ELEKTRİK UumlRETİM İLETİM VE DAĞITIMININ TARİHCcedilESİTuumlrkiyersquode elektrik ilk defa 1902 yılında Tarsusrsquoda bir akarsu değirmeninden uumlretildi

Ancak ilk duumlzenli uygulama 1913 yılında İstanbul da başladı Bu başlangıccedil doumlnemindeelektrik uumlretimi imtiyaz almış olan yabancı şirketler tarafından yapılmıştır 1930 yılındaBelediye Kanunun yayınlanması ile belediyeler belediye sınırları iccedilerisinde elektrik uumlretimiiletimi ve dağıtımı yetkisini almıştır Bunu izleyen doumlnemde imtiyaz suumlreleri biten oumlzelşirketlerin elektrik uumlretim tesisleri ya belediyelere devredilmiş yada imtiyaz suumlreleri dolmadanbelediyeler tarafından alınmıştır 1935 yılında birincil enerji kaynaklarını araştırmak uumlzereMTA enerji projelerini hazırlamak uumlzere EİE ve uumlretim tesislerini işletmek uumlzere de Etibankkamu iktisadi teşebbuumlsuuml olarak kurulmuştur 2 Duumlnya Savaşında yaşanan sıkıntıların sonucuolarak 1950rsquolerle birlikte oumlzel sermayenin girişimlerini teşvik etmek hususu oumln planayerleşmiş ve enerji sektoumlruumlnde imtiyazlı şirketler tekrar kurulmaya başlanmıştır Bu doumlnemdekamu belediyeler ve imtiyazlı şirketler enterkonnekte şebeke olmadığı iccedilin kendiboumllgelerinde elektrik uumlretimi ve satışı yapmıştır1953 yılında yapılan Birinci İstişare Enerji Kongresinde sonra Tuumlrkiye Elektrik Kurumukuruluş ccedilalışmalarına başlanmıştır 1958 yılında Tuumlrkiye Elektrik Kurumunun kuruluşukonusundaki Kanun belediyelerin direnmesi nedeniyle ccedilıkarılamamıştır Elektrik enerjisininuumlretimi iletimi ve dağıtımından sorumlu olan Tuumlrkiye Elektrik Kurumu (TEK) ancak 1970yılında kurulmuştur Takip eden birkaccedil yılda ise imtiyazlı şirketin elinde bulunanlar hariccedil tuumlmelektrik uumlretim iletim ve dağıtım tesisleri TEKrsquoe devredilmiştir Bu arada elektrik dağıtımhizmetlerinin Tuumlrkiye Elektrik Kurumursquona (TEK) devrini oumlngoumlren 09091982 tarih ve 2705sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe girmesiyle Belediyeler elektrik dağıtım hizmetlerinden ccedilekilmiştirTEK 1993 yılında uumlretim ve iletim faaliyetlerinin dağıtımdan ayrılması sonucu TEAŞ veTEDAŞ olarak boumlluumlnmuumlştuumlr Ulusal iletim şebekesinin tamamlanmasından sonra elektrikuumlretimi iletimi dağıtımı ve ticaretinin oumlzel sektoumlre accedilılabilmesinin şartları oluşmuşturElektrik Piyasası Kanunu ile birlikte 1 Ekim 2001 tarihinden itibaren iletim uumlretim veticaret faaliyetlerini buumlnyesinde toplayan TEAŞ her bir faaliyetin farkı kamu tuumlzelkişiliklerinde yer aldığı TEİAŞ (Tuumlrkiye Elektrik İletim AŞ) EUumlAŞ (Elektrik Uumlretim AŞ) veTETAŞ (Tuumlrkiye Elektrik Ticaret ve Taahhuumlt AŞ) olmak uumlzere uumlccedil ayrı şirkete ayrılmıştırANKARA ELEKTRİK DAĞITIM TESİS VE ŞEBEKELERİNİN TARİHCcedilESİBelediyelerce yuumlruumltuumllen elektrik dağıtım hizmetlerinin Tuumlrkiye Elektrik Kurumursquonadevrini oumlngoumlren 09091982 tarih ve 2705 sayılı yasanın yuumlruumlrluumlğe girmesi uumlzerine01111982 tarihinde kurulan Sınırlı Sorumlu İccedil Anadolu Elektrik Dağıtım Muumlessesesine bağlıAnkara İl İşletme Muumlduumlrluumlğuuml buumlnyesindeki Merkez İşletme Muumlduumlrluumlğuuml organigramında birservis şefliği olarak faaliyete geccedilen yuumlk dağıtım servisi 1990 yılında muumlesseselerin ilbazında yeniden yapılanmaları sonucunda Ankara Elektrik Dağıtım Muumlessesesirsquonin bir altbirimi olarak muumlduumlrluumlk duumlzeyinde kurulmuş ve oumlrguumltlenmiştir HalenBaşkent Elektrik DağıtımAŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlrsquonuumln taşra teşkilatında bir işletme muumlduumlrluumlğuuml olarak goumlrev ve hizmetyuumlruumltmektedirAnkararsquonın elektrik ile tanışması hemen hemen Başkent oluşu ile eş zamanlıdır 1927yılında Tuumlrkiye Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti ile imtiyaz soumlzleşmesi yapan bir Alman şirketi ldquoAnkaraElektrik Şirketirdquoni kurarak belirlenmiş bir saha iccedilinde Ankara şehrinin ihtiyacı olan elektrikenerjisini uumlretmek ve dağıtmak goumlrevini uumlstlenmiştirGeneratoumlr ccedilıkış gerilimi 63 kV toplam guumlcuuml 2500 kVA olan 2 adet dizel gruplabaşlatılan elektrik enerjisi uumlretimi dağıtımı ve ticareti 1942 yılına kadar imtiyaz şirketinceyuumlruumltuumllmuumlştuumlr 1942 yılında 4325 sayı ile ccedilıkarılan yasa kapsamında Ankara Belediyesirsquone

bağlı olarak kurulan ldquoAnkara Elektrik ve Havagazı İşletme Muumlessesesirdquo imtiyaz şirketindengoumlrevi devralmıştır1955 yılına kadar artarak gelen elektrik enerjisi ihtiyacını karşılamakuumlzere Ankara Maltepe semtinde kurulmuş olan elektrik fabrikasındaki buhar tuumlrbinli ve dizelmotorlu enerji uumlretim gruplarıyla 25 MVArsquoya ulaşan işletme guumlcuuml şehrin dikey ve yatay imaruygulamalarının doğal sonucu olarak artış goumlsteren idari sosyal ve ticari enerji talebinikarşılayamaz hale gelmiştir Ancak bu durum daha oumlnceden goumlruumllerek Sakarya nehriuumlzerine kurulan Sarıyar HESrsquode uumlretilen enerji Etibank tarafından yaptırılan 154 kVrsquolukyuumlksek gerilimli (YG) iletim hattıyla Ankararsquoya taşındığından olası bir enerji dar boğazıoumlnlenmiştir1955 yılında servise alınan Sarıyar HESrsquoden sağlanan elektrik enerjisi Ankararsquodakurulan 154345 kV işletme gerilimli Akkoumlpruuml İndirici Transformatoumlr Merkezi (İM)rsquonetaşınmıştır Ancak şehirdeki mevcut Orta Gerilim (OG)rsquoli dağıtım şebekesi 63 kVrsquolukolduğundan yaygın enerji ihtiyacını buumlyuumlk guumlccedilte taşımaya yetersiz kalmış ve yine Etibanktarafından yaptırılıp ldquoAnkara Elektrik ve Havagazı İşletme Muumlessesesirdquone devredilen 34563kV işletme gerilimli-Hipodrom (accedilık + kapalı şalt)-Dışkapı (kapalı şalt)-Bakanlıklar (kapalı şalt)-Cebeci (kapalı şalt)-Maltepe (accedilık şalt)transformatoumlr (TRF) merkezlerine Sarıyar HESrsquoden Akkoumlpruuml İMrsquone getirilen enerjinindağıtılması gerekmiştir Bu maksatla yeni tesis edilen 345 kVrsquoluk hava hattı ve yeraltı kabloşebekesi marifetiyle Akkoumlpruuml İMrsquodeki enerji trafo merkezlerine ulaştırılmıştır Buralarda yenitesis edilmiş olan 34563 kVrsquoluk guumlccedil TRFrsquolarının ccedilıkışındaki 63 kVrsquoluk fiderler uumlzerindenmevcut 63 kVrsquoluk enerji dağıtım şebekesi ile bağlantılar yapılmış ve şehire Sarıyar HESrsquodengetirilen enerji verilmeye başlanmıştır Teknik ve ekonomik oumlmruumlnuuml doldurana kadarotoproduumlktoumlr nitelikte faaliyetini suumlrduumlren elektrik fabrikası ise 1986 yılında hizmet dışıkalmıştırSCADA VE YUumlK DAĞITIM İŞLETME MUumlDUumlRLUumlĞUuml GOumlREV VE HİZMET SINIRLARIYoumlnetim kurulunun 11071996 tarih ve 22123 sayılı kararları ile onaylanıp30071997 tarih ve 9642 sayılı genelge ile yuumlruumlrluumlğe giren ldquoGoumlrev Yetki ve SorumlulukYoumlnetmeliğirdquo uyarınca 63-15-345 kVrsquoluk OG elektrik tesis ve şebekelerini işletmek yadaişletilmesini koordine etmek şekillenmesini youmlnlendirmek bakım ve onarımlarını yaptırmakyeni tesislerin işletmeye accedilılmasını sağlamak kurulu guumlcuuml 250 kWrsquoın uumlzerindeki alccedilakgerilimli (AG) ve her tuumlrluuml OG enerji tahsis isteklerini etuumlt edip karşılama koşullarınıbelirlemek işletilen tesis ve şebekelerde her tuumlrluuml koruma koordinasyonu oumllccedilme muayeneve test işlemlerini yaptırmak kararlı ve kaliteli bir işletme iccedilin sistem yuumlklenme ve arızalarınıanaliz etmek gerekli yatırımları tespit ve oumlnermektirYukarıda bahsedilen goumlrevlerden işletme hizmeti Ankara şehrinin başkent olmaoumlzelliği sebebiyle 24 saat ve 3 vardiyalı ccedilalışma duumlzeniyle ve yalnızca Buumlyuumlk ŞehirBelediyesi muumlcavir alan sınırları (Goumllbaşı ve Sincan İlccedile merkezleri hariccedil) iccedilindeverilebilmektedirSORUNLARŞehir merkezindeki mevcut 63 kVrsquoluk OG dağıtım tesis ve şebekelerinde goumlzlenenkapasite yetersizlikleri işletme dar boğazlarına sebep olduğu gibi muumlşterilerden gelen guumlccediltahsis isteklerini zamanında ve arzu edilen miktarda karşılanmasını engellemekte yada

kısıtlamaktadır Uumlstelik arızi yada programlı ccedilalışmalar sebebiyle kapasite uumlst sınırlarındayada aşırı yuumlklenme durumunda kalan dağıtım tesis ve şebekelerimizde işletme guumlvenliğinisağlamak iccedilin bazen programlı elektrik kesintileri uygulamak zorunda da kalınmaktadır Busorunlar sonucunda şirket teknik ve mali kayıplar yanında guumlvene dayalı prestijyıpranmasına da uğramaktadırHizmet ve işletme etkinliğini daha hızlı ve kaliteli hale getirecek ldquoScada veOtomasyonrdquo teknik alt yapısı ise bir tuumlrluuml oluşturulamamıştır Bu durumda Muumlduumlrluumlk goumlrevve hizmetlerini zorlaştıran muumlşteriye sunulan enerjinin dağıtımı ile kullanımında aksama vekalite bozukluklarına sebep olan elektrik dağıtım sorunları mevcut işletme hizmetleri ve klasikyoumlntemlerle giderilmeye ccedilalışılmaktadır Bu ise goumlrevde amaccedillanan kalite ve ekonomikhedefleri tam olarak gerccedilekleştirilmesine mani olmaktadır

RET (ROumlLE ELEKTRONİK VE TEST) BAŞMUumlHENDİSLİĞİRET Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 ve04 kV işletme gerilimli enerji dağıtım şebekelerinin primer ve sekonder teccedilhizatı uumlzerindesevk ve youmlnetimindeki ekipler sahip olduğu alet araccedil ve sistemlerle gerek duyulan her tuumlrluumloumllccedilme ve test işlemlerini yapmakbull Ankara Buumlyuumlkşehir Belediyesi muumlcavir saha sınırları iccedilerisinde kalan (AltındağCcedilankaya Keccedilioumlren Mamak ve Yenimahalle İlccedileleri) ve işletmesi Sistem İşletmeBaşmuumlhendisliğince yapılan 345-15 ve 63 kV işletme gerilimli (OG) elektrik dağıtımşebekesinde enerji akış kararlılığını ve kalitesini sağlamak iccedilin sevk ve youmlnetimdeki ekiplersahip olduğu araccedil ve gereccedillerle gerekli olan oumllccediluuml ve koruma koordinasyonu maksatlı etuumltanaliz ayar planlama ve uygulama ccedilalışmalarını bu kapsamdaki tuumlm sekonder araccedil araccedil veteccedilhizatın periyodik kontrol ve bakımları ile gerektiğinde onarımlarını arıza inceleme vegiderme işlemlerini yapmak plan ve şemalarını hazırlayıp guumlncel tutulması iccedilin izleme vekayıt ccedilalışmalarını asli yuumlkuumlmluumlluumlk ve sorumluluklar anlamında yuumlruumltmek işletmesi taşrabirimlerince gerccedilekleştirilen dağıtım şebekelerinde isteklere belirli bir plan ve program

dahilinde cevap vermekbull Goumlrevlendirilmesi durumunda oumlzel yada tuumlzel kişi yada kuruluşlara ait elektriktesislerinde alet araccedil ve sistemlerle istenilen oumllccedilme ve test işlemlerini yapmak yadayaptırmak gerektiğinde rapor duumlzenlemek ve bu konudaki her tuumlrluuml işlemi yuumlruumltmek veizlemekbull Şirket buumlnyesinde kullanılan telsiz haberleşmesiyle ilgili her tuumlrluuml elektronik cihazlarınmontajı periyodik kontroluuml bakımı ve gerektiğinde onarımlarını yapmak yada yaptırmakkayıtlarını tutmak bunlarla ilgili işlemleri yuumlruumltmek ve izlemekbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf ve sabit kıymet oumlzelliğindekimalzemelerin oumlzellik standart ve gerektiğinde şartnamesini hazırlayıp ihtiyaccedil tespitiniyapmak bunların temini sağlamak bu konudaki işlem ve ccedilalışmalara katılmak yada izlemekbull Goumlrev esnasında kullanılan her tuumlrluuml araccedil ve teccedilhizatın usul ve kurallarına goumlreverimli işletilmesini bakımlarına ve gerektiğinde onarımlarına oumlzen goumlsterilmesini sağlayacakşekilde ilgili basiretli bir sevk youmlnetim ve denetimbull Goumlrev kapsamında olup imkansızlıklar nedeniyle personel araccedil ve teccedilhizat yetersizliğiveya arızaları gibi gerccedilekleştirilmeyen oumllccediluuml test koruma bakım ve onarım gibi konulardahizmet yardımı yada alımı iccedilin girişimde bulunmak bu maksatlı işlem ve ccedilalışmaları izlemekve denetlemekbull Goumlrevlendirilmesi halinde geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyonccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere katılmakbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık periyodik istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin muntazam arşivlenmesini sağlamak usulsuumlz işlemleri engellemek yayımlanangenelge youmlnerge ve duyurular gereğini yapmakolarak oumlzetlenebilirRET Başmuumlhendisliği Oumllccediluuml ve Test Boumlluumlmuumlnde Yapılan İşler1048729 Her tuumlrluuml OG-AG teccedilhizatın testleri1048729 Her tuumlrluuml OG-AG kabloların arıza yeri tespitiRET Başmuumlhendisliğince Yapılan Testlerbull OG (345-15-63 kV) İzolasyon Testibull İzolasyon Testibull Trafolar Oran Testibull DC Direnccedil Testi (Gazlı kesiciler iccedilindeki direnci hassas oumllccedilmek iccedilin)bull Dobble Test (Kaccedilak akım Tg α)bull Toprak Direnci (Primer-Sekonder arasındaki direnccedilten izolasyondan geccedilen kaccedilakakımları oumllccediler)SİSTEM ETUumlT BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem Etuumlt Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞrsquoye ait olan 63 kV-15 kV ve 345 kV OrtaGerilimli (OG) enerji dağıtım şebeke ve tesislerinin gelişmesini kararlı ve kaliteli işletilmesiniteknik kayıpların asgariye ccedilekilmesini sağlamak maksadıyla yuumlklenmelerini izlemek arazianalizleri de yaparak bu amaccedilların gerccedilekleştirilmesi iccedilin gereken tadilat tevsiat ve yeni tesisyatırımlarını tespit edip kısa orta ve uzun vadeli yatırım hedef planlama ve uygulamalarınaesas olacak kriter ve koşulları belirlemek goumlruumlş oluşturmak bu maksatla raporlarhazırlamakbull Şirket imtiyaz sınırları iccedilindeki OG elektrik m şebekesi ile OGOG ve OGAG

tesislerde oumlzel veya tuumlzel kişilercekuruluşlarca yapılacak 250 kW uumlzerindeki guumlccedil istekler iccedilingerekli yazışma inceleme oumllccedilme etuumlt arıza analizi ve değerlendirmeleri yapmak kararorganı olan ldquoEnerji Tahsis Komisyonurdquona uumlye olarak katılmak ve raportoumlrluumlğuumlnuuml yapmakverimli kararlı ve kaliteli işletme hedefleri yanında guumlccedil isteklerinin karşılanmasına esasolmak uumlzere teknik kayıplar ve kapasite kullanımı hususlarını da goumlzeterek tahsis kriter vekoşullarını belirlemek katılım bedellerini hesaplamak ve bildirmek gerektiğinde uygulamalarıdenetlemekbull Goumlrev sahası iccedilindeki tuumlm OGrsquoli enerji dağıtım tesislerine ait her tuumlrluuml plan şemalarıhazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmaları iccedilin izleme ve kayıtccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrevlendirilen geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışması iletoplantı ve seminerlere katılmak bunlarla ilgili olarak duumlzenlenmiş her tuumlrluuml belgeyisaklamakolarak oumlzetlenebilir1- Enerji talepleri2- OG beslemeler3- OG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)4- OG doumlnuumlşuumlmler (345 kV doumlnuumlşuumlm)Enerji talepleri Tuumlketici bağlı bulunduğu İşletme Muumlduumlrluumlğuumlrsquone enerji tuumlketiminiyapacağı mesken işyeri vsrsquonin iccedil tesisat projesi ile başvurur İşletme Muumlduumlrluumlğuuml tuumlketiminAGrsquoden karşılanıp karşılanmayacağı etuumlduumlnuuml yapar eğer AGrsquoden karşılanma imkanı yoksaYDİMrsquone ilgi dilekccedile fotokopisi eklenerek iletirTalep geldiğinde enerji talep edilen sahanın ve bulunduğu boumllgenin mevcut elektrikşebekesi ile beslenen TRF merkezlerinin yakınlığı beslendiği gerilim ve TRF guumlcuuml ile akımdeğeri enerji alınacak ENH veya kablonun 3 şahıslara ait olup olmadığı eğer 3 şahıslaraait ise hat katılım iccedilin gerekli teknik ccedilalışmaların yapılmasıyla imar durumu goumlz oumlnuumlnealınarak etuumlt belgesini hazırlamak Şehir Merkezi talepleri Enerji Tahsis Komisyona sunulmakuumlzere Sistem Etuumlt KoordinatoumlruumlneBaşmuumlhendise verilirKırsal alan etuumltleri Sistem EtuumltKoordinatoumlruumlBaşmuumlhendisi ile gerekli goumlruumlşmeler sonucu ilgili şahıs ve Muumlduumlrluumlklere gereğiiccedilin cevap yazısı yazılırOG beslemelerTalep edilen yerin OG şebekelerinin gerilimi etuumlt edilerek beslemenin(kabloHavi hat) cinslerikesitleri ve fider yuumlklerinin belirlenmesi ile imar durumuna goumlreoumllccedileksiz krokilendirilmesine muumlteakip Etuumlt Proje Muumlduumlrluumlğuumlrsquone yazı ve etuumlt belgesi ile gereğiiccedilin yazılırOG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)deplase edilecek OG şebekeTRF merkezi veya tesislerin mevcut durumları ile deplase edilecek kısımın yer tespiti yapılıpbeslenme gerilimi goumlz oumlnuumlne alınarak deplasenin uygunluğuna goumlre talep eden 3 şahıslaraveya ilgili Muumlduumlrluumlğe etuumlt belgesi ve yazı ile bildirilirOG şebekenin doumlnuumlşuumlm İlgili İşletme Muumlduumlrluumlğuuml talepleri doğrultusunda Etuumlt ProjeMuumlduumlrluumlğuumlnuumln hazırladığı ve SYDİM oumlnerilerinin de bulunduğu doumlnuumlşuumlm projekapsamlarında mevcut TRFrsquolarının enerji akışının teknik olarak devamının sağlanmasınıngoumlruumllmesi mevcut beslemenin terk edilmesi ve eğer doumlnuumlşuumlmuumln yapılamadığı TRFrsquolarıbesleme şekillerinin devamı ile yeni enerji ihtiyaccedilları olan yerlerinde proje kapsamınaalınmasını yazılı olarak tutanak tutulup ilgili Muumlduumlrluumlğe bildirmektirDoumlnuumlşuumlm ccedilalışmaları ile ilgili hazırlanan proje Tesis Muumlduumlrluumlğuuml tarafından ihaleedilmesine muumlteakip oluşturulacak heyet tarafından Tesis Muumlduumlrluumlğuuml kontroluumlnde SYDİ

Muumlduumlrluumlğuumlnce goumlrevlendirilen teknik elemanca OG sistemi ile ilgili ve daha oumlnce yaptığımızoumlneri varsa o oumlneriler ccedilerccedilevesinde ilgili muumlteahite yer tesliminde bulunulurSİSTEM İŞLETME BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem İşletme Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 kVişetme gerilimli (OG) elektrik dağıtım şebekelerinin işletilmesini Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla sevk ve youmlnetmek bu tesisleri iyi durumda tutabilmek iccedilin periyodik kontrol vebakımlarını gerektiğinde onarımlarını planlamak ve sağlamak bu maksatla yapılanccedilalışmaları denetlemekbull TEİAŞrsquoa ait 380154OG İM fiderlerde kırsal yerleşim boumllgelerini besleyen ENH iccedilinilgili işletme muumlduumlrluumlğuuml yetkililerinden gelecek isteğe goumlre kendi hizmet sahası iccedilindeişletme kontrol bakım-onarım vb programlı ccedilalışmalar ile TEİAŞ goumlrevlilerine Yuumlk DağıtımMerkezi aracılığıyla accedilma kapama ayırma topraklama manevraları yaptırmakbull Geccedilici ve kesin kabullere katılmak yeni yapılmış tevsi veya tadil edilmiş OGtesislerini sorumluluk alanındaki dağıtım şebekesine bağlatmak Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla enerjilendirmekbull İşletme sorumluluğundaki OG elektrik dağıtım şebekesinde gerilim ve yuumlklenmekararlılığını guumlvenli bir iş ve işletme ortamını sağlamak maksadıyla oumllccediluuml etuumlt analiz ayarve seccedilenekli yuumlk akış planlama ccedilalışmalarını yapmak yada yaptırmak değerlendirme vetespitlere goumlre gerekli oumlnlemleri almak yatırım oumlnerilerinde bulunmakbull Muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere uumlye olarakMuumlduumlrluumlk enerji tahsis komisyonuna katılmakbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf malzemelerinin yıllık ihtiyaccedil tespitiile temini işlemlerini yapmak ve bu konudaki ccedilalışmaları izlemekbull Sorumlu bulunduğu hizmet sahası iccedilindeki tuumlm OG elektrik dağıtım tesislerine ait hertuumlrluuml plan ve şemaları hazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmasıiccedilin izleme ve kayıt ccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık (periyodik) istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilerisinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin duumlzguumln arşivlenmesini sağlamakbull İş hizmet ve koşullarına goumlre yasal mevzuat ve İTİSrsquoin huumlkuumlmleri doğrultusundavardiya ccedilizelgelerini zamanında hazırlayıp makam onayına sunmak iş duumlzeni ve disiplininisağlayacak sevk ve youmlnetim iccedilin gayret goumlstermekolarak oumlzetlenebilir- 1 -

GUumlCcedil TRAFOLARININ TANITILMASITransformatoumlr şebekede en oumlnemli teccedilhizattır Diğer teccedilhizatların yedeğinibulundurmak hatta birden fazla yedeğini bulmak muumlmkuumlnduumlr Ancak her guumlccedil trafosununyedeğini bulundurmak imkansızdır Hele son zamanlarda bir tek trafonun guumlcuumlnuumln100MVArsquoya ccedilıkmış olması guumlccedil trafosunun diğer teccedilhizatlara nazaran oumlnemini daha daarttırmıştır Ayrıca diğer teccedilhizatlarda vukuu bulacak bir arızanın giderilmesi ile guumlccediltrafosunda meydana gelecek arızanın giderilmesi kıyaslanmayacak derecede farklılık veguumlccedilluumlkler arzeder Kaldı ki diğer teccedilhizatın gerek nakli youmlnuumlnden gerekse işletmecilikfonksiyonu youmlnuumlnden hiccedilbir zaman trafolarla kıyaslanamaz Duumlşuumlnuumllecek olursa daha bir ccedilokfaktoumlrler hep trafonun oumlnemini artırıcı youmlndedir Bu kadar buumlyuumlk oumlneme haiz bir teccedilhizatıtanımak ve işletmede azami derecede titiz davranmak gereği kendiliğinden ortaya ccedilıkarEn kuumlccediluumlk trafodan en buumlyuumlğuumlne kadar temel esaslar değişmez Ancak gerek voltajın

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

bağlı olarak kurulan ldquoAnkara Elektrik ve Havagazı İşletme Muumlessesesirdquo imtiyaz şirketindengoumlrevi devralmıştır1955 yılına kadar artarak gelen elektrik enerjisi ihtiyacını karşılamakuumlzere Ankara Maltepe semtinde kurulmuş olan elektrik fabrikasındaki buhar tuumlrbinli ve dizelmotorlu enerji uumlretim gruplarıyla 25 MVArsquoya ulaşan işletme guumlcuuml şehrin dikey ve yatay imaruygulamalarının doğal sonucu olarak artış goumlsteren idari sosyal ve ticari enerji talebinikarşılayamaz hale gelmiştir Ancak bu durum daha oumlnceden goumlruumllerek Sakarya nehriuumlzerine kurulan Sarıyar HESrsquode uumlretilen enerji Etibank tarafından yaptırılan 154 kVrsquolukyuumlksek gerilimli (YG) iletim hattıyla Ankararsquoya taşındığından olası bir enerji dar boğazıoumlnlenmiştir1955 yılında servise alınan Sarıyar HESrsquoden sağlanan elektrik enerjisi Ankararsquodakurulan 154345 kV işletme gerilimli Akkoumlpruuml İndirici Transformatoumlr Merkezi (İM)rsquonetaşınmıştır Ancak şehirdeki mevcut Orta Gerilim (OG)rsquoli dağıtım şebekesi 63 kVrsquolukolduğundan yaygın enerji ihtiyacını buumlyuumlk guumlccedilte taşımaya yetersiz kalmış ve yine Etibanktarafından yaptırılıp ldquoAnkara Elektrik ve Havagazı İşletme Muumlessesesirdquone devredilen 34563kV işletme gerilimli-Hipodrom (accedilık + kapalı şalt)-Dışkapı (kapalı şalt)-Bakanlıklar (kapalı şalt)-Cebeci (kapalı şalt)-Maltepe (accedilık şalt)transformatoumlr (TRF) merkezlerine Sarıyar HESrsquoden Akkoumlpruuml İMrsquone getirilen enerjinindağıtılması gerekmiştir Bu maksatla yeni tesis edilen 345 kVrsquoluk hava hattı ve yeraltı kabloşebekesi marifetiyle Akkoumlpruuml İMrsquodeki enerji trafo merkezlerine ulaştırılmıştır Buralarda yenitesis edilmiş olan 34563 kVrsquoluk guumlccedil TRFrsquolarının ccedilıkışındaki 63 kVrsquoluk fiderler uumlzerindenmevcut 63 kVrsquoluk enerji dağıtım şebekesi ile bağlantılar yapılmış ve şehire Sarıyar HESrsquodengetirilen enerji verilmeye başlanmıştır Teknik ve ekonomik oumlmruumlnuuml doldurana kadarotoproduumlktoumlr nitelikte faaliyetini suumlrduumlren elektrik fabrikası ise 1986 yılında hizmet dışıkalmıştırSCADA VE YUumlK DAĞITIM İŞLETME MUumlDUumlRLUumlĞUuml GOumlREV VE HİZMET SINIRLARIYoumlnetim kurulunun 11071996 tarih ve 22123 sayılı kararları ile onaylanıp30071997 tarih ve 9642 sayılı genelge ile yuumlruumlrluumlğe giren ldquoGoumlrev Yetki ve SorumlulukYoumlnetmeliğirdquo uyarınca 63-15-345 kVrsquoluk OG elektrik tesis ve şebekelerini işletmek yadaişletilmesini koordine etmek şekillenmesini youmlnlendirmek bakım ve onarımlarını yaptırmakyeni tesislerin işletmeye accedilılmasını sağlamak kurulu guumlcuuml 250 kWrsquoın uumlzerindeki alccedilakgerilimli (AG) ve her tuumlrluuml OG enerji tahsis isteklerini etuumlt edip karşılama koşullarınıbelirlemek işletilen tesis ve şebekelerde her tuumlrluuml koruma koordinasyonu oumllccedilme muayeneve test işlemlerini yaptırmak kararlı ve kaliteli bir işletme iccedilin sistem yuumlklenme ve arızalarınıanaliz etmek gerekli yatırımları tespit ve oumlnermektirYukarıda bahsedilen goumlrevlerden işletme hizmeti Ankara şehrinin başkent olmaoumlzelliği sebebiyle 24 saat ve 3 vardiyalı ccedilalışma duumlzeniyle ve yalnızca Buumlyuumlk ŞehirBelediyesi muumlcavir alan sınırları (Goumllbaşı ve Sincan İlccedile merkezleri hariccedil) iccedilindeverilebilmektedirSORUNLARŞehir merkezindeki mevcut 63 kVrsquoluk OG dağıtım tesis ve şebekelerinde goumlzlenenkapasite yetersizlikleri işletme dar boğazlarına sebep olduğu gibi muumlşterilerden gelen guumlccediltahsis isteklerini zamanında ve arzu edilen miktarda karşılanmasını engellemekte yada

kısıtlamaktadır Uumlstelik arızi yada programlı ccedilalışmalar sebebiyle kapasite uumlst sınırlarındayada aşırı yuumlklenme durumunda kalan dağıtım tesis ve şebekelerimizde işletme guumlvenliğinisağlamak iccedilin bazen programlı elektrik kesintileri uygulamak zorunda da kalınmaktadır Busorunlar sonucunda şirket teknik ve mali kayıplar yanında guumlvene dayalı prestijyıpranmasına da uğramaktadırHizmet ve işletme etkinliğini daha hızlı ve kaliteli hale getirecek ldquoScada veOtomasyonrdquo teknik alt yapısı ise bir tuumlrluuml oluşturulamamıştır Bu durumda Muumlduumlrluumlk goumlrevve hizmetlerini zorlaştıran muumlşteriye sunulan enerjinin dağıtımı ile kullanımında aksama vekalite bozukluklarına sebep olan elektrik dağıtım sorunları mevcut işletme hizmetleri ve klasikyoumlntemlerle giderilmeye ccedilalışılmaktadır Bu ise goumlrevde amaccedillanan kalite ve ekonomikhedefleri tam olarak gerccedilekleştirilmesine mani olmaktadır

RET (ROumlLE ELEKTRONİK VE TEST) BAŞMUumlHENDİSLİĞİRET Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 ve04 kV işletme gerilimli enerji dağıtım şebekelerinin primer ve sekonder teccedilhizatı uumlzerindesevk ve youmlnetimindeki ekipler sahip olduğu alet araccedil ve sistemlerle gerek duyulan her tuumlrluumloumllccedilme ve test işlemlerini yapmakbull Ankara Buumlyuumlkşehir Belediyesi muumlcavir saha sınırları iccedilerisinde kalan (AltındağCcedilankaya Keccedilioumlren Mamak ve Yenimahalle İlccedileleri) ve işletmesi Sistem İşletmeBaşmuumlhendisliğince yapılan 345-15 ve 63 kV işletme gerilimli (OG) elektrik dağıtımşebekesinde enerji akış kararlılığını ve kalitesini sağlamak iccedilin sevk ve youmlnetimdeki ekiplersahip olduğu araccedil ve gereccedillerle gerekli olan oumllccediluuml ve koruma koordinasyonu maksatlı etuumltanaliz ayar planlama ve uygulama ccedilalışmalarını bu kapsamdaki tuumlm sekonder araccedil araccedil veteccedilhizatın periyodik kontrol ve bakımları ile gerektiğinde onarımlarını arıza inceleme vegiderme işlemlerini yapmak plan ve şemalarını hazırlayıp guumlncel tutulması iccedilin izleme vekayıt ccedilalışmalarını asli yuumlkuumlmluumlluumlk ve sorumluluklar anlamında yuumlruumltmek işletmesi taşrabirimlerince gerccedilekleştirilen dağıtım şebekelerinde isteklere belirli bir plan ve program

dahilinde cevap vermekbull Goumlrevlendirilmesi durumunda oumlzel yada tuumlzel kişi yada kuruluşlara ait elektriktesislerinde alet araccedil ve sistemlerle istenilen oumllccedilme ve test işlemlerini yapmak yadayaptırmak gerektiğinde rapor duumlzenlemek ve bu konudaki her tuumlrluuml işlemi yuumlruumltmek veizlemekbull Şirket buumlnyesinde kullanılan telsiz haberleşmesiyle ilgili her tuumlrluuml elektronik cihazlarınmontajı periyodik kontroluuml bakımı ve gerektiğinde onarımlarını yapmak yada yaptırmakkayıtlarını tutmak bunlarla ilgili işlemleri yuumlruumltmek ve izlemekbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf ve sabit kıymet oumlzelliğindekimalzemelerin oumlzellik standart ve gerektiğinde şartnamesini hazırlayıp ihtiyaccedil tespitiniyapmak bunların temini sağlamak bu konudaki işlem ve ccedilalışmalara katılmak yada izlemekbull Goumlrev esnasında kullanılan her tuumlrluuml araccedil ve teccedilhizatın usul ve kurallarına goumlreverimli işletilmesini bakımlarına ve gerektiğinde onarımlarına oumlzen goumlsterilmesini sağlayacakşekilde ilgili basiretli bir sevk youmlnetim ve denetimbull Goumlrev kapsamında olup imkansızlıklar nedeniyle personel araccedil ve teccedilhizat yetersizliğiveya arızaları gibi gerccedilekleştirilmeyen oumllccediluuml test koruma bakım ve onarım gibi konulardahizmet yardımı yada alımı iccedilin girişimde bulunmak bu maksatlı işlem ve ccedilalışmaları izlemekve denetlemekbull Goumlrevlendirilmesi halinde geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyonccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere katılmakbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık periyodik istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin muntazam arşivlenmesini sağlamak usulsuumlz işlemleri engellemek yayımlanangenelge youmlnerge ve duyurular gereğini yapmakolarak oumlzetlenebilirRET Başmuumlhendisliği Oumllccediluuml ve Test Boumlluumlmuumlnde Yapılan İşler1048729 Her tuumlrluuml OG-AG teccedilhizatın testleri1048729 Her tuumlrluuml OG-AG kabloların arıza yeri tespitiRET Başmuumlhendisliğince Yapılan Testlerbull OG (345-15-63 kV) İzolasyon Testibull İzolasyon Testibull Trafolar Oran Testibull DC Direnccedil Testi (Gazlı kesiciler iccedilindeki direnci hassas oumllccedilmek iccedilin)bull Dobble Test (Kaccedilak akım Tg α)bull Toprak Direnci (Primer-Sekonder arasındaki direnccedilten izolasyondan geccedilen kaccedilakakımları oumllccediler)SİSTEM ETUumlT BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem Etuumlt Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞrsquoye ait olan 63 kV-15 kV ve 345 kV OrtaGerilimli (OG) enerji dağıtım şebeke ve tesislerinin gelişmesini kararlı ve kaliteli işletilmesiniteknik kayıpların asgariye ccedilekilmesini sağlamak maksadıyla yuumlklenmelerini izlemek arazianalizleri de yaparak bu amaccedilların gerccedilekleştirilmesi iccedilin gereken tadilat tevsiat ve yeni tesisyatırımlarını tespit edip kısa orta ve uzun vadeli yatırım hedef planlama ve uygulamalarınaesas olacak kriter ve koşulları belirlemek goumlruumlş oluşturmak bu maksatla raporlarhazırlamakbull Şirket imtiyaz sınırları iccedilindeki OG elektrik m şebekesi ile OGOG ve OGAG

tesislerde oumlzel veya tuumlzel kişilercekuruluşlarca yapılacak 250 kW uumlzerindeki guumlccedil istekler iccedilingerekli yazışma inceleme oumllccedilme etuumlt arıza analizi ve değerlendirmeleri yapmak kararorganı olan ldquoEnerji Tahsis Komisyonurdquona uumlye olarak katılmak ve raportoumlrluumlğuumlnuuml yapmakverimli kararlı ve kaliteli işletme hedefleri yanında guumlccedil isteklerinin karşılanmasına esasolmak uumlzere teknik kayıplar ve kapasite kullanımı hususlarını da goumlzeterek tahsis kriter vekoşullarını belirlemek katılım bedellerini hesaplamak ve bildirmek gerektiğinde uygulamalarıdenetlemekbull Goumlrev sahası iccedilindeki tuumlm OGrsquoli enerji dağıtım tesislerine ait her tuumlrluuml plan şemalarıhazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmaları iccedilin izleme ve kayıtccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrevlendirilen geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışması iletoplantı ve seminerlere katılmak bunlarla ilgili olarak duumlzenlenmiş her tuumlrluuml belgeyisaklamakolarak oumlzetlenebilir1- Enerji talepleri2- OG beslemeler3- OG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)4- OG doumlnuumlşuumlmler (345 kV doumlnuumlşuumlm)Enerji talepleri Tuumlketici bağlı bulunduğu İşletme Muumlduumlrluumlğuumlrsquone enerji tuumlketiminiyapacağı mesken işyeri vsrsquonin iccedil tesisat projesi ile başvurur İşletme Muumlduumlrluumlğuuml tuumlketiminAGrsquoden karşılanıp karşılanmayacağı etuumlduumlnuuml yapar eğer AGrsquoden karşılanma imkanı yoksaYDİMrsquone ilgi dilekccedile fotokopisi eklenerek iletirTalep geldiğinde enerji talep edilen sahanın ve bulunduğu boumllgenin mevcut elektrikşebekesi ile beslenen TRF merkezlerinin yakınlığı beslendiği gerilim ve TRF guumlcuuml ile akımdeğeri enerji alınacak ENH veya kablonun 3 şahıslara ait olup olmadığı eğer 3 şahıslaraait ise hat katılım iccedilin gerekli teknik ccedilalışmaların yapılmasıyla imar durumu goumlz oumlnuumlnealınarak etuumlt belgesini hazırlamak Şehir Merkezi talepleri Enerji Tahsis Komisyona sunulmakuumlzere Sistem Etuumlt KoordinatoumlruumlneBaşmuumlhendise verilirKırsal alan etuumltleri Sistem EtuumltKoordinatoumlruumlBaşmuumlhendisi ile gerekli goumlruumlşmeler sonucu ilgili şahıs ve Muumlduumlrluumlklere gereğiiccedilin cevap yazısı yazılırOG beslemelerTalep edilen yerin OG şebekelerinin gerilimi etuumlt edilerek beslemenin(kabloHavi hat) cinslerikesitleri ve fider yuumlklerinin belirlenmesi ile imar durumuna goumlreoumllccedileksiz krokilendirilmesine muumlteakip Etuumlt Proje Muumlduumlrluumlğuumlrsquone yazı ve etuumlt belgesi ile gereğiiccedilin yazılırOG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)deplase edilecek OG şebekeTRF merkezi veya tesislerin mevcut durumları ile deplase edilecek kısımın yer tespiti yapılıpbeslenme gerilimi goumlz oumlnuumlne alınarak deplasenin uygunluğuna goumlre talep eden 3 şahıslaraveya ilgili Muumlduumlrluumlğe etuumlt belgesi ve yazı ile bildirilirOG şebekenin doumlnuumlşuumlm İlgili İşletme Muumlduumlrluumlğuuml talepleri doğrultusunda Etuumlt ProjeMuumlduumlrluumlğuumlnuumln hazırladığı ve SYDİM oumlnerilerinin de bulunduğu doumlnuumlşuumlm projekapsamlarında mevcut TRFrsquolarının enerji akışının teknik olarak devamının sağlanmasınıngoumlruumllmesi mevcut beslemenin terk edilmesi ve eğer doumlnuumlşuumlmuumln yapılamadığı TRFrsquolarıbesleme şekillerinin devamı ile yeni enerji ihtiyaccedilları olan yerlerinde proje kapsamınaalınmasını yazılı olarak tutanak tutulup ilgili Muumlduumlrluumlğe bildirmektirDoumlnuumlşuumlm ccedilalışmaları ile ilgili hazırlanan proje Tesis Muumlduumlrluumlğuuml tarafından ihaleedilmesine muumlteakip oluşturulacak heyet tarafından Tesis Muumlduumlrluumlğuuml kontroluumlnde SYDİ

Muumlduumlrluumlğuumlnce goumlrevlendirilen teknik elemanca OG sistemi ile ilgili ve daha oumlnce yaptığımızoumlneri varsa o oumlneriler ccedilerccedilevesinde ilgili muumlteahite yer tesliminde bulunulurSİSTEM İŞLETME BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem İşletme Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 kVişetme gerilimli (OG) elektrik dağıtım şebekelerinin işletilmesini Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla sevk ve youmlnetmek bu tesisleri iyi durumda tutabilmek iccedilin periyodik kontrol vebakımlarını gerektiğinde onarımlarını planlamak ve sağlamak bu maksatla yapılanccedilalışmaları denetlemekbull TEİAŞrsquoa ait 380154OG İM fiderlerde kırsal yerleşim boumllgelerini besleyen ENH iccedilinilgili işletme muumlduumlrluumlğuuml yetkililerinden gelecek isteğe goumlre kendi hizmet sahası iccedilindeişletme kontrol bakım-onarım vb programlı ccedilalışmalar ile TEİAŞ goumlrevlilerine Yuumlk DağıtımMerkezi aracılığıyla accedilma kapama ayırma topraklama manevraları yaptırmakbull Geccedilici ve kesin kabullere katılmak yeni yapılmış tevsi veya tadil edilmiş OGtesislerini sorumluluk alanındaki dağıtım şebekesine bağlatmak Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla enerjilendirmekbull İşletme sorumluluğundaki OG elektrik dağıtım şebekesinde gerilim ve yuumlklenmekararlılığını guumlvenli bir iş ve işletme ortamını sağlamak maksadıyla oumllccediluuml etuumlt analiz ayarve seccedilenekli yuumlk akış planlama ccedilalışmalarını yapmak yada yaptırmak değerlendirme vetespitlere goumlre gerekli oumlnlemleri almak yatırım oumlnerilerinde bulunmakbull Muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere uumlye olarakMuumlduumlrluumlk enerji tahsis komisyonuna katılmakbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf malzemelerinin yıllık ihtiyaccedil tespitiile temini işlemlerini yapmak ve bu konudaki ccedilalışmaları izlemekbull Sorumlu bulunduğu hizmet sahası iccedilindeki tuumlm OG elektrik dağıtım tesislerine ait hertuumlrluuml plan ve şemaları hazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmasıiccedilin izleme ve kayıt ccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık (periyodik) istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilerisinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin duumlzguumln arşivlenmesini sağlamakbull İş hizmet ve koşullarına goumlre yasal mevzuat ve İTİSrsquoin huumlkuumlmleri doğrultusundavardiya ccedilizelgelerini zamanında hazırlayıp makam onayına sunmak iş duumlzeni ve disiplininisağlayacak sevk ve youmlnetim iccedilin gayret goumlstermekolarak oumlzetlenebilir- 1 -

GUumlCcedil TRAFOLARININ TANITILMASITransformatoumlr şebekede en oumlnemli teccedilhizattır Diğer teccedilhizatların yedeğinibulundurmak hatta birden fazla yedeğini bulmak muumlmkuumlnduumlr Ancak her guumlccedil trafosununyedeğini bulundurmak imkansızdır Hele son zamanlarda bir tek trafonun guumlcuumlnuumln100MVArsquoya ccedilıkmış olması guumlccedil trafosunun diğer teccedilhizatlara nazaran oumlnemini daha daarttırmıştır Ayrıca diğer teccedilhizatlarda vukuu bulacak bir arızanın giderilmesi ile guumlccediltrafosunda meydana gelecek arızanın giderilmesi kıyaslanmayacak derecede farklılık veguumlccedilluumlkler arzeder Kaldı ki diğer teccedilhizatın gerek nakli youmlnuumlnden gerekse işletmecilikfonksiyonu youmlnuumlnden hiccedilbir zaman trafolarla kıyaslanamaz Duumlşuumlnuumllecek olursa daha bir ccedilokfaktoumlrler hep trafonun oumlnemini artırıcı youmlndedir Bu kadar buumlyuumlk oumlneme haiz bir teccedilhizatıtanımak ve işletmede azami derecede titiz davranmak gereği kendiliğinden ortaya ccedilıkarEn kuumlccediluumlk trafodan en buumlyuumlğuumlne kadar temel esaslar değişmez Ancak gerek voltajın

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

kısıtlamaktadır Uumlstelik arızi yada programlı ccedilalışmalar sebebiyle kapasite uumlst sınırlarındayada aşırı yuumlklenme durumunda kalan dağıtım tesis ve şebekelerimizde işletme guumlvenliğinisağlamak iccedilin bazen programlı elektrik kesintileri uygulamak zorunda da kalınmaktadır Busorunlar sonucunda şirket teknik ve mali kayıplar yanında guumlvene dayalı prestijyıpranmasına da uğramaktadırHizmet ve işletme etkinliğini daha hızlı ve kaliteli hale getirecek ldquoScada veOtomasyonrdquo teknik alt yapısı ise bir tuumlrluuml oluşturulamamıştır Bu durumda Muumlduumlrluumlk goumlrevve hizmetlerini zorlaştıran muumlşteriye sunulan enerjinin dağıtımı ile kullanımında aksama vekalite bozukluklarına sebep olan elektrik dağıtım sorunları mevcut işletme hizmetleri ve klasikyoumlntemlerle giderilmeye ccedilalışılmaktadır Bu ise goumlrevde amaccedillanan kalite ve ekonomikhedefleri tam olarak gerccedilekleştirilmesine mani olmaktadır

RET (ROumlLE ELEKTRONİK VE TEST) BAŞMUumlHENDİSLİĞİRET Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 ve04 kV işletme gerilimli enerji dağıtım şebekelerinin primer ve sekonder teccedilhizatı uumlzerindesevk ve youmlnetimindeki ekipler sahip olduğu alet araccedil ve sistemlerle gerek duyulan her tuumlrluumloumllccedilme ve test işlemlerini yapmakbull Ankara Buumlyuumlkşehir Belediyesi muumlcavir saha sınırları iccedilerisinde kalan (AltındağCcedilankaya Keccedilioumlren Mamak ve Yenimahalle İlccedileleri) ve işletmesi Sistem İşletmeBaşmuumlhendisliğince yapılan 345-15 ve 63 kV işletme gerilimli (OG) elektrik dağıtımşebekesinde enerji akış kararlılığını ve kalitesini sağlamak iccedilin sevk ve youmlnetimdeki ekiplersahip olduğu araccedil ve gereccedillerle gerekli olan oumllccediluuml ve koruma koordinasyonu maksatlı etuumltanaliz ayar planlama ve uygulama ccedilalışmalarını bu kapsamdaki tuumlm sekonder araccedil araccedil veteccedilhizatın periyodik kontrol ve bakımları ile gerektiğinde onarımlarını arıza inceleme vegiderme işlemlerini yapmak plan ve şemalarını hazırlayıp guumlncel tutulması iccedilin izleme vekayıt ccedilalışmalarını asli yuumlkuumlmluumlluumlk ve sorumluluklar anlamında yuumlruumltmek işletmesi taşrabirimlerince gerccedilekleştirilen dağıtım şebekelerinde isteklere belirli bir plan ve program

dahilinde cevap vermekbull Goumlrevlendirilmesi durumunda oumlzel yada tuumlzel kişi yada kuruluşlara ait elektriktesislerinde alet araccedil ve sistemlerle istenilen oumllccedilme ve test işlemlerini yapmak yadayaptırmak gerektiğinde rapor duumlzenlemek ve bu konudaki her tuumlrluuml işlemi yuumlruumltmek veizlemekbull Şirket buumlnyesinde kullanılan telsiz haberleşmesiyle ilgili her tuumlrluuml elektronik cihazlarınmontajı periyodik kontroluuml bakımı ve gerektiğinde onarımlarını yapmak yada yaptırmakkayıtlarını tutmak bunlarla ilgili işlemleri yuumlruumltmek ve izlemekbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf ve sabit kıymet oumlzelliğindekimalzemelerin oumlzellik standart ve gerektiğinde şartnamesini hazırlayıp ihtiyaccedil tespitiniyapmak bunların temini sağlamak bu konudaki işlem ve ccedilalışmalara katılmak yada izlemekbull Goumlrev esnasında kullanılan her tuumlrluuml araccedil ve teccedilhizatın usul ve kurallarına goumlreverimli işletilmesini bakımlarına ve gerektiğinde onarımlarına oumlzen goumlsterilmesini sağlayacakşekilde ilgili basiretli bir sevk youmlnetim ve denetimbull Goumlrev kapsamında olup imkansızlıklar nedeniyle personel araccedil ve teccedilhizat yetersizliğiveya arızaları gibi gerccedilekleştirilmeyen oumllccediluuml test koruma bakım ve onarım gibi konulardahizmet yardımı yada alımı iccedilin girişimde bulunmak bu maksatlı işlem ve ccedilalışmaları izlemekve denetlemekbull Goumlrevlendirilmesi halinde geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyonccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere katılmakbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık periyodik istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin muntazam arşivlenmesini sağlamak usulsuumlz işlemleri engellemek yayımlanangenelge youmlnerge ve duyurular gereğini yapmakolarak oumlzetlenebilirRET Başmuumlhendisliği Oumllccediluuml ve Test Boumlluumlmuumlnde Yapılan İşler1048729 Her tuumlrluuml OG-AG teccedilhizatın testleri1048729 Her tuumlrluuml OG-AG kabloların arıza yeri tespitiRET Başmuumlhendisliğince Yapılan Testlerbull OG (345-15-63 kV) İzolasyon Testibull İzolasyon Testibull Trafolar Oran Testibull DC Direnccedil Testi (Gazlı kesiciler iccedilindeki direnci hassas oumllccedilmek iccedilin)bull Dobble Test (Kaccedilak akım Tg α)bull Toprak Direnci (Primer-Sekonder arasındaki direnccedilten izolasyondan geccedilen kaccedilakakımları oumllccediler)SİSTEM ETUumlT BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem Etuumlt Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞrsquoye ait olan 63 kV-15 kV ve 345 kV OrtaGerilimli (OG) enerji dağıtım şebeke ve tesislerinin gelişmesini kararlı ve kaliteli işletilmesiniteknik kayıpların asgariye ccedilekilmesini sağlamak maksadıyla yuumlklenmelerini izlemek arazianalizleri de yaparak bu amaccedilların gerccedilekleştirilmesi iccedilin gereken tadilat tevsiat ve yeni tesisyatırımlarını tespit edip kısa orta ve uzun vadeli yatırım hedef planlama ve uygulamalarınaesas olacak kriter ve koşulları belirlemek goumlruumlş oluşturmak bu maksatla raporlarhazırlamakbull Şirket imtiyaz sınırları iccedilindeki OG elektrik m şebekesi ile OGOG ve OGAG

tesislerde oumlzel veya tuumlzel kişilercekuruluşlarca yapılacak 250 kW uumlzerindeki guumlccedil istekler iccedilingerekli yazışma inceleme oumllccedilme etuumlt arıza analizi ve değerlendirmeleri yapmak kararorganı olan ldquoEnerji Tahsis Komisyonurdquona uumlye olarak katılmak ve raportoumlrluumlğuumlnuuml yapmakverimli kararlı ve kaliteli işletme hedefleri yanında guumlccedil isteklerinin karşılanmasına esasolmak uumlzere teknik kayıplar ve kapasite kullanımı hususlarını da goumlzeterek tahsis kriter vekoşullarını belirlemek katılım bedellerini hesaplamak ve bildirmek gerektiğinde uygulamalarıdenetlemekbull Goumlrev sahası iccedilindeki tuumlm OGrsquoli enerji dağıtım tesislerine ait her tuumlrluuml plan şemalarıhazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmaları iccedilin izleme ve kayıtccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrevlendirilen geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışması iletoplantı ve seminerlere katılmak bunlarla ilgili olarak duumlzenlenmiş her tuumlrluuml belgeyisaklamakolarak oumlzetlenebilir1- Enerji talepleri2- OG beslemeler3- OG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)4- OG doumlnuumlşuumlmler (345 kV doumlnuumlşuumlm)Enerji talepleri Tuumlketici bağlı bulunduğu İşletme Muumlduumlrluumlğuumlrsquone enerji tuumlketiminiyapacağı mesken işyeri vsrsquonin iccedil tesisat projesi ile başvurur İşletme Muumlduumlrluumlğuuml tuumlketiminAGrsquoden karşılanıp karşılanmayacağı etuumlduumlnuuml yapar eğer AGrsquoden karşılanma imkanı yoksaYDİMrsquone ilgi dilekccedile fotokopisi eklenerek iletirTalep geldiğinde enerji talep edilen sahanın ve bulunduğu boumllgenin mevcut elektrikşebekesi ile beslenen TRF merkezlerinin yakınlığı beslendiği gerilim ve TRF guumlcuuml ile akımdeğeri enerji alınacak ENH veya kablonun 3 şahıslara ait olup olmadığı eğer 3 şahıslaraait ise hat katılım iccedilin gerekli teknik ccedilalışmaların yapılmasıyla imar durumu goumlz oumlnuumlnealınarak etuumlt belgesini hazırlamak Şehir Merkezi talepleri Enerji Tahsis Komisyona sunulmakuumlzere Sistem Etuumlt KoordinatoumlruumlneBaşmuumlhendise verilirKırsal alan etuumltleri Sistem EtuumltKoordinatoumlruumlBaşmuumlhendisi ile gerekli goumlruumlşmeler sonucu ilgili şahıs ve Muumlduumlrluumlklere gereğiiccedilin cevap yazısı yazılırOG beslemelerTalep edilen yerin OG şebekelerinin gerilimi etuumlt edilerek beslemenin(kabloHavi hat) cinslerikesitleri ve fider yuumlklerinin belirlenmesi ile imar durumuna goumlreoumllccedileksiz krokilendirilmesine muumlteakip Etuumlt Proje Muumlduumlrluumlğuumlrsquone yazı ve etuumlt belgesi ile gereğiiccedilin yazılırOG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)deplase edilecek OG şebekeTRF merkezi veya tesislerin mevcut durumları ile deplase edilecek kısımın yer tespiti yapılıpbeslenme gerilimi goumlz oumlnuumlne alınarak deplasenin uygunluğuna goumlre talep eden 3 şahıslaraveya ilgili Muumlduumlrluumlğe etuumlt belgesi ve yazı ile bildirilirOG şebekenin doumlnuumlşuumlm İlgili İşletme Muumlduumlrluumlğuuml talepleri doğrultusunda Etuumlt ProjeMuumlduumlrluumlğuumlnuumln hazırladığı ve SYDİM oumlnerilerinin de bulunduğu doumlnuumlşuumlm projekapsamlarında mevcut TRFrsquolarının enerji akışının teknik olarak devamının sağlanmasınıngoumlruumllmesi mevcut beslemenin terk edilmesi ve eğer doumlnuumlşuumlmuumln yapılamadığı TRFrsquolarıbesleme şekillerinin devamı ile yeni enerji ihtiyaccedilları olan yerlerinde proje kapsamınaalınmasını yazılı olarak tutanak tutulup ilgili Muumlduumlrluumlğe bildirmektirDoumlnuumlşuumlm ccedilalışmaları ile ilgili hazırlanan proje Tesis Muumlduumlrluumlğuuml tarafından ihaleedilmesine muumlteakip oluşturulacak heyet tarafından Tesis Muumlduumlrluumlğuuml kontroluumlnde SYDİ

Muumlduumlrluumlğuumlnce goumlrevlendirilen teknik elemanca OG sistemi ile ilgili ve daha oumlnce yaptığımızoumlneri varsa o oumlneriler ccedilerccedilevesinde ilgili muumlteahite yer tesliminde bulunulurSİSTEM İŞLETME BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem İşletme Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 kVişetme gerilimli (OG) elektrik dağıtım şebekelerinin işletilmesini Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla sevk ve youmlnetmek bu tesisleri iyi durumda tutabilmek iccedilin periyodik kontrol vebakımlarını gerektiğinde onarımlarını planlamak ve sağlamak bu maksatla yapılanccedilalışmaları denetlemekbull TEİAŞrsquoa ait 380154OG İM fiderlerde kırsal yerleşim boumllgelerini besleyen ENH iccedilinilgili işletme muumlduumlrluumlğuuml yetkililerinden gelecek isteğe goumlre kendi hizmet sahası iccedilindeişletme kontrol bakım-onarım vb programlı ccedilalışmalar ile TEİAŞ goumlrevlilerine Yuumlk DağıtımMerkezi aracılığıyla accedilma kapama ayırma topraklama manevraları yaptırmakbull Geccedilici ve kesin kabullere katılmak yeni yapılmış tevsi veya tadil edilmiş OGtesislerini sorumluluk alanındaki dağıtım şebekesine bağlatmak Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla enerjilendirmekbull İşletme sorumluluğundaki OG elektrik dağıtım şebekesinde gerilim ve yuumlklenmekararlılığını guumlvenli bir iş ve işletme ortamını sağlamak maksadıyla oumllccediluuml etuumlt analiz ayarve seccedilenekli yuumlk akış planlama ccedilalışmalarını yapmak yada yaptırmak değerlendirme vetespitlere goumlre gerekli oumlnlemleri almak yatırım oumlnerilerinde bulunmakbull Muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere uumlye olarakMuumlduumlrluumlk enerji tahsis komisyonuna katılmakbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf malzemelerinin yıllık ihtiyaccedil tespitiile temini işlemlerini yapmak ve bu konudaki ccedilalışmaları izlemekbull Sorumlu bulunduğu hizmet sahası iccedilindeki tuumlm OG elektrik dağıtım tesislerine ait hertuumlrluuml plan ve şemaları hazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmasıiccedilin izleme ve kayıt ccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık (periyodik) istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilerisinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin duumlzguumln arşivlenmesini sağlamakbull İş hizmet ve koşullarına goumlre yasal mevzuat ve İTİSrsquoin huumlkuumlmleri doğrultusundavardiya ccedilizelgelerini zamanında hazırlayıp makam onayına sunmak iş duumlzeni ve disiplininisağlayacak sevk ve youmlnetim iccedilin gayret goumlstermekolarak oumlzetlenebilir- 1 -

GUumlCcedil TRAFOLARININ TANITILMASITransformatoumlr şebekede en oumlnemli teccedilhizattır Diğer teccedilhizatların yedeğinibulundurmak hatta birden fazla yedeğini bulmak muumlmkuumlnduumlr Ancak her guumlccedil trafosununyedeğini bulundurmak imkansızdır Hele son zamanlarda bir tek trafonun guumlcuumlnuumln100MVArsquoya ccedilıkmış olması guumlccedil trafosunun diğer teccedilhizatlara nazaran oumlnemini daha daarttırmıştır Ayrıca diğer teccedilhizatlarda vukuu bulacak bir arızanın giderilmesi ile guumlccediltrafosunda meydana gelecek arızanın giderilmesi kıyaslanmayacak derecede farklılık veguumlccedilluumlkler arzeder Kaldı ki diğer teccedilhizatın gerek nakli youmlnuumlnden gerekse işletmecilikfonksiyonu youmlnuumlnden hiccedilbir zaman trafolarla kıyaslanamaz Duumlşuumlnuumllecek olursa daha bir ccedilokfaktoumlrler hep trafonun oumlnemini artırıcı youmlndedir Bu kadar buumlyuumlk oumlneme haiz bir teccedilhizatıtanımak ve işletmede azami derecede titiz davranmak gereği kendiliğinden ortaya ccedilıkarEn kuumlccediluumlk trafodan en buumlyuumlğuumlne kadar temel esaslar değişmez Ancak gerek voltajın

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

dahilinde cevap vermekbull Goumlrevlendirilmesi durumunda oumlzel yada tuumlzel kişi yada kuruluşlara ait elektriktesislerinde alet araccedil ve sistemlerle istenilen oumllccedilme ve test işlemlerini yapmak yadayaptırmak gerektiğinde rapor duumlzenlemek ve bu konudaki her tuumlrluuml işlemi yuumlruumltmek veizlemekbull Şirket buumlnyesinde kullanılan telsiz haberleşmesiyle ilgili her tuumlrluuml elektronik cihazlarınmontajı periyodik kontroluuml bakımı ve gerektiğinde onarımlarını yapmak yada yaptırmakkayıtlarını tutmak bunlarla ilgili işlemleri yuumlruumltmek ve izlemekbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf ve sabit kıymet oumlzelliğindekimalzemelerin oumlzellik standart ve gerektiğinde şartnamesini hazırlayıp ihtiyaccedil tespitiniyapmak bunların temini sağlamak bu konudaki işlem ve ccedilalışmalara katılmak yada izlemekbull Goumlrev esnasında kullanılan her tuumlrluuml araccedil ve teccedilhizatın usul ve kurallarına goumlreverimli işletilmesini bakımlarına ve gerektiğinde onarımlarına oumlzen goumlsterilmesini sağlayacakşekilde ilgili basiretli bir sevk youmlnetim ve denetimbull Goumlrev kapsamında olup imkansızlıklar nedeniyle personel araccedil ve teccedilhizat yetersizliğiveya arızaları gibi gerccedilekleştirilmeyen oumllccediluuml test koruma bakım ve onarım gibi konulardahizmet yardımı yada alımı iccedilin girişimde bulunmak bu maksatlı işlem ve ccedilalışmaları izlemekve denetlemekbull Goumlrevlendirilmesi halinde geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyonccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere katılmakbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık periyodik istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin muntazam arşivlenmesini sağlamak usulsuumlz işlemleri engellemek yayımlanangenelge youmlnerge ve duyurular gereğini yapmakolarak oumlzetlenebilirRET Başmuumlhendisliği Oumllccediluuml ve Test Boumlluumlmuumlnde Yapılan İşler1048729 Her tuumlrluuml OG-AG teccedilhizatın testleri1048729 Her tuumlrluuml OG-AG kabloların arıza yeri tespitiRET Başmuumlhendisliğince Yapılan Testlerbull OG (345-15-63 kV) İzolasyon Testibull İzolasyon Testibull Trafolar Oran Testibull DC Direnccedil Testi (Gazlı kesiciler iccedilindeki direnci hassas oumllccedilmek iccedilin)bull Dobble Test (Kaccedilak akım Tg α)bull Toprak Direnci (Primer-Sekonder arasındaki direnccedilten izolasyondan geccedilen kaccedilakakımları oumllccediler)SİSTEM ETUumlT BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem Etuumlt Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞrsquoye ait olan 63 kV-15 kV ve 345 kV OrtaGerilimli (OG) enerji dağıtım şebeke ve tesislerinin gelişmesini kararlı ve kaliteli işletilmesiniteknik kayıpların asgariye ccedilekilmesini sağlamak maksadıyla yuumlklenmelerini izlemek arazianalizleri de yaparak bu amaccedilların gerccedilekleştirilmesi iccedilin gereken tadilat tevsiat ve yeni tesisyatırımlarını tespit edip kısa orta ve uzun vadeli yatırım hedef planlama ve uygulamalarınaesas olacak kriter ve koşulları belirlemek goumlruumlş oluşturmak bu maksatla raporlarhazırlamakbull Şirket imtiyaz sınırları iccedilindeki OG elektrik m şebekesi ile OGOG ve OGAG

tesislerde oumlzel veya tuumlzel kişilercekuruluşlarca yapılacak 250 kW uumlzerindeki guumlccedil istekler iccedilingerekli yazışma inceleme oumllccedilme etuumlt arıza analizi ve değerlendirmeleri yapmak kararorganı olan ldquoEnerji Tahsis Komisyonurdquona uumlye olarak katılmak ve raportoumlrluumlğuumlnuuml yapmakverimli kararlı ve kaliteli işletme hedefleri yanında guumlccedil isteklerinin karşılanmasına esasolmak uumlzere teknik kayıplar ve kapasite kullanımı hususlarını da goumlzeterek tahsis kriter vekoşullarını belirlemek katılım bedellerini hesaplamak ve bildirmek gerektiğinde uygulamalarıdenetlemekbull Goumlrev sahası iccedilindeki tuumlm OGrsquoli enerji dağıtım tesislerine ait her tuumlrluuml plan şemalarıhazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmaları iccedilin izleme ve kayıtccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrevlendirilen geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışması iletoplantı ve seminerlere katılmak bunlarla ilgili olarak duumlzenlenmiş her tuumlrluuml belgeyisaklamakolarak oumlzetlenebilir1- Enerji talepleri2- OG beslemeler3- OG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)4- OG doumlnuumlşuumlmler (345 kV doumlnuumlşuumlm)Enerji talepleri Tuumlketici bağlı bulunduğu İşletme Muumlduumlrluumlğuumlrsquone enerji tuumlketiminiyapacağı mesken işyeri vsrsquonin iccedil tesisat projesi ile başvurur İşletme Muumlduumlrluumlğuuml tuumlketiminAGrsquoden karşılanıp karşılanmayacağı etuumlduumlnuuml yapar eğer AGrsquoden karşılanma imkanı yoksaYDİMrsquone ilgi dilekccedile fotokopisi eklenerek iletirTalep geldiğinde enerji talep edilen sahanın ve bulunduğu boumllgenin mevcut elektrikşebekesi ile beslenen TRF merkezlerinin yakınlığı beslendiği gerilim ve TRF guumlcuuml ile akımdeğeri enerji alınacak ENH veya kablonun 3 şahıslara ait olup olmadığı eğer 3 şahıslaraait ise hat katılım iccedilin gerekli teknik ccedilalışmaların yapılmasıyla imar durumu goumlz oumlnuumlnealınarak etuumlt belgesini hazırlamak Şehir Merkezi talepleri Enerji Tahsis Komisyona sunulmakuumlzere Sistem Etuumlt KoordinatoumlruumlneBaşmuumlhendise verilirKırsal alan etuumltleri Sistem EtuumltKoordinatoumlruumlBaşmuumlhendisi ile gerekli goumlruumlşmeler sonucu ilgili şahıs ve Muumlduumlrluumlklere gereğiiccedilin cevap yazısı yazılırOG beslemelerTalep edilen yerin OG şebekelerinin gerilimi etuumlt edilerek beslemenin(kabloHavi hat) cinslerikesitleri ve fider yuumlklerinin belirlenmesi ile imar durumuna goumlreoumllccedileksiz krokilendirilmesine muumlteakip Etuumlt Proje Muumlduumlrluumlğuumlrsquone yazı ve etuumlt belgesi ile gereğiiccedilin yazılırOG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)deplase edilecek OG şebekeTRF merkezi veya tesislerin mevcut durumları ile deplase edilecek kısımın yer tespiti yapılıpbeslenme gerilimi goumlz oumlnuumlne alınarak deplasenin uygunluğuna goumlre talep eden 3 şahıslaraveya ilgili Muumlduumlrluumlğe etuumlt belgesi ve yazı ile bildirilirOG şebekenin doumlnuumlşuumlm İlgili İşletme Muumlduumlrluumlğuuml talepleri doğrultusunda Etuumlt ProjeMuumlduumlrluumlğuumlnuumln hazırladığı ve SYDİM oumlnerilerinin de bulunduğu doumlnuumlşuumlm projekapsamlarında mevcut TRFrsquolarının enerji akışının teknik olarak devamının sağlanmasınıngoumlruumllmesi mevcut beslemenin terk edilmesi ve eğer doumlnuumlşuumlmuumln yapılamadığı TRFrsquolarıbesleme şekillerinin devamı ile yeni enerji ihtiyaccedilları olan yerlerinde proje kapsamınaalınmasını yazılı olarak tutanak tutulup ilgili Muumlduumlrluumlğe bildirmektirDoumlnuumlşuumlm ccedilalışmaları ile ilgili hazırlanan proje Tesis Muumlduumlrluumlğuuml tarafından ihaleedilmesine muumlteakip oluşturulacak heyet tarafından Tesis Muumlduumlrluumlğuuml kontroluumlnde SYDİ

Muumlduumlrluumlğuumlnce goumlrevlendirilen teknik elemanca OG sistemi ile ilgili ve daha oumlnce yaptığımızoumlneri varsa o oumlneriler ccedilerccedilevesinde ilgili muumlteahite yer tesliminde bulunulurSİSTEM İŞLETME BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem İşletme Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 kVişetme gerilimli (OG) elektrik dağıtım şebekelerinin işletilmesini Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla sevk ve youmlnetmek bu tesisleri iyi durumda tutabilmek iccedilin periyodik kontrol vebakımlarını gerektiğinde onarımlarını planlamak ve sağlamak bu maksatla yapılanccedilalışmaları denetlemekbull TEİAŞrsquoa ait 380154OG İM fiderlerde kırsal yerleşim boumllgelerini besleyen ENH iccedilinilgili işletme muumlduumlrluumlğuuml yetkililerinden gelecek isteğe goumlre kendi hizmet sahası iccedilindeişletme kontrol bakım-onarım vb programlı ccedilalışmalar ile TEİAŞ goumlrevlilerine Yuumlk DağıtımMerkezi aracılığıyla accedilma kapama ayırma topraklama manevraları yaptırmakbull Geccedilici ve kesin kabullere katılmak yeni yapılmış tevsi veya tadil edilmiş OGtesislerini sorumluluk alanındaki dağıtım şebekesine bağlatmak Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla enerjilendirmekbull İşletme sorumluluğundaki OG elektrik dağıtım şebekesinde gerilim ve yuumlklenmekararlılığını guumlvenli bir iş ve işletme ortamını sağlamak maksadıyla oumllccediluuml etuumlt analiz ayarve seccedilenekli yuumlk akış planlama ccedilalışmalarını yapmak yada yaptırmak değerlendirme vetespitlere goumlre gerekli oumlnlemleri almak yatırım oumlnerilerinde bulunmakbull Muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere uumlye olarakMuumlduumlrluumlk enerji tahsis komisyonuna katılmakbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf malzemelerinin yıllık ihtiyaccedil tespitiile temini işlemlerini yapmak ve bu konudaki ccedilalışmaları izlemekbull Sorumlu bulunduğu hizmet sahası iccedilindeki tuumlm OG elektrik dağıtım tesislerine ait hertuumlrluuml plan ve şemaları hazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmasıiccedilin izleme ve kayıt ccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık (periyodik) istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilerisinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin duumlzguumln arşivlenmesini sağlamakbull İş hizmet ve koşullarına goumlre yasal mevzuat ve İTİSrsquoin huumlkuumlmleri doğrultusundavardiya ccedilizelgelerini zamanında hazırlayıp makam onayına sunmak iş duumlzeni ve disiplininisağlayacak sevk ve youmlnetim iccedilin gayret goumlstermekolarak oumlzetlenebilir- 1 -

GUumlCcedil TRAFOLARININ TANITILMASITransformatoumlr şebekede en oumlnemli teccedilhizattır Diğer teccedilhizatların yedeğinibulundurmak hatta birden fazla yedeğini bulmak muumlmkuumlnduumlr Ancak her guumlccedil trafosununyedeğini bulundurmak imkansızdır Hele son zamanlarda bir tek trafonun guumlcuumlnuumln100MVArsquoya ccedilıkmış olması guumlccedil trafosunun diğer teccedilhizatlara nazaran oumlnemini daha daarttırmıştır Ayrıca diğer teccedilhizatlarda vukuu bulacak bir arızanın giderilmesi ile guumlccediltrafosunda meydana gelecek arızanın giderilmesi kıyaslanmayacak derecede farklılık veguumlccedilluumlkler arzeder Kaldı ki diğer teccedilhizatın gerek nakli youmlnuumlnden gerekse işletmecilikfonksiyonu youmlnuumlnden hiccedilbir zaman trafolarla kıyaslanamaz Duumlşuumlnuumllecek olursa daha bir ccedilokfaktoumlrler hep trafonun oumlnemini artırıcı youmlndedir Bu kadar buumlyuumlk oumlneme haiz bir teccedilhizatıtanımak ve işletmede azami derecede titiz davranmak gereği kendiliğinden ortaya ccedilıkarEn kuumlccediluumlk trafodan en buumlyuumlğuumlne kadar temel esaslar değişmez Ancak gerek voltajın

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

tesislerde oumlzel veya tuumlzel kişilercekuruluşlarca yapılacak 250 kW uumlzerindeki guumlccedil istekler iccedilingerekli yazışma inceleme oumllccedilme etuumlt arıza analizi ve değerlendirmeleri yapmak kararorganı olan ldquoEnerji Tahsis Komisyonurdquona uumlye olarak katılmak ve raportoumlrluumlğuumlnuuml yapmakverimli kararlı ve kaliteli işletme hedefleri yanında guumlccedil isteklerinin karşılanmasına esasolmak uumlzere teknik kayıplar ve kapasite kullanımı hususlarını da goumlzeterek tahsis kriter vekoşullarını belirlemek katılım bedellerini hesaplamak ve bildirmek gerektiğinde uygulamalarıdenetlemekbull Goumlrev sahası iccedilindeki tuumlm OGrsquoli enerji dağıtım tesislerine ait her tuumlrluuml plan şemalarıhazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmaları iccedilin izleme ve kayıtccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrevlendirilen geccedilici ve kesin kabullere muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışması iletoplantı ve seminerlere katılmak bunlarla ilgili olarak duumlzenlenmiş her tuumlrluuml belgeyisaklamakolarak oumlzetlenebilir1- Enerji talepleri2- OG beslemeler3- OG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)4- OG doumlnuumlşuumlmler (345 kV doumlnuumlşuumlm)Enerji talepleri Tuumlketici bağlı bulunduğu İşletme Muumlduumlrluumlğuumlrsquone enerji tuumlketiminiyapacağı mesken işyeri vsrsquonin iccedil tesisat projesi ile başvurur İşletme Muumlduumlrluumlğuuml tuumlketiminAGrsquoden karşılanıp karşılanmayacağı etuumlduumlnuuml yapar eğer AGrsquoden karşılanma imkanı yoksaYDİMrsquone ilgi dilekccedile fotokopisi eklenerek iletirTalep geldiğinde enerji talep edilen sahanın ve bulunduğu boumllgenin mevcut elektrikşebekesi ile beslenen TRF merkezlerinin yakınlığı beslendiği gerilim ve TRF guumlcuuml ile akımdeğeri enerji alınacak ENH veya kablonun 3 şahıslara ait olup olmadığı eğer 3 şahıslaraait ise hat katılım iccedilin gerekli teknik ccedilalışmaların yapılmasıyla imar durumu goumlz oumlnuumlnealınarak etuumlt belgesini hazırlamak Şehir Merkezi talepleri Enerji Tahsis Komisyona sunulmakuumlzere Sistem Etuumlt KoordinatoumlruumlneBaşmuumlhendise verilirKırsal alan etuumltleri Sistem EtuumltKoordinatoumlruumlBaşmuumlhendisi ile gerekli goumlruumlşmeler sonucu ilgili şahıs ve Muumlduumlrluumlklere gereğiiccedilin cevap yazısı yazılırOG beslemelerTalep edilen yerin OG şebekelerinin gerilimi etuumlt edilerek beslemenin(kabloHavi hat) cinslerikesitleri ve fider yuumlklerinin belirlenmesi ile imar durumuna goumlreoumllccedileksiz krokilendirilmesine muumlteakip Etuumlt Proje Muumlduumlrluumlğuumlrsquone yazı ve etuumlt belgesi ile gereğiiccedilin yazılırOG deplaseler ( tesisin kaldırılmasıyer değişimi vs)deplase edilecek OG şebekeTRF merkezi veya tesislerin mevcut durumları ile deplase edilecek kısımın yer tespiti yapılıpbeslenme gerilimi goumlz oumlnuumlne alınarak deplasenin uygunluğuna goumlre talep eden 3 şahıslaraveya ilgili Muumlduumlrluumlğe etuumlt belgesi ve yazı ile bildirilirOG şebekenin doumlnuumlşuumlm İlgili İşletme Muumlduumlrluumlğuuml talepleri doğrultusunda Etuumlt ProjeMuumlduumlrluumlğuumlnuumln hazırladığı ve SYDİM oumlnerilerinin de bulunduğu doumlnuumlşuumlm projekapsamlarında mevcut TRFrsquolarının enerji akışının teknik olarak devamının sağlanmasınıngoumlruumllmesi mevcut beslemenin terk edilmesi ve eğer doumlnuumlşuumlmuumln yapılamadığı TRFrsquolarıbesleme şekillerinin devamı ile yeni enerji ihtiyaccedilları olan yerlerinde proje kapsamınaalınmasını yazılı olarak tutanak tutulup ilgili Muumlduumlrluumlğe bildirmektirDoumlnuumlşuumlm ccedilalışmaları ile ilgili hazırlanan proje Tesis Muumlduumlrluumlğuuml tarafından ihaleedilmesine muumlteakip oluşturulacak heyet tarafından Tesis Muumlduumlrluumlğuuml kontroluumlnde SYDİ

Muumlduumlrluumlğuumlnce goumlrevlendirilen teknik elemanca OG sistemi ile ilgili ve daha oumlnce yaptığımızoumlneri varsa o oumlneriler ccedilerccedilevesinde ilgili muumlteahite yer tesliminde bulunulurSİSTEM İŞLETME BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem İşletme Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 kVişetme gerilimli (OG) elektrik dağıtım şebekelerinin işletilmesini Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla sevk ve youmlnetmek bu tesisleri iyi durumda tutabilmek iccedilin periyodik kontrol vebakımlarını gerektiğinde onarımlarını planlamak ve sağlamak bu maksatla yapılanccedilalışmaları denetlemekbull TEİAŞrsquoa ait 380154OG İM fiderlerde kırsal yerleşim boumllgelerini besleyen ENH iccedilinilgili işletme muumlduumlrluumlğuuml yetkililerinden gelecek isteğe goumlre kendi hizmet sahası iccedilindeişletme kontrol bakım-onarım vb programlı ccedilalışmalar ile TEİAŞ goumlrevlilerine Yuumlk DağıtımMerkezi aracılığıyla accedilma kapama ayırma topraklama manevraları yaptırmakbull Geccedilici ve kesin kabullere katılmak yeni yapılmış tevsi veya tadil edilmiş OGtesislerini sorumluluk alanındaki dağıtım şebekesine bağlatmak Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla enerjilendirmekbull İşletme sorumluluğundaki OG elektrik dağıtım şebekesinde gerilim ve yuumlklenmekararlılığını guumlvenli bir iş ve işletme ortamını sağlamak maksadıyla oumllccediluuml etuumlt analiz ayarve seccedilenekli yuumlk akış planlama ccedilalışmalarını yapmak yada yaptırmak değerlendirme vetespitlere goumlre gerekli oumlnlemleri almak yatırım oumlnerilerinde bulunmakbull Muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere uumlye olarakMuumlduumlrluumlk enerji tahsis komisyonuna katılmakbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf malzemelerinin yıllık ihtiyaccedil tespitiile temini işlemlerini yapmak ve bu konudaki ccedilalışmaları izlemekbull Sorumlu bulunduğu hizmet sahası iccedilindeki tuumlm OG elektrik dağıtım tesislerine ait hertuumlrluuml plan ve şemaları hazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmasıiccedilin izleme ve kayıt ccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık (periyodik) istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilerisinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin duumlzguumln arşivlenmesini sağlamakbull İş hizmet ve koşullarına goumlre yasal mevzuat ve İTİSrsquoin huumlkuumlmleri doğrultusundavardiya ccedilizelgelerini zamanında hazırlayıp makam onayına sunmak iş duumlzeni ve disiplininisağlayacak sevk ve youmlnetim iccedilin gayret goumlstermekolarak oumlzetlenebilir- 1 -

GUumlCcedil TRAFOLARININ TANITILMASITransformatoumlr şebekede en oumlnemli teccedilhizattır Diğer teccedilhizatların yedeğinibulundurmak hatta birden fazla yedeğini bulmak muumlmkuumlnduumlr Ancak her guumlccedil trafosununyedeğini bulundurmak imkansızdır Hele son zamanlarda bir tek trafonun guumlcuumlnuumln100MVArsquoya ccedilıkmış olması guumlccedil trafosunun diğer teccedilhizatlara nazaran oumlnemini daha daarttırmıştır Ayrıca diğer teccedilhizatlarda vukuu bulacak bir arızanın giderilmesi ile guumlccediltrafosunda meydana gelecek arızanın giderilmesi kıyaslanmayacak derecede farklılık veguumlccedilluumlkler arzeder Kaldı ki diğer teccedilhizatın gerek nakli youmlnuumlnden gerekse işletmecilikfonksiyonu youmlnuumlnden hiccedilbir zaman trafolarla kıyaslanamaz Duumlşuumlnuumllecek olursa daha bir ccedilokfaktoumlrler hep trafonun oumlnemini artırıcı youmlndedir Bu kadar buumlyuumlk oumlneme haiz bir teccedilhizatıtanımak ve işletmede azami derecede titiz davranmak gereği kendiliğinden ortaya ccedilıkarEn kuumlccediluumlk trafodan en buumlyuumlğuumlne kadar temel esaslar değişmez Ancak gerek voltajın

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

Muumlduumlrluumlğuumlnce goumlrevlendirilen teknik elemanca OG sistemi ile ilgili ve daha oumlnce yaptığımızoumlneri varsa o oumlneriler ccedilerccedilevesinde ilgili muumlteahite yer tesliminde bulunulurSİSTEM İŞLETME BAŞMUumlHENDİSLİĞİSistem İşletme Başmuumlhendisliğinin goumlrevibull Muumllkiyeti Başkent Elektrik Dağıtım AŞ Genel Muumlduumlrluumlğuumlne ait olan 345-15-63 kVişetme gerilimli (OG) elektrik dağıtım şebekelerinin işletilmesini Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla sevk ve youmlnetmek bu tesisleri iyi durumda tutabilmek iccedilin periyodik kontrol vebakımlarını gerektiğinde onarımlarını planlamak ve sağlamak bu maksatla yapılanccedilalışmaları denetlemekbull TEİAŞrsquoa ait 380154OG İM fiderlerde kırsal yerleşim boumllgelerini besleyen ENH iccedilinilgili işletme muumlduumlrluumlğuuml yetkililerinden gelecek isteğe goumlre kendi hizmet sahası iccedilindeişletme kontrol bakım-onarım vb programlı ccedilalışmalar ile TEİAŞ goumlrevlilerine Yuumlk DağıtımMerkezi aracılığıyla accedilma kapama ayırma topraklama manevraları yaptırmakbull Geccedilici ve kesin kabullere katılmak yeni yapılmış tevsi veya tadil edilmiş OGtesislerini sorumluluk alanındaki dağıtım şebekesine bağlatmak Yuumlk Dağıtım Merkeziaracılığıyla enerjilendirmekbull İşletme sorumluluğundaki OG elektrik dağıtım şebekesinde gerilim ve yuumlklenmekararlılığını guumlvenli bir iş ve işletme ortamını sağlamak maksadıyla oumllccediluuml etuumlt analiz ayarve seccedilenekli yuumlk akış planlama ccedilalışmalarını yapmak yada yaptırmak değerlendirme vetespitlere goumlre gerekli oumlnlemleri almak yatırım oumlnerilerinde bulunmakbull Muhtelif maksatlı komisyon ccedilalışmaları ile toplantı ve seminerlere uumlye olarakMuumlduumlrluumlk enerji tahsis komisyonuna katılmakbull Servise ait işletme bakım ve onarım maksatlı sarf malzemelerinin yıllık ihtiyaccedil tespitiile temini işlemlerini yapmak ve bu konudaki ccedilalışmaları izlemekbull Sorumlu bulunduğu hizmet sahası iccedilindeki tuumlm OG elektrik dağıtım tesislerine ait hertuumlrluuml plan ve şemaları hazırlamak yada hazırlanmasını sağlamak bunların guumlncel tutulmasıiccedilin izleme ve kayıt ccedilalışmalarına gerekli oumlzeni goumlstermekbull Goumlrev ve ccedilalışmalarla ilgili guumlnluumlk aylık ve yıllık (periyodik) istatiksel raporlarınhazırlanmasını kayıtların tutulmasını ve işlemlerin suumlresi iccedilerisinde sonuccedillandırılmasınıbelgelerin duumlzguumln arşivlenmesini sağlamakbull İş hizmet ve koşullarına goumlre yasal mevzuat ve İTİSrsquoin huumlkuumlmleri doğrultusundavardiya ccedilizelgelerini zamanında hazırlayıp makam onayına sunmak iş duumlzeni ve disiplininisağlayacak sevk ve youmlnetim iccedilin gayret goumlstermekolarak oumlzetlenebilir- 1 -

GUumlCcedil TRAFOLARININ TANITILMASITransformatoumlr şebekede en oumlnemli teccedilhizattır Diğer teccedilhizatların yedeğinibulundurmak hatta birden fazla yedeğini bulmak muumlmkuumlnduumlr Ancak her guumlccedil trafosununyedeğini bulundurmak imkansızdır Hele son zamanlarda bir tek trafonun guumlcuumlnuumln100MVArsquoya ccedilıkmış olması guumlccedil trafosunun diğer teccedilhizatlara nazaran oumlnemini daha daarttırmıştır Ayrıca diğer teccedilhizatlarda vukuu bulacak bir arızanın giderilmesi ile guumlccediltrafosunda meydana gelecek arızanın giderilmesi kıyaslanmayacak derecede farklılık veguumlccedilluumlkler arzeder Kaldı ki diğer teccedilhizatın gerek nakli youmlnuumlnden gerekse işletmecilikfonksiyonu youmlnuumlnden hiccedilbir zaman trafolarla kıyaslanamaz Duumlşuumlnuumllecek olursa daha bir ccedilokfaktoumlrler hep trafonun oumlnemini artırıcı youmlndedir Bu kadar buumlyuumlk oumlneme haiz bir teccedilhizatıtanımak ve işletmede azami derecede titiz davranmak gereği kendiliğinden ortaya ccedilıkarEn kuumlccediluumlk trafodan en buumlyuumlğuumlne kadar temel esaslar değişmez Ancak gerek voltajın

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

gerekse guumlcuumln buumlyuumlmesi bazı problemler ortaya koymuştur Oumlnde geleni voltajın yuumlkselmesiile izolasyon problemidir Kuumlccediluumlk voltaj ve guumlccedilteki trafolarda nispeten etkisiz olan bu husustanoumltuumlruuml kuru tip imal edilmektedir Voltaj ve guumlccedil buumlyuumlduumlkccedile bu problemi halletmekgerekmektedir Trafoların bulundukları yerlere goumlre değişik biccedilimde halledilmiştir Koumlmuumlrocaklarında kullanılan trafolarda kuarz refinerilerde yanıcı olmayan klofer normalişletmelerde ise bildiğimiz trafo yağları kullanılmaktadır Tabiidir ki bu kadar oumlnemli birteccedilhizatın kendine oumlzguuml yardımcı teccedilhizatları bulunacaktır Bu yardımcı teccedilhizatları trafoyuarızalara karşı koruma ve arızalanması halinde tahribini oumlnleme cihetiyle bilinmesi sonderece elzem oumlnemli hususlardır Ayrıca trafoların bakımları testleri soumlkuumlluumlp nakli yerinetekrar konması oumlnemli birer hususturGUumlCcedil TRAFONUN AKSESUARLARIOumlncede bahsedildiği gibi her bakımdan son derece oumlnemli olan trafoların yardımcı birccedilok teccedilhizatı vardır Bu teccedilhizatların her birinin ayrı goumlrevi ve oumlzelliği vardır Aşağıyasıralarsak1)Ana tank 10)Gaz kontrol goumlstergesi2)Yağ rezerve tankı 11)Buşingler3)Yağ seviye goumlstergeleri 12)Radyatoumlrler4)Teneffuumls tertibatı 13) Vantilatoumlrler(Fanlar)5)Emniyet borusu 14)Devri daim pompaları6)Buchholz roumllesi 15)Yangın soumlnduumlrme tertibatı7)Yağ ısı goumlstergeleri 16)Ark botnuzları8)Sargı ısı goumlstergeleri 17)Tekerlekler9)Gaz tazzik roumllesi 18)Raylara)Ana tank Trafonun esasını teşkil eden nuumlve ve sargıların konulduğu trafonunguumlcuuml ve voltajı ile doğru orantılı olarak ebatlandırılmış olup saccediltan yapılmıştır Buumlyuumlk guumlccedilteolanların ccediloğunluğu vakuma dayanıklı olacak şekilde geniş kuşaklarla takviye edilmiştirLuumlzumu halinde sargı ve nuumlvenin ccedilıkartılabilmesi iccedilin uumlst kapak cıvatalı olduğu gibicıvata kullanmadan doğrudan doğruya kaynaklıda olmaktadır Kapağın accedilılması icapettiğinde kaynak kırma makinaları kullanılmaktadır Kapaklar uumlzerinde kaldırma iccedilin halkaveya bağlantıya muumlsait yerler mevcuttur Kuumlccediluumlk trafolarda bu yerlerden bağlantı yaparakkomple trafo kaldırılabilir Ancak buumlyuumlk trafolarda sadece kapağı kaldırmak iccedilin bu yerlerkullanılır Trafoyu komple kaldırabilmek iccedilin trafo ana tankının uygun yerlerine halatbağlanacak veya kanca takılacak yerler yapılmıştır Ana tankta radyatoumlrleri buşingleri regerve tankı bağlamak iccedilin flanş ve vanalar bulunmaktadır Ayrıca yağ testi yapmak iccedilin muhtelif- 2 -

noktalardan yağ alma vanaları ile komple yağ boşaltıp tankı temizlemek iccedilin tabana bir vanave yağ basabilmek veya sikolasyonda kullanılmak uumlzere uumlst tarafa bir vana konulmuşturTrafolar ccedilok ağır teccedilhizatlar olduğundan hareket ettirebilmek iccedilin ray uumlzerindeyuumlruumlmesini temin maksadı ile demir tekerlekler ilave edilmiştir Bu demir tekerlekler anatanka bağlıdır Ancak bu tekerlekler tek istikamette sabit olmayıp istendiğinde doumlnduumlruumllebilirTekerleri doumlnduumlrebilmek veya trafoyu araca yuumlkleyebilmek iccedilin trafo krikolarla kaldırılırKrikolar her yere vurulmaz ekseri trafolarda kriko vurulacak yerler yapılmıştır Başka bir yeremesela radyatoumlruumln bağlanacağı flanşa vurulacak olursa flanşın ana tanka kaynaklı olduğuyerden kapatılabilir ki burada buumlyuumlk aksaklığa yol accedilabilirb)Rezerve tankı Ana tank uumlzerinde monte edilmiş ve takriben ana tankın onda biribuumlyuumlkluumlğuumlnde saccediltan yapılmış yatay eksenli silindirik bir depodur Buşinglerin seviyesiniaşacak şekilde trafonun uumlst tarafına monte edilmiştir Normal olarak +20oC de yarıya kadar

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

yağla dondurulmuştur Bir veya iki tarafında yağın seviyesini goumlsterir cam tuumlpluuml veyaşamandıralı manyetik tertipler mevcuttur İki tarafında yağ goumlstergesinin bulunmasınınnedeni bazı rezerve tanklar bir saccedil perde ile iki kısma ayrılmıştır Bir taraf ana tanka diğeriısı kademe mekanizmasına bağlanmıştır Ancak ikiye ayrılan tank perdenin uumlstuumlnden vealtından olmak uumlzere iki delikle irtibatlanmıştır Alt deliğe bir yağ filtresi konulmuş olup yağdolaşımı sağlanmıştır Uumlst delikte herhangi bir ilave bulunmayıp iki taraftaki hava basıncınıeşitler Cam tuumlpluuml yağ seviyesi goumlstergelerinde trafo yağını goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Ancak bazıhallerde cam aşırı derecede tortudan muumltevellit kirlendiğinden yağı fark etmek zorlaştığı gibicam uumlzerinde yanıltıcı izlerde bulunabilir Bu gibi hallerde senelik bakımlarda camıtemizlemek gerekmektedir Bu tiplerde direkt yağı goumlrmek kabil değildirŞamandıraya bağlı boyalı disk levha vardır ve bunun hareketi ile yağ seviyesi takipedilir1-Şamandıra2-İccedilteki daimi manyetik nuumlve3-Dıştaki daimi manyetik nuumlve4-Koşum duumlzeni5-Yuva6-İndikatoumlr7-Conta8-Depo kapağıAncak bu tipler sık-sık arıza yapabilir bilhassa trafo nakledilirken sarsıntıdan herhangi bir yere takılabilir veya şamandırası delinerek iccedilerisi yağ dolar Bu durumda da normalyağ seviyesinin kontroluuml guumlccedilleşir Bakımlarda kontrol etmek gereklidirGerek cam tuumlpluuml ve gerekse şamandıralı yağ goumlstergeli trafolarda yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alınacak tertipler mevcuttur Yağın seviyesi arzu edilmeyen alt limite geldiğinde butertip sayesinde kumanda panosunda ışıklı sinyal alınır ve neticede muumldahale edilir Ancakkontağın bağlı olduğu şamandırada arıza yapıp yanlış sinyal verebilir Yağ seviyesi duumlşuumlksinyali alma hallerinde hemen yağ seviyesi goumlstergesinde goumlzle kontrol yapmak neticeyikuvvetlendirirc)Yağ seviye goumlstergesi Yağ trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağlarBu nedenle ccedilok oumlnemli bir unsurdurYuumlk durumuna ve muhit sıcaklığına bağlı olarak yağ genleşecek veya hacimcekuumlccediluumllecektir Yağ hacmindeki bu genleşmeler rezerve tankında seviye yuumlkselerek vealccedilalarak kompanze edilecektir Yağ seviyesinin normal olup olmadığını rezerve tankınınmonte edilecek yağ seviye goumlstergeleriyle goumlzlenebilirYağ seviye goumlstergeleri genellikle yağın goumlzle izlendiği tip ve şamandıralı tip olmakuumlzere iki tiptir1-Birleşik kaplar metoduna goumlre rezervuar tankındaki seviye aynen cam tuumlpte goumlruumlluumlrNominal yağ seviyesi tuumlp uumlzerinde işaretlenmiştir Bu tuumlr goumlstergelerde yağ seviyesi ile ilgiliherhangi bir sinyalin alınması muumlmkuumln değildir2-Şamandıralı tip goumlstergelerin ana parccedilaları kadran kasası iccedilerisinde bir diskgoumlsterge ve bu goumlstergeye manyetik kuvvet hatları ile bağlı bir şamandıradan ibarettirGoumlsterge diskin yarısı parlak beyaz diğer yarısı kırmızıdırYağ seviyesinin minimum olduğu zaman kadrana yalnız goumlsterge diskin kırmızı tarafıgoumlzuumlkuumlr Yağ seviyesi arttıkccedila goumlsterge diskinin beyaz kısmı goumlzuumlkmeye başlard)Teneffuumls tertibatı Teneffuumls tertibatlarının nem emme oumlzellikleri olduğundan hava

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

alış-verişinde trafo yağının nem almasını oumlnler Bu elemanda havanın rutubetini alıcı maddeolarak SİLİKAGEL kullanılırTeneffuumls tertibatı iccedilindeki yağ havanın toz ve pisliklerini tutar ayrıca silikagelin havaile direk temasına mani olurRutubetten dolayı silikagelin rengi dip taraftan doğru pembeleşmeye başlar aksiolursa bir hava kaccedilağı vardır Ayrıca teneffuumls tertibatının dip tarafındaki yağ fazla konursacihaz normal goumlrevini yapmaze)Emniyet borusu(Deve Boyu) Trafonun uumlstuumlne monte edilmiş uumlst tarafı kıvrık alttarafı trafo tankına irtibatlanmıştır Trafo iccedilerisindeki yağın hava ile temasını oumlnlemek iccedilin uccedilkısmı diyaframla kapatılmıştır Emniyet borusunun en uumlst noktasında bir koumlr tapa vardırEmniyet borusunun goumlrevi Buumlyuumlk sıcaklık değişiminden ve arızalardan olaşacakyuumlksek basıncın tankın patlamasına sebep olmasını oumlnlemek amacıyla konmuştur Arızasırasında meydana gelen basınccedil emniyet borusunun ucundaki ince zarı yahut camı kırar veyağın buradan dışarıya akmasını sağlayarak trafonun infilak olmasına mani olur Dışarıyaakacak yağ iccedilin oumlzel kanallar tesis edilmiştir Emniyet borusunun yuumlksekliği rezerve tankınınseviyesindedirf)Buchholz Roumllesi Trafoların zati arızasında (yani trafonun iccedilerisindeki arıza veyaanormal ısınmalarda) ccedilalışarak sinyal veya accediltırma kumandası veren mekanik bir roumlledir

Bouchholz roumllesi resimde de goumlruumlleceği gibi ana tankla rezerve tankını irtibatlayanboru uumlzerinde bulunmaktadır Roumllenin iccedilerisinde cıva kontaklı iki adet şamandıra vardır Uumlstşamandıranın kontak uccedilları sinyal devresine bağlanmıştır Resimde roumllenin iccedil yapısı veşematik olarak bağlantısı goumlsterilmiştirg)Yağ ve Sargı Goumlstergeleri(Termostatlar ve Termometreler) Bu elemanlar guumlccediltrafolarının sargı veya yağ sıcaklıklarının tespiti ile tehlikeli sınırlarda alarm ve accediltırmayaptırabilecek şekilde tertiplenmiş cihazlardır Bilhassa trafoların aşırı yuumlklenmelerde- 4 -

vantilatoumlrleri (fanları) ccedilalıştırmada alarm vermede ve hatta trafoyu servis harici edecekkesicileri accediltırmada kullanılırlarh)Gaz Tazzık Roumllesi Bazı rezerve tankı olmayan guumlccedil trafolarında sargılar ve nuumlveyağ iccedilinde kalacak seviyede yağ ile dolu olup yağın uumlst yuumlzeyi ile tank kapağı arasında kalanboşluk AZOT gazı ile doldurulmuştur Sıcaklık değişimlerinden oluşan hafif genleşmelerdenetkilenmemesi iccedilin roumlle iccedilerisindeki bypass kanalıyla basınccedil eşitlenmesi yapılır Gaz tazzıkroumllesi kademe buchholzrsquou ile karıştırılmamalıdır

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

i)Gaz Kontrol GoumlstergesiGazlı trafolarda gazın mevcut olup olmadığını kontroletmek iccedilin kullanılmıştır Bu goumlstergenin skalası iki boumllgeye ayrılmıştır Boumllgelerden biri (+)diğeri (-) dir İki boumllgeyi ayıran sınır ise sıfır (0)rsquodır Goumlsterge ibresi her uumlccedil konumda geccedilebilirİbrenin konumu trafo sıcaklığına goumlre değişir Normal atmosfer basıncından fazla basınccediltaise (+) eşit veya duumlşuumlk durumda ise (0) veya (-) değerlerini goumlsterirj)Buşingler Tank iccedilerisine yerleştirilen sargıların uccedillarının dışarıya ccedilıkartılmasındabuşingler kullanılır Porselenden imal edilmiş olup ebatları trafonun guumlcuuml ile (gerilim ve akımile) orantılıdırBuşingler izolasyon kısmı ile iccedilindeki iletken arasındaki boşluğun doldurulduğumaddelerin cinsine goumlre sınıflandırılır1-Kuru ve doldurulmamış tip2-Kompound maddesi ile veya pyranol sıvısı ile doldurulmuş tip3-Yağ doldurulmuş tip4-Konderser tiprsquolerdirk)Vantilatoumlrler-Radyatoumlrler ve Devre Daim Pompaları Guumlccedil trafolarının aşırıısınmalarını oumlnlemek ve suumlrekli olarak ekseriyetle 25 nispetinde daha fazla yuumlkleyebilmekiccedilin ilave edilmişlerdir Vantilatoumlr ve radyatoumlrlerin uumlzerine veya radyatoumlrlerin altına yapılankonstuumlriksiyona monte edilmişlerdir Her firma kendine oumlzguuml tertip ve miktar tespitiyapmışlardırTabiidir ki tertip ve miktar hesap edilirken trafolar suumlrekli 25 aşırıyuumlklemelerde ısınmanın alt limiti geccedilmemesi goumlz oumlnuumlnde bulundurulur Aksi halde biliyoruzki ısı ile izolasyon ters orantılıdır ve izolasyon suumlratle duumlşer buda trafo iccedilin tehlikeli olurl)Yangın Soumlnduumlrme Tertibatı Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolarda meydana gelecek yangınolayına karşı tesis edilmiş bir tertibattır Trafo tankının etrafını ccedilevreleyen bir boru sistemimonte edilmiştir Bu borunun muhtelif yerlerinden H2O ve CO2 puumlskuumlrtuumllebilmesi iccedilin delikleraccedilılmıştır Bir yangın anında H2O ve CO2 yolu gerekli tertibatların ccedilalışması ile accedilılır vepuumlskuumlrtme işlemi gerccedilekleşir Boumlylece tankın dış hava ile teması meydana gelecek H2O veCO2 filmi ile kesilir yangın kontrol altına alınır Oksijen yolu kapatılınca yanmaolmayacağından yangın soumlnduumlruumlluumlrm)Ark Boynuzları Buşingleri aşırı gerilim yuumlkselmelerine karşı korumak iccedilinkullanılan bir elemandır Buşing alt ve uumlstuumlne olmak uumlzere birbirinin karşısına eğik galvanizlidemir ccedilubuklardırn)Tekerlekler ve Raylar Buumlyuumlk guumlccedilluuml trafolar oldukccedila ağır bir yapıya sahiptirTrafoların yerlerine tespit edilmesi taşınması ve yerleştirilmesini kolaylaştırmak iccedilin trafokazanın altına tekerlekler konulmuştur bu tekerleklerde rayların uumlzerine oturtulmuştur Trafo

tespit halinde tekerlekleri takozludur- 5 -

OumlLCcedilUuml TRAFOLARI1 TANIMAlternatif akım elektrik tesislerinde gerek akımı gerekse gerilimi belli oranlardakuumlccediluumlltmeye yarayan oumlzel trafolardır Kullanış amaccedilları şoumlyle sıralanabilira Oumllccediluuml aletleri ve koruma roumllelerini primer gerilimden izole ederek guumlvenli ccedilalışmayaimkan sağlarlarYuumlksek gerilimli şebekelerde gerek oumllccediluuml aletlerini gerekse koruma roumllelerinişebekeye doğrudan bağlamak izolasyon guumlccedilluumlğuuml nedeniyle muumlmkuumln değildir Oumlrneğin 154kV gibi bir gerilim aynı oumlzelliklerde fakat 100 V değerinde bir gerilimle temsil edilebilirse

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

guumlvenlik iccedilinde ve kolayca temin edilen bir izolasyona sahip oumllccediluuml aletleriyle oumllccediluumllebilir Busoumlylenilenler akım oumllccediluumlmuuml iccedilin şoumlyle yorumlanmalıdır Bir ampermetreyi doğrudan yuumlksekgerilime bağlamak muumlmkuumln değildir Hem primer gerilimden izole edilmiş bir devrede hemde geccedilen akımın oumlzelliklerini taşıyan fakat belli oranda kuumlccediluumlltuumllmuumlş bir değerde oumllccediluuml yapmakdaha kolaydırb Oumllccediluuml trafoları ile değişik primer değerlere karşılık standart sekonder değerler eldeedilirOumllccediluuml trafolarının primer buumlyuumlkluumlkleri standart olmakla birlikte ccedilok değişik değerlerdeolabilir Gerilim trafosu iccedilin 63-105-15-315-345-35 kV gibi ve daha yuumlksek değerlerde birccedilok standart primer gerilim kademesi vardır Buna karşılık yine gerilim trafosu iccedilin 100 V ve110 V gibi az sayıda standart sekonder gerilim kademesi vardır Boumlylece bir oumllccediluuml aletinin tuumlmoumllccediluuml trafoları ile birlikte kullanılması sağlanmış olurOumllccediluuml aletlerinin skalaları oumllccediluuml trafolarınınsekonderlerindeki değerlere goumlre değil oumllccediluuml trafosunun bağlı olduğu esas şebekenin akım vegerilimine goumlre duumlzenlenir Oumlrneğin uumlzerinde 3501 kV yazan bir voltmetrenin terminallerine100 V uygulandığında ibresi 35 kV değerinin goumlsterir Eğer bu voltmetre 154 kV sistemindekullanılmak istenirse uumlzerindeki skala silinip 100 V 154 kV a karşı gelmek uumlzere yenidenskala tanzim edilmelidirc Oumllccediluuml trafoları akım ve gerilim devrelerinde ccedileşitli bağlantılar yapılmasına imkanverirİki ve daha fazla akımının toplanması ccedilıkarılması faz akımının değişik gruplardauumlccedilgen bağlanması akım trafoları sayesinde yapılır Gerilim trafoları ile de gerilimlerintoplanması ccedilıkarılması ve accedilık uumlccedilgen bağlanması temin edilird Oumllccediluuml trafolarının kullanılması oumllccediluuml aletlerinin ve roumllelerin kuumlccediluumlk boyutlu imaledilmesine imkan verir400 Vrsquoluk bir devreye ampermetre sayaccedil wattmetre gibi akımla ccedilalışan oumllccediluuml aletleridoğrudan bağlanabilir Doğrudan bağlamanın pratik accedilıdan muumlmkuumln olup olamayacağıdevreden geccedilen akımın değerine bağlıdır Genellikle 100 A den buumlyuumlk değerlerde ekonomiknedenlerle doğrudan bağlama kullanılmaz Bu durumlarda akım trafosu kullanılır ve boumlylecealetlerin boyutları ccedilok daha kuumlccediluumlk olur Bu ise doğrudan bağlamaya goumlre daha ekonomik birccediloumlzuumlm şeklidir- 6 -

AKIM TRAFOLARIBağlı oldukları devreden geccedilen akımı istenen oranda kuumlccediluumllterek bu akımla sekonderterminallerine bağlı aletleri besleyen ve onları yuumlksek gerilimden izole eden oumlzel trafolaradenir1-Akım Trafolarının YapısıEn basit haliyle bir akım trafosu şu parccedilalardan oluşur a Manyetik nuumlve bPrimersargı cSekonder sargı d İccedili oumlzel yağ ile dolu kazan e İzolatoumlrİzolasyon yağlı tip akım trafolarında yağ ile kuru tiplerde ise sentetik reccediline ilesağlanır Primer sargı bir tur olabileceği gibi 250 sarıma kadar ccedilıkabilir Sekonder sargı 50turla 250 tur arasında akım trafosunun guumlcuuml ile değişen sarım sayısına sahiptir Manyetiknuumlve kristalleri youmlnlendirilmiş oumlzel silisli saccediltan yapılmıştır2-Akım Trafolarında OranAkım trafolarının kullanım amaccedillarından birinin primerden geccedilen akımın belli biroranda kuumlccediluumlltuumllerek sekonder devreye bağlanan cihazların geccedilmesini sağlamak olduğudaha oumlnce belirtilmişti Primerden geccedilen akımın sekonder akımına boumlluumlmuumlne akımtrafosunun ccedilevirme oranı (ATO) denir 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 400 A

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

akım geccediltiği zaman sekonderinden 5 A geccedilecek demektir Burada oran ATO=4005=80 dirAynı akım trafosunun primerinden 100 A akım geccediltiğinde sekonderden 10080=125 A akımgeccediler Akım trafosu oranı belirtilirken 4005 A veya 1501 A şeklinde yazılmalıdır Boumlyleceakım trafosunun oranı belirtilirken aynı zamanda primer ve sekonder nominal akımlar daverilmiş olur Akım trafoları nominal akımlarının 20 fazlasına kadar yuumlklenebilirlerOumlrneğin 4005 A oranlı bir akım trafosunun primerinden 480 A geccedilirildiğinde herhangi birtehlike soumlz konusu olmaz Bu durumda sekonderden de 6 A geccedilecek demektir3-Akım Trafolarında PolariteBir ccedilok hallerde oumlzellikle wattmetrik oumllccediluumllerde akımın giriş youmlnuuml oumlnemlidir Gerekdoğrudan gerekse akım trafosu uumlzerinden yapılan bağlantıda akımın polarite ucu bilinmelidirAkım trafolarında akımın primerde girdiği ve sekonderde ccedilıktığı uccedillara polarite uccedillar denir4-Akım Trafolarına Bağlanacak YuumlkAkım trafolarının tuumlm trafolar gibi kendisinden beklenen goumlrevi yerine getirmeleri iccedilingerekli şartlardan biri de sekonder devreye bağlanacak yuumlkuumln etiketinde yazılan değerdenfazla olmamasıdırSekonder devreye bağlanacak yuumlk VA cinsinden verilir Empedans biliniyor iseN=I2Z bağıntısı ile yuumlk hesaplanabilirAkım trafolarının yuumlkuuml guumlcuumlnuuml belirleyeceğinden bağlanacak sekonder teccedilhizatınoumlzelliğini bilmek gerekir Ccedilok kullanılan teccedilhizattan belli başlıcalarının yuumlkleri şoumlyledirAmpermetre Sayaccedil Voltmetre 05-15 VAAşırı Akım Roumlleleri (Enduumlksiyonlu) 5-20 VAMesafe Koruma Roumlleleri 20-30 VAAkım devresinde kullanılan kablolar uzun ise yuumlk youmlnuumlnden etkileri incelenmelidir 4mm2 kesitli bakır kablonun 1 metresinin direnci 000446 Ω dur İletkenden 5 A akım geccedilerken1 m kabloda harcanacak guumlccedil N = I 2R = 52000446 = 01115VA dır 50 m uzunlukta bir kabloiccedilin bu guumlccedil 558 VA dir Bu oumlnemli olmayabilir Oysa 500 m iccedilin bu guumlccedil 558 VA eder ki akımtrafoları iccedilin buumlyuumlk bir değerdir Aynı devrede sekonderi 1 A olan akım trafosu kullanılsaydıkabloda harcanacak guumlccedil N = I 2000446500 = 223 VA olurdu- 7 -

5-Akım Trafolarında Termik ve Dinamik DayanımTermik Dayanım Akımı Bir akım trafosunun bir saniye suumlreyle hasar goumlrmedentaşıyabileceği maksimum akımın efektif değeridirBu değer akım trafosunun imal edildiği standarda bağlı olarak nominal akımın 40100katı arasında olabilir Akım trafosunun etiketinde verilirDinamik Dayanım Akımı Primer şebekedeki bir kısa devre esnasında ilk periyottageccedilecek darbe akımının yol accedilacağı mekanik kuvvetler accedilısından akım trafosunundayanabileceği maksimum akımın tepe değeridirAkım trafoları genel olarak termik dayanım akımının 25 katı mertebesinde dinamikdayanım akımına goumlre dizayn edilirHasarlanan akım trafolarının değiştirilmesinde yukarıda anlatılan hususlar mutlakagoumlz oumlnuumlnde bulundurulmalıdır6-Akım Trafolarının Sekonderlerinin Accedilık KalmasıAkım trafolarının sekonder devreleri primerden akım geccedilerken accedilılırsa sekonderakımın sebep olduğu amper-sarım ve buna bağlı olarak zıt manyeto-motor kuvvet ortadankalkar Primer akıma bağlı olarak ccedilekirdekteki manyetik alan oumlnemli oumllccediluumlde buumlyuumlr Manyetikccedilekirdek belli bir değerden sonra doymaya gider Sekonder sargılarda induumlklenen gerilim

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

manyetik akının sıfırdan geccediliş anlarında değişTD0 Tc0 imi ccedilok hızlı olduğundan v=dφdt bağlantısınagoumlre buumlyuumlk değerlere ulaşır Sekonder devreye bağlı teccedilhizat ve akım trafosunun sekondersargı izolasyonu bu gerilimlere dayanmaya yeterli olmayabilir ve hasar meydana gelebilirDaha da oumlnemlisi ccedilalışan personelin hayatı da tehlikeye girer Bunun iccedilin akım devreleriirtibatlarına dikkat etmek gerekirGERİLİM TRAFOLARIGerilim trafoları bağlı oldukları devredeki primer gerilimi belli oranda kuumlccediluumllterek bugerilimle sekonder terminallerine bağlı cihazları besleyen oumlzel trafolardır1-Gerilim Trafolarının Yapısı ve KorunmasıGerilim trafolarının primer sargıları akım trafolarının tersine ccedilok sarımlı tellerdenoluşuştur Sekonder sargı ise nominal yuumlkte kaybın ccedilok az olmasını temin edecek kalınlıktatel ile sarılmıştır Sarım sayısı primer sargıya goumlre ccedilevirme oranı kadar azdır Manyetik nuumlvekesiti gerilim trafosunun yuumlkuuml ile orantılıdır Faz toprak arasına bağlanan gerilim trafolarındabir buşing vardır Faz arası bağlananlarda 2 buşing vardır Bu tiplere V bağlı gerilim trafolarıdenir (Şekil)

Gerilim trafolarının sekonderleri kısa devre edilmez Bunun iccedilin sekonder devreyekoruma sigortaları konulur 35 kVrsquoa kadar olan gerilim trafolarının primerine de sigortakonmalıdır Bunların goumlrevi sadece primerdeki arızaları temizlemektir Sekonder sargı iccedilinsigorta ihtiyacını ortadan kaldırmazlar2-Gerilim Trafolarının Devreye BağlanmasıGerilim trafoları yuumlksek gerilimde kullanıldıklarından genel olarak uumlccedil fazlı oumllccedilmedevrelerini ilgilendirirler Uumlccedil tane tek fazlı gerilim trafosu faz noumltr arasına (uumlccedil faza ayrı ayrı)bağlanırsa sekonderleri uumlccedil fazlı bir sistem oluşturur Burada da en oumlnemli oumlzellikpolaritelerinin doğru bağlanmış olmasıdır

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

V-bağlı gerilim trafolarında da polaritelerin uygun olması oumlnemlidir Uumlccedil adet gerilimtrafosunda ortak noumltrler guumlvenlik gerekccedilesi ile topraklandığı gibi V bağlı trafolarda dasekonder uccedillardan biri topraklanmalıdır Uygulamada daha ccedilok B fazı topraklanmakta ise deA veya C fazı da topraklanabilir3-Gerilim Trafosuna Bağlanacak YuumlklerGerilim trafolarının da akım trafoları gibi hata sınıfları iccedilinde ccedilalışabilmeleri iccedilinsekonderlerine bağlanacak yuumlklerin toplamı etikette belirtilen değerden fazla olmamalıdırGerilim trafolarının sekonderlerine bağlanacak teccedilhizatın gerilim devrelerinin yuumlkleriiccedilin aşağıdaki değerler oumlrnek olarak verilmiştirVoltmetreler 35 VAWattmetreler 25 VASayaccedillar 5-10 VAMesafe Roumlleleri 30 VA4-Gerilim Trafolarında PolariteAkım trafolarında olduğu gibi gerilim trafolarında da polarite oumlnemlidir Polarite testiaynen akım trafolarında olduğu gibidir Burada da primerde faz gerilimine bağlanan ucakarşı gelen sekonder uccedil belirlenir Akım trafolarında duumlşuumlk gerilimli az iccedil direnccedilli piller ile iyisonuccedil alınmasına mukabil gerilim trafolarında daha yuumlksek gerilimli (45-9 V) pillerle dahaiyi sonuccedil alınırOumlLCcedilUuml ALETLERİ VE OumlLCcedilMEBirbirleriyle karşılaştırılıp karşılaştırma sonucu sayısal olarak değerlendirebilennesnelere fiziksel buumlyuumlkluumlk (kısaca buumlyuumlkluumlk) denir Soumlz konusu edilen karşılaştırmaeylemine de oumllccedilme denir Yani oumllccedilme aynı cinsten buumlyuumlkluumlklerin karşılaştırılmasıdırHer buumlyuumlkluumlğuumln bir boyutu vardır Her boyutta bir birim ile ifade edilir Birbirlerindentuumlretilmeyen (birbirlerinden bağımsız) buumlyuumlkluumlkler topluluğuna temel buumlyuumlkluumlkler bunlarınbirimlerine de temel birimler denir Buumltuumln oumlteki birimler temel birimlerden tuumlretilir Bunlara datuumlrev birimler adı verilir Temel birimler ile bunlardan tuumlretilen tuumlrev birimler bir birim sistemioluştururMKSA birim sisteminde temel buumlyuumlkluumlkle sırasıyla uzunluk kuumltle zaman ve akımtemel birimlerde bu buumlyuumlkluumlklerin birimleri olan metre kilogram saniye ve amperdirElektriki buumlyuumlkluumlkleri oumllccedilen aletler genel olarak oumllccediltuumlğuuml buumlyuumlkluumlğuumln biriminden ad alırAkım şiddeti birimi amper akım şiddetini oumllccedilen alet Ampermetre gibi (Tablo-1) Her elektrikibuumlyuumlkluumlğuumln bir birimi vardır Bu birimler ile teknik ihtiyaccedilların karşılanmasında bazı durumlar- 9 -

iccedilin ccedilok kuumlccediluumlk bazı durumlarda ise ccedilok buumlyuumlk sayısal değerler vermek gerekir İşte busebeplerle birim belirli bir katsayı dizisi ile boumlluumlnerek veya ccedilarpılarak birimlerin ast ve uumlstkatları bulunur Elektriki birimlerin ast ve uumlst katları bulunmasında binli katsayı dizisi kullanılır

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

(Tablo-1) Bazı elektriki buumlyuumlkluumlkler ve bunların oumllccediluumllduumlğuuml alet tablosuBinli katsayı dizisiUumlst katlar1000000000=109x=Giga x1000000=106x=Mega x1000=103x=Kilo xAst katlar0001=10-3x=Mili x0000001=10-6x=Mikro x0000000001=10-9x=Nano x0000000000001=10-12x=Piko x(Tablo-2)Tablo-2 de goumlruumllduumlğuuml gibi birimin uumlst katları kilo Mega Giga ast katları ise milimikro nano piko diye isimlendirilir Kilo hariccedil uumlst katlar buumlyuumlk harfler ile ast katlar ise kuumlccediluumlkharfler ile goumlsterilirOumllccedilmenin temel ilkeleriEtkiHer hangi bir duumlzene ilişkin her hangi bir buumlyuumlkluumlğuuml o duumlzene etkilemeksizinoumllccedilemeyiz Bu etki oumllccedilme duumlzeninin oumllccediluumllecek duumlzenden WB gibi bir enerji alması (vermesi)yada PB gibi guumlccedil ccedilekmesi (vermesi) şeklinde olur Oumllccedilme aletlerine sadece nominal oumllccedilmesınırlarında oumllccedilme yaparken tuumlkettikleri guumlccedil ya da enerji verilir Oumllccedilme aleti bir voltmetre isebu guumlccedil yerine nominal oumllccedilme sınırı olan bir gerilimi oumllccedilerken oumllccediluumllecek devreden geccedileceğiakım verilir ampermetre iccedilin ise nominal oumllccedilme sınırı olan akımı oumllccedilerken devrede meydanagetireceği gerilim duumlşuumlmuuml verilir Ccediloğu kez de gerek voltmetre olsun ve gerekse ampermetreolsun sadece aletin iccedil direnci verilir Bu aletlerin oumllccediluumllecek devreyi az etkimesi iccedilinvoltmetrelerin devreden ccedilekecekleri akımların kuumlccediluumlk olması ampermetrelerin ise devredemeydana getirecekleri gerilim duumlşuumlmlerinin kuumlccediluumlk olması gerekir Bunun iccedilin voltmetredirenccedillerinin buumlyuumlk ampermetre direnccedillerinin kuumlccediluumlk olması gerekir- 10 -

HataOumllccediluumllecek buumlyuumlkluumlğuuml hatasız oumllccedilemeyiz Yani bir buumlyuumlkluumlğuumln gerccedilek değeri hiccedilbirzaman tam doğru olarak belirlenemez Demek ki oumllccediltuumlğuumlmuumlz XB değeri oumllccediluumllmek istenenbuumlyuumlkluumlğuumln belirsiz Xg gerccedilek değerinden gene belirsiz bir Xh hatsı kadar farklıdır yaniXB=Xg+Xh dır Buradan

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir

Xh=XB-Xg olarak bulunur Bilinmeyen bu Xh hatasının mutlak değerinin uumlst sınırı x isexgt=IXhI=IXB-XgI olacağındanXg-xlt Xglt Xg+xolarak Xg nin bulunacağı aralık kolaylıkla ccedilıkarılabilecektir Hatanın mutlak değerinin uumlst sınırıolan x oumllccediluumllen buumlyuumlkluumlk ile aynı boyuttan olup aynı birimle ifade edilir ve kısaca mutlak hatadiye anılır Fakat bu mutlak hata oumllccedilme sonuccedillarının hata youmlnuumlnden koumltuumlluumlk derecesi ile ilgilibir bilgi veremeyeceğinden dolayı soumlz konusu olan değerin buumlyuumlkluumlğuumlne boumlluumlnerek bağıl birbuumlyuumlkluumlk halinde verilir Yani soumlz konusu buumlyuumlluumlğuumln değeri olarak Xg oumllccedilme sonucu alınaraktanımlananЄ=x Xg bağıl buumlyuumlkluumlğuumlne bağıl hata sınır denir Hata youmlnuumlnden oumllccedilme işlemininkoumltuumlluumlk derecesinin ccedilok iyi bir oumllccediluumlsuuml olan yukarıdaki orana bazen kısaca bağıl hata ya daccedilok kısa olarak sadece hata denir ve ccedilok kere yuumlzde olarak ifade edilirDoumlner goumlstergeli oumllccediluuml aletlerinin hemen hemen hepsinin verilebilen yapım hatasısınırı bir mutlak hatadır Fakat mutlak değeriyle verilen yapım hatası sınırı oumllccedilme sınırlarıfarklı olan aletlerin doğruluk derecelerini goumlstermeyeceğinden dolayı yukarıda da izahedildiği gibi bu mutlak yapım hatası sınırı aletin nominal oumllccedilme sınırına boumlluumlnerek elde edilenbağıl değer verilir ve bu boyutsuz değerin 100 ile ccedilarpımına aletin sınıfı denir Oumlrneğin mutlakyapım hatası sınırı 01 V olan 100 Vrsquoluk bir voltmetre mutlak yapım hatası sınırı gene 01 Volan 10 Vrsquoluk bir voltmetreden daha doğrudur Ccediluumlnkuuml birinci voltmetrenin sınıfı(01100)x100=01 olup ikinci voltmetrenin sınıfı ise(0110)x100=1rsquodirAyrıca bu bağıl hata aletin goumlstergesi skalanın sonlarına kadar saparak bir değeroumllccediluumlmuuml yaparken doğrudur Oumlrneğin 02 sınıfından bir oumllccedilme aleti oumllccedilme sınırı kadar birdeğer oumllccedilerken oumllccediltuumlğuuml değerin 02rsquosi kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yaptığı haldeoumllccedilme sınırının yarısı kadar bir değer oumllccedilerken mutlak yapım hatası sınırı yine aynı kalıpoumllccediltuumlğuuml değerin 04rsquouuml kadar bir bağıl hata sınırı ile oumllccedilme yapmaktadır Bu yuumlzdengoumlstergeli oumllccedilme aletleri ile oumllccedilme yaparken hep skalanın son taraflarında oumllccedilme yapmaya veboumlylelikle oumllccedilmedeki bağıl hata sınırı kuumlccediluumlk tutulmaya ccedilalışılırGecikmeBir oumllccedilme duumlzeni girişinden kendisine etkiyen ve oumllccediluumllecek olan x buumlyuumlkluumlğuumlnuumlccedilıkışında goumlzlenebilen y buumlyuumlkluumlğuumlne ccedilevirir oumlrneğin Şekildeki gibi bir goumlstergenin doumlnmeaccedilısına ccedilevirir Oumllccedilme duumlzenine x buumlyuumlkluumlğuuml uygulanır uygulanmaz alet buna karşılık olan ydeğerini hemen goumlstermez goumlsterebilmesi iccedilin oumllccedilme duumlzeninin gecikme suumlresi adı verilenbir suumlrenin geccedilmesi gerekir