STEVEN NADLER Spinoza

STEVEN NADLER Amerikada Wisconsin niversitesi Felsefe Blmnde profesr.Ayn niversitedeki Yahudi Aratrmalar Merkezinin de bir yesi.

Spinoza. A Life 1999 Cambridge University Press

letiim Yaynlar 1333 Biyografi Dizisi 4ISBN-13: 978-975-05-0613-0 2008 letiim Yaynclk A. .1. BASKI 2008, stanbul2. BASKI 2013, stanbul

EDTR Levent CantekDZ KAPAK TASARIMI Utku LomluKAPAK Suat AysuUYGULAMA Hsn AbbasDZELT Ceren KnkDZN zgr YldzBASKI ve CLT Sena Ofset SERTFKA NO. 12064Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

letiim Yaynlar SERTFKA NO. 10721Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbulTel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

STEVEN NADLER

SpinozaBir Yaam

SpinozaA Life

EVRENLER

Anl Duman - Murat Baekim

i l e t i i m

Aileme

NDEKLER

Teflekkr ......................................................................................................................................9

nsz............................................................................................................................................11

Kullanfll Bir Felsefe: Spinozaclk / ULUS BAKER................................15

1. Yerleflim...........................................................................................................................272. Abraham ve Michael...........................................................................................613. Bento-Baruch ..........................................................................................................794. Talmud Torah.........................................................................................................1035. Amsterdaml Tccar.........................................................................................1296. Aforoz...........................................................................................................................1777. Benedictus ..............................................................................................................2278. Rijnsburgda Bir Filozof.............................................................................2639. Voorburgdaki Yahudi ..................................................................................293

10. Homo Politicus .....................................................................................................34911. Laheyde Dinginlik ve alkant..........................................................40712. zgr nsan En Az lm zerine Dflnr.......................451

METNDE GEEN YABANCI SZCK VE KAVRAMLARIN AIKLAMASI ..........494KAYNAKA..................................................................................................................................497DZN...........................................................................................................................................509ALBM..........................................................................................................................................513

TEfiEKKR

Bylesi bir proje byk yardmlar olmadan baarlamaz. Sonbirka ylda pek ok kez yardm istediim, ricada bulundu-um oldu ve bugn tek yapabileceim, iyilik, cmertlik, des-tek ve dostluklar iin farkl insanlara ve kurumlara teekkr-lerimi ifade etmek. Belki onlara bu kitabn bir kopyasn daveririm.

Her eyden nce, tm yazdklarm okuyup, ierik ve slup-la ilgili ok faydal yorumlar yaptklar iin Jonathan Israel,David Katz, Marc Kornblatt, Donald Rutherford, Red Watsonve zellikle Pierre-Franois Moreau, Wim Klever, Piet Steen-bakkers ile William Kleina sonsuz mteekkirim. Onlarnnerileri, dzelti ve eletirileri, kitabn baslr hale gelmesindebaat etken oldu.

Ayrca blmleri okuyan, beni doru kaynaklara ynlendi-ren, sorularma cevap veren, sahip olduklar malzemeleridn veren, yerel ya da uluslararas dzeyde ricalarm yerinegetiren ya da o ok ihtiya duyduum yreklendirmeyi sala-yan insanlara da teekkr ederim: Fokke Akkerman, AmyBernstein, Tom Browman, Ed Curley, Yosef Kaplan, Nancy Le-duc, Tim Osswald, Richard Popkin, Eric Schliesser ve TheoVerbeek. 17. yzyldaki Amsterdam Portekiz-Yahudi toplulu-

9

u ile ilgili anlamadm noktalar nazike aklad iin,zellikle Amsterdam niversitesinin Bibliotheca Rosenthali-ana mdr Adri Offenberge teekkr ederim. Son olarakHenriette Reerink, Amsterdamda kusursuz bir dost ve vazge-ilmez bir yardmc oldu. Kullanabileceim bir bisiklet sala-masnn yan sra, belediye arivlerindeki nemli belgeleri bu-lup kard, muhteem Hollanda semalar altnda Ouderker-keye giderken ynm bulmama yardmc oldu. Ayrca ehir-deki en iyi poffertjesin [pankek benzeri yerel tatl] nerede ol-duunu da biliyordu.

Bu alma, National Endowment for Humanitiesden sala-nan bir har ile Romne Fonundan alnan bir burs sayesinde veWisconsin-Madison niversitesi Lisansst Programnn birdizi yaz aratrma ba tarafndan desteklendi. Ayrca Wis-consin niversitesinden aldm bir yllk izinden de fayda-landm, bunun iin de ok mteekkirim.

Spinozann aforozunun ardndaki sebeplerle ilgili olan6.Blmdeki malzemenin bir ksm Londra, University Colle-geda; Chicago niversitesinde ve Wisconsin-Madison niver-sitesinin Bilim Tarihi Blmnde ve Logos Topluluundakiizleyicilere sunuldu. Konuma davetleri ve oralarda aldmyorumlar iin mteekkirim, zellikle de Martin Stonea.

Ve son olarak bu kitab ithaf ettiklerim var, sevgi ve destek-leri sayesinde yoluma devam etmemi salayanlar: eim Jane,ocuklarm Rose ve Benjamin, annem ve babam Nancy veArch, erkek kardeim David ve kz kardelerim Lauren ve Lin-den. Size kelimelerin tarif edebileceinden ok daha fazlasnborluyum.

10

NSZ

Baruch de Spinoza (1632-77) Amsterdamn Portekiz-Yahuditopluluundaki nemli bir tacirin oluydu. Ayrca okuldakiyetenekli renciler arasndayd. Ancak 23 ya civarnda bir-denbire mi yoksa tedricen mi bilmiyoruz olan bir ey, Ams-terdam Sefarad [spanyol Yahudileri] liderleri tarafndan o g-ne dek karlan en sert aforoz kararnn kmasna sebep ol-du. Sonu Spinozann bu topluluktan hatta tamamyla Yahu-daclktan ayrlmas oldu. Sonradan tm zamanlarn en me-hur ve nemli felsefecilerinden biri, kendi zamannn ise enradikal ve tartmal felsefecisi olacakt.

Gen bir adamn zeks hari kayda deer hibir zelliiolmayan, her bakmdan normal bir ortodoks hayat yaayansradan bir Yahudi ocuunun putkrc bir filozofa dn-mesinin (eer olan ey bu ise) sebebini maalesef sonsuza dekrenemeyeceiz. Elimizde sadece topluluun yneticilerincehazrlanm, yeminler ve lanetlemelerle dolu cherem [yasakla-ma, aforoz] belgesi var. Spinozann zellikle 1661den (uzunyazmalarnn balad tarih) nceki hayatna dair yle azayrnt var ki, onun kiisel ve entelektel geliimiyle insanhayatnda yeri olan kk meseleleri hakknda sadece spek-lasyon yapabiliyoruz. Ama konunun ba dndrcl, bu-

11

nun speklasyon iin ne kadar zengin bir alan olduunu gs-teriyor.

Metafiziki, ahlk filozof, siyasi ve dini dnr, ncil tef-sircisi, toplumsal eletirmen, mercek tcs, baarsz tc-car, Hollandal entelektel, dinsiz Yahudi. Spinozann yaam-n bu kadar ilgin klan, ait olduu ve kimi zaman birbiriyleatan balamlardr: yeni bamsz olmu Hollanda Cumhuri-yetine snarak yeni frsatlar bulmu, ou eski marranos[din deitirmi Yahudi] Portekizli ve spanyol mlteci toplu-luu; o gen ulusun 17. yzyln ortasnda altn an yaayanalkantl siyaseti, byleyici kltr ve bir dier nemli un-sur olarak da bizzat felsefe tarihi.

nanlarn terk etmi olsa bile, bir Yahudi olarak Spinoza,doduu ve bildiimiz kadaryla da hi ayrlmad Kalvincitopraklarda hep bir yabanc olarak yaad. Ama Talmud Torahcemaatinden aforoz edilmesi ve doduu kentten de gnllolarak srgne gitmesinden sonra Spinoza kendini bir Yahudiolarak tanmlamyordu. Kendisini Hollanda Cumhuriyetininsradan bir vatanda ve belki bir de uluslar tesi edebiyatcumhuriyetinin bir vatanda olarak grmeyi yeliyordu. Sa-dece sinagog okulunda retilen Yahudi geleneklerini deil,yurdunun ilk yzylnda bar ve huzuru bozan felsefi, teolojikve siyasi tartmalar da kulland. Miras da faydaland kay-naklar kadar zengindi. Spinozann dneminde, HollandaCumhuriyeti pek ok bakmdan kimliini aryordu. Spino-zann Hollandal adalar ona ne kadar saldrsa da, Hollandaentelektel kltrnn gelimesine yapt katknn nemi in-kr edilemez. Belki de bu modern Yahudacln geliimineyapt katk kadar byktr.

Bu kitap, ngilizce yaymlanacak ilk tam ve eksiksiz Spinozabiyografisi. Uzun bir sreden beri de herhangi bir dilde yaym-lanacak olan ilk Spinoza biyografisi ayrca. Tabii ki Spino-zann yaamnn u veya bu yanna dair ksa almalar olmuve Spinoza felsefesiyle ilgili hemen her kitabn banda ksa birbiyografik zet geilmitir. Ama Spinozann tam yaam hi-kyesini oluturmaya dair en son nemli aba, bu yzyln ba-

12

nda yazlm Jacob Freudenthaln Spinoza: Sein Leben undSein Lehre almasdr. Ancak Freudenthaln deerli eserinibasmasndan bu yana Amsterdamn Portekiz Yahudilerinintarihi ve Spinozann kendisi hakknda pek ok aratrma ya-plmtr. A.M. Vaz Dias, W.G. Van der Tak, I.S. Revah, WimKlever, Yosef Kaplan, Herman Prins Salomon, Jonathan Israel,Richard Popkin ve pek ok dier aratrmacnn ok nemlialmalar sonucu Spinozann hayatnn son 60 yl ve yaad- dneme dair, zellikle de Amsterdam Yahudi topluluunailikin nemli materyaller gn na kmtr. yle ki eskibiyografiler bugn temelden geersizdir. te yandan unu danot dmeliyim ki, bu insanlarn almalar olmadan bu kitapasla yazlamazd. Onlarn almalarn iyi bir ekilde deer-lendirebildiimi mit ederim.

Akademik okuru uyaralm: niyetim, Spinoza dncesinietkilemi olabilecek tm dnr ve gelenekleri bulup kar-mak deil. Bu sonsuz ve hi kimsenin kendi mr iinde ta-mamlayamayaca bir i olurdu. Baka bir deyile bu, ente-lektel bir biyografi deil. Belli noktalarda Spinozann ente-lektel geliimine daha yakndan bakmak benim iin nemlihatta gerekli idi. Ama onun felsefi kaynaklarna dair okzengin bir aratrma yaptm iddia etmiyorum. Ayrca Spino-zann felsefesinin bir incelemesi de deil. Spinozann metafi-zii ve doktrini ile ilgili ok sayda kitap var, uzmanlar iin ya-zlm literatrn artan bibliyografyasna yenisini eklemek gi-bi bir niyetim yok. Ben daha ziyade, genel okuyucuya, Spino-zann fikirlerinin bir zetini sunmak istedim. Eer kimilerineSpinozay ar basitletirmi, arptm gibi grndysem, afdiliyorum. Spinozacln ince ayrntlar hakknda herhangibir akademik kavgaya girmek istemem. Bunu baka bir zama-na ve yere brakalm. Benim ilgilendiim ve okuyucumun il-gileneceini umduum bu nemli dnrn hayat ve yaa-d dnemdir.

Bu biyografinin merkezinde yer alan soru, Spinozann ha-yatnn eitli ynlerinin etnik ve sosyal gemiinin, Amster-dam Portekiz Yahudi topluluu ile Hollanda gibi iki farkl kl-

13

tr aras srgndeki yerinin, entelektel geliimiyle siyasi ili-kilerinin bir araya gelerek nasl olup da tarihin en radikal d-nrlerinden birini ortaya karddr. Ama beni de ilgilendi-ren bir baka soru daha var: Hollanda Altn anda bir filozofve bir Yahudi olmak ne anlama geliyordu?

KTABA DAR OKURA NOT: Kitabn orijinalinde Trkiyeliokura yabanc gelecek bata branice olmak zere pek okdilden terim, kavram ve deyi yer almaktadr. Okumay ve an-lalmay kolaylatrmak adna metinde keli parantez iindeorijinalinde olmayan aklama notlar kullanlmtr. Bu ya-banc szckleri ve ilgili aklama notlarn kitabn sonundaalfabetik bir sralama ierisinde ayrca bulabilirsiniz ed.n.

14

KULLANIfiLI BR FELSEFE: SPNOZACILIKULUS BAKER

Bir hayat

Spinoza, ada yorumcularndan Antonio Negrinin yazdgibi ann bir anomalisidir. stelik 17. yzyl Hollandasgibi bir baka anomalinin iinde yaamaktadr: din savalarylave despotik-merkantilist rejimlerin iktidarlar altnda sarslanAvrupann en zgr, dolaysyla en hogrl diyar... Spi-noza, nc kez de anomalidir: o dnemin Amsterdamnda,birka kuaklk bir gemie sahip, muhtemelen ya spanyol yada Portekiz gmeni bir Yahudi ailesine domutur. ok deil23 yanda, dinsel ve ticari eitim ald sinagog mektebinden,dahas cemaatten ve hayattan ihra edilir. Bandan geen biraforozdur ve korkuntur, nk hi bir Yahudi genci, doalbir tccar olarak, onunla herhangi bir ticari ilikiye giremeye-cek, sokakta ona drt metreden fazla yaklamayacak, yazdhibir eyi okumaya kalkmayacaktr. Artk yalnzdr, Avru-pann en zgr ve hogrl lkesi Hollandann sunduuburjuva anslarn tadabilen gruplardan Kolejlilere (Collegian-tes) yaklar nce; ardndan da Descartes felsefesinden etkile-nen baz entelektel evrelere... Amsterdam, zellikle bir Ya-hudi fanatik tarafndan urad hanerli saldrnn ardndan

15

terk etmitir; sylendii kadaryla, hogrszln ne menebir ey olduunu hep hatrda tutabilmek iin, hanerle yrtl-m mantosunu da yannda tayarak. Tek geim kayna -rencilik yllarnda eitimini ald mercek yontuculuudur.Seyyardr ve pansiyon benzeri yerlerde yaamaktadr. Bir d-nem kendisini korumas altna alan Van den Eden adl bir Pro-testan esnaf ve dnrn kz Margeritaya tutulmu olduusyleniyor. Bu konular olduka karktr ama Spinoza yine ki-iliine uygun bir anekdot vermektedir bize: Evlenmek zerekzn babas ondan Hristiyanl semesini talep etmi, o isereddetmitir... Olayn gerek olmas pek muhtemel deildir,ama Spinozann z yaamyksnn temel bir zelliini da-vurmaktadr: Bamszlk ve zihinsel zerklik... Asosyal biri as-la olmad iin, yava yava, kendi dncelerini yayabildiibir dostlar ortam oluur evresinde: her meslekten, tiynetten,dinden ve dilden insanlar; hekimler, esnaflar, zanaatkrlar, d-nrler, matematikiler, tccarlar... Dnceleri yava yavagelimeye ve yetkinlemeye balamtr: Descartes felsefesinitartt Ksa Denemesi ile lkeleri... Ardndan, Etikasn yaz-mak zere yarm brakaca De Emendatione Intellectus (ZihninTamirat stne) adl kitab... Bu kitaplar kamuya ak kln-mazlar: bilindii gibi, sahte adla yaynlanm Tractatus Theolo-gicus Politicusundan baka hibir kitab salnda yaynlan-mad. almalar, yine de dostlarnn maldr. Yava yavan kazanmaya balar. Dnceleri Avrupa lekli yaylmaktave lanetlenmektedir. O sralar Prusya Elektrnn niversite-sinde, zel hoca olarak ve iyi bir para karlnda ders vermekzere bir davet alr: Bir Spinoza anekdotu daha: elektrn da-nman Fabritius, deerli Bay Spinozann kamusal olarakkurulmu dzene ve resmi kamusal dine aykr den retile-re rabet etmeyeceinden emindir. Spinoza ise nazik ceva-bnda teklifi reddederken anlalan bundan hi de emin de-ildir: Majestelerinin kamusal olarak kurulu retilerininsnrlarnn nereye kadar dnmesine izin vereceinden,kamusal olarak ders vermesinin kendisini adad dnmeve felsefe abasndan ne lde feragat etmesini gerektirece-

16

inden asla emin deildir. kincisi, anlalan Elektr hazret-leri Spinozann dncelerinin gelecekte ne olacan dahaimdiden bilmektedirler. Bu yzden kalkp gelmesine gerekyoktur. Son olarak, grlerini ve retilerini yayma anskendine tannd iin verdii dersler karlnda para almashi de yakk almaz. rencilerinden para almamas gerekirbir retmenin, aksine onlara para vermelidir... Ve Spinozanncebi her zaman delik olmutur...

Yalnzca dostlaryla paylat yalnzln srdrr... Ana ki-tab Etikasn bitirir... Bir ara casuslukla sulanr. Leibniz tara-fndan ziyaret edilir ve ona Etikasnn bir nshasn verir. le-ride Leibniz, Spinozay ziyareti konusunda sorgulandndaonun neler yaptn denetlemek amacyla byle bir ziyaretyaptn syleyecektir. Koruyucular De Witt kardeler, isyan-c bir gruh tarafndan sokakta paraland zaman ilk ve sonkez soukkanlln kaybederek sokaklara frlayp barpkfretmeye balar. Evine dnmeye, pansiyon sahibi tarafndanzorlukla ikna edilir...

1774 ylnda aniden veremden ya da muhtemel bir akcierhastalndan (cam yontma zanaatnn bir miras) ldndegeriye belirsiz miktarda yaynlanmam yaz, kitap ve mektupbrakmtr. Dostlar bunlarn bir ksmn azar azar yaynlaya-rak onun kt nne katkda bulunurlar: Leibniz, Spinoza-cl yok etmek iin elinden geleni yaparken, Locke, Humegibi dnrler de dhil olmak zere hemen herkes onu lanet-lemekte az birlii iindedirler. Bayle, Felsefe SzlndekiSpinoza makalesinde son ve kesin darbeyi vurur: Spinoza, birasr boyunca artk zerinde dnlmemesi, hatrlanma-mas gereken bir dnrdr.

18. yzyln sonlarnda Alman Romantikleri Spinozay yeni-den kefederler: Lessing, zellikle de Goethe... Spinoza evren-sel bir uyumun dnyasdr artk: Sturm und Drangn* cehenne-

17

(*) Frtna ve gerilim anlamna gelen edebi bir akm ve dnemin haleti ruhiyesinitanmlayan ifade. ounlukla Goethenin Gen Wertherin Aclar adl [MEBYayn, 1951, ev. Mediha ve erif nay] kitabyla zdeletirilerek hatrlanr ed.n.

mi gidiatndan ve tinsel arlklarndan bunalan Romantikleri-miz, belli bir yanl anlama dozuyla, hayranlk duyduklar Spi-nozay yceltirler. Akl ile duygular dnyas arasndaki uzla-mann doruk noktas, hi deilse anahtar olarak Spinozaclk...

Alman Romantiklerinin ada Hegel ise, onlardan farklolarak, iyice ikiyzldr. Spinozay kabul etmi grnr veher frsatta ver: Spinozac olmadan filozof olunamaz... Spi-noza erdemin simgesi deil, ta kendisidir... Buna karn, Jenadneminden balayarak Spinozay ciddi bir takibat altnda tu-tar. Ne yapp edip bu tuhaf lde etkili ve sistemli dnceyialtetmek, artk onunla ii bitirmek zorundadr. Mantk Bili-minin l balkl blmnde btn kprleri attna ni-hayet kanaat getirir: Bu adamn olumluluu o kadar l-szdr ki, hi bir eyin yadsnmasna olanak bile tanma-maktadr. Bu adam her yeri o kadar Tanryla doldurmaktadrki, insann zgrl gibisinden bir dnceyi ta batan ya-saklamaktadr. Nihayet, Spinozac olmadan filozof filan oluna-maz ama Spinozayla kalrsak modern olamayz...

Spinoza gnmz dnce dnyasnn iine bir kez dahadomaktadr: nce, Merleau-Pontynin deyimiyle ufak aklc-lk gelenei hatrlar onu.1 Sonra Nietzsche, dncelerininbtn nemli noktalarnda aslnda bunca yldr Spinozac ol-mu olduunu itiraf eder. Ardndan, Althusser (ve ardl Mac-herey) Marx iin (daha dorusu Marksizmi Hegelci diyalek-tikten arndrmak iin) nl dolamasn Spinoza gzerg-hndan geirir. Toni Negri gibi bir talyan Marksisti Spino-zay yalnzca bir dolama arac olarak deil, vahetin birars, devrimci iddetin doruu olarak onaylar. Son olarakDeleuze, Spinozann tm filozoflarn hkmdar olduunuyazar: hayat ve eseri, felsefeler arasnda bir felsefe deil, felse-fe ad verilen eyin ta kendisidir...

18

1 Merleau-Ponty Spinozann muhteem masumiyetinin hakkn verenler arasn-da ilktir: Spinoza, Descartes ve Leibniz, byk aklcln adamlardrlarolumlu bir sonsuzluu seyrederler ve ocuklar kadar byk bir mutlulukla,yeni yeni ortaya kmaya balayan bilimler ile metafizik tinin arasn, hibirisini rselemeden bulmay baarrlar (bkz. M. Merleau-Ponty, Introducti-on, Les Philosophes celebres.)

Felsefe ve anekdot

Hayatn anlatrken Spinozann anekdotlarndan bahsedipdurduk. Bir filozof iin yaamyks pek bir ey vermeye-cektir. Bir yazar ya da sanaty kavramak iin gerekli boyut-lardan biri olabilen yaamyks, genel olarak filozoflar hak-knda pek bir ey anlatmaz bize. Filozoflar iin, bize braktk-lar anekdotlar nemlidir. Szgelimi Platon, Syracusa tirantarafndan defedilir; Herakleitos daa ekilerek tapnakta o-cuklarla oyuna dalar; Empedokles kendini Etna yanardanaatar... imdi bir Spinoza anekdotu daha... Spinozann zeldostlar evresinden, biyografisinin yazar dnr Tschirnha-us anlatyor: Spinozay bir gn rmcek alarna sinekleratp, nasl hayatlar iin lmne mcadele ettiklerini seyre-derek ocuk gibi kahkahalarla glerken yakaladm... Bu anek-dot, Spinoza adl, 17. yzyln dnek Yahudi, lanetli filo-zofunun portresinin ana izgilerini gzlerimiz nnde kur-maktadr: Hayat, her eyin varln srdrmek iin belirsizceve sonsuzca harcanan bir abann (conatus adn verir bu a-baya) sregidiidir... Yani sonsuzca bir ak... Tschirnhausunbahsettii ocukluu bu dnrn inanlmaz gteki d-ncesinin temel unsuru haline getiren ite bu zellii, yanidoada mutlak bir masumiyeti varsaymasyd. Bize belki birzalimlik belirtisi olarak grnebilecek bu anekdot, Etikayazarnn asrlar ncesinden bize gnderdii bir mesajdr as-lnda: Yaam hi bir surette iyilik ve ktlk terimleriylesorgulanamaz. Hayat srer... Yaamn z, amaszca ve belir-sizce sregitmesidir.

Ayn anekdot, Etikaya ikinci bir anahtar sunar: Hayat, ka-nlmaz bir mcadele, bir kavga, zorunlu ve cebri bir aktr. Buak zerinde Tanrlar bile birbirlerini yemektedirler (Alman-larn Tanrs Osmanllarn Tanrsn yiyecektir)... Ve biz, sa-pna kadar doann iindeki varlklar olarak, bu cehennemiaka mahkm grnyoruz... Din savalarndan yrtabilirsek,belki de iktidarn yeniden kuracak bir despotun egemenliialtna deceiz.

19

Durum, Spinozann felsefi kavramlarnn ileyii asn-dan da pek i ac grnmemektedir imdilik: Biz fikirlerimi-ze bile sahip deiliz... Aksine fikirlerimiz hep bamza geleneylerdir. Bu durumu Spinoza Etiinin ikinci kitabnn hemenbalarnda teyit eder: Fikirler bir taraftan nesnel bir gerekli-e sahiptirler, yani bir eyleri temsil ederler... Ama te yan-dan, her zaman herhangi bir fikre dair bir fikir de olutura-bilecek yaratklar olduumuz iin, fikirler birer eydirler vegelip bize arpp geerler... nsanlk halinin nemli bir ksm-n, fikirlerin birbirini kovalayp durmas, birbirlerini destekle-yip reddetmesi oluturmaktadr.

Spinoza hi bir zaman u soruyu sormakszn herhangi birdnce retmemitir: Peki bunlarla ne yapacaz? Felsefesiderinden derine pratiktir, btn rnekler gnlk hayata dair-dir; hayattr... Ama hayatta size daha da kt gibi gelecek birhakikat daha vardr. Fikirler bizde olurlar ve birbirlerini ko-valayp dururlar, elden hep kaarlar... Ama herbiri bir eyde olduu iin, onlarn yetkinliinden, Spinozann deyiiy-le varolu gcnden de bahsetmeliyiz. Bu mesele Spinozafelsefesinin anahtardr: bunu anlarsanz her eyi anlamsnzdemektir: Sonlu bir varla dair bir fikir olarak rmcekfikri, sonsuz bir varln fikri olarak Tanr fikrinden son-suzca daha az yetkindir, varolma ve etkileme kudreti sonsuz-ca daha azdr... Byle bir eyi (yani fikirlerin birbirlerindenfarkl kuvvetlere sahip olduklarn) anlarsanz Spinozacsnzdemektir.

O zaman artk Spinozann duygulanlar retisine gee-bilirsiniz. Burada Spinoza bize bir ey hatrlatacaktr: Bizdeyalnzca fikirler birbirlerini kovalamakla kalmazlar; ayn za-manda bu fikirlerin her birine tekabl eden, onlar tarafndanbelirlenen ruh halleri de uyanr. Sokakta yrrken hi sev-mediim Ahmet ile karlatm. Bende elbette onu temsil edenbir Ahmet fikri olutu. Ama yalnzca bununla kalmyor hibir ey. Kt bir duygu ya da izlenim, Ahmet ile karlamakbeni mutsuzlatrd, zd... Sonra pek sevdiim birisiyle,Mehmet ile karlayorum... Seviniyorum... Demek ki, fikirler

20

yalnzca farkl kuvvetlere sahip olmakla kalmyorlar, ayn za-manda, Spinozann deyiiyle belirledikleri duygulanlarda srekli bir deiim hali yaratyor.... Bir hale daha mahkmgrnyoruz: Sevin-znt-sevin-znt... ite hayat bu-dur: Sevin ile znt duygulanlarnn, fikirler tarafndanbelirlenmi olarak, devaml birbirlerini takip edii.... Bu evren-sel insanlk durumunu Spinoza fluctuatio animi, ruhun dal-galanlar terimiyle ifade ediyor...

Bir fikir (idea) nedir? Bir duygulan (affectus) nedir?Evet, bir fikir iki belirlenime sahiptir: Bir taraftan bir eyitemsil etmektedir, te taraftan kendisi de bir eydir... Birduygulan ise, nce bir eydir, sonra da, ikinci zellii, fik-rin aksine o, hibir eyi temsil etmeyen bir dnme tarz-dr. Yani u: Biz bir eyleri kendimize temsil etmekle yetin-meyen varlklarz. Ayn zamanda o eylerden etkileniyoruz:onlara kzyoruz, umutlarmz balyoruz, fkeleniyoruz, on-lar seviyoruz, onlardan nefret ediyoruz, korkuyoruz, kurtar-clarmz olarak onlara sarlyoruz... nsanlk halinin bir gr-nm daha...

Unutmayalm: Her duygulan bir fikre sahip olmay varsay-maktadr. Baka bir deyile Spinoza bize, sevmek iin sevile-cek bir eyin fikrinin, ister bir imge olarak, isterse kavram ola-rak bizde bulunmas gerektiini anlamak istemektedir. eftaliseverim. Azmn suyu akar. Ama eftali fikrinin bende n-ceden bulunmas gerekir... Sokakta eski sevgilimle karla-mak beni zer. Ama nce onunla bir sevgili hayat yaam ol-mam ve bu hayatn bir dramla sona ermi olmas gerekir: z-gnm...

Spinoza o kadar gnlk hayat iindedir ki, onu okuyupanlayamadm demek insann dnme gcnn ne kadar r-selendiini da vuracak kadar byk bir felakettir. Bir Hegelianlayamamanz sizin iin art bir puan olabilir. Hi deilseolumsuzun yceltildii, nefret edilesi ve Nietzschenin deyi-miyle adam tarihin tekne kaznts haline getiren bir duygu-dan kendinizi bilmeden de olsa kurtarm olursunuz. OysaSpinoza felsefesinin ileyi tarz, onun mutlaka kavranr olma-

21

snda yatar. Byle bir felsefenin kavranamamas demek, d-nememek anlamna gelir. Bunun nedeni, Spinozann dn-meyi ok geni bir anlamyla ele almasdr: Varoluun sfatla-rndan biri olarak dnce... Bu ne demektir? Aka sylemekgerekirse, Spinozada dnce ya da genel olarak fikir denileney, varolan eylerin bir zelliidir, onlar kavrayan varln ya-ni Descartesin Cogitosunun bir ayrcal deildir. Her cismin,u kibrit kutusunun bile bir fikri vardr. O, yalnzca insandanfarkl olarak bu fikri bilin alanna tamaz. Baka bir deyile,kendi hakknda bilin sahibi deildir. Oysa insan, belki de neyazk ki diyeceiz, kendi hakknda bir fikir sahibidir.

Bu noktaya kadar Spinozay herkes gibi dnr halde bu-luruz: insan bilinli, akl sahibi bir varlk olarak, kibritlere yada hayvanlara gre stndr. Ancak ok gemeden, Spino-zann bak asndan, insann tam da bilin sahibi olduuiin belki de en dkn, en anssz varlklar arasnda yer ala-bileceini de anlarz. nk insan mutsuz olabilmesinin ko-ullarn alabildiine abartm bir varlk trdr. Ayrcalklolduunu dndmz yaam alanlar (farkndalk, algla-ma stnl ve asl nemlisi dnen bir varlk olmas)hi de yle, a priori mutluluk anslar sunuyor deildir ona.nk gerekten de, Spinozann tasvir ettii korkun birdngnn gbeinde yaamaktadr: Fikirleri vardr ve bu fi-kirler zorunlu olarak baz duygu hallerini belirlerler. Bu duy-gu halleri ise, asla kurtulamayacak gibi grndmz bir ka-derin, sevin-keder-sevin-keder ardklnn anlk davu-rumlarndan baka bir ey deildir.

Spinoza felsefesinin muazzam zarafeti ie tam da bu nokta-da belirir. Evet, dkn ruhlarz biz. En kolayc bir umudunpeine debildiimiz gibi, en sapkn, en tahakkmc tiranlktarzlarnn bile bizi rahat ettireceine inanabilir, boyun eeriz.Boyun emek zere muazzam karmakla sahip makinelerve sistemler yaratmzdr: Din bunlarn en yaln, dolaysylaen namuslusudur. te Spinozann insan kann donduracaksorusu: Tanr ne ie yarar?

22

Tanr m?

Olaan dindar zihniyet kadar Tanrbilimsel dnce de Tan-ry bir kullanm deerine sahip kld lde SpinozannTanr fikrini pratik felsefenin temel dayana haline getirme-si sulanabilir bir giriim deildir. Spinoza, tpk bir Rnesansressamnn yapt gibi, hep ilahiyattan, tanrsallktan ve din-sel-metafizik temalardan bahsedip durur. Ama ne kadar bahse-derse, o kadar fazla tanrtanmazlkla sulanm olmas bizeonun felsefesinin anahtarlarndan birini kazandracaktr. NaslRnesans resmi, insanlarn yoksul dnyasnn sunabileceitemalarla asla gerekletiremeyecei bir zgr formlar, tema-lar, renkler ve perspektifler oulluu dnyasn serbest kla-bilmek amacyla ilahi temalar yeniden ve yeniden kurgulaypdurduysa, Spinoza da, pratik felsefenin tek amac olan en s-tn kvanc serbest klabilmek iin Tanry kullanacaktr.Ama asla uhrevi dinlerin insan-grnts tayan Tanrs,ya da mistisizmin vahdet tanrs olarak deil, btn oklukla-rn toplam ve birlii olarak sonsuz ve ebedi tanrs olarak. Ar-tk Tanr ne dinsel ya da ahlk sorumluluun hesap sorucumercii olarak Tanrdr, ne de genel olarak filozoflarn, zelolarak da Descartes gibi dnrlerin felsefi tanrsdr. Spi-nozada Tanrnn pratik kullanm yledir: Yaradan olarakdnyann dnda olmayan, ezeli-ebedi bir sonsuzluun, yanisonsuzca sfatlanm tzn ifadesi olarak Tanr. Varsaylan birvarlk deildir Tanr; uygulamaya konulan bir varlktr: sonsu-zun varlk tarz...

Tanrnn kullanmnn birinci anahtar, Etikann ikinci kita-bnda Spinoza fikirlerin birbirini takip edii zerinde konu-maya baladnda elde edilir: Simmelin modern kentli dn-yasnda olduu gibi, bizde fikirler hep birbirlerini takip eder-ler, birbirlerini kovalarlar, yok ederler ya da aksine glendiripdesteklerler. Bu, gnlk, olaan, herkesin bildii bir insanlkhalidir. Biz srekli olarak fikirlerin bombardman altndayz.Sokakta yrrken, Ahmet ile karlatmzda ite bir Ahmetfikri ve ardndan gelen bir dizi arm... Biraz ilerde Meh-

23

met ile karlatmda, ite bir Mehmet fikri ve onun ar-mlar... Sabahleyin, alacakaranl geride brakarak ykselengne ve onun fikri, leyin daha yakc bir gnein fikrive onun akamleyin ekip gidii... Spinozada bir fikir nediryleyse? Herhangi bir eyi temsil eden bir dnme tarzdr.Ve bir eyi temsil ettii lde bir fikrin nesnel gerekliivardr. Bu kadar gndelik hayata ait bir halden Spinoza, younbir kuramsal sramayla (formaliter) bambaka bir dnyaya,bol bol Tanrdan, sonsuzluktan, ebediyetten bahsedecei oar, felsefi dnyaya nasl geer? ok basit: Bir fikrin nesnelgereklii onun bir eyi temsil etmesi bakmndandr. Amaben her zaman bir fikrin de fikrini, bir fikri de temsil eden birfikri oluturabilirim. ...yleyse bir fikir de kendinde bireydir... Tpk bir cisim gibi... Spinoza, bir ey olarak fik-rin gerekliine fikrin biimsel gereklii demektedir. Vefikrin biimsel gerekliinden bahsetmeye baladmz an-dan itibaren iin btn grnm deiir: Spinoza, her eygibi, fikirlerin de yetkinliinden ya da varolma kudretin-den sz etmeye balar: sonlu bir varln fikri olarak rmcekfikrinin biimsel gereklii elbette sonsuz ve ezeli-ebedi birvarla dair oluturulmu Tanr fikrinden sonsuz derecede da-ha az bir varolma kudreti, yetkinlii ve gc vardr. Fikirler zi-hinde (mens) belli bir kuvvet uygulamaktan asla geri kalmaz-lar.

Spinoza, sonra yine gndelik yaama dner: Bizde yalnzcahem kendileri farkl kuvvetler uygulayan eyler olan, hemde eyleri temsil eden fikirler yoktur.

Tutkularla gerekletirilebilecek her ey akl yoluyla da ger-ekletirilebilir. Spinoza, Hollandann bu dnek Yahudi d-nr, felsefe dnyasna Alman Romantiklerince (Lessing,Goethe vs.) yeniden davet edildii zaman bu forml de esasdeerine kavuuyordu: Sturm und Drangn arlklarndan ar-tk bkm olan Goethe ile Lessing, ancak onun felsefesindeakl ile tutkular ve duygular dnyas arasnda bir dola-ym ans bulunabildiini farkettiler. Protestanl Bat felsefesi-ne yeniden kodlamay baaran Kant ve zellikle Hegel yetiip

24

bu ok zgn Spinoza etkisinin hakkndan gelinceye kadar,Spinozann forml yer yer bir iir ilham bile oluturabilmi-ti. Bugn, klasik felsefe terimlerinin ve metafiziin ar eletiri-lere tabi tutulduu ortamda Spinozay ikinci bir kez daha da-vet edebiliyorsak, sz konusu formle verilen Romantik anla-mn tesine tamamz gerekiyor: Spinoza felsefesi tutkularnyerine akl vazeden bir felsefe deildir. nsanlarn akln buy-ruuna gre davranacaklar umudunu Etikada formle ederetmez ardnda brakr. Yine de bizi olabilirliklerin, gizil g-lerin alanna mahkm etmeden yapar bunu. Ne eksik ne defazla, Spinoza felsefesi tam tamna pratik nitelikli bir felsefe-dir: Bu yzden, bir dizi formln, tanmn, kantlamann venermenin sralanp durduu more geometrico, yani ge-ometrik dzene uygun olarak gsterilmi sunu yntemidir...

[lk kez krotonomedya internet sayfasnda yaynlanmtr.]

25

1Yerleflim

30 Mart 1492de, spanya, sonular itibaryla kendine zarardokunacak lgnca bir karar ald: Yahudilerini kovdu. Yahudi-ler, yzyllar boyunca ber Yarmadasnda zengin ve refahiinde bir hayat srdrdler. nce Mslman sonra Katolikev sahiplerine nemli ekonomik kazanlar saladlar. phe-siz, srailin ocuklar iin, Sefarad [branicede spanya] de-dikleri bu topraklar cennet deildi. Taciz, iftira ve kimi du-rumlarda fiziksel saldrlara maruz kaldlar. Ve Katolik Kilisesi,Yahudilerin conversolar bir zamanlar Yahudi olup da Hristi-yanla gemi kimseleri dinlerine geri dnmeleri iin tevikettii iddiasna her zaman tepki gsterdi. Ayrca, Yahudilerinsiyasi ve yasal haklar her dnem keskinlikle kstlanmt.Geri, spanyol Yahudileri iltimasla karlamad deiller. On-lar koruyup kollayan kimi hkmdarlar insani duygularla ha-reket etseler de, ounluu siyasi ve maddi karlarn d-nyordu. rnein, Aragon Kral iktisadi olarak etkin bir Yahu-di topluluunun pratik faydalarn anlamt. Onlar nitelikli ti-caret adamlaryd ve uzak lkelere yaylm geni bir ticaretan kontrol ediyorlard. 14. yzyln sonuna kadar, Yahudilerkendi topluluklar iinde bar ve gvenlik iinde yayordu.Kimileri krallk mahkemelerinde dahi mevki sahibi olmutu.

Her ey 1391de deiti. Ortaa spanyasndaki en byk

27

krallk olan Kastilden balayarak, saldrgan ve genellikle de-magoji dolu vaazlarla kkrtlan kalabalklar, sinagoglar yak-maya ya da kiliseye dntrmeye baladlar. Yahudiler yadorudan ldrldler, ya Hristiyanla gemeye zorlandlarya da Mslmanlara kle olarak satldlar. Yahudi kart sald-rlar ksa srede Katalonya ve Valensiyaya srad. spanyolidareciler bylesine rabet gren ve yaygnlaan tepkileri aciz-ce seyretmek dnda bir ey yapamadlar. Nihayet, dzenebenzer bir ey saland ve snrl sayda Yahudi topluluu ks-men de olsa yeniden kuruldu. Topluca vaftiz edilerek Yahudi-lii brakmaya zorlananlar ise yeni dinlerinde tutuldular. Ya-hudilie aka geri dnmeye almak ya da gizlice Yahudiadetlerini srdrmek sapknlk olarak deerlendiriliyordu.

15. yzyln ilk dnemlerinde, Hristiyanlk inancnn hakl-ln kabule zorlayan, daha planl bir Yahudi kart faaliyeticanland. 1414te geni katlml byk bir din deitirme ya-and. Birisi din deitirdikten sonra Hristiyan Kilisesi yetkili-lerinin etki alanna giriyordu. Conversolar yelerinin her daimruhani durumlaryla ilgilenirken (bu yelerin ne artlar altn-da katldna baklmakszn) kilisenin yakn tetkiki altnday-dlar. rgtl bir Yahudi direnii olmamas, iddeti fazlasylatevik etti, cemaat pei sra gelen saldrlarla yeniden paralan-d. Bu kez, krallar ekonomilerini korumaya alarak, durumamdahale etmeyi ve zulm durdurmay umutsuzca denediler.Fakat i iten gemi, ziyadesiyle zarar verilmiti. Yzyln or-tasna gelindiinde spanyol Yahudi nfusunun byk bir ks-m yok edilmi, kalanlarsa yldrlmt. Yahudi topluluununcokulu hayat ve kltr retkenlikten bahsetmiyoruz bilebylelikle bitti, Altn Dnem sona erdi.

Yahudiler conversolar, anusim (zorlanm olanlar) ya dameshummaddim (dntrlm olanlar) diye ardlar. H-ristiyanlar ise gizli Yahudi olduklarndan phe ettikleri insan-lar iin daha aalayc, marranos* veya domuz, terimini

28

(*) Marrano: Din deitiren - deitirmek zorunda kalan Yahudilere verilen genelad, kmseyici ifade. spanyolcada gndelik dilde domuz anlamna da gel-mektedir.

kullanyorlard. Saysz converso gerek ve samimi Hristiyan-lar oldu. Dier yandan, bir ksm Yahudiliini gizlice uygula-maya devam ediyordu.1 Yahudi sempatizan bu Yeni Hristi-yanlar inanlarn saklamakta giderek ustalatlar ve onlargzetleyenler (ya da casuslar) iin din deitirmenin ardndakigerei anlamak giderek zorlat. Dolaysyla, Eski Hristiyan-lar her zaman, dnenlerin inancndaki samimiyetsizliktenkukulandlar. Conversolar halk tarafndan devaml taciz edili-yordu ve ok gemeden kendilerini Engizisyon tarafndan ac-maszca sorgulanrken bulacaklard.

Yahudilerin ve conversolarn durumu, Kastilli Isabella veAragonlu Ferdinandn 1469da evlenmeleri ve iki kralln1479da birlemesinden sonra da ktye gitmeye devam etti.Soylu ift, spanyada din birlik ve ortodoksi uran tutkuylasrdryorlard ve bu yzden converso nfusundan gzleriniayrmadlar. Conversolar, onlar Yahudilie geri dnmeye ik-na etmeyi deneyebilecek Yahudilerin tehlikeli etkilerinden ko-ruma umuduyla, Yahudi ve Hristiyan topluluklarn ayrmapolitikasn benimsediler. 1478de Papa Sixtus IV, Ferdinandve Isabellaya Kastildeki Engizisyoncular seme hakk verdi.Bunu izleyen 12 ylda spanyol Engizisyonu kesinlikle sert vekar konulmaz yollarla 13.000den fazla Yahudi sempatizanconverso kefettiini iddia etti. (Doal olarak, Engizisyon Ya-hudileri rahat brakmt, endieleri sadece sapknlar kaps-yordu, kfirleri deil.)

1492de, Granadadaki Mslman hkimiyeti bertaraf edil-dikten sonra, spanyol topraklarnn Hristiyanlarca yenidenfethedilmesi tamamland. Mslman probleminin kontrolaltna alnmasnn ardndan krallar ve kilisedeki mttefikle-ri, btn dikkatlerini Yahudilere ynelttiler. Onlar iin bu,milli ve din birlik projesindeki son aamayd. 31 Mart1492de Ferdinand ve sabella, Hristiyanlk inancn arn-drmak ve Yahudilerin conversolar etkilemelerini nlemek

29

1 B. Netanyahu, The Origins of the Inquisition in Fifteenth Century Spain adl kita-bnda, neredeyse btn conversolarn Hristiyan olduunu ve Yahudi sempati-zanlarnn (Judaizers) seyrek olduunu iddia eder.

iin Kastil ve Aragonun topraklarndan kovulma kararnimzaladlar.

Krallmzda Yahudilie gemi, dolaysyla kutsal Katolikinancmza ihanet etmi eytani gnahkr Hristiyanlar oldu-una dair bilgilendirildik. Bu talihsiz gelime Yahudiler ve H-ristiyanlar arasndaki temastan tr meydana gelmitir...Mukaddes inancmza zararlar verecek yeni frsatlar yaratma-maya karar verdik... Bu yzden, erkek veya kadn, btn ya-lardan, bu topraklarda domu olsun olmasn Krallmz vehkimiyetimiz altnda yaayan btn Yahudilerin kovulmala-rn emrediyoruz... Bu Yahudiler, Yahudi akrabalar, kzlar,oullar, hizmetileriyle birlikte temmuz sonuna kadar krall-mz ve mlkiyetimiz olan yerleri terk edeceklerdir. Yahudi-lerin krallmz ve hkimiyetimiz altnda olan yerlerden her-hangi bir hedefe gitmek iin gemelerine izin verilmeyecektir.Krallmz ya da mlkiyetimizde olan yerlerde Yahudiler hi-bir biimde yaayamazlar.

Aslnda, Yahudilere bir seenek verildi: din deitirme ya dasrgn. Birka ay gibi bir srede spanyada resm olarak Ya-hudi kalmad.

Srlenlerin ou (neredeyse 120.000 kii) Portekize gitti.Dierleri Kuzey Afrika, talya ve Trkiyeye doru yola kt-lar. spanyada kalan Yahudiler, kanunun gerektirdii gibi H-ristiyanla getiler. Fakat converso olarak hayatlar, Yahu-diyken yaadklarn aratmayacak kadar ard. pheci Hris-tiyan komularnn elinde ac ekmeye devam ettiler ve Engi-zisyon tarafndan da rahatsz edilmeye baladlar. Birou gekatlmad iin piman olmutu.

Srgn seenler iin Portekiz ksa sreli bir cennet oldu.5 Aralk 1496da Portekizin hkmdar Manuel, lkesiniMslmanlara ve Yahudilere yasaklayan bir kararname kar-d. Grnrdeki niyeti, spanya hkmdarnn kz sabellaile olan evliliini abuklatrmakt. Ama Manuel, gelecektekidnrleri kadar miyop deildi. hrala gelebilecek (Yahudiservetine el konmasn da ieren) her trl hazr kazancn ye-

30

rini uzun dnemde daha fazla kaybn alacan biliyordu.Bylece, yatrmc ve tccarlarn ekonominin bir paras ola-rak kalmasn garantilemek adna zorla din deitirmenin Ya-hudilere nerilen tek seenek olmasna karar verdi. 4 Mart1497de btn Yahudi ocuklarnn vaftize hazr olmasn em-retti. Portekizde henz Engizisyon olmad iin, spanyolEngizisyonundan kaanlarla saylar her gn oalan conver-solarn byke ksm Yahudilii gizlice uygulayabiliyordu.Portekiz marranolar bir mddet, (resmen lkeyi terk etmele-ri yasak olmasna ramen) belli bir hogrden yararlandlarve bu, gl ve gizli bir Yahudi (crypto-Jewish) geleneinibesledi.

Tecil edilmi ceza hakkndaki yeni hkm ok gecikmedi.1547de Portekizde bamsz ve engelsiz Engizisyon, Papa-lk emriyle kuruldu. 1550lere gelindiinde spanyadaki du-rumla kout olarak Yahudilii yaydklarndan kuku duyulanconversolara zulmedilmeye baland ve doal olarak hangiconverso byle bir pheden kurtulabilirdi ki? Portekiz Engi-zisyonu, spanyadakinden ok daha insafsz kt, zellikle1580de, iki ulusun bir krallk altnda birlemesinden sonra.Birok converso, anonimlik, kendini unutturma arzusu ve bel-ki de eski refahlarn yeniden elde etme umuduyla spanyayadnd. Fakat Portekizden dnen conversolarn Yahudi olabi-leceklerinden daha fazla phe edildi ve bu da Engizisyonungrevini evkle yapmasn salad.

spanya ve Portekiz Engizisyonlarnn giderek zalimleme-siyle 16. yzyln ikinci yarsnda ber Yarmadasndan topye-kn converso kalar gerekleti. nemli sayda mlteci do-rudan Portekizden ayrld, biraz da ksa bir spanya konakla-masndan sonra Kuzey Avrupaya gitti. Dier gmenler span-yay hi terk etmemi ailelerden geliyordu. 16. yzyl mlteci-leri arasnda Yahudi inancna ballklarndan dolay srgnsemi, Portekizde dinlerini gizlice uygulamay srdrm yada onlarn soylarndan gelmi birok Yahudi olmalyd. span-yol mparatorluunun dnda kalan diyarlara Engizisyonunetkisi daha az olur umuduyla gidiyorlard. Portekiz ya da s-

31

panyada Hristiyanla itaat etmeyi reddettikleri iin akaYahudi olarak var olamasalar da, ber Yarmadasnda grdk-leri bezdirici tacizler olmakszn dinlerini yaayabilecekleri,daha hogrl bir evre aradlar.2

Portekiz conversolar, 1512 balarnda, hl Habsburglarnkontrol altnda olan Belika, Hollanda ve Lksemburga (LowCountries) yerlemeye baladlar. ou, hzla ticaret merkezihaline gelen, Yeni Hristiyanlara harika ekonomik frsatlar sa-layabilen ve sekin tccarlar vatanda olarak kabul etmeninmaddi avantajlarn anlayabilmi Antwerpe gittiler. 1537de,Kutsal Roma mparatoru V. Charles (ayn zamanda span-yann I. Charles ve Hollanda hkmdar), Yeni Hristiyanlaraka Yahudilie gemedii ve gizlice Yahudilik etmedii s-rece bu ge resm izin verdi. Geri sonralar Yeni Hristiyanla-rn lkenin kuzey blgelerine yerlemelerini yasaklayan birferman yaymlamak zorunda kalnsa da bu hibir zaman tamanlamyla yrrle konmad. 1570lere gelindiinde Ant-werp, saylar 500 kiiyi bulan bir converso topluluuna sahip-ti. Antwerpteki Portekizlilerin ounluu Hrstiyanl kabuletmi Yahudiler deildi ama epeycesi phesiz yleydi.

* * *Amsterdamda gerek bir Yahudi cemaatinin nasl kuruldu-

una ve balangtaki gelimelere dair gvenilir bilgi yoktur.3

Tarihiler tarafndan yerleimin balangc iin verilen yl1593 ile 1610 arasnda deimektedir. Bu sorunu zmeyi

32

2 Ortaa spanyasndaki Yahudilerin tarihi ve kovulmalarna yol aan olaylarniyi bir anlatm Yitzhak Baerin, A History of the Marranos; Jane Gerberin, TheJews of Spain ile Beatrice Leroyun, Les Juifs dans lEspagne chretienne adl kitap-larnda bulunabilir.

3 Baz gvenilir aklamalar iin Bkz. J.S. Da Silva Rosa, Geschiedenis der Portuge-esche Joden te Amsterdam; J. dAncona, Komst der Marranen in Noord-Neder-land: De Portugese Gemeenten te Amsterdam tot de Vereniging, ed. H. Brug-mans ve A. Frank, Geschiedenis der Joden in Nederland iinde; S.W. Baron, A So-cial ve Religious History of the Jews, cilt 15 (63. blm: Dutch Jerusalem); J.Michman, H. Beem ve D. Michman, PINKAS: Geschiedenis van de joodse geme-enschap in Nederland; R.G. Fuks-Mansfield, De Sefardim in Amsterdam tot 1795ve O. Vlessing, Portugese Joden in de Gouden Eeuw.

zellikle zorlatran ise, Yeni Hristiyan Portekizli gmenlerinHollandaya ilk yerlemeleri etrafndaki saysz mittir.

ki hikye zellikle dikkat ekicidir. 1593 ve 1597 arasndadeien tarihlerde yaanan bir olaya ve sylentiye gre, o sra-da spanya ile savaan ngilizler, Portekize kaan Yeni Hristi-yanlar tayan bir geminin yolunu kestiler. Yolcular arasndagz alc gzellikteki Maria Nunes ve baz akrabalar da var-d. Gemi, ykne el konularak ngiltereye gtrld. ngilizdonanmasn kumanda eden Dk, hemen Mariaya k oldu.Limana vardktan sonra evlenme teklif etti fakat o kabul etme-di. Kralie Elizabeth bu ilikiyi duyup gen kadnn huzurunakarlmasn emretti. O da Mariann gzellii ve zarafetindenetkilendi, onu Londrann yksek sosyetesiyle tantrd. ngil-tereye yerlemesi iin cmert vaatlerde bulunup hassas szleretmesine ramen cesur ve sebatkr Maria, Yahudilie dnme-ye niyetlendii Benelux lkelerine doru yolculuuna devametmekte srar etti. Sonunda Kralie yumuad, ona ve arkada-larna, Hollandaya gitmeleri iin gvenli bir yolculuk salad.1598de annesinin, kz kardei Justann, iki aabeyinin Porte-kizden gelmesinin ardndan Amsterdamda kuzeni ManuelLopez ile evlendi. Bylece, Amsterdamdaki ilk converso (vemuhtemelen Yahudi) hane kuruldu.4

kinci hikye Yahudi adetlerinin Amsterdamda tannmasy-la dorudan ilgilidir. Hikye 1602de yaanr; iki gemi, birmiktar Portekizli marranos ve mlklerini Dou FrizyadakiEmdene tar. Gmenler vardklar kasabada gezerken kap-

33

4 Nunes hikyesi ilk nce Hollandadaki Portekiz Yahudi topluluunun air-ta-rihisi Daniel Levi de Barrios (1635-1801) tarafndan anlatlmtr. Barriosunhikyesindeki gerekleri kurgudan ayrmaya bir teebbs iin bkz. WilhelminaChristina Pieterse, Daniel Levi de Barrios als Geschiedschrijver van de Portugees-Israelietische Gemeente te Amsterdam in zijn Triumpho del Govierno Popular.Nunesin evlilik beyannameleri 28 Kasm 1598de yaymlanmtr. Bkz. Ams-terdam Belediye Arivi, Baptism, Marriage, Burial Registers, no. 665, dosya54. Aratrmaclar ne Mariann ne de kocasnn aka Yahudilie geri dnd-n kefetmitir. Bkz. H.P. Salomon, Myth or Anti-Myth: The Oldest Acco-unt Concerning the Origin of Portuguese Judaism at Amsterdam ve RobertCohen, Memoria para os siglos futuros: Myth ve Memory on the Beginningsof the Amsterdam Sephardi Community.

snn zerinde (okuyamadklar) branice bir zdeyi yazlolan emet veshalom yesod haalom (Hakikat ve bar dn-yann temelidir) bir eve rastladlar. Biraz kurcalaynca bu-nun bir Yahudi olan Moses Uri Halevinin evi olduunu ren-diler. Halevinin evine gidip onunla anlamad spanyolca di-linde konuarak iletiime gemeye altlar. Halevi, dili bilenolu Aaronu ard. Ziyaretiler Portekizden yeni geldikleri-ni ve srailin ocuklar olduklar iin snnet olmay diledik-lerini sylediler. Aaron, treni Emden gibi Lutherci bir kentteyerine getiremeyecei syledi. Onlar Jonkerstraattaki bir evikiralamalar iin Amsterdama yneltti. Babas ve kendisininonlarla yaknda ilgileneceini syledi. Birka hafta sonra, Mo-ses ve Aaron Halevi, grubu Amsterdamda bularak adamlarsnnet ettiler ve onlara Yahudi ibadetlerinde rehberlik ettiler.

Amsterdaml otoritelerin kendi Protestan ehirlerinde mey-dana gelen bu gizli ve yabanc faaliyetten phelenmeleriuzun srmedi. Bir cuma gecesi, komular, Yahudilerin abat[cumartesi, dinlenme gn] ayini srasnda dua ettikleri evdenykselen tuhaf bir lisan rapor ettiler. Hepsi Kalvinist (ve ya-banc lisann sadece Latince olmas gerektiine inanm) olankolluk kuvvetleri gizli bir ayin yapld phesiyle evi bast-lar. Toplant datld, Moses ile Aaron Halevi hapsedildi. Por-tekizli bir yerli olan Jacob Tirado (nam- dier Jaimes Lopesda Costa) tarafndan konunun akla kavuturulmasyla ser-best brakldlar. Tirado, onlarn Katolik deil Yahudi ve garipseslerin Latince deil branice olduunu aklad. Ayrca, yet-kililerin dikkatini, Amsterdamda bir Yahudi topluluununbulunmasnn ekonomik faydalarna da ekti. Bu uyar baarloldu ve Tiradoya, Haham Moses Halevi olmak zere cemaatkurma yetkisi verildi.5

Bu hikyelerin her birinde tarih hakikatin pay vardr. B-tn ana karakterler 17. yzyln ilk yarsnda Amsterdamda

34

5 Bu hikye ilk nce Moses Halevinin torunu, Aaronun olu Uri ben Aaron ta-rafndan 1674 kadar erken bir tarihte basma hazr kitab, Narrao da vinda dosJudeos espanhoes a Amsterdamda anlatlmtr. Barriosa gre bu olaylar 1595-7de meydana gelirken Haleviye gre 1603-4 yllarnda gereklemitir.

yaayan gerek insanlard. rnein Maria Nunesin 1598dekievlilik kayd ile Londradaki Hollanda elisinin 1597 Nisa-nnda bir geminin Portekizli tccarlarla beraber ele geirildi-i, gemide erkek klna girmi bir kz olduuna dair raporla-r vardr. Jacob Tirado, kars Rachel ve ocuklaryla beraber1598den 1612ye kadar Amsterdamdayd ve noterlik belgele-rinde Amsterdamn Portekiz meneli tccar olarak tanm-lanmt. 1598 ve 1608 yllar arasnda, gemiler ounluklaPortekizli Yeni Hristiyanlarla dzenli olarak Emden, ber Ya-rmadas ve Amsterdam arasnda yolculuk ettiler. Son olarak,Amsterdamda Moses Halevi adnda 1603te kosher* kasabolarak alan biri yayordu.6

Fakat Amsterdamdaki Yahudi topluluunun kuruluununardndaki gerekler, esasen, bu anlatlan ilham verici hikyele-rin vaad ettiinden daha sradandr. 16. yzyln son yllarndaAmsterdamda oturan, ou grnte Hristiyan, pek ok Por-tekizli vard. Bu gmenlere bir grup olarak deinen ilk resmmetin, 14 Eyll 1598de Portekizli tccarlara vatandalk ve-ren belediye kurulunca verilen karardr. Porterseed (vatandalkand) etme izni verilmi, fakat kurul, resmen tannan kiliselerdnda ibadeti yasaklayan bir uyar eklemitir.7 Amsterdamlbelediye yneticileri iin bu, Yahudilerin (hatta gizli-Yahudile-rin) ehre yerlemesine izin vermek anlamna gelmiyordu, n-k kararlarnda Portekizliler Hristiyan ve drst bir hayat ya-ayan ehir sakinleri olarak belirtilmiti. Yeni Hristiyanlar ne-reden gelmiti? Birou Amsterdamn kylarna dorudan s-panya ya da Portekizden yolculuk ederken, zellikle 1600dennce, byk bir ksm Antwerpten gelmitir.

Antwerp, Dou Hindistan baharatlar ve Brezilya ekeri tica-retinde, Portekiz ve spanyol firmalar iin merkezdi. Bu fir-

35

(*) Yahudilikte yenilip iilmesinde dinen saknca (haram) olmayan gdalara veri-len isim.

6 Bkz. H.P. Salomon, Myth or Anti-Myth ve Robert Cohen, Memoria para ossiglos futuros.

7 Amsterdam, Belediye Arivleri, no. 5059, sub. 24-40 (H. Bontemantel koleksi-yonu), i.c. 34. Bkz. Arend H. Huussen, Jr., The Legal Position of SephardiJews in Holland, circa 1600.

malarn yerel temsilcileri neredeyse sadece orada yaayan Por-tekizli Yeni Hristiyanlardan oluuyordu. Smrge mallarAntwerpte toplanp Hamburg, Amsterdam, Londra, Emden veRouene datlyordu. Bu dzen bir sreliine sorunsuz iledi.Ama Antwerpin ekonomik refah 1579da Utrecht Birliininimzalanmasnn ardndan ktye gitti. Kuzeydeki lkelerden(Hollanda, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Frizya veGroningen) yedi tanesi spanyol idaresinden bamszlklarnilan ettikleri zaman spanyann II. Philipi, 1555 ylnda Hol-landay babas V. Charlestan miras almt hlihazrda on yl-dr sren silahl atmalar yeni bir evreye soktular. 1580 ve1590lar boyunca kuzey eyaletleri eitli asker taktiklerle(kralla sadk gney lkelerinden biri olan) Antwerpin ku-zey Avrupa ticaretinde sahip olduu hkimiyeti ykmaya al-tlar ve Amsterdam ekonomisinin hzla bymesine yardm et-tiler. Fakat Lizbonlu tccarlarn Antwerpteki temsilcilerinikuzeydeki alternatif datm noktalarna gndermelerini sala-yan asl neden, 1595te gneyin denizden tmyle abluka alt-na alnmasdr Flaman limanlar, Hollandallardan ve tarafszgemilerden etkili bir biimde ayrlm ve abluka 1608e kadarkaldrlmamtr. nceleri, temsilciler, araclar, Kln ve dierkuzey Alman ehirlerine gittiler, Bordo, Rouen ve Londrayada. Ama birou sonunda Amsterdama vard.

Bylece, 16. yzyln bitimine doru Amsterdamda bulunanPortekizlilerin byk ksm, Antwerpten kuzeye ekonomiksebeplerle gelen Yeni Hristiyan tccarlard. Bu gmenler,mazideki (Yahudi) ya da imdiki (grnte Katolik) dininanlarna aldrmayan, maddi karlarn gzeten Hollandaehirleri tarafndan genelde iyi karlandlar.8 AmsterdamnPortekizli gmenleri, kukusuz Engizisyon korkusuyla daburaya yerlemilerdi. zellikle Portekiz ya da spanyadan ge-

36

8 Bkz. Jonathan Israel, Sephardic Immigration into the Dutch Republic: Hol-landal Sefarat Yahudiliin ykselii onlarn uluslararas ticaretteki ilevlerinedayanyordu... Sefarat gmenlerin, Amsterdam, Roterdam ve Middleburg gibiHollanda ehirlerine yerlemesine asl olarak iktisaden yararl olduklar d-nld iin izin veriliyordu (45).

len conversolar veya Antwerpin 1585te Parma dknn elinegemesinden hemen sonra gelenler iin geerliydi bu. BazlarYahudilie dnmek iin frsat bile aryor olabilirdi. UtrechtBirliinin 13. maddesinde aka nerilen din hogr vaadi-ne kaplm da olabilirlerdi: Herkes dininde zgr olmaldrve hi kimse kutsal inanlar yznden rahatsz edilmemeli yada sorgulanmamaldr. a iin allmam olan bildirininimzaclar, Reform Kilisesi dnda kamusal ibadetleri yasakla-salar da din inanlar yznden kimseye eziyet edilmemesiniart kotular.

16. yzyln sonlarnda Amsterdamda yaayan ve Yahudisoyundan Portekizliler bu terim spanyol evresinden olan-lar iin de kullanlyordu arasnda dzenli bir Yahudi inancolduuna dair hibir kant yoktur.9 Ancak kimileri sonraki yl-larda, hl gizli denebilirse, bir Yahudi topluluu kurmaktanemli rol oynadlar. Portekizdeki ihracatlara temsilcilik ya-pan Emanuel Rodrigez Vega ve Jacob Tirado bu adan zel birkonumdadrlar.

Rodrigez Vega, Antwerpten Amsterdama 1590 civarlarndagelmitir. Noterlik belgelerinde 1595te Amsterdam tccarolarak kaydedilmi ve iki yl sonra vatandaln satn alabil-mitir. Brezilya, ngiltere, Portekiz, Fas ve Alman topraklarn-daki eitli ehirler ve belediyelerle eker, odun, giysi, tuz, ba-harat, metal, tahl ve meyve ticareti yaparak, 1600 gibi erkenbir tarihte Portekiz Yahudi topluluunun ekonomik hayatndanemli bir ahsiyet haline gelmitir. Spinoza ailesiyle bile bazalverilerde bulunmutur. 1596da o dnemde Fransa Nan-tesde yaayan Emanuel Rodrigez de Spinozay (nam- dierAbraham de Spinoza, Baruchun byk amcas) spanyol as-kerleri tarafndan el konulan tekstil mallarnn iadesi iin yet-kilendirmitir.10 Portekiz topluluunun kuruluunu ve hzlabymesini mmkn klan, Rodrigez Vega gibi adamlarn ser-veti ve uluslararas balantlardr.

37

9 Aslnda, ounun ibadet eden Katolikler olduu belirtilir. Bkz. Salomon,Myth or Anti-Myth?, s. 302-3

10 Bkz. Amsterdam Belediye Arivleri, Noterlik Arivleri, no. 76, dosya 3-4.