv . Ilija na Lopudu (Han 1981, 42,tab . II, 2),Split(Han 1981, 42),Zgo{}a (^remo{nik 1950, 416),Kraqeva Sutje-ska (An|eli} 1973, 188),Bobovac (An|eli} 1973, 129–130),StariKakaw (Tomi~i} 1975, 183–186, fig. 1),Soko na Plivi (Bojanov-ski 1972, 54),Mogorjelo (Han 1981, 42),Stjepangrad (Han 1981,42),Lisi~i}i (^remo{nik 1954, 214, 216, tab. III/4–8).

22 Baumgartner, Krueger 1988, 326, Kat. 391.23 Baumgartner, Krueger 1988, 327, Kat. 393.24 Popovi} 1973, 363.25 Biki} 2011, 287, sl. 10/8.26 Baumgartner, Krueger 1988, 271–272, Kat. 303.27 Han 1981, 38–39.28 Jankovi} 1986, 15, 18,sl . 6/1;Pejovi} 1988, 77,kat . br . 49.29 Antonaras 1999, 37–40; Biki} 2011, 294.


8/20

Studenice je izra|en od kobaltnoplavog stakla, {to seobi~no povezuje sa muranskom proizvodwom u drugoj po-lovini 15. veka. 30 Najblià i najvernija analogija na-

{oj boci je boca iz Stala}a.31

U Studenici su na|ena dvaulomka ove boce, 32 oba na prostoru uz spoqnu stranu ju-goisto~nog bedema (sonda 3/87). Na osnovu stratigraf-skog konteksta, ona je opredeqena u razdobqe 14. i prvepolovine 15. veka.

Me|u studeni~kim materijalom nalaze se i dva prste-nasto oja~ana grli}a sa o~uvanim delom vrata, koji se bla-go {iri ka trbuhu boce (sl. 139, kat. br. 125). Ne moè sesa sigurno{}u utvrditi kom tipu boca su oni pripadali.

Grli}i takvog oblika javqaju se kod dvokonusnih boca, 33koje su u periodu od 14. do 17. veka bile rasprostrawenena {irem evropskom podru~ju, 34 kao i kod lentikularnihboca iz 15–16. veka. 35 Kako se na{i primerci ne mogubliè odrediti tipolo{ki, wih samim tim nije mogu}eni preciznije hronolo{ki datovati.

Sa dva fragmenta su u Studenici potvr|eni i tipoviboca sa diskoidnim suèwem na prelasku iz vrata u trbuh(sl. 139, kat. br. 123) i sa prstenastim suèwem na vratu.Oba fragmenta su na|ena u ukopu uz spoqnu stranu jugo-

isto~nog bedema (sonda 3/87). Stratigrafski su oprede-qena u III studeni~ki kulturni horizont i datovana su uperiod od sredine 13. do sredine 15. veka.

Dva ulomka ukazuju i na prisustvo boca loptastogtrbuha (?), blago uvu~enog dna, a poti~u iz Gra|evine I iiz nasipnih slojeva severno od Paraklisa Sv. Dimitrija(kat. br. 120a–b, sl. 139), dok jedan ulomak poti~e sa pro-stora uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 10/87,

jama 5) i ukazuje na bocu levkastog vrata, ravnog i blagozadebqanog oboda (sl. 139, kat. br. 126).

Me|u nalazima delova boca izdvaja se i jedan posebnozanimqiv ulomak od kobaltnoplavog stakla, ukra{en fe-

stonima (sl. 3/5, kat. br. 130). Na osnovu wegovog izgleda,dimenzija i unutra{weg zakrivqewa, pretpostavqa se da

je re~ o maloj cilindri~noj boci, kosih ili zaobqenihramena, kratkog i uzanog grli}a i ravnog ili neznatnoispup~enog dna. Wenu najbliù analogiju nalazimo naprimercima boca iz Crkve Sv. Tripuna u Kotoru. Izu~a-vaju}i ovaj tip posuda, M. Kriànac je pretpostavila dasu one sluìle za ~uvawe mira i u crkvenim obredima.Kao najsli~nije nalazima iz Kotora, autorka navodi bo-ce iz Egipta datovane u vreme od 10. do kraja 14. veka i


ARHEOLO[KA OTKRI]A

Sl. 3. Ulomci boca i zdela

1 2

3

4 6 7

5


9/20

izdvaja primerke iz 13–14. veka na|ene u egipatskoj luciQuseir al Qadim.36 Boce sa festonima su mnogobrojne nateritoriji islamskih zemaqa (Egipat, Sirija), a re|e suu evropskim zemqama (Engleska, Francuska, Gr~ka itd.).Primerci ra|eni u fatimidskoj tradiciji iz 11–12. ve-ka stizali su preko Sredozemnog mora do vizantijskogKorinta i Male Azije. Wihova proizvodwa je na Istokunastavqena i u 13. i 14. veku. Mala boca sa festonimapredstavqena je i u Crkvi Sv. Dimitrija u Pe}koj patri-

jar{iji, na fresci u sceni Ro|ewa Bogorodice. 37 Iakose fragmenti boca sa festonima javqaju sporadi~no i ukorintskim vizantijskim radionicama, ipak se najve}ibroj tih posuda nalazi u islamskom Egiptu. 38 Boca ci-lindri~nog oblika i ukra{ena belim festonima na|ena

je u Studenici u ukopu na prostoru uz spoqnu stranu jugo-isto~nog bedema (sonda 3/87). Ona pripada studeni~kom

horizontu III i, na osnovu konteksta nalaza, datuje se u14. – rani 15. vek.

Za razliku od ~a{a i boca, zdele su u Studenici veoma

retke, a javqaju se u slede}im oblicima: koni~na zdelaravnog blago zadebqanog oboda, zdela bobi~astog tela idve male kalotaste zdele, od kojih je jedna ukra{ena ver-tikalnim rebrima. Zdela jednostavnog kalotastog oblikaobjavqena je u katalogu Blago manastira Studenice , gde

je datovana u period od sredine 15. do sredine 17. veka. 39

Me|utim, budu}i da je re~ o zdeli ~iji oblik nije karak-teristi~an i ~iwenici da je na|ena u unutra{woj pripra-ti Bogorodi~ine crkve u nejasnom kontekstu, weno datova-

we nije pouzdano (kat. br. 136). Druga zdela je izdvojenana osnovu dna, na|enog ispred Gra|evine II,ukra{enog bo-bi~astim ispup~ewima koja se radijalno {ire ka trbuhu(sl. 3/6 i sl. 139, kat. br. 133). Ukras identi~an na{emprimerku nalazi se na jednom ulomku dna posude iz îvi-dala, datovanom u 14. vek. 40 Cela takva zdela otkrivena

je u Kumanici na Limu. 41 Na osnovu konteksta nalaza ianalogija, 42 zdela iz Kumanice je datovana ne{to kasni-

je, u prvu polovinu ili sredinu 16. veka. 43 Pretpostavqa

se da je izra|ena u muranskim radionicama ili radioni-cama pod wihovim direktnim uticajem, a mo`da i u samomDubrovniku u kojem je krajem 15. veka staklarska proiz-vodwa bila obnovqena. 44 Tu su i dve male kalotaste zde-le koje su mogle imati ravno ili aplicirano prstenastodno. Jedna od wih je izra|ena od kobaltnoplavog stakla(sl. 139, kat. br. 131), a druga, ukra{ena vertikalnim re-brima – od sivkastog/mle~nobelog stakla (sl. 3/3 i sl.139, kat. br. 132). Za posudu sa rebrima ne treba iskqu-

~iti mogu}nost da je, mo`da, u pitawu ~a{a na visokoj

nozi, koja veoma podse}a na primerak iz Splita, 45 dato-van u 15. vek. Me|utim, budu}i da nema ulomaka noìceili stope i da nije o~uvan dowi deo recipijenta, koji bisvakako pomogao u tipolo{kom odre|ewu ove posude, ona

je zbog svog oblika tretirana kao mala zdela. Oba pri-merka su u Studenici na|ena u otpadnom ukopu sa spoq-ne strane jugoisto~nog bedema (sonda 3/87) i pripadajuII–III kulturnom horizontu, te se {ire datuju u period odsredine 13. do sredine 15. veka.

Osim trpeznih posuda, iz Studenice poti~e i velikibroj lampi ( ¯ 23). U Bogorodi~inoj crkvi je na|eno ~ak 14 primeraka, i to osam u unutra{woj priprati, ~etiriu naosu, dok za dva primerka nije poznato preciznije me-sto nalaza. Dve lampe su otkrivene u Gra|evini IX, a po-

jedina~ni primerci na|eni su u sloju gari u gra|evina-ma I i II, zatim iznad nivoa destrukcije u Gra|evini V, usondi 2/82, u Paraklisu Sv. Dimitrija, kao i u spoqnojpriprati i wenoj ju`noj kapeli. Izdvojena su ~etiriosnovna oblika. Preovla|uju koni~ne lampe izvijenog

prstenastog oboda, sa tri male dr{ke koje spajaju obod satrbuhom recipijenta (15 kom.), dok se u mawem broju jav-qaju lampe uskog cilindri~nog dna (3 kom.), zatim lampekoni~nog oblika sa presavijenim pro{irewem (rebrom)u gorwem delu trbuha (2 kom.), kao i primerci uskog, bla-go koni~nog tela, izvijenog oboda, koje se suàva pri dnu(1 kom.). Na osnovu dva ulomka potvr|eno je i prisustvolampi bikoni~nog oblika.

Koni~ne lampe sa malim dr{kama na rubu oboda, koje

su sluìle kao kandila (sl. 4/1–7, 9), veoma su ~est nalaz


ARHEOLO[KA OTKRI]A

30 Han 1981, 98.31 Mini}, Vukadin 2007, 105, sl. 67/9.32 Na osnovu konteksta nalaza i sli~nosti fragmenata , pretpo-

stavqa se da je re~ o jednoj boci .33 Katalin 1981, VIII. Tábla, 8; IX. Tábla, 1–3, XI. Tábla, 1, 3.34 Biki} 2011, 293.35 Antonaras 2001, 199–202.36 Kriànac 2009, 411–412.37 Whitcomb 1983, 103, fig. 2;Bajalovi} Haxi-Pe{i} 1981, sl. 18 .38 Kriànac 2001, 26.39 Pejovi} 1988, 84,kat . 84.40 Gasparetto 1975, 149, Tab. VIII, fig. 25.41 Radi~evi} , Ze~evi} 2002, 79, 98,sl . 28.42 Kriànac 1993, 77.43 Radi~evi} , Ze~evi} 2002, 79, 98,sl . 28.44 Kriànac 1993, 82–83, 97.45 Han 1981, 264,tab . XI, 3.


10/20

na teritoriji Srbije, 46 i opredeqene su u 14–15. vek. U@i~i su datovane u sam po~etak 14. veka, 47 u Magli~u ukraj 14. ili u prve decenije 15. veka, 48 a u sredwovekovnomTrgovi{tu, odakle poti~e vi{e ulomaka lampi ovog tipa,

u sredinu 15. veka.49

Ove i wima sli~ne nalaze sa terito-rije Srbije D. Mini} smatra proizvodima dubrova~kihstaklarskih radionica. 50 Me|utim, najve}i broj koni~-nih lampi iz Studenice su pli}i oblici (sl. 140, kat. br.134b–e), {to je zanimqivo, jer se oni iskqu~ivo nalaze napodru~ju sredwovekovne Srbije u periodu 14–15. veka. 51

Pojedini autori pretpostavqaju da su lampe ra|ene u lo-kalnoj produkciji, mo`da u arealu Novog Brda, gde je tajtip lampi bio veoma rasprostrawen i gde su potvr|eni i

ulomci staklenih otpadaka koji ukazuju na sekundarnuproizvodwu. 52 U Studenici su zastupqene u Bogorodi~i-noj crkvi (10 kom.), u Gra|evini I (2. kom.) i Gra|evini II,u spoqnoj priprati i u Paraklisu Sv. Dimitrija, odaklepoti~u i wihovi pojedina~ni primerci. 53

Drugi oblik staklenih lampi u Studenici odlikujeusko cilindri~no dno. Gorwi deo lampi nije o~uvan –mo`da je bio kalotast ili bokast, bikoni~an (spqo{te-no sferi~no telo i visok vrat koji se navi{e {iri). 54

Dva primerka poti~u iz sonde 2/82 i datuju se u 15–16.

vek (kat. br. 137b–c), a jedan je iz unutra{we priprateBogorodi~ine crkve (sl. 140, kat. br. 137a) i, usled me-{awa materijala iz perioda od sredweg veka do novog do-ba, ne mo`e se precizno datovati.

Tre}a vrsta lampi – u obliku ~a{e koni~nog oblika sapresavijenim pro{irewem u gorwem delu trbuha ( truncated conical beakers ili beakers shaped lamps ) – zastupqena jeu Studenici sa dva primerka (kat. br. 138a–b), oba na|e-na u unutra{woj priprati Bogorodi~ine crkve. Jedanprimerak (sl. 140, kat. br. 138a), ranije objavqen u kata-logu Blago manastira Studenice , datovan je u period odsredine 13. do sredine 15. veka. 55 Sli~ni oblici pozna-ti su sa Atinske agore. Dno ovih lampi je izrazito kon-

kavno. Jedna lampa je otkrivena ispod apside u crkvi po-sve}enoj Sretewu i datovana je u 15–16. vek, a druga poti~eiz groba u Crkvi Hrista i opredeqena je u period od sre-dine 14. do u 15. vek. Me|utim, kako stratigrafski kon-tekst ovih nalaza nije potpuno jasan, one bi verovatno, ana osnovu neobjavqenih primeraka lampi ovog tipa izoblasti ju`ne Pijerije u Gr~koj, mogle pripadati mla|emperiodu. 56 Lampe ove vrste, sa presavijenim pro{ire-wem u gorwem delu trbuha, postavqane su u metalne dr`a-

~e, {to potvr|uje i jedan primer iz Tabalije, u blizini


ARHEOLO[KA OTKRI]A

Sl. 4. Staklene lampe

1 2

3 54

6 7 8 9


11/20

Jerusalima, gde je uz lampu ovog tipa sa~uvan i metalniokvir. îni se da je jedna lampa sa Atinske agore kori-{}ena kao relikvijar. 57 Staklene ~a{e kori{}ene u ovusvrhu poznate su iz nekoliko crkava u ju`noj Nema~koj iu [vajcarskoj. 58

êtvrti tip lampi odlikuje izvijen obod i usko, blagokoni~no telo koje se pri dnu suàva. U Studenici je po-tvr|en jednim primerkom, otkrivenim u unutra{woj pri-prati Bogorodi~ine crkve (sl. 140, kat. br. 139), koji svo-

jim izgledom najvi{e podse}a na lampe tipa „ cesendello “sa suènim zaobqenim dnom. Oblik veoma sli~an stude-ni~koj lampi jeste primerak iz 16. veka – poruxbinaMehmed-pa{e Sokolovi}a u Veneciji. 59

Prisustvo bikoni~nih lampi potvr|eno je u Stude-nici na osnovu dva ulomka trbuha sa tragovima malihdr{ki. Lampe ovog tipa su ~est nalaz u sredwovekovnimcrkvama. U Crkvi Sv. Tripuna u Kotoru, na primer, po-tvr|ene su u velikom broju. 60 One su karakteristi~ne zaislamsko staklarstvo, a posebno su ~este u 13. i 14. veku,

kada su najve}im delom proizvo|ene u Siriji. Zbog ìvihveza sa zemqama Bliskog istoka, Venecija u to vreme pre-uzima karakteristi~an oblik xamijskih lampi, te po~et-kom 15. veka, nakon osmanskog osvajawa Damaska, kada susirijske radionice stakla prestale sa radom, ona izvoziove lampe tipi~nog islamskog oblika u Tursku i uop{tena Istok. Zahvaquju}i dubrova~koj arhivskoj gra|i, po-znato je da je i Dubrovnik bio proizvo|a~ stakla koje jeizvoèno u evropski deo Turske. Pojedini autori smatra-

ju da su bikoni~ne ili xamijske lampe mogle biti proiz-vo|ene u Dubrovniku. Osim pomenutih nalaza iz Kotora,primerci tih lampi su na|eni i u okolini Dubrovnika(Sv. Sr| na Kolo~epu), u Bribiru i u Splitu, kao i na No-vom Brdu. One su datovane u 14–15. vek, a pretpostavqase da su dubrova~kog ili muranskog porekla. 61 U Studeni-ci je jedna bikoni~na lampa (?) na|ena u Gra|evini V, usloju iznad destrukcije koji je datovan u prvu polovinu15. veka, a druga u unutra{woj priprati Bogorodi~ine

crkve (sl. 4/8), u sloju sa izme{anim materijalom od sred-weg veka do novog doba.

Prozorska okna

Drugu zna~ajnu grupu staklenih nalaza iz studeni~kogmanastirskog kompleksa ~ini veliki broj ulomaka pro-zorskog stakla. U najve}em broju su zastupqena okna kru-

`nog oblika (okulusi), dok su primerci ~etvorougaonog

oblika znatno re|i.

Iako u Studenici nisu na|eni celi okulusi, grupi-sawem fragmenata prema nekim osobenostima (boja, de-bqina, zadebqawe na sredi{wem delu, „pupkovi“ i dr.)izdvojena su ¯ 63 komada. Oni poti~u iz razli~itih ce-lina, uglavnom iz slojeva sa izme{anim materijalom, {tooteàva wihovo preciznije datovawe. Najvi{e primeraka

je otkriveno u Bogorodi~inoj crkvi (20 kom.), ParaklisuSv. Dimitrija (11 kom.), u otpadnom ukopu sa spoqne stra-ne jugoisto~nog bedema (11 kom.), zatim u spoqnoj pripra-ti (6 kom.) i wenoj ju`noj kapeli (1 kom.), u Gra|evini V(5 kom.), unutar Gra|evine II i oko we (3 kom.), u Gra|evi-ni I (2 kom.), Gra|evini VII (2 kom.), Gra|evini III-a (1kom.) i u Crkvi Sv. Jovana (1 kom.). Osim okulusa iz po-menutih crkvenih gra|evina, zanimqiva je i wihova ve-}a koncentracija u ukopu na prostoru uz spoqnu stranu

jugoisto~nog bedema (sonda 3/87).Okulusi iz Studenice su raznobojni (sl. 5), 62 a javqa-

ju se u slede}im bojama: qubi~astoj (10 kom.), prozirnoj


ARHEOLO[KA OTKRI]A

46 V., na primer : @i~a (Vukadin 2000, 255),Trgovi{te (Mini}1989, 63–67),Magli~ (Popovi} 2012, kat. br. 121–122),Gradac(Popovi} 2012, kat. br. 121–122),Ravanica (Popovi} 2012, kat. br.121–122),Petrova crkva (Popovi} 2012, 168),Manasija (Popo-vi} 2012, 168),Novo Brdo (Ze~evi} 2009, 417, fig. 4b, d–e).

47 Mini} 2000, 230–232,T. I, 3.48 Popovi} 2012, 168.49 Mini} 1989, 63–67.50 Jovanovi} , Mini} , Ercegovi} -Pavlovi} 1990, 30–31,sl . 13.51 Biki} 2011, 297.52 Ze~evi} 2009, 417, Fig. 5b–d.53 Pejovi} 1988, 77, 84,kat . br . 45–47, 85–86.54 Baumgartner, Krueger 1988, 437–438, Kat. 550–552.55 Pejovi} 1988, 77,kat . br . 48.56 Koristim priliku da jo{ jednom zahvalim A . Antonarasu (Mu-

zej vizantijske kulture u Solunu ) na podacima o ovom nalazu .57 Stern 2010, 113–114.58 Baumgartner, Krueger 1988, 202, 337–338, 370–371, nos. 180,

403–407, 458; Stern 2010, 114.

59 Han 1981, tab . XIV/4.60 Kriànac 2001, 50.61 Han 1973, 163–178;Han 1981, 24–25, 258–259;Kriànac 2001, 51.62 Zbog pote{ko}a oko datovawa okulusa i ravnog prozorskog sta-

kla uop{te , a naro~ito kada je re~ o primercima iz slojeva saizme{anim materijalom , {toje slu~aj sa zna~ajnimbrojem stu-deni~kih komada , wihova detaqnija analiza }e ovom prilikomizostati . Fotografisawe odre|enih primeraka ima za ciq daprika è koloritnost prozorskih okana u studeni~kom mana-stirskom kompleksu . Datovawe izvesnog broja komada verovatnoizlazi iz vremenskog okvira ovog rada .


12/20

sa sivkastom nijansom (7 kom.), ù}kastoj (7 kom.), zele-noj (6 kom.), mrkoùtoj (5 kom.), zelenoplavoj (5 kom.), ze-

lenkastoj (3 kom.), ùtoj (2 kom.), plavoj (2 kom.), kobaltno-plavoj (2 kom.), beli~astoj (2 kom.), plavi~astoj (1 kom.),braonkastoj (1 kom.) i mrkozelenkastoj (1 kom.). Za neko-liko okulusa nije bilo mogu}e utvrditi boju usled visokogstepena iridacije. Po na~inu na koji je rub oblikovan,izdvojena su dva osnovna tipa: okulusi sa prstenastimpresavijenim rubom (sl. 5/1–10, 12–13 i sl. 141, kat. br.140c–g, 141d, 142a–b, 143c, 147e) 63 i okulusi sa zaobqe-nom i blago zadebqanom ivicom (sl. 5/11 i sl. 141, kat. br.

146a–b). Tela studeni~kih okulusa su uglavnom ravna,

ali se me|u onima sa presavijenim rubom javqaju i bla-go izvijeni primerci. Prema dimenzijama, me|u okulu-

sima se razlikuju sredwi i veliki, sa rasponom pre~nikaizme|u 17 cm i 27 cm i {irinom ruba od 5 mm do 15 mm. 64

U zavisnosti od dela okulusa, wihova debqina varira urasponu od 1 mm do 6 mm.

Na teritoriji Srbije, okulusi sa povijenim rubomnalaèni su u Gradcu, Gra~anici, Ravanici, @i~i, CrkviSv. Nikole u Kur{umliji i u drugim crkvama, 65 kao i uokviru profanih gra|evina na Magli~u, 66 Beogradskojtvr|avi 67 i Pe}koj patrijar{iji, 68 i vremenski su opre-

deqeni u period od 14. do 16. veka. Okulusi sa ravnom za-


ARHEOLO[KA OTKRI]A

Sl. 5. Okulusi (foto: N. Bori})

1 2 3

4 6

87

5

12 13

9 10

11


13/20

obqenom ivicom su poznati iz otpadnih jama u CrkviSv. Spasa u @i~i, gde su datovani u kraj 13. ili sam po-~etak 14. veka. O poreklu okulusa, odnosno o proizvodnimcentrima iz kojih su oni stizali na na{e podru~je jo{uvek se ne zna dovoqno. Sude}i po raspoloìvim podaci-ma, verovatno su dopremani iz Venecije, ali i iz Dubrov-nika, gde su izra|ivani po~etkom 15. veka. 69 Ve} u po-sledwoj deceniji tog stole}a u Dubrovniku nema vi{e

vesti ni o slikarima vitraà ni o majstorima koji suizra|ivali prozore sastavqene od okulusa u vi{e boja. 70

Uz okuluse, u Studenici su nalaèni i ulomci ravnih~etvorougaonih prozorskih okana (kat. br. 150–158), 71

prisutnih tako|e u razli~itim bojama (sl. 6) 72 – qubi~a-stoj, beli~astoj, braonkastoj, zelenoj, sivkastoj, mrkosi-voj, plavi~astozelenoj, ù}kastoj, ù}kastozelenoj i ko-baltnoplavoj. Na nekoliko fragmenata su uo~ene ravne i


ARHEOLO[KA OTKRI]A

Sl. 6. Ravno prozorsko staklo (foto: N. Bori})

4321

9

7

6

5 1211

8

10 13


14/20

nepravilne zaobqene ivice (sl. 6/1, 5, 8, 11, 13 i sl. 142,kat. br. 151a, 153, 154). Delovi ravnog prozorskog staklana|eni su u najve}em broju u slojevima u Paraklisu Sv.Dimitrija i u Bogorodi~inoj crkvi, a samo po jedan frag-ment u spoqnoj priprati, gra|evinama III-a i V /1 i u uko-pu sa spoqne strane jugoisto~nog bedema (sonda 3/87).

* * *

Pri izu~avawu staklenog materijala iz sredwovekovnograzdobqa manastira Studenice zapaà se izuzetna kolo-ritnost i raznovrsnost oblika, {to nimalo ne ~udi kadase zna da je re~ o znamenitoj zadu`bini Stefana Nema-we. Ukqu~ivawe studeni~kih formi u okvire sredwove-kovnog staklarstva pruìlo je zna~ajne podatke o trgo-va~kim vezama sa zemqama u Evropi, a i {ire, kao i orepertoaru staklenih nalaza koji su u to vreme doprema-ni u manastir.

Kao najrazvijeniji isti~e se snaàn kontakt sa Ita-lijom i Dubrovnikom, ostvaren verovatno jo{ od 13. veka.Stakleni materijal ra|en u dubrova~kim, odnosno muran-skim radionicama je te{ko razdvojiti, pa se iz tog raz-loga upravo i isti~e taj dubrova~ko-muranski uticaj uStudenici, bilo da je re~ o proizvodima koji su dospeva-li iz Italije ili o onima koji su nastajali u dubrova~kimstaklarskim radionicama. Tipi~ni proizvodi muranskihili dubrova~kih radionica jesu posude ukra{ene apli-ciranim kapima, vertikalnim rebrima ili staklenim ni-

tima, kao i primerci od kobaltnoplavog stakla tipi~niza muransku proizvodwu u 14. i 15. veku. O tome da su ~a-{e sa kapqolikim ukrasom u Srbiju dopremane iz Du-brovnika govori i dokaz o uvozu stakla koji se „odnosi na1398. godinu, kada dubrova~ko Ve}e umoqenih potvr|ujeugovor sa |akonom Marinom iz Skadra o visini carine zaraznu robu koju dubrova~ki trgovci zetskim putem uvozeu Srbiju, a me|u kojom se pomiwe i staklo. Posebno isti-cawe stakla u pomenutom carinskom ugovoru navodi na

zakqu~ak da su Dubrov~ani u to vreme razgranali pri-li~no ìvu trgovinu staklom u Srbiji“. 73

Osim iz Venecije i Dubrovnika, o dopremawu stakle-nog materijala u Studenicu iz nekog drugog proizvodnogcentra te{ko je govoriti. Izuzetak ~ine boca sa festoni-ma i dve bikoni~ne lampe „islamskog tipa“, koje su kaotipi~ni proizvodi isto~nih staklarskih centara (Egi-pat, Sirija) distribuirane u unutra{wost Evrope usta-qenim tokovima mediteranske trgovine. Me|utim, iako

najve}im delom predstavqaju tipi~ne sirijske proizvode,

wihov oblik je tokom 13–14. veka preuzela Venecija, koja je po~etkom 15. veka, nakon prestanka rada sirijske ra-dionice stakla, lampe tog tipa ~ak i izvozila na Istok. 74Pojedini autori, kao {to je ve} istaknuto, smatraju da subikoni~ne, tzv. xamijske lampe mogle nastati i u Du-brovniku. 75

Pretpostavku o mogu}oj lokalnoj proizvodwi odre|e-nih staklenih oblika tako|e ne treba iskqu~iti. Pojedi-ni autori smatraju da je ona izvesna kada su u pitawu pli-}i oblici koni~nih lampi, prstenastog povijenog oboda,sa tri male dr{ke. Wihova iskqu~iva pojava na podru~-

ju sredwovekovne Srbije u periodu 14–15. veka 76 navela ih je na pretpostavku da je re~ o lokalnoj produkciji koja semo`da odvijala u arealu Novog Brda, gde su, pored veli-kog broja takvih lampi, dokumentovani i otpaci staklakoji ukazuju na sekundarnu proizvodwu. 77

Prilikom obrade staklenog materijala iz manastiraStudenice izdvojene su dve podjednako va`ne grupe nala-za – prozorska okna i staklene posude. Ako se na ovom me-stu ostavi po strani prozorsko staklo, zbog pote{ko}a uwegovom datovawu, koje u slu~aju Studenice oteàva jo{i to {to je najve}a koncentracija ovih nalaza u slojevi-ma sa izme{anim materijalom, za sredwovekovne stakle-ne posude iz studeni~kog manastira moè se re}i da su unajve}em broju datovane u 14. i prvu polovinu 15. veka.Svakako ne treba iskqu~iti mogu}nost da su odre|eniprimerci stariji i da poti~u iz druge polovine, odnosnosa kraja 13. veka, pri ~emu se pre svega imaju u vidu ~a{e

sa rebrima na|ene ispod nivoa poda Gra|evine V. Istotako, pojedini oblici verovatno pripadaju mla|em peri-odu, naro~ito kada je re~ o lampama, poput formi uskogcilindri~nog dna, tipa cesendello ili primeraka sa pre-savijenim pro{irewem u gorwem delu trbuha, kao i bocasa prstenasto oja~anim grli}em.

Kao najrasprostraweniji oblik posuda, ~a{e su uStudenici najprisutnije u gra|evinama manastirskogobzi|a (gra|evine I, II, V, VIIi IX) i u otpadnom ukopu na

prostoru uz spoqa{we lice jugoisto~nog bedema (sonda3/87 i sonda 2/2011). Ovde se pre svega misli na ~a{e ko-ni~nog ili cilindri~nog blago zaobqenog oblika, uvu-~enog kupastog dna oivi~enog nazubqenom trakom, koje suimale ukras od apliciranih kapi, livenih ili aplicira-nih plasti~nih rebara i staklenih niti. Tu su i rebra-ste i neukra{ene ~a{e cevasto oivi~enog dna kao i jedanredak primerak rebraste kupe na visokoj nozi. S drugestrane, lampe poti~u uglavnom iz priprate i naosa Bogo-

rodi~ine crkve, dok su u gra|evinama I, II, V i IX na|eni


ARHEOLO[KA OTKRI]A


15/20

samo pojedina~ni primerci. Najve}i broj boca registro-van je u otpadnom ukopu uz spoqa{we lice isto~nog mana-stirskog bedema (sonde 3/87 i 2/2011), a pojedina~nih pri-meraka ima u Gra|evini II i Gra|evini X. Retko prisustvozdela zabeleèno je tako|e u otpadnom ukopu sa spoqnestrane jugoisto~nog bedema (sonda 3/87), ispred Gra|evi-ne II i u unutra{woj priprati Bogorodi~ine crkve.

Prozorsko staklo, s druge strane, svojim koloritom do-puwuje na{u sliku o lepoti studeni~kih zdawa. Okulusii ravna prozorska okna zastupqeni su u Studenici u naj-razli~itijim bojama. Na osnovu konteksta nalaza moèse zakqu~iti da su wima bili zastakqeni kako sakralni,tako i profani objekti. Ipak, najve}a koli~ina prozor-skog stakla poti~e iz Bogorodi~ine crkve, iz ParaklisaSv. Dimitrija, kao i iz otpadnih ukopa na prostoru uzspoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sonda 3/87). Okulusisu umetani u tranzene na prozorima i nalazili su se, uzavisnosti od debqine, na razli~itim mestima. 78 Anali-ze u tom smislu nisu mogu}e na prozorskom staklu izStudenice. Slika o tome koji su delovi crkvenih i pro-fanih gra|evina bili zastakqeni moè se ste}i na osno-vu likovnih i materijalnih izvora. Izgled tranzena saokulusima i ~etvrtastim prozorskim oknima prikazivan

je ~esto na ktitorskim modelima crkava (Kraqeva crkva uStudenici, Sopo}ani, @i~a, Gra~anica, De~ani i dr.). 79

Pitawe porekla prozorskog stakla je veoma sloèno.U periodu koji nas zanima, ono je, kao i ve}ina staklenihposuda, uglavnom dobavqano iz Venecije ili Dubrovni-

ka. Me|utim, u Dubrovniku su prvi poku{aji proizvodweokulusa, izme|u zidina dominikanskog samostana, potvr-|eni od 1418/19. godine, 80 {to izgleda prili~no kasnokada je u pitawu odre|ivawe vremena proizvodwe stude-ni~kih okulusa. Pretpostavqa se da je ve}i broj na{ihprimeraka nastao ranije, u vreme kada su podignuta izna~ajna studeni~ka zdawa, te stoga smatramo da centarproizvodwe okulusa iz manastira Studenice pre trebatraìti u Veneciji.

Sude}i po celokupnom materijalu, manastir Stude-nica se moè pohvaliti izuzetnim repertoarom sredwo-vekovnih staklenih oblika, sa odlikama prepoznatqivimza razdobqe od kraja 13. do sredine 15. veka. Obrada sta-kla je pokazala niz op{tih osobina koje su uo~ene na {i-rem podru~ju centralnog i zapadnog Balkana, ali i pojavunekih novih formi koje na ovim prostorima ranije nisuzabeleène ili su, mo`da, ostale nezapaène. Raznovr-snost proizvoda, od raznobojnih prozorskih okana do

razli~itih staklenih posuda, prikazuje manastir Stude-

nicu kao va`no mesto na karavanskim putevima trgovi-ne sredwovekovnom staklenom robom. Pore|ewem ovog ma-terijala sa staklom sa drugih sredwovekovnih nalazi-{ta na podru~ju Srbije, pre svega utvr|enih gradova inaseqa, 81 uo~ava se razli~ita slika o zastupqenosti po-

jedinih posuda. Me|utim, za detaqna razmatrawa obimai karaktera staklenih predmeta, kao i upotrebe stakla usredwovekovnoj Srbiji nedostaje, pre svega, obrada gra|eiz sredwovekovnih crkava i manastirskih kompleksa.Primer manastira Studenice je, nadamo se, pokazao daanaliza stakla svakako moè zna~ajno doprineti boqemrazumevawu na~ina ustrojstva jednog manastirskog kom-pleksa, a naro~ito u domenu tokova nabavqawa robe, i tone samo za opremawe svetovnih i sakralnih zdawa nego i zasvakodnevno funkcionisawe manastirskog doma}instva.


ARHEOLO[KA OTKRI]A

63 Pejovi} 1988, 72, 80, 84–85,kat . br . 15, 60, 94–97.64 Analogije za okuluse ve}eg formata nalazimo u zbirci hilan-

darskih okulusa , gde ima primeraka ~iji pre~nici iznose do

31 cm (Nenadovi} 1988, 82).65 Han 1972, 199;Vukadin 2000, 252; Popovi} 2012, 169–170.66 Popovi} 2012, 169–170.67 Han 1972, 193–207.68 Han 1972, 199–200.69 Vukadin 2000, 252.70 Han 1981, 29–30.71 Pejovi} 1988, 85, 89,kat . br . 98–99, 134.72 V. napomenu 62.73 Han 1981, 41.74 Kriànac 2001, 50–51.75 Han 1973, 163–178;Kriànac 2001, 50–51.76 Biki} 2011, 297.77 Ze~evi} 2009, 417, Fig. 5b–d.78 Nenadovi} 1988, 90.79 Han 1972, 198,sl . 5–7.80 Han 1972, 198.81 Neki od primera su : Stala} (Mini}, Vukadin 2007, 103–106),

Beogradska tvr|ava (Popovi}, Biki} 2004, 93–95)i Magli~ (Po-povi} 2012, 168–170).


16/20

LITERATURA

An|eli} 1973– P. An|eli}, Bobovac i Kraljeva Sutjeska. Stolna mjestabosanskih vladara u XIV i XV stolje}u , Sarajevo 1973.

An|eli} 1975– P. An|eli}, Un apercu de la typologie du verre medi-eval en Bosnie et en Herzegovine,u: Sredwovekovno staklo na

Balkanu (V–XV vek ), ur . V. ûbrilovi} , Beograd 1975, 167–176.

Antonaras 1999– A. Antonaras, Two Venetian Vessels from Thessa-loniki, Museum of Byzantine Culture 6 , Thessaloniki 1999, 30–40.

Antonaras 2001– A. Antonaras, Venetian glass pilgrim vessels fo-und in Thessalonica, in: Annales du 15 e Congrès de l’Association In-ternationale pour l’Histoire du Verre , New York 2001, 199–202.

Bajalovi} Haxi -Pe{i} 1981– M . Bajalovi} Haxi -Pe{i} , Ke- ramika u sredwovekovnoj Srbiji , Beograd 1981.

Baumgartner, Krueger 1988 –E. Baumgartner, I. Krueger,Phönixaus Sand und Asche , Glas des Mittelalters , München 1988.

Biki} 2011– V. Biki} , Posu|e iz nekropola kasnog sredweg ve-ka na podru~ju centralnog Balkana , Starinar LXI , Beograd 2011,285–306.

Bojanovski 1972– I. Bojanovski, Sokol na Plivi, Na{e starine XIII ,Sarajevo 1972, 41–69.

Bunarxi} 2013– M . Bunarxi} , Arheolo{ka svedo~anstva o po-dizawu manastira Mile{eve , Me|unarodni nau~ni skup „ Osam

vekova manastira Mile{eve “ , Manastir Mile{eva 2013,263–276.

Charleston 1975– R. J. Charleston, Some English finds of medievalglass with Balkan analogues,u: Sredwovekovno staklo na Balkanu(V–XV vek ), ur . V. ûbrilovi} , Beograd 1975, 101–108.

^remo{nik 1950– I. ^remo{nik, Iskopavanja Crkvine u Zgo{}i 1948,Glasnik Zemaljskog muzeja , n. s., IV–V , Sarajevo 1950, 411–416.

^remo{nik 1954 –I. ^remo{nik, Izve{taj o iskopavanjima na Crkvi-ni u Lisi~i}ima kod Konjica,Glasnik Zemaljskog muzeja , n. s., VIII ,Sarajevo 1954, 211–223.

Davidson 1952– G. R. Davidson,The Minor Objects , Corinth XII ,Princeton, New Jersey 1952.

Gasparetto 1975– A. Gasparetto, La verrerie venitienne et ses rela-tions avec le levant balkanique au moyen age,u: Sredwovekovnostaklo na Balkanu (V–XV vek ), ur . V. ûbrilovi} , Beograd 1975,

143–156.

Han 1972 – V. Han , Prozorsko staklo XV–XVIveka u Srbiji ,Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 8, Novi Sad 1972,

193–206.

Han 1973– V. Han, Fifteen and sixteen century trade in glass betweenDubrovnik and Turkey, Balcanica IV , Beograd 1973, 163–178.

Han 1978– V. Han, Zna~aj nalaza stakla na Beogradskoj tvr|avi,Godi{njak grada Beograda XXV , Beograd 1978, 169–176.

Han 1981– V. Han , Tri veka dubrova~kog staklarstva (XIV–XVI vek ), Beograd 1981.

Jankovi} 1986– M. Jankovi} , Zatvorene arheolo{ke celine ma-nastira Studenice , Saop{tewa XVIII , Beograd 1986, 7–22.

Jovanovi} , Mini} , Ercegovi} -Pavlovi} 1990– V. Jovanovi} ,D. Mini} , S . Ercegovi} -Pavlovi} , Nekropole sredwovekovnogTrgovi{ta , Novopazarski zbornik 14 , Novi Pazar 1990, 19–44.

Koji} , Wenzel 1967– Q . Koji} , M. Wenzel,Veli~ani – sredwo-vekovna nekropola i pregled sredwovekovnog stakla Bosne iHercegovine , Starinar XVIII , Beograd 1967, 139–152.

Katalin 1981– H. Gyurkey Katalin, Az üveg . Katalogus , Budapest 1981.

Kriànac 1993– M. Kriànac , Sredwovekovno staklo iz crkvesv . Mihaila u Kotoru , Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 9,Beograd 1993, 76–83.

Kriànac 2001– M. Kriànac , Sredwovekovno staklo iz kate- drale Sv . Tripuna u Kotoru , Beograd 2001.

Kriànac 2009– M. Kriànac, Scent bottles from Kotor, Montene-gro, AIHV annales du 18 e congrès , ed. D. Ignatiadou, A. Antonaras,Thessaloniki 2009, 409–413.

Mini} 1982 –D. Mini} , Staklena ~a{a iz sredwovekovnog Trgo-vi{ta , Novopazarski zbornik 6 , Novi Pazar 1982, 19–22.

Mini} 1989 –D. Mini} , Boca i kandila od stakla iz crkve III

u Trgovi{tu , Novopazarski zbornik 13 , Novi Pazar 1989, 63–67.Mini} 2000– D. Mini} , Arheolo{ki podaci o manastiru @i~i ,

Manastir @i~a , Zbornik radova , Kraqevo 2000, 223–246.

Mini}, Vukadin 2007– D. Mini}, O. Vukadin,Srednjovekovni Stala} ,Beograd 2007.

Nenadovi} 1988– S . Nenadovi} , Prozorski ramovi i stakla nacrkvi kraqa Milutina i priprati kneza Lazara u Hilandaru ,Ra{ka ba{tina 3, Kraqevo 1988, 69–102.


ARHEOLO[KA OTKRI]A


17/20

Pejovi} 1988 – E. Pejovi} , Katalog arheolo{kih nalaza , u: Blago manastira Studenice , ur . V. J. \uri} , Katalog izlo`be 63,Galerija SANU , Beograd 1988, 72–94.

Popovi} 1973– M. Popovi}, Crkvina u Paniku,Glasnik Zemaljskogmuzeja u Sarajevu XXVII/XXVIII (1972–1973) , Sarajevo 1973,347–375.

Popovi} 1999– M. Popovi},Tvr|ava Ras , Beograd 1999.

Popovi} 2012– M. Popovi}, Magli~ki zamak , Beograd 2012.

Popovi} , Biki} 2004– M. Popovi} , V. Biki} , Kompleks sred-wovekovne mitropolije u Beogradu , Beograd 2004.

Radi~evi} , Ze~evi} 2002– D. Radi~evi} , E. Ze~evi} , ManastirKumanica na Limu – rezultati arheolo{kih istra ìvawa u1999.godini , Uì~ki zbornik 28, Uìce 2002, 59–100.

Stern 2010– E. M. Stern, Medieval glass from the Athenian Agora(9th–14th c.) and some thoughts on glass usage and glass productionin the Byzantine Empire, in: J. Drauschke, D. Keller (eds.),Glass in

Byzantium – Production, Usage, Analyses , Mainz 2010, 107–120.

Tomi~i} 1975– Lj. Tomi~i}, Contribution à l’étude de la Verreriemedieval,u: Sredwovekovno staklo na Balkanu (V–XV vek ), ur . V.ûbrilovi} , Beograd 1975, 183–187.

Vego 1957– M. Vego, Nadgrobni spomenici porodice Sankovi}a uselu Biskupu kod Konjica,Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., XII , Sara- jevo 1957, 128–141.

Vukadin 2000– O. Vukadin , Dve jame u crkvi Svetog Spasa u@i~i , Manastir @i~a , Zbornik radova , Kraqevo 2000, 247–259.

Whitehouse 1991– D. Whitehouse, Glassmaking at Corinth: A reas-sessment, D. Whitehouse, Glassmaking at Corinth: A Reassessment,in: Ateliers de verriers: De l’Antiquité à la période pré-industrielle ,Rouen 1991, 73–82.

Whitcomb 1983– D. Whitcomb, Islamic glass from al-Qadim, Egypt, Journal 25 , 101–108.

Ze~evi} 2009– E. Ze~evi}, Glass of Novo Brdo and its significancein Late Medieval glass production, in: Annales du 18 e Congrès del’Association Internationale pour l’Histoire du Verre , Thessaloniki2009, 414–418.


ARHEOLO[KA OTKRI]A


18/20


19/20

ranging from 17 to 27 cm in diameter, with their edges 5 to 15 mmwide. Depending on which part of the oculi is measured, their thick-

ness varies from 1 to 6 mm. Along with the oculi, also found at Stude-nica were fragments of flat, square window panes (Cat. 150–158), alsoof diverse colors (Fig. 6) (purple, whitish, brownish, green, grayish,dark gray, bluish-green, yellowish, yellowish-green and cobalt blue).Evenly regular (Fig. 6/ 10, 14) and irregular rounded edges (Fig. 6/1, 5,11 and Fig. 142, Cat. 151a, 154) can be observed in several fragments.

The inclusion of the Studenica assemblage of glass in the frame-work of medieval glass production has provided important informa-tion on the monastery’s trade links with countries in Europe andbeyond and on the assortment of glassware that was procured by the

monastery during this period.The strongest trade links were developed with Italy and Dubrovnikfrom as early as the 13th century. Glass objects manufactured byDubrovnik and Murano workshops are difficult to ascribe to either andfor this very reason the compound expression “Dubrovnik–Muranoinfluence” at Studenica is used in reference to the products regardlessof whether they came from Italy or were manufactured by glass-makersat Dubrovnik. The typical products of the Murano or Dubrovnikworkshops are the beakers with applied prunts, vertical ribs or glasstrails, as well as the items of cobalt blue glass, typical of the 14th and15th century Murano production.

It is difficult to speak with certainty about deliveries of glass arti-cles to Studenica from any manufacturing center other than Veniceand Dubrovnik, also bearing in mind their role in glass trade. Excep-tions are the bottle with festoons and the two biconical lamps of the“Islamic type”, which, as typical products of Oriental glassmakingcenters (Egypt, Syria), were being delivered to the interior of Europeby established Mediterranean trade routes. However, even though theywere for the most part typical Syrian products, Venice adopted themin the 13th and 14th centuries and, in the early 15th century, after theSyrian glassworks had stopped operating, even exported lamps of this type to the Orient. There are opinions that the biconical, or so-called “mosque”, lamps may well have originated in Dubrovnik.

Judging from the total number of glass items, the StudenicaMonastery may boast of an exceptional assortment of medieval glass

forms, with features characteristic of the period between the late 13thand mid-15th centuries. Analyses of the glass revealed not only anumber of general features that had been observed in the broaderarea of the central and western Balkans, but also several new forms,which had either not been recorded before or may not have attractedsufficient attention. The diversity of glass products, from window glassof various colors to a variety of glass vessels, points to the monastery’simportance to traders in glass wares. A comparison of this assemblageof glass with the glass finds from other medieval sites in Serbia, mostnotably from fortified cities and settlements, reveals a different picture

of the territorial distribution of certain vessels. However, the lack of studies of the glassware from medieval churches and monasterycomplexes does not allow for more detailed analyses of the volumeand character of the glassware and the use of glass in medievalSerbia. We hope that the case of the Studenica Monastery has demon-strated that an analysis of glass may substantially contribute to a betterunderstanding of the organization of a monastery complex, mostnotably in the area of the procurement of goods not only for equip-ping secular and sacral buildings, but also for the day-to-day func-tioning of a monastery household.

Translated by Ivan Dela~

List of illustrations:

Fig. 1. Decorative elements on glass beakers from the StudenicamonasteryFig. 2. Fragments of glass beakers from the building VFig. 3. Fragments of glass bottles and bowlsFig. 4. Glass lampsFig. 5. Oculi (photo: N. Bori})Fig. 6. Window panes (photo: N. Bori})


ARHEOLO[KA OTKRI]A


20/20

srednjovekovno staklo manastira studenic

Documents