stappenplan - erfgoedcel land van dendermondestappenplan 7 1. stap 1: een waarderingstraject...

Bewaren

is Zilver,

waarderen

is Goud

STAPPENPLAN WAARDEREN BIJ COLLECTIEBEHERENDE

VRIJWILLIGERSORGANISATIES

Bewaren is Zilver, waarderen is Goud Bewaren is Zilver, waarderen is Goud 2

INHOUDInleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

AAN DE SLAG MET VRIJWILLIGE CULTUREEL-ERFGOEDBEHEERDERS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

WAARDEREN OP DEELCOLLECTIENIVEAU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

EEN STAPPENPLAN VOOR PROFESSIONELE ERFGOEDORGANISATIES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Stap 1: een waarderingstraject opstarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

EEN TRA JECT OP VRAAG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

ZELF EEN WAARDERINGSTRA JECT INITIËREN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Stap 2: de collectie beschrijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

LOGISTIEKE VOORBEREIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

COLLECTIEMANAGEMENT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

LOK ALE ERFGOEDGEMEENSCHAP IDENTIFICEREN .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Stap 3: een deelcollectie afbakenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

DOELSTELLING EN WAARDERINGSTEAM AFBAKENEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

BELANGHEBBENDEN VAN EEN DEELCOLLECTIE IDENTIFICEREN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Stap 4: waarden toekennen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

INPUT VERZAMELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

WAARDEN TOEKENNEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Stap 5: een waardenstelling schrijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Stap 6: nazorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

ACTIEPLAN OPSTELLEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

RESULTATEN DELEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

WAARDERINGSTRA JECT VOORTZETTEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Nawoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Doorverwijspagina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Verklarende woordenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Bewaren is Zilver, waarderen is Goud Stappenplan 3

IINLEIDING‘Bewaren is zilver, Waarderen is goud’ is een pilootproject van Erfgoedcel Land Van Dendermonde, in samenwerking met Stedelijke Musea Dendermonde en FARO en financieel mogelijk gemaakt door een projectsubsidie van het Departement Cultuur, Jeugd en Media. Van oktober 2018 tot en met september 2019 boog een projectmedewerker zich over de vraag: hoe kunnen we cultureel-erfgoedcollecties van vrijwilligersorganisaties waarderen?

Al snel in het project werd duidelijk dat de bestaande waarderingsmethodieken niet op maat zijn van lokale cultureel-erfgoedcollecties in het beheer van vrijwilligers. Deze organisaties steunen op de inzet van vrijwillige bestuurders en schenkingen van particulieren en/of andere organisaties. Zij hebben zelden de middelen die professionele organisaties hebben, zowel op vlak van financiering als personeelsinzet, wat uiteraard implicaties heeft voor de wijze waarop een waarderingstraject vorm krijgt. Om een constructieve samenwerking aan te gaan die een duurzaam resultaat oplevert, is een andere aanpak vereist dan bij professionele erfgoedinstellingen. Erfgoedcel Land Van Dendermonde ging op zoek naar een integrale en laagdrempelige methodiek die dialoog, kruisbestuiving en een verhoogde erfgoedreflex stimuleert, afgestemd op de noden van vrijwilligers.

Dit stappenplan probeert een antwoord te bieden op bovenstaande vraag door het delen van onze ervaringen en tips. Onze aanpak vertrekt vanuit bestaande methodieken, zoals ‘Op de museale weegschaal’, ‘Reviewing Significance 3.0’ en ‘Stappenplan religieus erfgoed’, maar maakt aanpassingen op maat van erfgoedverenigingen. In samenwerking met de deelnemende vrijwilligersorganisaties werd op basis van trial and error gezocht naar een algemeen plan van aanpak. Deze handleiding is echter géén kant-en-klare oplossing voor het waarderen bij lokale erfgoedverenigingen. Ze is bedoeld als richtingaanwijzer, in het bijzonder voor professionele organisaties die vrijwilligersorganisaties willen begeleiden in het waarderen van hun cultureel-erfgoedcollecties.

Bewaren is Zilver, waarderen is Goud Stappenplan4

AAN DE SLAG MET VRIJWILLIGE CULTUREEL-ERFGOEDBEHEERDERS

Tien heem- en/of oudheidkundige kringen en twee lokale musea onder het bestuur van een vzw stapten mee in het waarderingsproject. De keuze om aan de slag te gaan met collectiebeherende vrijwilligersorganisaties werd heel bewust gemaakt.

Lokale cultureel-erfgoedbeheerders kampen steeds meer met plaatsgebrek, minder middelen en vrijwilligers om hun collecties in goede omstandigheden te ontsluiten en te bewaren. De nood voor vrijwillige collectiebeheerders om hun collecties efficiënter te beheren groeit. Het waarderen van een collectie is een belangrijke stap in een duurzaam collectiebeleid. Erfgoed heeft vaak verschillende waarden voor verschillende groepen mensen. Door de waarden te gaan bepalen – denk aan historische, sociale, belevingswaarde, enzovoort – krijgt een organisatie inzicht in wat het erfgoed voor wie betekent. Door dit proces volgens een vast stramien te documenteren en beargumenteren, kunnen organisaties goed onderbouwde beslissingen maken. Over welke objecten best worden gerestaureerd, bewaard of herbestemd. Over de opstelling van een tentoonstellingsruimte, de uitbouw van een aanbod voor scholen, etc.

Collectiebeherende vrijwilligersorganisaties, en hun cultureel-erfgoedcollecties, spelen een unieke rol in het documenteren, bestuderen én levendig houden van het lokale verleden van een (deel)gemeente. De verenigingen zijn als erfgoeddragers een belangrijk aanspreekpunt en referentie voor de lokale gemeenschap. Heemkringen huizen niet alleen parels van objecten maar ook lokale experts, waarvan sommigen de oude werkwijzen, gebruiken of tradities nog uit eerste hand kennen.

Nog al te vaak worden lokale cultureel-erfgoedcollecties (en hun beheerders) onvoldoende naar waarde geschat, zowel binnen de eigen gemeenschap als door professionele erfgoedspelers. Dit wordt in de hand gewerkt door het gebrek aan samenwerking tussen vrijwillige en professionele erfgoedinstellingen (met gelijkaardige collecties). Omdat een waarderingstraject collectiebeheerders aanmoedigt om in dialoog te treden met regionale, zelfs landelijke spelers, draagt een traject bij aan een bredere erfgoedzorg en -bewustzijn. Een waarderingstraject geeft verenigingen de kans om hun collecties grondig onder handen te nemen en de erfgoedgemeenschap te betrekken bij de waardering en ontsluiting ervan. De (lokale) betekenis van een collectie wordt op deze manier expliciet gemaakt. Dit is een belangrijke voorwaarde om het draagvlak voor het lokale cultureel erfgoed te verhogen.

Bewaren is Zilver, waarderen is Goud Bewaren is Zilver, waarderen is Goud Stappenplan 5

WAARDEREN OP DEELCOLLECTIENIVEAU

Collectiebeherende vrijwilligersorganisaties in het Land van Dendermonde beheren zeer uiteenlopende collecties, gaande van Leuvense stoven tot paleontologische ijstijdvondsten, kledijcollecties tot papieren archief. Ruwweg onderscheidden we bij elke heemkundige partnerorganisatie een minimum van 15 deelcollecties, waarbij één deelcollectie uit een paar tot enkele honderden objecten kan bestaan. Op basis van de omvang van het collectiebestand en de beschikbare tijd werd besloten een waarderingsmethodiek uit te werken op deelcollectieniveau. Gezien de grote hoeveelheid aan objecten die veel heemkringen beheren, is een waardering op deelcollectieniveau ook voor lokale erfgoedverenigingen het meest haalbaar op kortere termijn. Tijdens het waarderen werd wel specifiek gelet op ‘uitschieters’ (in positieve en negatieve zin), die kandidaat kunnen staan voor objectwaardering in een latere fase.

EEN REGIONAAL COLLECTIEPROFIEL SAMENSTELLEN

Het geheel aan waardenstellingen op deelcollectieniveau maakt het mogelijk, als professionele erfgoedorganisatie, om een regionaal collectieprofiel samen te stellen.

Een regionaal collectieprofiel draagt bij tot:

» Transparantie: het is duidelijk welk cultureel erfgoed zich waar bevindt, en in welke conditie. Kwetsbare en waardevolle collecties zijn gekend.

» Een efficiënt collectiebeleid: het is duidelijk op welke collecties extra moet worden ingezet wat betreft behoud en beheer. De erfgoedspelers in de regio kennen elkaars focus en kunnen correct doorverwijzen (bijv. bij een schenking).

» Het uitwisselen van expertise tussen de verschillende erfgoedspelers in de regio. » Het versterken van de erfgoedidentiteit van de regio.


EEN STAPPENPLAN VOOR PROFESSIONELE ERFGOEDORGANISATIES

Dit stappenplan richt zich in eerste instantie tot professionele (erfgoed)organisaties zoals erfgoedcellen. Het waarderen van een collectie vraagt de nodige inspanningen. Het is een taak waarbij, zo bleek tijdens dit project, vrijwillige collectiebeheerders begeleiding en ondersteuning kunnen gebruiken en wensen. Niet alle vrijwilligersorganisaties zijn meteen overtuigd van de meerwaarde van een waarderingstraject. Ook het waarderen zelf vraagt wat tijd om in de vingers te krijgen. Vanuit deze ondervinding werd dit stappenplan uitgewerkt: het uitgangspunt is steeds een professionele organisatie die een begeleidende rol op zich neemt. Dit verhindert uiteraard niet dat ook vrijwilligersorganisaties met dit document aan de slag kunnen en de nodige tips en werkdocumenten vinden om hun collectie te waarderen. Het doel van dit pilootproject was, bovendien, dat de deelnemende erfgoedverenigingen na afloop in staat zouden zijn om op eigen houtje andere deelcollecties te waarderen.


1. Stap 1: EEN WAARDERINGSTRAJECT OPSTARTENPreparation is key. Alles begint met een goede voorbereiding. Een groot deel van de tijd binnen een waarderingstraject gaat naar het opbouwen van theoretische kennis, het grondig verkennen van de collecties, het kiezen van ‘waarderingsklare’ deelcollecties, het samenstellen van een projectteam, etc. De voorbereiding van een waarderingstraject hangt in belangrijke mate af van de aanleiding: een vrijwilligersorganisatie kan zelf het initiatief nemen om te waarderen of jouw organisatie kan een waarderingstraject initiëren.

EEN TRAJECT OP VRAAG

Een collectiebeheerder heeft de weg gevonden naar jouw organisatie en wil aan de slag met zijn collectie. Misschien denkt hij/zij aan een (her)organisatie van de ruimte, een herbestemming of bruikleen van de collectie of stelt zich het probleem van acuut plaatstekort. Het waarderen van de collectie kan helpen de juiste beslissingen te nemen. De duur van de waardering hangt af van de aanwezigheid van een registratiesysteem en het aantal objecten. Als de kennis over de collectie ‘in huis’ is, vraagt een waardering minder tijdsinvestering dan wanneer er meer onderzoek vereist is. Het voordeel van een traject op vraag is dat je de vragende partij misschien niet hoeft te overtuigen van het belang van waardering. Ze zien het mogelijks als een noodzakelijke stap in de juiste behandeling van hun erfgoed of als methode om tot het gewenste eindresultaat te komen. In dit geval kan je meteen overgaan naar stap 2: de collectie beschrijven (p.15).

ZELF EEN WAARDERINGSTRAJECT INITIËREN

Zijn er cultureel-erfgoedcollecties in jouw werkingsgebied die baat kunnen hebben bij het onderzoeken en vastleggen van hun waarde? Of zijn er veranderingen op til die de werking of collecties van vrijwillige erfgoedbeheerders beïnvloeden? Dan kan het een goed idee zijn om zelf een waarderingstraject op poten te zetten.

Vooraleer je een waarderingstraject kan opstarten bij vrijwillige collectiebeheerders vanuit een externe of overkoepelende organisatie, is het noodzakelijk om te polsen naar het draagvlak. Een waarderingstraject vergt energie en tijd, van jou als begeleider én van de collectiebeheerders. Omdat lokale erfgoedverenigingen bestaan uit vrijwilligers is vooral de tijdsinvestering die waardering vraagt een

1


struikelblok. Erfgoedverenigingen hebben vaak een drukke eigen werking, waardoor een extra ‘uitdaging’ moeilijk ligt. Hier komt het erop aan de collectiebeheerders ervan te overtuigen dat de voordelen sterk opwegen tegen de nadelen (zie verder). Naast draagvlak is ook de aanwezigheid van een inventaris met foto’s een belangrijke voorwaarde om te starten met waarderen.

Indien je zelf een waarderingstraject wil opzetten binnen jouw regio kunnen volgende stappen je helpen bij de opstart.

DE COLLECTIES IN KAART BRENGEN

Ga langs bij alle deelnemende collectiebeheerders en breng de aanwezige collecties in kaart. Neem overzichtsfoto’s van de collectie, het bijbehorende archief en de bewaarplaatsen. Om inzicht te krijgen in de organisatie en haar collectie(beleid), kan je volgende vragenlijst, gebaseerd op ‘Learning Circles’ van Veronica Bullock, invullen met de aanwezige bestuursleden. De begeleiding van een projectmedewerker bij het invullen van de vragenlijst garandeert dat voldoende diep wordt ingegaan op de vragen en dat de manier waarop de vragen worden geïnterpreteerd uniform is voor alle collectiebeheerders.


VRAGENLIJST

1 Naam organisatie:

2 Locatie:

3 Datum van oprichting:

4 Geschatte omvang/ grootte van de collectie?

5 Hoe heeft de collectie zich ontwikkeld? En waarom?

6 Wat was het doel van de vereniging toen de collectie voor het eerst ontwikkeld werd?

7 Wat is de rol van de schenkers /weldoeners / verzamelaars / voorzitters in het vormen van deze collectie(s)?

8 Hoe wordt de collectie(s) gebruikt en tentoongesteld?

9 Geef een (oppervlakkige) lijst van (zo goed als) alle deelcollecties/themacollecties

10 Geef een paar van de belangrijkste deelcollecties

11 Is (zijn) er een inventaris(sen) aanwezig van elke deelcollectie? Zo nee, van welke niet?

12 Indien er helemaal geen inventaris aanwezig is, is er een andere vorm van registratie gebeurd?

13 Indien er een inventaris aanwezig is, volgens welk systeem is er geïnventariseerd?

14 Zijn er foto’s genomen van de objecten/(deel)collectie(s)?

a) Zo ja: door wie zijn ze genomen? Wanneer zijn ze genomen? Waar bevinden de foto’s zich?

b) Zo nee, waarom niet?

15 Welke gebeurtenissen in de geschiedenis van de organisatie hebben een invloed gehad op de collectie en diens opstelling? (bijvoorbeeld nieuwe gebouwen)

16 Als de collectie van een andere organisatie afkomstig is, hoe reflecteert de collectie de geschiedenis van deze organisatie, zijn werking en doelstelling?

17 Wat is de missie van uw organisatie (wees eerder specifiek dan oppervlakkig)?

18 Hoe goed bevordert de collectie de missie en het doel van uw organisatie?

19 Als uw doel ‘het interpreteren van de geschiedenis van de (lokale) regio/gemeente’ is (en varianten), hoeveel van de collectie vertelt dan iets over de lokale mensen, plaatsen, algemene thema’s en gebeurtenissen?

20 Hoe is de relatie tot het gemeentebestuur?

21 Hoe is de relatie met de omgeving (buurtbewoners, horeca, etc.)?

22 Welke delen van de collectie zijn het liefst gezien, gebruikt, worden het meest herinnerd of zijn de conversatiemaker bij leden en bezoekers?

23 Wat is uw doelstelling i.v.m. de collectie?

24 Is er een collectieplan aanwezig? Werd de collectievisie neergeschreven?

a) Zo ja, wanneer werd dit opgemaakt?

b) Zo nee, waarom niet?


VRIJWILLIGE COLLECTIEBEHEERDERS WARM MAKEN VOOR WAARDERING

Na de kennismakingsbezoeken ga je een tweede keer langs bij de collectiebeheerders. Ditmaal ligt de nadruk niet op het verzamelen van informatie, maar op het informeren en sensibiliseren. Tijdens een infosessie ga je dieper in op volgende vragen:

» Wat is waarderen? » Hoe gaat dit in zijn werk? » Welke kansen (en uitdagingen) biedt een waarderingstraject? » Wie wordt betrokken bij een waarderingstraject (experts, erfgoedgemeenschap,…) » Welke ondersteuning biedt jouw erfgoedorganisatie?

Op www.egclandvandendermonde.be vind je een algemene PowerPoint die kan dienen als startpunt voor jouw presentatie.

Tips van onze projectmedewerker: » Organiseer de infosessie tijdens een bestuursvergadering van de vereniging om zoveel mogelijk bestuursleden

te bereiken. » Vertrek vanuit de kennis die je hebt vergaard tijdens het plaatsbezoek en uit de vragenlijst. Hoe sterker

je inspeelt op de specifieke noden en uitdagingen van elke collectiebeheerder, hoe relevanter een waarderingstraject wordt.

» Keep it simple: Waarderen is iets wat lokale collectiebeheerder vaak al intuïtief doen. Ze maken keuzes waarom ze bepaalde objecten bijhouden en andere niet. Kort door de bocht is waarderen het objectief neerschrijven van de argumentatie voor deze keuzes. Om de objectiviteit te garanderen wordt de collectie onderzocht. Dit kan door het betrekken van interne en externe experts en de lokale erfgoedgemeenschap (zie verder).

» Keep it real: waarderen vraagt tijd en inspanning van de collectiebeheerders. Het heeft geen zin daar doekjes om te winden. Belangrijk is om duidelijk te maken dat het extra werk de moeite loont.

» Laat voldoende ruimte voor input van de bestuursleden: is alles duidelijk? Zien ze de meerwaarde van waarderen in? Waarom niet? Dring aan op een eerlijk antwoord. Hoe eerlijker hun antwoord, hoe sneller je eventuele obstakels samen kan oplossen.

http://www.egclandvandendermonde.be


WAAROM WAARDEREN?

Binnen dit project waardeerden collectiebeheerders meestal met specifieke vragen in het achterhoofd:

» Wat doen we met alle objecten uit een schenking? Wat houden we? » Welke objecten plaatsen we in de permanente opstelling en welke niet? » Welke voorwerpen moeten prioriteit krijgen bij restauratie/conservatie? » Wat moet prioritair geëvacueerd worden bij een calamiteit (brand, wateroverlast,…)? » Welke deelcollectie willen we eerst laten digitaliseren? » Welke objecten kunnen we herbestemmen ten gevolge van plaatsgebrek? » Welke objecten ontbreken om onze (deel)collectie vollediger te maken? » …

HOE WEET JE OF EEN VERENIGING KLAAR IS OM TE GAAN WAARDEREN?

Verschillende factoren bepalen of een vereniging klaar is voor een waarderingstraject. Deze flowchart helpt je determineren of jouw collectiebeheerders er klaar voor zijn. Doorloop de flowchart met de collectiebeheerders en probeer eventuele hindernissen samen op te lossen. De redenen waarom een vereniging níet kan waarderen, zijn vaak structureel van aard.


JA

KLEIN

NEE

NEE

NEE

NEE

NEE JA

NEE NEE

NEE

NEE

GROOT

NEE

JA

JA

JA

JA

JA

JA

JA

JA

Is jouw vereniging klaar om te waarderen?

Geweldig!

Jammer, maar een waarderingstraject kan slechts succesvol zijn wanneer iedereen er zin in heeft. Een duurzame waardering vraagt dus de nodige inzet. Goed begonnen is half gewonnen.

Waarderen is geen project om ‘tussen de soep en de patatten’ uit te voeren. Plan voldoende tijd in.

Waarderen is een project dat best werkt met veel betrokkenen. De trajectbegeleider kan het project niet alleen dragen.

Zonder basisregistratie is een waarderingsproject moeilijk realiseerbaar.

Tip: COMETA-fiche op deelcollectieniveau

Ga naar 3

Aangeworven?Ga naar 4

1

2

3

4

5

6

IS ER ENTHOUSIASME OM TE STARTEN MET WAARDEREN?

IS ER VOLDOENDE TIJD BINNEN DE EIGEN WERKING?

KAN HIER TIJD VOOR VRIJGEMAAKT WORDEN IN DE TOEKOMST?

BAKEN DE VERSCHILLENDE DEELCOLLECTIES AF

Tip: COMETA-fiche op deelcollectieniveauKlaar? Ga naar 5

OBJECTREGISTRATIE (VB. EXCEL, ACCESS,..)Klaar? Ga naar 6

OBJECTREGISTRATIE EXCEL/ACCESSKlaar? Ga naar 6

DIGITALISEER DE GEGEVENS(Zie stap 5) Klaar?

IS DE REGISTRATIE VAN ÉÉN OF MEERDERE DEELCOLLECTIE(S) MOGELIJK OP KORTE TERMIJN?

GA NAAR STAP 2

IS DE DEELCOLLECTIE GROOT OF KLEIN?

IS ER EEN EXPERT AANWEZIG OF KAN DEZE OP KORTE TERMIJN

BETROKKEN WORDEN?

ZIJN ER VOLDOENDE VRIJWILLIGERS?

ZIJN ÉÉN OF MEERDERE DEELCOLLECTIES

DUIDELIJK AFGELIJND?

ZIJN ER REGISTRATIEGEGEVENS

AANWEZIG?

ZIJN DE GEGEVENSGEDIGITALISEERD?

KUNNEN DEZE OP KORTE TERMIJN VERWORVEN

WORDEN?


Stap 2: DE COLLECTIE BESCHRIJVEN

Goed nieuws! Na het kennismakingsbezoek en de infosessie willen één of meerdere collectiebeherende vrijwilligersorganisaties starten met een waarderingstraject. Hoe pak je dit aan? Ook hier is een grondige voorbereiding noodzakelijk. Vooraleer je waarden kan toewijzen aan een deelcollectie (Stap 4) moeten er eerst wat praktische zaken afgesproken worden en voer je een vooronderzoek (Stappen 2 en 3).

Alle werkdocumenten zijn te vinden in een aparte bijlage en downloadbaar via www.egclandvandendermonde.be

Doorheen dit stappenplan wordt verwezen naar de werkdocumenten met behulp van dit symbool

De voorbereidende projectfiche verzamelt info inzake de praktische uitvoering van de waardering en het vooronderzoek. De voorbereidende projectfiche vul je in voor de gehele collectie – dus niet op deelcollectie- of objectniveau. Bij de start van de waardering van elke deelcollectie neem je deze projectfiche er opnieuw bij. De voorbereidende fiche bestaat uit drie grote delen: de logistieke voorbereiding, het collectiemanagement en de lokale erfgoedgemeenschap identificeren.

LOGISTIEKE VOORBEREIDING

p2-7

De logistieke voorbereiding start met het samenstellen van een projectteam en stuurgroep. Het projectteam bestaat uit de personen die bij het volledige traject betrokken zijn, d.w.z. instaan voor de opvolging van élke deelcollectiewaardering. Een projectteam is samengesteld uit een coördinator, trajectbegeleider, communicatieverantwoordelijke en verslaggever. Zij staan in voor de communicatie, een vlot verloop en de organisatie van de waarderingssessies. De rol van coördinator wordt veelal opgenomen door de (onder-)voorzitter van een vereniging. De verslaggever is vaak de secretaris. Maar dit hoeft uiteraard niet zo te zijn.

2


De trajectbegeleider fungeert als neutrale moderator en zorgt ervoor dat het waarderingsteam op koers blijft. Tijdens de waarderingssessies is hij of zij verantwoordelijk voor het correct invullen van alle waarderingsformulieren en het opmaken van de waardenstelling. Het is belangrijk dat de trajectbegeleider het waarderingsproces door en door kent. Het is daarom logisch, als medewerker van een professionele erfgoedorganisatie, om de rol van trajectbegeleider op jou te nemen. Na het waarderen van één deelcollectie wordt deze functie idealiter overgenomen door een lid van de collectiebeherende vereniging. Jouw vervanger hoeft niet noodzakelijk vertrouwd te zijn met de collectie. Het belangrijkste criterium voor een trajectbegeleider is dat hij/zij zich neutraal kan opstellen en sessies kan modereren.

De stuurgroep is een groep mensen voor wie het relevant is om op de hoogte te blijven van het waarderingstraject. Denk bijvoorbeeld aan de schepen van cultuur, de cultuurdienst, een bestuurslid van een andere (heemkundige) organisatie, een medewerker van een erfgoedcel,... De coördinator informeert de stuurgroep over het verloop van de waardering (in eerste instantie via e-mail of telefonisch). Stuurgroepleden kunnen uiteraard advies geven in de verschillende fasen van het project.

Tips van onze projectmedewerker: » Bespreek bij aanvang van het traject met de collectiebeheerder op welk platform je alle waarderingsdocumenten

zal verzamelen. Platformen als Dropbox en Google Drive laten toe dat iedereen op elk moment de meest actuele documenten kan inkijken.

» Het is belangrijk dat de leden van het projectteam een neutrale houding aannemen ten aanzien van de collectie en het waarderingstraject. Vaak zijn deelcollecties verbonden aan de expertise en interesse van specifieke bestuursleden. Het planningsteam ziet erop toe dat de uiteindelijke waardering een neerslag is van de beoordeling van de hele vereniging en erfgoedgemeenschap.

» Pols naar een mogelijke opvolger voor jouw functie als trajectbegeleider zodat de vereniging na verloop van tijd de waardering op eigen houtje kan verderzetten.

DE GROOTTE VAN HET PROJECTTEAM

In dit pilootproject was de samenstelling van de verschillende projectteams zeer divers. Bij sommige verenigingen was er een klein projectteam (4 à 5 personen) dat zich inzette voor het waarderen en de rest van het bestuur tijdens de bestuursvergaderingen op de hoogte hield. Bij andere verenigingen maakte het hele bestuur deel uit van het projectteam omdat ze allemaal ervaring wensten op te doen met de waarderingsmethodiek.


In dit luikje van de voorbereidende fiche wordt eveneens gevraagd naar de aanleiding van het waarderingstraject. Elk waarderingstraject start vanuit een duidelijke doelstelling: vanuit welke nood wil de organisatie haar cultureel-erfgoedcollectie waarderen? Een organisatie kan verschillende redenen hebben om te waarderen. Het is evenwel belangrijk om keuzes te maken én realistisch te zijn. Teveel of onbereikbare doelen stellen verhoogt de kans dat het waarderingstraject de verwachtingen niet kan inlossen.

NIET: Wij willen een overzicht van onze collecties maken (1e aanleiding), daardoor prioriteiten voor beter beheer uitlichten (2e aanleiding), herbestemmingen op poten zetten (3e aanleiding), een collectieplan opmaken (4e aanleiding) waardoor we de ruimtes kunnen herinrichten (5e aanleiding).

WEL: Wij willen onze museumruimte herinrichten (1e aanleiding), en in het kader daarvan zicht krijgen op de deelcollecties en hun uitstraling (2de aanleiding).

Als je weet waarom je wil waarderen, dan heb je een gericht einddoel. Op die manier behoud je het overzicht over het gehele proces. Hou gedurende het hele traject de doelstelling(en) voor ogen. Dat helpt je ook bij het bewaken van de consistentie van het traject.

Tip van onze projectmedewerker: » Een waardering met herbestemming of afstoting als aanleiding ligt vaak moeilijk bij collectiebeherende

vrijwilligersorganisaties. Het feit dat veel lokale erfgoedcollecties het resultaat zijn van schenkingen, maakt dat erfgoedverenigingen zich vaak moreel verplicht voelen ten aanzien van schenkers om alle giften te bewaren. Een duidelijke communicatie naar het voltallige bestuur en de bredere erfgoedgemeenschap is extra belangrijk wanneer het uitwerken en –voeren van een afstotingsbeleid de aanleiding is van een waarderingstraject.

COLLECTIEMANAGEMENT

p8-11

De hoeveelheid aanwezige informatie over de (deel)collectie(s) heeft een grote invloed op het verloop van de waardering. Hoe meer elementen (inventaris, registratiesysteem, collectieplan en foto’s) er aanwezig zijn, hoe eenvoudiger een waarderingstraject wordt. In dit luikje van de projecfiche wordt vooral gepeild naar de manier waarop de collectie beheerd wordt: de aanwezigheid van een inventaris, een collectieplan en de visie van een organisatie op haar collectie.

Voor het uitvoeren van een waardering is een basisniveau van collectieregistratie noodzakelijk. Idealiter wordt vertrokken vanuit een volledig afgewerkte inventaris op objectniveau. Wanneer een inventaris ontbreekt, kan op relatief korte termijn een registratie op deelcollectieniveau worden uitgevoerd.


REGISTREREN, REGISTREREN, WIE ZIJN BEST DOET, ZAL HET LEREN

In dit pilootproject varieerde het registratieniveau van onbestaande tot een volledige - veelal analoge - inventaris. In de meeste gevallen waren er verschillende inventarissen of registraties opgestart, maar waren deze onafgewerkt en verspreid over verschillende computers. Alvorens kon gestart worden met waarderen begeleidde projectmedewerker Shana de verenigingen bij de samenstelling van één uniforme inventaris (al dan niet op deelcollectieniveau). De bestaande registratiegegevens werden gecontroleerd op volledigheid en accuraatheid, geüpdatet waar nodig en in een Excel-sheet ingevoerd.

Tips van onze projectmedewerker: » Collectiebeherende vrijwilligersorganisaties zonder

inventaris voelen zich vaak geremd door onzeker-heid over wat in een inventaris moet en welke vorm van systeembeheer (Word, Excel, Adlib,…) ze moeten kiezen. Het aanreiken van een registratiesysteem neemt vaak een drempel weg om een registratie-traject op te starten.

» Veel van de vragen in het luikje collectiemanagement kwamen reeds aan bod in de verkennende vragenlijst tijdens het plaatsbezoek. Het vooraf kopiëren van de antwoorden naar de voorbereide projectfiche voorkomt dat verenigingen het gevoel hebben dat ze opnieuw dezelfde informatie moeten aanleveren. Het kan wel zinvol zijn de gegeven antwoorden opnieuw te overlopen, zeker als niet iedereen uit het projectteam aanwezig was tijdens het plaatsbezoek.

» Surf naar www.cometamodel.be voor een model voor het maken van gestructureerde beschrijvingen van erfgoed op het niveau van een (deel)collectie.

» Surf naar www.projectcest.be voor richtlijnen inzake het registreren van een collectie op objectniveau. De cultureelerfgoedstandaardentoolbox (CEST) maakt je wegwijs in het gebruik van standaarden bij het creëren, beheren en toegankelijk maken van erfgoedcollecties.


LOKALE ERFGOEDGEMEENSCHAP IDENTIFICEREN

p12-18

Het laatste onderdeel van de projectfiche gaat in op de (context van de) collectie, de betrokkenheid van de lokale erfgoedgemeenschap bij de collectie en de belanghebbenden die een rol kunnen spelen in het waarderingstraject. Door het identificeren van de belanghebbenden is het mogelijk een aangepaste participatie- en communicatiestrategie uit te werken (wie wil je betrekken bij het waarderingsproces en hoe kan je hen het best bereiken?).

Vragen die kunnen helpen om alle betrokkenen in kaart te brengen zijn: Wie heeft er kennis over dit erfgoed? Wie moet betrokken worden bij de behandeling van dit erfgoed? Wie kan advies geven over het verloop van het waarderingstraject? Ook in dit luikje van de fiche komen vragen terug die reeds aan bod kwamen in de vragenlijst tijdens het plaatsbezoek. Vooraf de antwoorden kopiëren en opnieuw overlopen garandeert een efficiënte manier van werken.

Tips van onze projectmedewerker: » Neem voldoende tijd om deze projectfiche in te vullen! Reken toch op een 2 à 3 uur als je dit grondig wil doen. » Idealiter wordt deze fiche ingevuld in aanwezigheid van zoveel mogelijk bestuursleden. Dit biedt alle

bestuursleden de kans een rol op te nemen die aanleunt bij hun persoonlijkheid en/of takenpakket binnen de vereniging. Bovendien zit de kennis over een collectie vaak verspreid over het geheugen van verschillende leden.

» Spoor collectiebeheerder(s) aan om bij de identificatie van belanghebbenden breder te denken dan de eigen vereniging en de directe omgeving. Misschien zijn er andere collectiebeheerder(s) uit de regio die reeds een waarderingstraject doorlopen hebben? Of is er een professionele erfgoedinstelling die een gelijkaardige collectie en dus ook relevante expertise in huis heeft?

» Tijdens het pilootproject werd gebruikt gemaakt van papieren bundels, die tijdens de sessies werden uitgedeeld zodat iedereen kon meevolgen. Een alternatief is het projecteren van de werkdocumenten via een beamer en scherm. De projectmedewerker las de vragen en in te vullen velden luidop voor en vulde deze digitaal in. De reeds gekende informatie werd op voorhand ingevuld.


Begeleid collectiebeheerders om een duidelijke verbinding te maken tussen de doelstelling van de waardering, de missie van de vereniging én de manier waarop ze de collectie op dat moment gebruiken. Het kan een ‘wake-up call’ zijn voor verenigingen wanneer zij inzien dat hun collectie(s) hun missie niet vooruithelpt of niet (meer) past binnen hun doelstelling. Het kan ook een aanleiding zijn voor collectiebeheerders om hun doelstellingen aan te passen, zodat zij beter aansluiten bij de collectie(s) die zij momenteel beheren.

Na het invullen van de voorbereidende projectfiche zouden de volgende punten (min of meer) duidelijk moeten zijn:

» Wie in het projectteam zetelt; » Een algemeen schema van de waardering (planning en communicatie); » Wat er in de collectie aanwezig is en hoe dit geregistreerd is; » Wat de missie is van de collectiebeherende instelling en hoe goed de collectie(s) deze ondersteunt; » Wat het algemene kader van de vereniging en de collectie(s) is (voorgeschiedenis en relatie erfgoedgemeenschap);

» Wie men kan betrekken bij het waarderingsproces.


Stap 3: EEN DEELCOLLECTIE AFBAKENEN

Nu je de omkadering van het waarderingstraject hebt vastgelegd, is het tijd om de deelcollectie af te bakenen die de collectiebeheerder(s) eerst wenst te waarderen. Indien er maar één deelcollectie gewaardeerd dient te worden, valt de keuze uiteraard weg. Hiervoor kan je het werkdocument ‘Een deelcollectie afbakenen’ gebruiken. Dit formulier wordt ingevuld voor élke deelcollectie bij de aanvang van de waardering.

DOELSTELLING EN WAARDERINGSTEAM AFBAKENEN

p22-24

Stap 3 start met het afbakenen van de aanleiding voor het waarderen van de deelcollectie, de samenstelling van het waarderingsteam en de (geschatte) duurtijd van de deelcollectiewaardering.Het formulier lijkt vele velden over te nemen van de voorbereidende fiche, maar dit is niet het geval. Binnen een waarderingsproject kan de aanleiding per deelcollectie verschillen. Het is dus van groot belang de aanleiding voor de waardering van élke aparte deelcollectie duidelijk te specificeren. Voor elke deelcollectie wordt ook een specifiek waarderingsteam samengesteld. Dit verschilt van het projectteam in samenstelling aangezien er andere (lokale) experten bij verschillende deelcollecties betrokken kunnen worden.

Een waarderingsteam bestaat minimum uit 5 personen, waaronder de trajectbegeleider en verslagnemer uit het projectteam. De overige 3 leden waken elk over een specifieke set van waarden. Zij zien erop toe dat er onderzoek gebeurt naar deze waarden en dat ze voldoende beargumenteerd worden tijdens de waarderingssessies. Afhankelijk van de aanleiding en het type collectie kan het wenselijk zijn om ook een (externe) erfgoedspecialist deel te maken van het waarderingsteam. Wanneer een vereniging weinig kennis heeft over de collectie die ze zal waarderen of wanneer een vereniging het belang van haar collectie op regionaal of Vlaams niveau wil onderzoeken bijvoorbeeld, kan een expert met kennis ter zake een waardevolle aanvulling zijn.

3


BELANGHEBBENDEN VAN EEN DEELCOLLECTIE IDENTIFICEREN

p25

De belanghebbenden van een specifieke deelcollectie kunnen verschillen van deze van het waarderingstraject in zijn geheel. Sommige (groepen) mensen zijn nu eenmaal nauwer verbonden met een bepaald thema of type verzameling dan anderen. In dit onderdeel geef je aan welke personen en organisaties idealiter betrokken worden bij de waardering van de deelcollectie.

Tips van onze projectmedewerker: » Stel het waarderingsteam doordacht samen. Daag een vereniging uit breder te denken en zoeken dan het

eigen bestuur. » Stel een realistische termijn op met aandacht voor de interne werking van de collectiebeherende organisatie.

Een te krappe deadline levert vooral frustratie op. » De term ‘deelcollectie’ kan abstract zijn voor sommige collectiebeheerders. De indeling van een collectie

in ‘thema’s’ verloopt intuïtiever. De meeste collectiebeheerders hebben hun collectie – alvast in hun hoofd – ingedeeld in verschillende thematische deelcollecties. De indeling in deelcollecties vormt een belangrijk onderdeel van collectieregistratie (zie eerder).

EEN DEELCOLLECTIE KIEZEN OM TE STARTEN

Voor de meeste collectiebeheerders binnen het pilootproject lag de keuze voor een eerste deelcollectie voor de hand. De keuze had vaak te maken met de aanwezigheid van een eigen expert, het aanzien van de deelcollectie binnen de vereniging (dit is onze mooiste; meest volledige; oudste deelcollectie), de link met de erfgoedgemeenschap of de algemene interesse van de collectiebeheerders. Bij twijfel kan overwogen worden om het document ‘Een deelcollectie afbakenen’ voor elke deelcollectie in te vullen. Afhankelijk van de prioriteit van de aanleiding, de ingeschatte tijdsinvestering en beschikbaarheid van experten, kan een volgorde binnen de deelcollecties worden opgemaakt. Het is bovendien een goed idee om aan de start van een waarderingstraject te kiezen voor een duidelijk afgebakende en behapbare collectie. Dit geeft een vereniging de ruimte om de waarderingsmethodiek in de vingers te krijgen.


Stap 4: WAARDEN TOEKENNENINPUT VERZAMELEN

Eenmaal de deelcollectie beschreven is, kan de eigenlijke waardering van start gaan. Op basis van de voorgaande stappen is duidelijk geworden welke deelcollectie een vereniging wil waarderen, waarom en wie ze er kunnen bij betrekken. Alvorens waarden kunnen toegekend worden aan een deelcollectie is het noodzakelijk om:

» Alle kennis over de deelcollectie, en zoveel mogelijk over de objecten binnen de deelcollectie, te verzamelen = eigen onderzoek en expertenconsultatie

» Input te vragen bij een zo groot mogelijke groep van belanghebbenden over hun houding en visie ten aanzien van de deelcollectie en het gebruik ervan = publieksparticipatie

Het spreekt voor zich dat wanneer een vereniging haar (deel)collectie(s) goed kent en een participatieve publiekswerking uitbouwt, een waardering sneller kan verlopen dan wanneer dit niet het geval is.

Tip van onze projectmedewerker: » Als trajectbegeleider is het goed om de verschillende waarden die aan een deelcollectie kunnen worden

toegekend in het achterhoofd te houden tijdens het vooronderzoek. Stimuleer het waarderingsteam om niet alleen informatie te verzamelen over de (kunst)historische context van een deelcollectie, maar ook over de maatschappelijke betekenis, de educatieve mogelijkheden, de uniciteit,… Dit kan op basis van eigen onderzoek (archiefonderzoek, raadplegen secundaire literatuur,…), maar vooral door het bevragen van de bredere erfgoedgemeenschap en experten.

4


EIGEN ONDERZOEK

De bestuursleden van lokale erfgoedverenigingen hebben vaak, via onderzoek in het kader van tentoonstellingen, periodieke publicaties,… eigen expertise opgebouwd over (een deel van) hun collectie. In sommige verenigingen is het beheer van een bepaalde deelcollectie toegewezen aan één bestuurslid met heel wat expertise over de collectie in kwestie. In de ideale situatie is de basiskennis over de (deel)collectie(s) gedocumenteerd in een inventaris. Wanneer dit niet het geval is, is het raadzaam een basisregistratie van de deelcollectie uit te voeren en de deelcollectie (herkomst, context, gebruik,…) te beschrijven.

EXPERTENCONSULTATIE

Het betrekken van externe deskundigen levert een belangrijke meerwaarde aan een waarderingstraject. Een externe deskundige kan iemand zijn die de deelcollectie bekijkt vanuit een professionele blik: een consulent uit het Modemuseum Antwerpen bij de waardering van een kledingcollectie, een professioneel drukker bij de waardering van een drukkerscollectie, een conservator van Eperon d’Or bij de waardering van een schoenencollectie,… Vertrekkend vanuit een professionele context, hebben deze personen vaak meer kennis over de aanwezigheid van vergelijkbare erfgoedcollecties. Dit laat hen toe de lokale cultureel-erfgoedcollecties met een vergelijkende bril te bekijken: welke objecten zijn uniek of net veel voorkomend? En wat is de bredere context (tijdsgeest, gebruiksevolutie, etc.) waarbinnen de deelcollectie valt? Daarnaast kunnen ze ook advies aanreiken met betrekking tot het behoud en beheer van de deelcollectie (vb. bewaaromstandigheden, restauratiemogelijkheden, etc.). Het waarderingstraject maakt op deze manier deel uit van een breder en duurzamer collectiebeleid. Een externe deskundige kan ook iemand zijn met kennis ter zake uit interesse of vertrouwdheid met de collectie. Zo kan het interessant zijn om de (erfgenamen van de) schenker van de collectie of ex-werknemers in het geval van een bedrijfscollectie te interviewen. De lijst met belanghebbenden, geïdentificeerd tijdens stap 3, vormt het vertrekpunt in de zoektocht naar relevante experten.


SCHOENMAKERSCOLLECTIE IN SCHELLEBELLE

In het waarderingsteam van de ambachtelijke schoenmakerscollectie van Heemkring ‘Rond de stenen Linde’ in Schellebelle zaten interne en externe experten. Bestuurslid Guido schonk zijn eigen familieverzameling van ambachtelijk schoenmakersmateriaal aan de heemkring. Hij had het materiaal zien gebruikt worden door zowel zijn vader als zijn grootvader. Zijn kennis over zowel de (lokale) historische achtergrond als het (lokale) gebruik van de collectiestukken is zeer uitgebreid. Om de collectie in een breder perspectief te plaatsen werden Hilde Colpaert en Lieve Vandenbussche van Eperon d’Or in Izegem uitgenodigd. Het schoenmakersambacht is sterk verbonden met Schellebelle, waar het ambacht in de 19e en begin 20e eeuw hoogtij vierde. Op lokaal niveau is de deelcollectie dus van groot belang. Hilde en Lieve hielpen de bestuursleden om de deelcollectie regionaal naar waarde te schatten. Ook werd door Lieve houtworm ontdekt in één van de collectiestukken. De bestuursleden van de heemkring werden uitgenodigd in Izegem en Hilde bood haar advies aan voor de behandeling van enkele objecten uit de collectie.


DRUKKERSCOLLECTIE IN WIEZE

Oudheidkundige Kring H.H. Salvator in Wieze had in het begin van het project slechts een vaag idee van de inhoud van haar drukkerscollectie Muylaert. Drukkerij Muylaert zag het levenslicht aan het begin van de 20e eeuw, toen Germain Muylaert een elektrische drukkerij oprichtte genaamd ‘Elektro Virage’. Na zijn dood in 1951 nam zijn zoon John de zaak over. Hij behield de ambachtelijke manier van drukken door middel van zijn vaders technieken en machines, als ook het archief. Door de dood van John en de verkoop van het ouderlijke huis op het dorp van Wieze werd het archief van de drukkerij uitgeruimd. De oudheidkundige kring kreeg eind jaren 1990 een deel van de collectie in handen. Een eerste stap in het waarderingsproces was het in kaart brengen van de deelcollectie. De collectie werd geregistreerd. Het papieren archief werd gedigitaliseerd. Op basis van archiefmateriaal kon de geschiedenis van de drukkerij en de objecten achterhaald worden. Om de representativiteit van de collectie te onderzoeken werd gezocht naar externe expertise. Vijf nog bestaande familiedrukkerijen uit de bredere regio werden gecontacteerd. Zij leverden expertise aan inzake het gebruik van oude drukmachines. Gepensioneerd drukker Albert Schepens, wiens vader meestergast was geweest bij Elektro Virage, zocht contact met de vereniging na het lezen van een persbericht over het waarderingstraject. Hij verrijkte de kennis over de deelcollectie met eigen verhalen en die van zijn vader. Schepens, die de drukkerscollectie van zijn vader geërfd heeft, bracht bovendien buitengewoon gedetailleerde informatie aan over de gebruiksgeschiedenis van werktuigen gerelateerd aan het drukkersambacht.


PUBLIEKSPARTICIPATIE

De mening van de lokale erfgoedgemeenschap is essentieel voor de waardering van lokale cultureel-erfgoedcollecties. Een manier om het brede publiek te betrekken bij een waarderingstraject is via de organisatie van een participatiedag. Een participatiedag is een publieksevenement waarbij de te waarderen deelcollectie wordt tentoongesteld aan de bredere, lokale erfgoedgemeenschap. Het publiek wordt uitgenodigd om een kijkje te komen nemen naar de deelcollectie ‘as is’: niet in de vorm van een tentoonstelling met tekst en uitleg, maar als toonmoment waarbij het publiek haar mening mag geven over zowel de inhoud als de verwerking van de deelcollectie. Vragen waar een participatiemoment een antwoord op kan bieden, zijn:

» Wat zijn de publiekslievelingen? » Waar wil het publiek meer over te weten komen? » Welke delen van de deelcollectie zijn verwarrend of moeilijk te begrijpen? » Wat willen zij zien gebeuren met de deelcollectie?

Afhankelijk van de beschikbare ruimte, kan een organisatie haar volledige deelcollectie of slechts een deel daarvan tonen tijdens het participatiemoment. Wanneer de plaats beperkt is, komt het erop aan een representatieve staal van de deelcollectie te tonen. Het is dus niet de bedoeling enkel die objecten te tonen die de vereniging als ‘topstuk’ beschouwd. De inventaris vormt het startpunt bij uitstek om een doordachte keuze te maken.

Er zijn verschillende manieren om het brede publiek te bevragen over een deelcollectie. Om de bevraging van het brede publiek laagdrempelig te houden, werd in het pilootproject gewerkt met anonieme stemformulieren (Bezoekers die op de hoogte wensten te worden gehouden, konden hun contactgegevens achterlaten). Alle uitgestalde collectiestukken werden zichtbaar genummerd.

Bezoekers werd gevraagd telkens een collectienummer te kiezen bij een reeks van stellingen die peilden naar hun beleving van de collectie (meest interessante object, meest verrassende object, topstuk,…). Eventuele vragen of suggesties bij de collectie en haar gebruiksmogelijkheden konden bezoekers kwijt in een leeg tekstkader. De resultaten van deze bevraging werden statistisch verwerkt. Na afloop van de participatiedag koppelde de projectmedewerker terug naar het project- en waarderingsteam. Zowel de resultaten uit de bevraging als het verloop van de participatiedag werden geëvalueerd.


Tips van onze projectmedewerker: » Laat een bekend figuur (schepen van cultuur, burgemeester, volksfiguur,…) zijn topstuk kiezen uit de

deelcollectie en gebruik dit om het waarderingstraject extra in de kijker te zetten. Het betrekken van lokale bestuurders bij een waarderingstraject geeft een vereniging de kans om het belang van haar werking onder de aandacht te brengen.

» Hou bij het vastleggen van een tijdstip voor het participatiemoment rekening met het doelpubliek dat je wil bereiken. Idealiter kies je een moment waarop een diverse groep mensen in de mogelijkheid is de deelcollectie te bekijken.

» Zorg voor focus: onderscheid de te waarderen deelcollectie duidelijk van andere deelcollecties. Bijvoorbeeld, door het opbergen of afdekken van andere deelcollecties. Dit helpt het publiek om de deelcollectie als geheel en op zichzelf te beoordelen.

» Zorg voor voldoende en uitnodigende communicatie rond het participatiemoment. Combineer persoonlijke uitnodigingen (aan leden, lokale bestuurders, familie van de schenker(s), collega-erfgoedverenigingen,…) met een brede communicatie (gemeentelijk infoblad, lokale pers, affiches, nieuwsbrief erfgoedcel,…). Geef in de communicatie aan waarom de vereniging een participatiedag organiseert en waarom de input van bezoekers essentieel is.

» Maak de dag zelf duidelijke afspraken met de bestuursleden: wie verwelkomt de bezoekers? Wie geeft toelichting bij de bevraging? Wie bemant de stembus?

» Communiceer ook de resultaten van de participatiedag en geef aan hoe met de resultaten aan de slag zal worden gegaan. Als bezoekers het gevoel hebben dat hun input ook wordt gewaardeerd en verwerkt, is de kans groter dat ze ook aan toekomstige publieksmomenten deelnemen.

» Overbevraag je belanghebbenden niet. Organiseer liever één sessie dan dat je de inspanning over meerdere sessies spreidt, tenzij dit echt niet anders mogelijk is.


KLEDIJCOLLECTIE IN WETTEREN

Heem- en Oudheidkundige Kring Jan Broeckaert vzw in Wetteren nam haar historische kledijcollectie onder de loep. De collectie is afkomstig uit (regio) Wetteren en bevat laat achttiende en negentiende-eeuwse kledij en accessoires uit verschillende sociale lagen. De participatiedag ‘Duik mee in onze kleerkast’ ging door op een woensdag, van 15 tot 20 uur. Voor de participatiedag werd het heemkundig museum zoveel als mogelijk leeg gemaakt zodat er ruimte was om zoveel mogelijk stukken uit de kledijcollectie te kunnen uitstallen. De items werden afzonderlijk of in groep (in het geval van identieke of vergelijkbare objecten) genummerd. Projectmedewerker Shana stelde in overleg met het waarderings- en projectteam stemformulieren op en werkte een brede communicatiecampagne uit. De inzet van de bestuursleden werd beloond met een grote opkomst van een divers publiek. De vereniging koos ervoor om, als publiekstrekker, een goodiebag te voorzien voor de eerste 50 bezoekers. Via een fotobox en verkleedspullen konden bezoekers een foto-aandenken maken. Tijdens het toonmoment werden 136 stemformulieren ingevuld. Uit de resultaten bleek de positieve belevingswaarde van de deelcollectie bij het publiek. Het succes van de participatiedag was een eyeopener voor de vereniging. Ze werden zich meer bewust van de mogelijkheden die de deelcollectie biedt en, in bredere zin, van het belang van een participatieve publiekswerking.

Op het einde van deze onderzoeksfase, beschikt het waarderingsteam over een brede waaier aan informatie over de deelcollectie. Deze informatie kan bestaan uit:

» Verslag van de participatiedag » Verslagen van betrokken externe experts » Interview(s) met de (familie van de) schenkers » Interview(s) met vorige beheerders » Eigen onderzoek naar de (gebruiks-)geschiedenis van de (stukken van de) deelcollectie

» Secundaire literatuur » …

Bundel al deze informatie in een dossier die het waarderingsteam bij de hand houdt tijdens het toekennen van waarden.


WAARDEN TOEKENNEN

Na het vooronderzoek is het moment aangebroken om waarden toe te kennen aan de deelcollectie. Gebruik hiervoor het document ‘Waarden toekennen’. Binnen deze fase is de rol van de trajectbegeleider extra belangrijk. Als neutrale moderator sta je in voor de begeleiding van het waarderingsteam doorheen het waarderingsproces. Je garandeert dat elk teamlid een stem heeft in de gesprekken en krijgt in de neerslag van de waardentoekenning. Stap 4 valt uiteen in 4 onderdelen:

1 Stel het waarderingskader op en maak een rangschikking van de waarden (indien gewenst);

2 Beschrijf de basiskenmerken (samenhang, herkomst, toestand en zeldzaamheid);

3 Beschrijf de inhoudelijke eigenschappen (cultuurhistorische, sociaalmaatschappelijke en gebruikswaarden);

4 Beschrijf het ontwikkelingspotentieel.

WAARDERINGSCRITERIA

De waardering van een deelcollectie gebeurt op basis van 4 basiskenmerken (samenhang, herkomst, toestand en zeldzaamheid) en 3 clusters van inhoudelijke eigenschappen (cultuur-historische waarden, sociaal-maatschappelijke waarden en gebruikswaarden). Projectmedewerker Shana stelde deze methodiek samen op basis van enkele bestaande waarderingsmethodieken die ze heeft afgestemd op de verwachtingen van vrijwilligersorganisaties en de kenmerken van hun collecties.

De waardering is kwalitatief. Dit betekent dat de erfgoedwaarden gescoord worden op een schaal van laag, gemiddeld tot hoog. Deze kwalitatieve aanpak bleek in de praktijk wenselijker dan een kwantitatieve waardering, die het resultaat uitdrukt in een cijfer. p29-31

Tips van onze projectmedewerker: » Als het praktisch haalbaar is, is het handig om de deelcollectie binnen handbereik te houden. Een visueel

overzicht houden op de deelcollectie maakt het eenvoudiger waarden toe te kennen. Een alternatief is het projecteren van foto’s uit de inventaris of van tijdens het plaatsbezoek.

» Voorzie voldoende tijd. De waarderingssessies binnen dit pilootproject namen allemaal minimum 3 à 4 uur in beslag, afhankelijk van de grootte van het waarderingsteam en de hoeveelheid verzamelde informatie.

» Waarderen vraagt de nodige concentratie en energie. Onze ervaring is dat waarderen vlotter gaat op een vrije dag (vb. zaterdag) dan na een lange werkdag. Veel hangt uiteraard af van de agenda’s van de leden van het waarderingsteam.

» Maak algemene afspraken aan het begin van de waarderingssessie. Elke vereniging heeft zijn haantjes de voorste, maar het is belangrijk dat ieders mening aan bod komt en gedocumenteerd wordt.


HET WAARDERINGSKADER

p32-33

De eigenlijke waardering start met het opstellen van een waarderingskader. In dit onderdeel beschrijf je waaraan een deelcollectie moet voldoen om laag, gemiddeld of hoog gewaardeerd te worden. Het waarderingskader opstellen kan zeer abstract lijken. Om het voor het waarderingsteam concreter te maken kan je de volgende denkoefening doen. Beeld je in dat jullie een schenking ontvangen van iemand die zijn gift in deze deelcollectie wil zien terechtkomen. Wanneer zou je deze absoluut níet aanvaarden (= de criteria horend bij een ‘lage waarde’)? Wanneer zou je de gift absoluut wél aanvaarden (= de criteria horend bij een ‘hoge waarde’)? Wanneer zou je de gift aanvaarden, mits enkele bedenkingen? Op wat steunen deze bedenkingen (= de criteria horend bij een ‘gemiddelde waarde’)?

Mogelijke criteria die samenhangen met een…

Lage waarde: veel dubbels, zeer slechte toestand, geen link met de eigen gemeente, geen thematisch geheel, veel niet manipuleerbare objecten (te groot, te zwaar,…), te recent,…

Gemiddelde waarde: objecten die onrechtstreeks verbonden zijn met de deelcollectie, niet uit de eigen gemeente maar voldoende dichtbij, dubbels in gelijkaardige toestand, beschadigde objecten maar mogelijks herstelbaar, bruikbaar bij (didactische) demonstraties,…

Hoge waarde: zeer goede staat, sterke link met de eigen gemeente, zeldzaam, sterk verhaal verbonden aan (objecten in) de deelcollectie, getuigt van vakmanschap, zeer oud,…

Een waarderingsteam kan ervoor kiezen om een rangschikking aan te brengen in de 7 types waarden naargelang prioriteit (weging). Deze rangschikking hangt uiteraard samen met de aanleiding voor de waardering. Het is daarom belangrijk om de weging van de waarden te argumenteren.

WAARDERINGSCONTEXT

De waarderingscontext is het perspectief van waaruit je waardeert. Je kan een (deel)collectie waarderen binnen een lokale context (eigen gemeente en gemeenschap), maar je kan ze ook vergelijken met soortgelijke collecties op regionale tot zelfs (inter)nationale schaal. De context van waaruit je waardeert hangt in belangrijke mate samen met de aanleiding van je waardering.

Binnen dit project lag de focus in eerste plaats op de lokale context: wat betekent de (deel)collectie voor de eigen organisatie en de lokale erfgoedgemeenschap? In tweede instantie werden verenigingen aangespoord om de waarde van hun (deel)collectie in een regionaal perspectief te plaatsen. Bijvoorbeeld wanneer een waarderingstraject een herbestemming of afstoting beoogt is het interessant om de collecties van collega-collectiebeheerders mee te nemen in de waardering: hoe verhoudt jouw collectie zich tot die van erfgoedverenigingen in de nabije omgeving?


DE BASISKENMERKEN EN INHOUDELIJKE EIGENSCHAPPEN BESCHRIJVEN

p34-47

Je start met het toekennen van waarden aan de basiskenmerken van de deelcollectie: haar samenhang, herkomst, toestand en zeldzaamheid. De informatie over deze kenmerken is vaak te vinden in het registratiesysteem. Deze kenmerken zeggen op zichzelf nog niets over de uiteindelijke waarde, maar kunnen de inhoudelijke eigenschappen versterken of verzwakken. In de werkdocumenten vind je bij elk basiskenmerk een reeks hulpvragen. Deze verduidelijken wat met het kenmerk bedoeld wordt en helpen de waarde (laag, gemiddeld, hoog) inschatten.

(CULTUUR-)HISTORISCHE WAARDEN SOCIAAL-MAATSCHAPPELIJKE WAARDEN GEBRUIKSWAARDEN

HISTORISCHE WAARDEAMBACHTELIJKE /

KUNSTHISTORISCHE WAARDE

MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIEBELEVINGSWAARDE

MUSEALE WAARDEEDUCATIEVE WAARDE

INFORMATIEVE WAARDE

SAMENHANG HERKOMST TOESTAND ZELDZAAMHEID

INHOUDELIJKE EIGENSCHAPPEN

BASISKENMERKEN

Vervolgens beschrijf je de inhoudelijke eigenschappen van de deelcollectie. Zij vormen de inhoudelijke criteria van de waardering. De informatie, verzameld tijdens het vooronderzoek, en de hulpvragen in de werkdocumenten helpen je om een juiste beschrijving te maken bij elke eigenschap. Het is belangrijk de argumentatie voor elke toegekende waarde neer te schrijven. Op deze manier is het mogelijk voor toekomstige generaties om het waarderingsproces te reconstrueren en begrijpen. De werkdocumenten bieden ook ruimte voor het vermelden van uitschieters. Dit zijn objecten waarvan de waarde, in positieve of negatieve zin, afwijkt van de rest van de deelcollectie. Deze uitschieters zijn interessant om, in een latere fase, te waarderen op objectniveau.


Tips van onze projectmedewerker: » Sta voldoende lang stil bij wat bedoeld wordt met elke waarde door de definitielijst en de hulpvragen samen

te overlopen. Als trajectbegeleider pols je of alles voor iedereen duidelijk is. » Wanneer sommige teamleden het oneens zijn over de toekenning van een lage, gemiddelde of hoge waarde,

moet dit ook gedocumenteerd worden. Het is mogelijk zowel ‘laag’ als ‘gemiddeld’ aan te duiden bij een waarde, zolang er maar gedocumenteerd wordt wie welke mening heeft. Op het einde van Stap 4 worden de toegekende waarden in een overzichtsraster overgenomen. Dit geeft het waarderingsteam de kans om de genomen beslissingen als één geheel te zien. Dit kan een aanleiding zijn om waarden zonder consensus opnieuw te bespreken. Indien er een consensus bereikt wordt, kan dit hier neergeschreven worden.

» Vraag steeds naar een duidelijke argumentatie voor elke waardentoekenning. Hoe uitgebreider deze is, hoe duurzamer.


ONTWIKKELINGSPOTENTIEEL, ACTIES EN PRIORITEITEN BESCHRIJVEN

p48-50

In het laatste luikje van de waardentoekenning wordt het ontwikkelingspotentieel van de deelcollectie beschreven. Het ontwikkelingspotentieel exploreert toekomstige acties voor het behoud en beheer van de deelcollectie. Toekomstige acties hebben uiteraard een grote link met de aanleiding van de waardering en met eventuele nieuwe kennis verworven tijdens het waarderingstraject (inzake restauratie, relocatie,…).

Deze concrete acties kunnen de basis vormen van een (nieuw) collectieplan. Het is echter wel aangewezen om eerst de haalbare, aan de aanleiding gelinkte, acties uit te voeren en niet te wachten tot er een collectieplan opgemaakt is. Een collectieplan wordt immers opgesteld op basis van een grondig onderzoek van alle deelcollecties en hun noden.

Tips van onze projectmedewerker: » Wees concreet en realistisch in de acties die je vooropstelt. Hou rekening met de middelen en mogelijkheden

van de vereniging. » Maak op het einde van de sessie een nieuwe afspraak voor het schrijven van de waardenstelling. Probeer de

tijd tussen de waarderingssessie en het schrijven van de waardenstelling te beperken. » Bezorg het verslag van de waarderingssessie achteraf aan het waarderings- en projectteam en de stuurgroep.

MOGELIJKE ACTIES

» Verpakkingsmateriaal aankopen en objecten beter verpakken » Digitaliseren van het archiefmateriaal » Onderzoeken van fotomateriaal, inhoud documenten,… » Publiceren van nieuw ontdekte informatie » Tentoonstelling organiseren » Educatief pakket ontwikkelen » Collectie uitzuiveren om samenhang te verhogen » …


EEN TYPISCHE WAARDERINGSDAG BIJ ONZE PROJECTMEDEWERKER

15 min. Opzetten ruimte

Alle benodigdheden in de juiste positie zetten: tafels, stoelen, groot scherm, beamer, PowerPoint.

Drank en versnaperingen zijn altijd een goed idee!

30 min.BEGIN WAARDERINGSSESSIE

Uitdelen van werkdocumenten, bundel met informatie uit vooronderzoek,…

PowerPoint overlopen: » Samenvatting stappen 2 en 3 (ter opfrissing) » Tijdsplanning van de waarderingssessie » Algemene afspraken

Bundel met informatie uit het vooronderzoek overlopen

45 min.WERKDOCUMENT INVULLEN

Werkdocumenten bij stap 4 doornemen: » Definities waarden overlopen » Waarderingskader opstellen (denkoefening!) » Weging waarden (indien gewenst)

15 min. Pauze

75 min.

VERVOLG WERKDOCUMENT INVULLEN

» Basiskenmerken beschrijven » Inhoudelijke eigenschappen beschrijven

15 min. Pauze

60 min.WERKDOCUMENT AFRONDEN

» Overzichtsraster invullen en terugkoppeling eerder ingevulde waarden

» Ontwikkelingspotentieel beschrijven » Acties en prioriteiten neerschrijven

15 min. Opruimen ruimte

TAKEN

Bewaren is Zilver, waarderen is Goud 37

Stap 5: EEN WAARDENSTELLING SCHRIJVENDe waardering van de deelcollectie is bijna afgerond! Een laatste stap is het schrijven van een waardenstelling of statement of significance (SOS). Dit document bundelt de gevonden informatie, de toegekende waarden én de bijhorende argumenten in één vloeiende, vlotte tekst. Een waardenstelling wordt als laatste geschreven, maar in de toekomst als eerste gelezen. Het vormt dus het slot van elke waardering, maar het begin van het deelcollectiedossier.

Een waardenstelling is niet zomaar een samenvatting en kan voor verschillende doeleinden gebruikt worden:

» Als PR-tekst voor het voorstellen van de deelcollectie aan het grote publiek » Als voorwoord bij een tentoonstelling(catalogus) » Als interne neerslag van de visie op de deelcollectie » Als staving bij een ondersteuningsvraag » Als bron van informatie voor nieuwe bestuursleden » ….

Het schrijven van een waardenstelling neemt ongeveer 60 à 90 minuten in beslag. Het vertrekpunt zijn alle ingevulde werkdocumenten en het werkdocument ‘Een waardenstelling schrijven’. Een heldere waardenstelling beslaat ongeveer 1 bladzijde. Het komt er dus op aan niet teveel in detail te treden, maar de essentie van de deelcollectie en haar waarde te vatten.

p51-54

5


Tip van onze projectmedewerker: » Projectmedewerker Shana ondervond dat vrijwillige collectiebeheerders vaak kritisch staan ten aanzien

van hun eigen collectie. Dit kon zich vertalen in een eerder bescheiden waardenstelling waarbij onvoldoende van de kans gebruik werd gemaakt om de brede erfgoedgemeenschap te overtuigen van de waarde van de cultureel-erfgoedcollectie. Dit kan verschillende redenen hebben: ze hebben dit nooit moeten doen, ze willen niet te trots overkomen, … Zie er als trajectbegeleider op toe dat een waardenstelling voldoende wervend is en de sterktes van de collectie in de verf worden gezet. Uiteraard zonder de minder waardevolle aspecten van de deelcollectie te verbloemen.

Is een waardenstelling helder en volledig? Toets ze even af aan volgende criteria:

» Begrijp ik na het lezen het ‘levensverhaal’ van de deelcollectie? » Weet ik na het lezen wat deze deelcollectie omvat? » Ken ik na het lezen zowel de positieve (waarden die hoog scoorden) als negatieve (waarden die laag scoorden) kanten van deze deelcollectie?

» Weet ik na het lezen wat er in de toekomst zal gebeuren met deze deelcollectie? » Is de tekst vlot leesbaar en laagdrempelig? Is hij wervend genoeg om te gebruiken bij ontsluiting van de deelcollectie?

» Kan iemand zonder voorkennis deze tekst lezen en begrijpen?

WAARDENSTELLING SCHRIJVEN AANSLUITEND OP DE WAARDERINGSSESSIE

Veel waarderingsmethodieken raden aan om de waardenstelling op het einde van de (laatste) waarderingssessie te schrijven, wanneer alle informatie nog ‘vers’ in het geheugen zit. Binnen dit pilootproject werd duidelijk dat dit vaak niet haalbaar is. Zowel de voorbereiding als het waarderen zelf is een proces dat veel tijd en energie vraagt. Aan het einde van een waarderingssessie stond het energiepeil bij het waarderingsteam vaak op een laag pitje. De drukke agenda van veel vrijwilligers laat bovendien niet toe om een hele dag in te plannen voor een waarderingssessie. Dit maakt de tijd vaak te kort om een deelcollectie te waarderen én een waardenstelling te schrijven.


Stap 6: NAZORGDe waardenstelling is geschreven. De waardering van de deelcollectie is afgelopen. Dit heeft een collectiebeherende vrijwilligersorganisatie heel wat tijd en energie gekost, maar ook heel wat belangrijke inzichten opgeleverd. Inzichten die aanleiding geven tot nieuwe acties. Een afgewerkte waardering is immers slechts een begin van een duurzaam collectiebeheer.

ACTIEPLAN OPSTELLEN

De acties en prioriteiten die werden neergeschreven tijdens de waardering (ontwikkelingspotentieel beschrijven), vormen het startpunt voor een verder collectiebeheer. Ze sluiten aan bij de aanleiding voor het waarderingstraject en kunnen nu tot uitvoer gebracht worden. Het ontwikkelingspotentieel van een deelcollectie, gebaseerd op het advies van experts en de mening van het lokale erfgoedveld, biedt inspiratie voor nieuwe initiatieven. Monitor daarnaast ook mogelijke veranderingen in waarden en belanghebbenden. Een waardering is immers een momentopname. Regelmatig herlezen en indien nodig, herwaarderen, houdt een waardenstelling actueel.

RESULTATEN DELEN

Om het draagvlak voor de cultureel-erfgoedcollectie van lokale erfgoedverenigingen te vergroten, is het belangrijk de resultaten van een waarderingstraject voldoende zichtbaarheid te geven. Wees er daarom, samen met de communicatieverantwoordelijke, attent op om over de vooruitgang van het waarderingstraject te communiceren via de websites van de deelnemers, nieuwsbrieven van de erfgoedcel, Facebookpagina’s, een artikel in het gemeentelijk infoblad,…

6


EEN REGIONAAL OVERLEGPLATFORM

Dit pilootproject gaf aanleiding tot de oprichting van het ‘Collectie Café’. Tijdens dit netwerkmoment komen verschillende vrijwillige erfgoedbeheerders samen om hun ervaringen en good practices rond collectiebeheer in het algemeen, en waarderen in het bijzonder, te delen. Het is de intentie van Erfgoedcel Land van Dendermonde om van het Collectie Café een structureel gegeven te maken, met drie à vier jaarlijkse samenkomsten.

Tips van onze projectmedewerker: » Zorg voor communicatie over het waarderingsproject bij aanvang en op het einde van de waardering,

en idealiter ook tussentijds. Het aanduiden van een communicatieverantwoordelijke bij de start van het waarderingstraject (als lid van het projectteam) maakt dat een vereniging hier attent voor is.

» Neem voldoende foto’s. Dit is later leuk terugblikken, maar kan ook interessant voor en na beeldmateriaal opleveren.


WAARDERINGSTRAJECT VOORTZETTEN

Afhankelijk van het opzet van een vereniging, is de waardering van één deelcollectie slechts het begin. Als collectiebeheerders de smaak te pakken hebben en deze nieuwe manier van omgaan met cultureel-erfgoedcollecties willen integreren in hun werking, kan er een nieuwe deelcollectie gekozen worden. Het waarderingsproces start dan opnieuw vanaf stap 3.

Waarderen vraagt tijd

Onderstaand schema laat toe om in te schatten hoeveel tijdsinvestering een waarderingstraject per collectiebeheerder ongeveer vraagt.

VOORBEREIDING KENNISMAKINGSBEZOEK

WAARDERINGSSESSIE

VOORBEREIDENDE PROJECTFICHE INVULLEN

* uiteraard niet voltijdsVOORBEREIDING PARTICIPATIEDAG

* uiteraard niet voltijdsBEGELEIDING ONDERZOEK NAAR DE COLLECTIE

NAZORG PARTICIPATIEDAGPARTICIPATIEDAG

DEELCOLLECTIE- REGISTRATIE

* afhankelijk van de beschikbare registratie en het aantal deelcollecties

WERKDOCUMENT ‘EEN DEELCOLLECTIE AFBAKENEN’

INVULLEN

VOORBEREIDING INFOSESSIE

KENNISMAKINGSBEZOEK

SOS EN NAZORG WAARDERINGSESSIE

INFOSESSIE* vaak avond

1 HALVE DAG

1 HALVE DAG

1 HALVE DAG

1 MAAND

2 TOT 3 MAAND

1 WEEK1 DAG

MINIMUM 1 DAG

1 HALVE DAG

1 HALVE DAG

1 HALVE DAG

1 HALVE DAG

1 HALVE DAG

* per deelcollectie * per deelcollectie


NAWOORDWaarderen met collectiebeherende vrijwilligersorganisaties vraagt om een aanpak op maat. Een aanpak die rekening houdt met de diversiteit van de lokale cultureel-erfgoedcollecties, de eigen werking van lokale erfgoedverenigingen en de verwachtingen van de vrijwillige collectiebeheerders.

Dit maakt de opstart en opvolging van een waarderingstraject tijdsintensief. Collectiewaardering maakt vaak geen deel uit van het collectiebeleid van een lokale erfgoedvereniging en de drukke agenda van heel wat collectiebeheerders maakt het niet eenvoudig om dit binnen hun werking in te passen.

Dit pilootproject heeft echter getoond dat het waarderen van lokale cultureel-erfgoedcollecties, via die persoonlijke aanpak, haar vruchten afwerpt. Niet alleen in de interne werking van een vereniging, maar ook op de manier waarop de lokale erfgoedgemeenschap zich betrokken voelt bij het lokale cultureel erfgoed en de mate waarin verenigingen aan kennisdeling doen met collega-collectiebeheerders – professionelen en vrijwilligers.

Met dit stappenplan hopen wij jullie te hebben overtuigd van de meerwaarde van een begeleidingstraject rond collectiewaardering. Misschien komen onze werkdocumenten en enkele tips & tricks daarbij van pas. Wij blijven alvast verder inzetten op collectiewaardering als tool voor een duurzamer collectiebeheer binnen ons werkingsgebied.

Succes!


Een grote dankjewel aan volgende personen voor hun input in de loop van het project:

» Anne-Cathérinne Olbrechts en Eve Van Dael // FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw

» Carolien Van Hecke // Stedelijke Musea Dendermonde » Diethard Vlaeminck // KOERS. Museum van de Wielersport (voordien Projectvereniging Bie)

» Frea Vancraynest en Hendrik Vandeginste // Histories vzw » Jelle De Rock // Zuidwest » Livia Snauwaert // Erfgoedinzicht » Yotti Van Deun // Erfgoed Noorderkempen

Een grote dankjewel aan alle collectiebeherende erfgoedverenigingen binnen het Land van Dendermonde om mee te stappen in dit pilootproject en voor de fijne samenwerking, nu en in de toekomst!


DOORVERWIJSPAGINAIndien je graag Erfgoedcel Land van Dendermonde contacteert over dit pilootproject, kan je terecht bij:

» [email protected] (Erfgoedcoördinator) » [email protected] (Erfgoedconsulent Behoud en Beheer)

De blanco werkdocumenten zijn te vinden op de website van de erfgoedcel Land van Dendermonde (www.egclandvandendermonde.be).

De werkdocumenten werden samengesteld op basis van verschillende waarderingsmethodieken en aangepast aan het gebruik bij collectiebeherende vrijwilligersorganisaties. De gebruikte methodieken zijn: » Stappenplan religieus erfgoed (CRKC) » Op de museale weegschaal. Collectiewaardering in zes stappen (Rijksdienst Cultureel Erfgoed) » Reviewing Significance 3.0. A framework for assessing museum, archive and library’s collections’

significance (Caroline Reed) » Significance 2.0. A Guide to assessing the significance of collections, management, and use (Collections Council of Australia)

» The UCL Collections Review Toolkit (Jayne Dunn en Subhadra Das)

Deze zijn allemaal terug te vinden in de ‘Toolbox Waarderen’ van FARO, Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw (https://faro.be/erfgoed-waarderen). Hier vind je ook de andere pilootprojecten van 2018-2019 terug.

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.egclandvandendermonde.be

https://faro.be/erfgoed-waarderen


VERKLARENDE WOORDENLIJST » Belanghebbenden: alle personen of groepen die een bijzondere waarde hechten aan het erfgoed, er een actuele band mee hebben of er een bepaald belang bij hebben.

» Collectiebeleidsplan: een collectiebeleidsplan, ook wel collectieplan genoemd, is een document dat inzicht geeft in de samenstelling en betekenis van de collectie, de prioriteiten voor het collectiebeleid bepaalt en het kader vormt voor de uitvoering van het collectiebeleid.

» Deelcollectie: een deelcollectie is een samenhangende groep van items, die een bepaalde eigenschap gemeenschappelijk hebben, zoals materiaaltype, thema, genre, tijdsperiode, herkomst … Het is dus meer dan een toevallige groep van items, want er bestaat een aanwijsbaar verband tussen de items binnen de collectie.

» Erfgoedwaarden: Een (deel)collectie ontleent haar betekenis aan haar erfgoedwaarden, die zijn onderverdeeld in drie groepen, nl. de (cultuur-)historische waarden, de sociaal-maatschappelijke waarden en de gebruikswaarden. De verschillende waarden kunnen versterkt of verzwakt worden door de basiskenmerken. Zie p.29-31 in de werkdocumenten voor een omschrijving van de verschillende erfgoedwaarden en basiskenmerken die binnen dit stappenplan worden gehanteerd.

» Herbestemmen: Herbestemmen is het beheren en documenteren van de afstoting en herplaatsing van een object uit een collectie. Het collectiestuk behoort dan niet langer tot de oorspronkelijke verzameling. Herbestemmen doe je aan de hand van objectieve selectiecriteria.

» Inventaris: een inventaris is een goed gedocumenteerd overzicht van alle objecten die een organisatie beheert. Een inventaris bevat o.m. een foto, afmetingen, een beschrijving, vervaardiger, datering, stijl en andere (kunst)historische gegevens.

» Ontwikkelpotentieel: de ruimte om de kwaliteiten van een collectie nog sterker te valoriseren en de erfgoedwaarden en collectiekenmerken nog verder te ontwikkelen. Aan dit ontwikkelpotentieel kan je concrete actiepunten voor toekomstig beleid koppelen.

» Projectteam: het team dat het volledige waarderingstraject coördineert, d.w.z. instaat voor de opvolging van élke deelcollectiewaardering. Een projectteam is samengesteld uit een coördinator, trajectbegeleider, communicatieverantwoordelijke en verslaggever. Te onderscheiden van het waarderingsteam dat de effectieve waardering tijdens de waarderingssessie(s) uitvoert.

» Registreren: registreren is het gestructureerd beschrijven en fotograferen van (erfgoed)objecten. Een object bevat twee soorten informatie: gegevens die fysiek aanwezig zijn op het voorwerp zelf, en informatie die los van het object bestaat. Bij de registratie worden die gegevens zoveel mogelijk gecapteerd en met elkaar verbonden. Collectieregistratie is de hoeksteen van een doordacht collectiebeheer.


» Stuurgroep: een groep mensen voor wie het relevant is om op de hoogte te blijven van het waarderingstraject. Stuurgroepleden kunnen advies geven in de verschillende fasen van het traject.

» Uitschieters: objecten binnen de gewaardeerde deelcollectie die voor een of meerdere criteria duidelijk afwijken van de algemene trend binnen de deelcollectie. Deze uitschieters hebben vaak ook een ander ontwikkelpotentieel dan de rest van de deelcollectie.

» Waardenstelling: een waardenstelling vat de erfgoedwaarden van de (deel)collectie samen. De tekst integreert de belangrijkste inzichten die tijdens het traject naar boven kwamen.

» Waarderen: waarderen is het proces van het onderzoeken, begrijpen en vastleggen van de verschillende erfgoedwaarden van een (deel)collectie. Onder erfgoedwaarden verstaat men de diverse betekenissen die de (deel)collectie kan hebben voor verschillende groepen uit de samenleving. Met andere woorden: verschillende groepen kunnen een verschillende betekenis toekennen aan de collectie. Daarom spreken we over erfgoedwaarden in het meervoud.

» Waarderingsaanleiding: de concrete aanleiding waarom je een collectie wilt waarderen.

» Waarderingscontext: de waarderingscontext, ook wel het referentiekader genoemd, is het perspectief van waaruit je waardeert.

» Waarderingssessie: stap in het waarderingstraject waarin je de erfgoedwaarden en collectiekenmerken van de (deel)collectie gaat onderzoeken.

» Waarderingsteam: team dat de effectieve waardering tijdens de waarderingssessie(s) uitvoert. Te onderscheiden van het projectteam dat verantwoordelijk is voor het gehele waarderingstraject.


COLOFON

SAMENSTELLING Shana Van Hauwermeiren

EINDREDACTIE Shana van Hauwermeiren en Sofie De Veirman

ONTWERP EN LAY-OUT ImpressantPlus

INHOUDELIJKE EN LOGISTIEKE ONDERSTEUNING Carolien Van Hecke, Sofie De Veirman, Ruth Pletinck, Sofie Teugels en Dominique Van Swalm

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Dijk92, Nijverheidsstraat 3, 9200 Dendermonde

[email protected]

Erfgoedcel Land van Dendermonde maakt deel uit van Projectvereniging Dijk92. Ze wordt ondersteund door de Vlaamse overheid en de gemeenten Berlare, Buggenhout, Dendermonde, Hamme, Laarne, Lebbeke, Wetteren, Wichelen en Zele.

D/2019/14.353/01

WWW.EGCLANDVANDENDERMONDE.BE

stappenplan - erfgoedcel land van dendermondestappenplan 7 1. stap 1: een waarderingstraject...

Documents