dnidziedzictwa.pl

KOŚCIÓŁ I KLASZTOR KLARYSEK W STARYM SĄCZU

św. KingaDo wnętrza otoczonego murami kompleksu klasztornego prowadzi brama zwieńczona wieżą zegarową. Przy obszernym dziedzińcu znajdują się: wzniesiony w 1990 r. ołtarz polowy, dawny dom kapelana (dziś muzeum klasztorne), furta klasztorna, której szczyt zdobią sgraffitowe przedstawienia Chrystusa Salwatora, bł. Salomei, św. Klary, św. Kingi i św. Franciszka, oraz kościół pw. św. Trójcy. Świątynia jest budowlą złożoną z wielobocznie zamkniętego prezbiterium z zakrystią od północy oraz jednonawowego, dwuprzęsłowego korpusu przykrytego sklepieniem krzyżowo-żebrowym, do którego od południa przylega wzniesiona w XIV w. kaplica św. Kingi (pierwotnie Mariacka). Nawa została zamknięta piętrową budowlą, mieszczącą na parterze przedsionek i tzw. kamienną zakrystię, a na piętrze oratorium.

Gotycka budowla kryje piękne barokowe wnętrze. W prezbiterium znajdują się trzy ołtarze (główny z obrazem św. Trójcy i ze stiukową sceną Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz boczne św. Klary i św. Antoniego), których rzeźbiarska oprawa została wykonana przez Baltazara Fontanę w latach 1696–1699. Są tam także prowadzące do za-krystii XVII-wieczne drzwi z malowanymi scenami z życia św. Kingi i jej męża Bolesława Wstydliwego. W nawie szczególną uwagę zwracają ołtarze Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych oraz św. Kingi, oba z XVII w., a także wspaniała barokowa ambona (ok. 1671) przedstawiająca tzw. drzewo Jessego, czyli drzewo genealogiczne rodu Jezusa. W ka-plicy św. Kingi znajduje się drewniana figura księżnej z ok. 1470 r., a na ołtarzu srebrna trumienka z jej relikwiami. Ściany kaplicy, oratorium oraz nawy pokrywa XVIII-wieczna polichromia Feliksa Derysarza.

OŁtarz gŁÓwnyz przedstawieniemśw. trójcy i stiukowąsceną WniebowzięciaNajświętszej Marii Panny

OŁtarz Św. antOnIEgO

OŁtarz Św. KLary

drzwI dO zaKryStII z XVII-wIECznymI maLOwIdŁamI

OŁtarz matKI BOSKIEj pOCIESzyCIELKI StrapIOnyCh

OŁtarz Św. KIngI

KapLICa Św. KIngIw ołtarzu srebrna trumienka z relikwiami Świętej

amBOna

KOŚCIÓŁ I KLASZTOR KLARYSEK W STARYM SĄCZU

Stary Sącz, położony u zbiegu Popradu i Dunajca, na szlaku łączącym niegdyś Małopol-skę z Węgrami, lokowany był aż dwukrotnie, co do dziś widoczne jest w jego strukturze urbanistycznej. Pierwsza lokacja, dokonana przed 1273 r., za czasów św. Kingi, księżnej krakowskiej i sandomierskiej, przewidywała założenie typu owalnicowego, natomiast druga, z 1357 r., nadała miastu układ szachownicowy z prostokątnym rynkiem pośrodku. Od początku ogromną rolę w życiu Starego Sącza odgrywał klasztor Klarysek, które z podkrakowskiej Skały sprowadziła do miasta św. Kinga. 6 lipca 1280 r. zrzekła się na rzecz zakonu Klarysek swoich sądeckich posiadłości, a dokładnie Starego Sącza wraz z 28 wsiami. W tym też czasie rozpoczęto budowę klasztoru – na skraju miasta, zgodnie z obowiązującymi w średniowieczu zasadami lokalizacji klasztorów franciszkańskich. Konsekracja kościoła pw. św. Trójcy (pierwotnie św. Klary) nastąpiła dopiero w 1332 r. Istotne przekształcenia architektury świątyni miały miejsce w XVII i XVIII w., kiedy to powstał zachodni szczyt kościoła, ozdobiony wolutami i obeliskami, oraz wieżyczka na sygnaturkę (1777–1779), zaprojektowana prawdopodobnie przez Franciszka Placidiego. Skupione wokół czworokątnego wirydarza zabudowania klasztorne były początkowo drewniane. Obecne, murowane, zostały wzniesione na początku XVII w. przez krakowski warsztat Jana de Simoniego.

Bibliografia:T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.

Historia Starego Sącza od czasów najdaw-niejszych do 1939 roku, red. H. Barycz, Stary Sącz 2007.

B. Miodońska, Małopolskie malarstwo książkowe 1320–1540, Warszawa 1993.

C. Niezgoda, Święta Kinga. Żywot hagiogra-ficzny, Stary Sącz 1999.

K. Ratajczak, Edukacja kobiet w kręgu dynastii piastowskiej w średniowieczu, Poznań 2005.

D. Sułkowska, Za klauzurą. Starosądecki klasztor klarysek od założenia do współ-czesności, Stary Sącz 2006.

B. Świechowski, Z muzyką przez wieki i kraje: historia muzyki, Warszawa 1993.

Święta Matka Kinga. Żywot Świętej Kingi według Jana Długosza, Tarnów 1999.

M. Wozaczyńska, Muzyka średniowiecza, Gdańsk 1998.

Ilustracje:Na okładce: wnętrze kościoła pw. św. Trójcy w Starym Sączu z widocznym ołtarzem św. Klary; fot. Marcin Łukaszewicz / Gra-phia; rzut kościoła pw. św. Trójcy w Starym Sączu rys. Agnieszka Buława-Orłowska na podst. Historia Starego Sącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, red. H. Barycz, Stary Sącz 2007, s. 369.

1, 2, 4–7. Fot. z archiwum klasztoru Klary-sek w Starym Sączu

3. Fot. Marcin Łukaszewicz / Graphia

współpraca:

tekst: Aleksandra Skorekopieka merytoryczna: Karolina Pachla-Wojciechowskakoncepcja graficzna projektu Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego: Agnieszka Buława-Orłowska

© by MIK, Kraków 2011

Projekt Twarze Małopolski. XIII Dni Dziedzictwa Kulturowego realizowany przez Małopolski Instytut Kultury jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007–2013 oraz ze środków Województwa Małopolskiego.

Klasztor Sióstr Klarysek w Starym Sączu

GminaStary Sącz

OŁTARZ ŚW. KIngI

Piękny, barokowy ołtarz z obrazem przedstawiającym św. Kingę dominuje we wnętrzu klasztornej świątyni. W ołtarzu tym, wykonanym z czarnego marmuru w 1686 r., można podziwiać Świętą modlącą się przed ołtarzem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ponad którym ukazuje się postać św. Jana Chrzciciela. U stóp Kingi, ubranej w czarny habit ozdobiony złotymi kwiatami (co może być nawiązaniem do rozkwitającej w XVII w. w klasztorze sztuki haftu) spoczywają odrzucone przez nią korona i berło – symbole władzy ziemskiej, a także lilia (symbol czystości) oraz bryła soli z wetkniętym w nią pierścieniem, odnosząca się do legendy o cudownym sprowadzeniu przez Świętą soli do Polski.

KIngA – WŁAdCZYnI

Św. Kinga, urodzona w 1234 r., była jednym z dziesięciorga dzieci króla węgierskiego Beli IV z dynastii Arpadów oraz Marii, córki cesarza bizantyńskiego Teodora I Laskarisa. W wieku pięciu lat została zaślubiona Bolesławowi Wstydliwemu, księciu sandomier-skiemu (od 1243 r. także krakowskiemu). Pod czujnym okiem teściowej, księżnej Grzymi-sławy, a później także szwagierki, księżnej Salomei, dziewczynka zdobywała umiejęt-ności konieczne do pełnienia funkcji przyszłej władczyni. Otoczona w dzieciństwie wybitnymi kobietami, w dorosłym życiu okazała się osobistością o niezwykle silnym i niezależnym charakterze. Była jedną z najlepiej wykształconych kobiet swych czasów. Oprócz węgierskiego i polskiego znała bardzo dobrze łacinę, zarówno w mowie, jak i w piśmie, co wciąż należało do rzadkości wśród warstw panujących. Nie stanowiła jedynie ozdoby dworu swego męża – była współwystawczynią dokumentów, miała wła-sną pieczęć oraz wpływała na politykę zewnętrzną i wewnętrzną, aktywnie wspierając rozwój gospodarczy kraju. W 1257 r. otrzymała od księcia Bolesława na własność ziemię sądecką, o prawa do której po jego śmierci walczyła z Leszkiem Czarnym u samego papieża.

KIngA – dZIEWICA, KLARYSKA, ŚWIęTA

Silna osobowość Kingi przejawiała się także w jej niezłomnym wielbieniu Boga. Już od wczesnego dzieciństwa stosowała wiele praktyk pokutnych: posty, biczowanie, noszenie włosiennicy i nocne czuwania na modlitwie. Na jej postawę miała także wpływ atmos-fera, w której została wychowana. Przykłady świętości mogła znaleźć w najbliższej rodzinie. Siostra ojca Kingi – Elżbieta zwana węgierską lub turyngijską – po śmierci męża została tercjarką franciszkańską, siostra matki Kingi – Jadwiga, żona Henryka Brodatego – cysterką w założonym przez siebie klasztorze w Trzebnicy. Pierwsza została kanoni-zowana w 1236, druga w 1267 r. Świętą została również młodsza siostra Kingi, Małgo-rzata, pozostałe: Jolanta, żona Bolesława Pobożnego, oraz Konstancja, żona założyciela Lwowa, błogosławionymi. Po śmierci męża w 1279 r. Kinga przeniosła się do Starego Sącza, do klasztoru Klarysek, którego była fundatorką, jednak dopiero w 1290 r. złożyła śluby zakonne. W klasztorze nie pełniła żadnej oficjalnej funkcji, lecz do końca życia zarządzała całym jego majątkiem. Zmarła w Starym Sączu w 1292 r. W 1690 r. ogłoszono ją błogosławioną, a w 1999 r. została kanonizowana przez papieża Jana Pawła II.

Życie św. Kingi stanowi doskonały przykład XIII-wiecznej pobożności typu franciszkań-skiego, niezwykle popularnej w tym okresie w całej Europie. Tu pokora, ubóstwo, duch surowej pokuty i posłuszeństwo łączyły się z radością i miłością względem bliźniego. Charakterystyczne dla tego czasu było również składanie ślubów dozgonnej czystości, czyli zawieranie tzw. białych małżeństw, co uczynili Kinga i Bolesław. Tego typu decyzje, choć z punktu widzenia ciągłości dynastii niezwykle niekorzystne, miały być wyrazem poświęcenia i całkowitego oddania się Bogu.

Rola Kingi w klasztorze Klarysek nie ograniczała się tylko do finansowego zabezpiecza-nia ich bytu. Księżna dbała o wykształcenie zakonnic i pogłębianie życia duchowego konwentu. Szczególną rolę odgrywała tu sztuka muzyczna. Jak przekazał Jan Długosz, Kinga „starała się przede wszystkim o to, by Bogu śpiewać nie tyle ustami, ale sercem. Zwracała też uwagę na śpiew sióstr i to nie tyle na melodyjność ich śpiewu, ile na właści-wą w nim pobożność”. W starosądeckim klasztorze zachowały się liczne instrumenty i rękopisy, w tym średniowieczne graduały i antyfonarze.

Najcenniejszy zabytek stanowi Omnia beneficia (Wszystkie dobrodziejstwa) – najstarszy zachowany w Polsce rękopis pieśni wielogłosowej. Odnaleziony przypadkowo w 1970 r. przez znanego muzykologa Mirosława Perza, powstał w 2. poł. XIII w. Jest świadectwem niezwykle wysokiego poziomu sztuki muzycznej w klasztorze, dowodzi szerokich kon-taktów z najwybitniejszymi ośrodkami muzycznymi w Europie Zachodniej, w szczegól-ności ze szkołą Notre-Dame, działającą przy słynnej paryskiej katedrze. Szczyt rozwoju osiągnęła w niej wielogłosowość (łac. organum), polegająca na śpiewaniu przez kilka głosów odrębnych melodii, tworzących razem harmonijną całość. Możliwe, że informa-cje na temat działalności szkoły paryskiej przywiózł do Polski Wincenty Kadłubek, który studiował w Paryżu w czasie, gdy swe dzieła tworzył tam mistrz muzyki wielogłosowej Leoninus. Prawdopodobne jest także, że w czasach św. Kingi w starosądeckim klasztorze znano również najstarszą pieśń religijną z polskim tekstem – Bogurodzicę. Przypisywana niegdyś św. Wojciechowi, a potem franciszkaninowi Boguchwałowi, jest utworem ano-nimowym, złożonym z trzech części dodawanych do siebie w miarę upływu lat. Klaryski mogły więc znać dwie pierwsze zwrotki pochodzące prawdopodobnie z końca XIII w.

Pojawienie się tych zabytków w starosądeckim klasztorze wskazuje na to, że sztuka zarówno na dworach książąt polskich, jak i króla Węgier stała wówczas na najwyższym poziomie europejskim.

Wszystkie dobrodziejstwa przynoszą radość i mnogość łask…

SZTUKA ILUMInACjI

W wiekach średnich modlitwy i pieśni odmawiane i wykonywane w czasie mszy świętych i nabożeństw umieszczano w odpowiednich księgach liturgicznych. I tak w mszale zawarte były teksty modlitw, czytań i śpiewów, stałych i zmiennych części mszy, ułożonych w porządku roku liturgicznego, w psałterzu – psalmy, w antyfonarzu – modlitwy i pieśni przeznaczone na nabożeństwa z wyjątkiem mszy, w pontyfikale zaś – te wyznaczone na uroczystości odprawiane przez biskupa (np. bierzmowanie, poświęcenie świątyni). Starosądeckie klaryski od samego początku zamawiały księgi dla swojego zgromadzenia. Większość z nich powstała w krakowskim bądź starosądeckim klasztorze Franciszkanów. Z pewnością księgi liturgiczne, jako swego rodzaju wiano, przywiozła do Sącza św. Kinga. Do dziś w klasztorze zachowały się przykłady malarstwa książkowego z różnych epok. Drugą poł. XIII w. reprezentuje dwutomowy Antyfonarz, którego dekorację można stylistycznie określić jako protogotycką. Występuje tu tzw. rzymskie pismo chóralne o kwadratowych kształtach (tzw. note quadrate) oraz ozdobne inicjały, ożywione często motywami zoo- i antropomorficznymi, np. łbem zwierzęcia, ludzką twarzą czy całą postacią zamkniętą w zarysie litery. Charakterystyczne są drobne, kaligraficzne, niekiedy mocno uproszczone rysunki marginalne, ukazujące m.in. postaci zakonnic, myśliwych, zwierząt i fantastycznych stworów. Do naszych czasów nie zachował się niestety psałterz, z którego korzystały klaryski wraz ze św. Kingą. We-dług kronikarskiego przekazu miał on być przetłumaczony (jak sądzą badacze – jedynie w części) na język polski. Byłby to jeden z wielu przykładów przyczynienia się klarysek do rozwoju kultury polskiej.

Pamiątka po św. Kindze – zawieszka srebr-na, pozłacana, z rubinami i kamieniami półszlachetnymi; z jednej strony wprawiona gemma antyczna z głową w profilu, z drugiej krucyfiks na tle ażurowej kraty, XIII w.

św. Kinga

Św. Kinga – obraz z ołtarza w kościele pw. św. Trójcy w Starym Sączu Omnia beneficia – rękopis czterogłosowej

pieśni z klasztoru Klarysek w Starym Sączu, ok. 1300 r.

Inicjały kaligraficzne z postaciami zakonnic oraz rysunek przedstawiający zakonnicę na marginesie karty, Antyfonarz Klarysek staro-sądeckich, po 1280 r.

Pamiątka po św. Kindze – trzonek pieczęci, XIII w.

Pamiątka po św. Kindze – intaglio (rodzaj gemmy) z XIII w.: ametyst ozdobiony wklęsłym reliefem przedstawiającym dwie witające się postacie (wprawione w pierścień z XIX w.)

Chorągiew przedstawiająca św. Kingę rozpo-ścierającą płaszcz opiekuńczy ponad siostra-mi Klaryskami, haft, koniec XVII w.

1

2

3 4

5

6

7

8