CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE

KISELJAK

SEMINARSKI RAD

IZ PREDMETA MEĐUNARODNA EKONOMIJA

TEMA RADA:

DIREKTNE STRANE INVESTICIJE I TRANSNACIONALNE KOMPANIJE

Student: Mentor:

Vahid Hamzabegović Prof.Dr. Sanel Jakubović

Broj indeksa: 0000232 Ocjena:

Kiseljak, Maj 2012.

1

SADRŽAJ

Uvod............................................................................................................................3

DSI – Direktne strane investicije.....................................................................................................................4-Historijski razvoj stranih ulaganja..............................................................................4-Motivi stranih ulagača................................................................................................5-Motivi zemlje primatelja............................................................................................6-Podjela stranih ulaganja.............................................................................................6-Načini nastanka direktnih stranih investicija..............................................................7-Zemlje u tranziciji.......................................................................................................7-Globalizacija i direktne strane investicije...................................................................8-Prednosti direktnih stranih investicija........................................................................9-DSI u Bosni i Hercegovini.........................................................................................9Transnacionalne kompanije.................................................................................................................12- Pojam i razvoj..........................................................................................................12- Korporacijski kapitalizam........................................................................................13- Globalna imperija.....................................................................................................14- Povećanje moći........................................................................................................14- Faze razvoja o organizacioni oblici TNK................................................................15- TNK kao glavni nosioci direktnih stranih investicija..............................................16 -Uloge transnacionalnih menadžera..........................................................................17

Zaključak................................................................................................................... 18 Literatura....................................................................................................................19

2

UVOD

Jedna od bitnih karakteristika svjetske privrede u posljednje tri decenije je povećani obim stranih ulaganja.Kapital se kretao u različitim formama,od direktnih stranih ulaganja do klasičnog pozajmljivanja na međunarodnom finansijskom tržištu. DSI predstavljaju glavni oblik plasmana privatnog kapitala razvijenih zemalja u zemljama u razvoju. Pod direktnim stranim investicijama podrazumijevamo takav oblik ulaganja gdje ulagač obezbjeđuje pravo svojine, kontrole i upravljanja nad preduzećem u koje su uložena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoročnog ekonomskog interesa. Preko ovog oblika ulaganja strani ulagač obezbjeđuje svoj aktivan odnos u radu i poslovanju firme u koju su sredstva uložena. DSI nastaju prema statističkim kovencijama MMF-a kada rezidenti jedne zemlje postanu vlasnikom 10 ili više posto nekog preduzeća u drugoj zemlji.

Ugovorom o ulaganju zasnivaju se obligaciono-pravni odnosi koji je osnovni izvor za identificiranje i interpretiranje pravila kojima se rješavaju eventualni pravni sporovi do kojih bi moglo doći u periodu realiziranja posla.

Nagli razvoj globalizacije poslovanja uzrokovao je porast konkurencije na međunarodnom tržištu. Broj organizacija različite forme organizovanja se uvećavao u skladu sa razvojem stepena poslovanja. Međutim, usljed sve veće globalizacije, neophodno je izvšiti klasifikaciju učesnika na globalnom tržištu, kako bismo imali jasniju sliku odnosa između aktera globalnog tržišta.

Organizacje koje su prisutne na svjetskom tržištu klasifikuju se prema:1

Nivou tržišne angažovanosti Veličini, imovini, dohotku, profilu, prodaji, zaposlenosti i sl.

Polazeći od eventualnog pristupa i nivoa tržišne angažovanosti, Keegen je izvršio klasifikaciju preduzeća na: 2nacionalna, međunarodna, multinacionalna, tansnacionalna i globalna. Međutim, u ovoj klasifikaciji koja je karakteristična za anglosaksonsko područje najviše nejasnoća odnosi se na multinacionalno preduzeće, jer se pod ovim pojmom obuhvata veoma široka lepeza učesnika na međunarodnom tržištu, počevši od nacionalnog pa do multinacionalnog preduzeća.

Međutim, ako zanemarimo ovo viđenje stvari, daje nam se mogućnost da prihvatimo klasifikaciju organizacija koja je sada opšte prihvaćena u većem djelu svijeta.

Razlikujemo sljedeće forme preduzeća:

nacionalno preduzeće - zasniva svoju aktivnost na domaćem tržištu; izvozno preduzeće - je nacionalno preduzeće koje prodaje proizvode na međunarodnom tržištu

preko svojih filijala ili vrši licenciranje tehnologije za korištenje u inostranstvu;

preduzeće međunarodnog karaktera - vrši svoju aktivnost kako nadomaćem tako i na inostranom tržištu. Put do međunarodnog vodi od nacionalnog i izvozno-orjentisanog preduzeća. Međunarodno preduzeće zasniva svoju strategiju rasta i razvoja na ravnopravnom tretmanu nacionalnog i međunarodnog tržišta, obavljajući svoju aktivnost istovremeno na oba. Za ova preduzeća nije bitna veličina tržišta, već pozitivno mišljenje o uslovima

1 Brien R. Jet, Contesting Global Governance: Multinational Economic Institutions and Global Social Movements, Cabridege Universitz Press, 2000, pp. 18.2 Scholte J. A., Globalization a critical introduction, New Zork, 2000, pp. 17-23.

3

poslovanja, pri čemu se nekad povoljniji uslovi nalaze na međunarodnom nego na domaćem tržištu;

transnacionalne kompanije - zasnivaju svoje poslovanje na kapitalu jedne zemlje koja je zastupljena u više zemalja. Transnacionalna kompanija posluje u jednoj do pet zemalja, odnosno ima tri od pet afilijala, a afilijale učestvuju sa 5-15% u ukupnom obimu prodaje. Transnacionalne kompanije karakteriše veća deventralizacija kontrole poslovanja, kao i to da svoje rukovodioce ne regrutuju samo iz sedišta kompanije.

Multinacionalne kompanije predstavljaju sva preduzeća koja posluju na principu ulaganja kapitala iz više zemalja i imaju kontrolu nad imovinom u najmanje dvije ili više zemlaja. Ove organizacije imaju veoma razvijenu mrežu sopstvenih afilijala koje su locirane širom svijeta, preko kojih se kontroliše proizvodnja, distribucija proizvoda i usluga;

globalne kompanije – terminološki pod ovim imenom se spominju prvi put u literaturi početkom 90-ih godina, međutim, kada se govori o globalnim kompanijama na prvi pogled dolazi do male konfuzije – kakve su to kompanije i da li predstavljaju novi oblik poslovanja ili su samo sinonim za multinacionalne ili transnacionalne kompanije. Globalne kompanije primjenjuju globalnu strategiju koja cjeli svijet tretira kao jedno tržište i djeluju u uslovima jačanja snaga globalne integracije i slabljenja nacionalne osteljivosti.

DSI – DIREKTNE STRANE INVESTICIJE

Historijski razvoj stranih ulaganja

Počeci stranih ulaganja su u 16. vijeku u Evropi gdje počinju da se stvaraju prave trgovine koje doživljavaju kontinentalnu ekspanziju, a njihove predstavništva se otvaraju u svim većim trgovačkim centrima. Što se tiče preduzeća, industrijska revolucija je imala izuzetan uticaj na njihov razvoj. Povećavaju se kapaciteti preduzeća, stvara se nova organizacija te se snažnije izlazi na svjetsko tržište. To je omogućilo brže stvaranje multinacionalnih preduzeća koja će u vremenu koje dolazi postati lokomotiva koja će za sobom povući svjetska ulaganja. U ovoj fazi investira se na stranom tržištu prvenstveno u trgovačka preduzeća sa ciljem povoljnijeg nabavljanja sirovina, kao i plasmana gotovih proizvoda.U periodu između dva rata investicije su se stalno povećavale. Multinacionalna preduzeća su snažnije počela da investiraju u naftne izvore u čemu su se znatno isticale kolonijalne zemlje. Nakon drugog svjetskog rata za razliku od ranijih ulaganja koja su uglavnom bila motivirana osiguranjem sirovina, počinje se ulagati u razvoj novih tehnologija, menadžment znanja i osvajanje novih tržišta.Period do 1960.god. karakteriše snažna američka investsticiona dominacija jer je oko ¾ investicija došlo iz USA. Karakteristika 70-tih je jačanje evropskih multinacionalnih kompanija te njihovo snažnije investiranje u svijetu. Početak osamdesetih karakterišu značajna ulaganja u zemlje u razvoju, gdje je osnovni motiv ulagača bio jeftina radna snaga. Karakteristika 90-tih je da osnažene i već dovoljno razvijene zemalja u razvoju se pojavljuju kao značajni svjetski ulagači.

Kroz ovaj kratki prikaz vidi se da su počeci investiranja vezani za početke svjetske trgovine, a da se pravi razvoj stranih ulaganja vezuje za početke moderne industrije.

4

Motivi stranih ulagača

Glavni cilj svih ulaganja je profit. Neki od najvažnijih podciljeva ostvarivanje maksimalne oplodnje angažovanog kapitala su:

težnja za osvajanjem novih tržišta niža cijena rada osiguranje izvora urednog snabdijevanja

Težnja za osvajanjem novih tržišta

Težnja za osvajanjem novih tržišta jedan je od najvažnijih motiva stranih ulagača. Ako je ulazak jedne kompanije na neko za nju interesantno tržište otežan makroekonomskom politikom države ili konkurencijom, ona će pokušati na to tržište ući strategijom ulaganja. Kada je u pitanju zemlja u koju se ulaže, onda je interes te zemlje uglavnom što brži razvoj na osnovu stranog kapitala koji se ulaže u tu zemlju. Investitor u principu radi na osvajanju novih, odnosno proširenju postojećih tržišta, a sve s namjerom povećanja profita kao osnovnog cilja svih ulaganja.

Niža cijena rada

Niža cijena rada kao faktor ulaganja je potaknula multinacionalne korporacije da koristeći jeftinu radnu snagu organizuju proizvodnju po znatno nižim troškovima, što je doprinjelo tome da njihovi proizvodi postanu još konkurentniji na svjetskom tržištu.

Osiguranje izvora urednog snabdjevanja

Strani ulagač radi osiguranja urednog snabdijevanja svoje proizvodnje potrebnim sirovinama ulaže u stranu zemlju i u isto vrijeme dolazi do jeftinijih i kvalitetnijih sirovina, što u krajnjem slučaju utiče na sniženje ukupnih troškova odnosno pojeftinjenje finalnog proizvoda, koji na taj način stiče bolji položaj na tržištu.

U nastojanju da dođemo do odgovora na pitanje zašto, kako i gdje će doći do DSI poslužit će nam OLI teorija. Prema toj teoriji, motiv za pokretanje DSI nastaje kada su ispunjena tri važna uvjeta:

kada postoje vlasničke prednosti zbog posjedovanja specifične neopipljive imovine (ownership advantages-O)kada postoje prednosti lokacije (location-L)kada su koristi od vlastite proizvodnje, odnosno od internacionalizacije veće od koristi što ih donosi prodaja licenci (internalization-I ).

5

Motivi zemlje primatelja

Motivi primatelja sastoji se u unapređivanju društvenih koristi i društvenih troškova koje su prouzrokovale DSI, te u nastojanju da društvene koristi budu veće.Društvene koristi ili dobici od DSI u zemlji primatelju mogu činiti široku paletu, a to su: porezi, otvaranje novih radnih mjesta i usavršavanje tehnologije i upravljačkih vještina. Ulazak stranih kompanija u proizvodni sektor može prouzrokovati jačanje konkurencije, što opet povećava pritisak na efikasnije poslovanje ostatka sektora. Budući da strana preduzeća posjeduju potrebno znanje, tehnologije i finansijska sredstva, od njih se očekivalo da pridonesu povećanju efikasnosti domaćih preduzeća te da unaprijede upravljanje preduzećem.Važan razlog privlačenja stranih investitora počiva na vjerovanju da DSI generiraju pozitivne indirektne učinke na druga domaća preduzeća što utiče na rast njihove proizvodnosti.

Potencijalne društvene troškove DSI može prouzrokovati smanjenjem zaposlenosti zbog racionalizacije radne snage u preuzetom preduzeću, ili na makronivou zbog istiskivanja neuspješnih domaćih preduzeća. Na makronivou može doći do pogoršanja na tekućem računu platnog bilansa zemlje domaćina, ukoliko preduzeća nastala DSI više uvoze nego što izvoze u svoje centrale u inostranstvu.

Zemlje primatelji u potražnji za tokovima DSI uglavnom su motivirane društvenim koristima od direktnih stranih investicija, koje potiču prije svega od transfera tehnologije, znanja i vještine i njihovog prelijevanja (spillover) na ostatak privrede, te pozitivnim uticajem na spoljnu trgovinu, rast zaposlenosti i investicije u domaću privredu

Podjela stranih ulaganja

Strana ulaganja se dijele na portfolio ulaganja i direktne strane investicije. Pod portfolio ulaganjima podrazumijevaju se ulaganja kod kojih strani ulagač po pravilu ne učestvuje u upravljanju i rukovođenju već je usmjeren na sticanje profita, dividendi i kamata. Pod direktnim stranim investicijama podrazumjevamo takav oblik ulaganja kod koga ulagač obezbjeđuje pravo svojine, kontrole i upravljanja nad firmom u koju su uložena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoročnog ekonomskog interesa.

Direktne strane investicije dalje možemo podijeliti prema osnovu međusobne ovisnosti investicija u zemlji primaoca na substitutivne i aditivne.Substitutivne su one DSI koje vode direktno ili indirektno ka potiskivanju domaćih investitora. Ukoliko se DSI vrše dodatno prema volumenu investiranja u zemlji primaocu, tada se radi o aditivnim investicijama.Osnovu uklapanja u poduzetništvo investicije djelimo na horizontalne, vertikalne i konglomeratnePod horizontalnim investicijama podrazumijevamo ulaganje kod kojih se u zemlju primaocu proizvodi isti proizvod kao u zemlji davaocu investicija. Kada matična kompanija pojedine dijelove proizvodnje i marketinga vezanog za jedan proizvod rasporedi po afilijacijama i različitima zemljama, onda se tu radi o vertikalnim investicijama. Ukoliko direktne investicije ne stoje ni u kakvoj proizvodno-privrednoj vezi sa zemljom davaocem investicije, u tom slučaju se radi o konglomeratnim ili diverzificiranim investicijama.

6

Načini nastanka direktnih stranih investicija

Tri su najčešća načina nastanka DSI:

Green field operacije - gradnja potpuno novog pogona na stranom tržištu. Majority aquisition - preuzimanje strane firme kroz kupovinu većinskog paketa akcija. Merger (fusion) - spajanje partnera.

Preduslov za brži dolazak DSI Od niza faktora za privlačenje stranih investitora, neki faktori su potvrđeni, a neki nisu dobili empirijsku provjeru u literaturi.

Empirijski potvrđeni elementi koji vode bržem dolasku SDI

Visoko obrazovana domaća radna snaga

Visok nivo ulaganja u R&D u zemlji

Jake regionalne veze među firmama

Lako prihvatanje novih tehnologija

Infrastruktura i telekomunikacije

Faktori iz literature, empirijski nepotvrđeni

Dobra agencija za privlačenje investicija

Strategije privrednog razvoja

Dodatno privlačenje DSI - olakšice, itd.

Zemlje u tranziciji

U svim postsocijalističkim zemljama osnovni tranzicioni model je obuhvatio sljedeće komponente: privatizaciju preduzeća u državnoj svojini, liberalizaciju cjena i napuštanje državnih subvencija kao integralni dio liberalizovanja domaće trgovine, eliminisanje barijera za ustanovljavanje novih privatnih preduzeća i privrednih organizacija, liberalizaciju finansijskog tržišta, liberalizaciju spoljnje trgovine, zatvaranje spoljnotrgovinskih organizacija u državnoj svojini, uspostavljanje efikasnog upravljanja privrednim organizacijama, uravnoteženje državnog budžeta povećanjem poreza i redukovanjem potrošnje javnog sektora.   Osnovni preduslov uspješne političke i ekonomske tranzicije bivših socijalističkih zemalja u zemlje tržišne privrede jeste njihova integracija u svjetsku privredu, uključujući i otvaranje prema spoljno trgovinskim tokovima i prema tokovima privatnog stranog kapitala.   U periodu tranzicije realnije su mogućnosti za priliv privatnog stranog kapitala u obliku DSI jer one postavljaju daleko manje zahtjeve pred zemlju domaćina u odnosu na portfolio investicije kao drugi oblik privatnog stranog kapitala.   Neophodan preduslov za priliv portfolio investicija jeste postojanje razvijenog finansijskog tržišta, što većina zemalja u tranziciji neće biti u situaciji da obezbjedi u skorijoj budućnosti, imajući u vidu postojeće stanje njegove finansijske strukture.

7

Bivše socijalističke, danas tranzitorne ekonomije, su prošle različite faze u pogledu odnosa prema ulozi direktnih stranih investcija (DSI) u prcesu transformacije njihovih privreda. Išlo se iz faze sumnji, preko faze euforije i posljednjem koraku opet sumnji u pogledu uloge i značaja DSI za razvoj nacionalne privrede.  Dvije teze potpuno pobijaju dilemu o potrebi priliva DSI u tranzitorne ekonomije:

·         - nivo domaće štedenje je nedovoljan da bi se ostvario potreban nivo investicija i pokrenuo proces razvoja privrede. DSI su neophodne da bi to popunile i da bi obezbjedile drzavne prihode koji odrzavaju funkcionisanje bazičnih vanprivrednih servisa kao sto su obrazovanje i zdravstvo; ·        - u pogledu metoda ulaska SDI u ove privrede, prosec privatizacije zauzima centralno mjesto. U privredama koje su ove procese uglavnom prilvele kraju nameće se potreba stvaranja tako atraktivnih privrednih ambijenata koji će biti privlačni i za geen-field investitore, odnosno za kategoriju tzv. ne-privatizacionih DSI.  

U poredjenju s dinamikom DSI tokova u zemljama u razvoju, ulazne investicije u zemljama centralne i istočne Evrope su skromne. Ulazni DSI tokovi u zemljama CIE porasli su sa 367 miliona $ 1990. godine na 14,5 milijardi $ 1995. godine, odnosno 19,5 milijardi $ 1997. godine. U 1998. godini, SDI u zemljama u tranziciji bilježe neznatni pad od 5% na 18,7 milijardi dolara (Tabela 3). Iza ove cifre u 1998. godini kriju se posljedice ruske finansijske krize koja je rezultovala u dva oprečna trenda:

a) trend značajnog pada SDI u Ruskoj federaciji za vise od 60% na samo 2 milijarde dolara, i b) trend rekordnog rasta SDI u ostalom djelu regiona CIE, za 26%, sto iznosi vrijednost ulaznih investicionih tokova od oko 16 milijardi dolara. Otuda teza da su efekti ruske finansijske krize u 1998. godini na ostale zemlje centralne i istočne Evrope bili vrlo ograničeni, bar kada su u pitanju strane direktne investicije.  Osnovna karakteristika investicionog kretanja u zemljama CIE je koncentracija u ekonomijama sa najboljim reformskim rezultatima - Mađarskoj, Poljskoj i Českoj Republici - koje zajedno privlače u 1996. godini 81%, a u 1998. godini 55% ulaznih  tokova DSI evropskih tranzitornih ekonomija. Mada značajno veći, stok DSI zemalja centralne i istočne Evrope u 1999. godini  dostize oko 110 milijardi $ (sto odgovara DSI stoku Hong-Konga) i predstavlja samo 2,2% svjetskog DSI stoka. Ostvareni nivo stoka DSI potvrđuje da su u kategoriji zemalja u tranziciji i dalje prisutne determinante koje su negativno korelisane sa prilivom DSI, kao što su: dugo trajanje tranzicione recesije koja uslovljava vrlo nepovoljan makroekonomski ambijent, nedovoljna liberalizacija zakonske regulative neadekvatna poslovna infrastruktura, političke neizvesnosti, kao i odredjeno neiskustvo ovih zemalja na planu korištenja promotivnih i podsticajnih mehanizama i mjera.

Globalizacija i direktne strane investicije Fazu globalizacije svjetske ekonomije karakteriše prije svega rast internacionalne trgovine usluga kao i tržišta kapitala čija je internacionalizacija posljedica liberalizacije u svjetskom kretanju roba, usluga i kapitala. Može se reći da su DSI glavni pokretač globalizacije svjetskog tržišta.Što se tiče budućih pravaca ulaganja najveća ulaganja se očekuju u azijskim zemljama (posebno u Kini) zatim slijede, Zapadna Evropa, Sjeverna Amerika, te zemlje centralne i istočne Evrope.

8

Najmanja ulaganja očekuju se upravo tamo gdje bi bila najpotrebnija, a to su zemlje afričkog kontinenta.

Prednosti direktnih stranih investicija Iskustva velikog broja zemalja su pokazala da su direktne strane investicije povoljniji kanal priliva neophodne strane akumulacije u odnosu na uzimanje klasičnih kredita na međunarodnom finansijskom tržištu. Kad se analizira stanje platnih bilansa i stope rasta ostvarene u sedamdesetim godinama, vidjet ćemo da se ona grupa zemalja koja se više oslanjala na direktne strane investicije brže razvijala.Gledano sa makro aspekta, prednosti direktnih stranih investicija ogledaju se u poboljšanju trgovinskog i platnog bilans azemlje, dolasku do bržeg i efikasnijeg uklapanja domaće privrede na svjetskom tržištu, poboljšanju snabdjevenosti domaćeg tržišta, povećanju broja novih radnih mjesta itd. Na mikro planu, domaće firme imaju sljedeće koristi: Brže i jeftinije dolaze do savremenije tehnologije, uvode savremeniju organizaciju rada, stiču savremenija znanja iz oblasti obrade tržišta itd.DSI treba da predstavljaju dopunske faktore prvrednom razvoju zemalja u razvoju u skladu sa njihovom strategijom razvoja, da doprinesu transferu odgovarajuće tehnologije, posebno razvoju domaćih naučnih i tehnoloških potencijala, da doprinesu većoj zaposlenosti i školovanju kadrova, da povećaju tražnju za domaćim sirovinama i uopšte domaćim proizvodnim činiocima, da doprinesu povećanju izvoza i poboljšanju platnog bilansa dotičnih zemalja i da doprinesu diverzifikaciji nacionalne privredne strukture.

DSI u BiH

Putem stranih ulaganja u periodu od 1967 do 1990,u BiH je izgrađen niz značajnih industrijskih kapaciteta. Tu spadaju TAS koji je izgrađen ulaganjima Volkswagena i UNIS-a, zatim Tvornica biro mašina u Bugojnu, Tvornica ležajeva u Sarajevu itd.Opredjeljenje za ulaganje stranog kapitala je od suštinske važnosti za BiH. Putem stranih ulaganja se omogućava brža obnova i izgradnja ratom porušene zemlje. Stranim kapitalom se mora podsticati rekonstrukcija i preorjentisanje onih industrijskih grana sa kojima je BiH nekada uspješno istupala na svjetskom tržištu.Ulaganjem stranog kapitala trebao bi se ubrzati proces transformacije dosadašnjih društvenih preduzeća u privatne svojinske oblike. To će dodatno imati odraza na brže konstituiranje tržišta novca i kapitala, a naročito tržišta dionicama. Stranim ulaganjima bi se mogla ublažiti izuzetno visoka stopa nezaposlenosti i to relativno visokokvalificirane radne snage.Prema Zakonu o politici direktnih stranih ulaganja u BiH u članu 2. kaže se da pod direktnim stranim ulaganjima podrazumijeva sticanje, stvaranje ili proširenje bilo kojeg poslovnog poduhvata ili bilo koje aktivnosti koja sama ili sa drugom istovremeno ili jedna za drugom ima za ishod omogućavanje jednom ili više stranih ulagača sticanje ili povećanje kontrole nad nekom kompanijom koja pod svojom kontrolom obavlja industrijske, poljoprivredne, komercijalne i finansijske poslove i poslove vezane za nekretnine, usluge ili druge aktivnosti ili da omogući proširenje preduzeća koje je već pod kontrolom stranog ulagača…“Strana kontrola” znači svako učešće od preko 10% kapitala ili glasačkih prava čiji su izravni nosioci strani ulagači ili neko domaće pravno lice pod takvom kontrolom.Brojna birokratska ograničenja u BiH negativno utiču na priliv DSI, ali se i na tom polju počinju dešavati određene promjene. BiH kao i većina zemalja nudi poticaje za strana ulaganja. Radi se o tome da su direktni strani ulagači u prvih deset godina oslobođene plaćanja poreza na dobit.Osim poreznih olakšica koje ili smanjuju troškove proizvodnje ili od početka povećavaju izglede za dugoročni profit, BiH treba da nastoji da obezbjedi dobru temeljnu infrastrukturu, povezanost privrede sa drugim zemljama (ugovor o slobodnoj trgovini), političku stabilnost i zakonodavstvo zemlje, te stabilnost poreznog sistema.

9

U narednih nekoliko tabela daćemo statistički prikaz ulaska direktnih stranih investicija u BiH u periodu od 2000. do 2010. godine a prema izvorima iz Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH.

DSI u BIH (2000 - 2010)

DSI priliv u Bosni i Hercegovini, po godinama, milioni €

* Izvor: Centralna banka BiH (2004 – 2010), FIPA procjena (2000 – 2004) Strane investicije u Bosni i Hercegovini Januar – Decembar 2010.

Zemlje strani ulagači u BiH

Strane inveticiji u BiH Januar - Decembar 2010

.

*Izvor: Centralna banka BiH

Napomena: Iznosi se odnose na neto priliv DSI, koji uključuje priliv i odliv kapitala po osnovu pasive i aktive (imovine i obaveza) kompanija

10

Lista najvećih zemalja ulagača u BiH (1994.– 2010.)milioni €

Strana ulaganja u BiH po sektrorima (1994.-2010.)

11

TRANSNACIONALNE KOMPANIJE

Pojam i razvoj transnacionalnih kompanija Razvoj transnacionalnih kompanija vezuje se za kolonijalne ili imperijalne zemlje zapadne

Evrope, odnosno za Englesku i Holandiju koje su ostvarile ekonomsku i vojnu dominaciju još u XVI vijeku i uspješno ih održavaju do današnjih dana. Tokom ovog perioda firma British East India Trading Company je osnovana u cilju da promoviše trgovinske aktivnosti i teritorijalne akvizicije u zemljama domaćinima Dalekog istoka, Afrike i Amerike. Međutim, TNK koje su nam danas poznate nisu nastale u XIX vijeku, u periodu industrijskog kapitalizma, već u periodu razvoja velikih fabrika, velikih početnih kapitalnih proizvodnih proces, informacionih tehnologija i razvoja komunikacija. Tjekom XIX i početkom XX vijeka TNK su tragale za sirovinama, naftom i drugim resursima koji bi osigurali nesmetan rad i zaštitu od sve većeg pritiska od strane konkurencije, odnosno kompanija iz SAD i zemalja zapadne Evrope.

Među mnogim ekonomskim faktorima koji podstiču globalizaciju, uloga transnacionalnih korporacija (TNK) je od posebnog značaja. TNK su kompanije koje proizvode robu i usluge u više od jedne zemlje. To mogu biti relativno male firme sa jednom ili dvije fabrike izvan države u kojoj im se nalazi sjedište, ili gigantski međunarodni poduhvati čije se poslovne operacije prostiru širom zemljine kugle. Neke od najvećih TNK su svjetski poznate kompanije: Coka-Cola, General Motors, Colgate-Palmolive, Kodak, Mitsubishi i mnoge druge. Čak i kada TNK imaju jasno nacionalno određenje, orijentisane su ka globalnim tržištima i globalnom profitu.

Transnacionalne kompanije se nalaze u samom središtu ekonomske globalizacije: one čine dvije trećine ukupne svjetske trgovine, one su akteri širenja novih tehnologija po cjeloj zemaljskoj kugli i glavni činioci na međunarodnim finansijskim tržištima. Kao što je primjetio jedan autor, one su “stožeri savremene svjetske ekonomije” (Held i dr. 1999. , str 282). Preko 400 TNK imalo je godišnji prihod od prodaje preko 10 milijardi dolara 1996. godine, dok je u isto vrijeme samo 70 zemalja moglo da se pohvali bruto nacionalnim dohotkom (BND) u visini te cifre. Drugim rječima, vodeće transnacionalne kompanije su ekonomski snažnije od većine zemalja svijeta.

TNK su postale globalni fenomen u godinama nakon Drugog svjetskog rata. Ekspanzija u prvim posljeratnim godinama došla je iz firmi koje su imale sjedište u SAD, ali su do 1970. godine i evropske i japanske firme počele da investiraju u inostranstvu. Krajem osamdesetih i devedesetih godina, TNK su se dramatično proširile uspostavljanjem tri moćna regionalna tržišta:

Evrope ( Jedinstveno evropsko tržište ) Azije i Pacifika ( Osaška deklaracija garantovala je slobodnu i otvorenu trgovinu do 2010. godine ) i Sjeverne Amerike (NAFTA – Sjevernoamerički sporazum o slobodnoj trgovini ).

Od početka devedesetih godina, i zemlje u ostalim djelovima svijeta su liberalizovale ograničenja inostranom investiranju. Do početka dvadeset prvog vijeka bilo je malo ekonomija u svijetu koje su ostale van domašaja TNK. U toku posljednje decenije, transnacionalne kompanije sa sjedištem u industrijalizovanim ekonomijama posebno su aktivne u širenju svog poslovanja na zemlje u razvoju i zemlje bivšeg Sovjetskog Saveza i istočne Evrope.

12

Korporacijski kapitalizam

Svoju globalnu moć transnacionalne kompanije ostvaruju putem kontrole tri najznačajnija tržišta:

tržišta roba i usluga finansijskog tržišta tržišta informacija.

Na taj način se pored ekonomskih procesa, kontrolišu i neekoomski procesi, kao što su: politički, kulturni, ideološki itd. Time postaje jasno zašto se transnacionalne kompanije ne ustručavaju da preduzmu sve što smatraju potrebnim da zaštite svoje monopolske interese i ubjede svjetsku javnost da je i ekonomski, a i svaki drugi rat, legitimno sredstvo u zaštiti slobodne trgovine, slobodnog toka kapitala, znanja, ljudi i svega ostalog što doprinosi povećanju profita.

Iza moćnih transnacionalnih kompanija stoje njihove moćne nacionalne države, koje su uvjek spremne da ih podrže u “svetoj misije globalizacije”, ako treba i oružanom silom. U tim činjenicama treba tražiti najvažnihe razloge pružanja otpora prisustvu transnacionalnim kompanijama u nerazvijenim zemljama, čak i ako je ono iz ekonomskih razloga dobrodošlo.

Kao pozitivni efekti prisustva transnacionalnih kompanija, kao “motora” privrednog rasta u zemljama tzv. trećeg svijeta, najčešće se navode novi “svježi” kapital u vidu direktnih investicija, bez čega ne može biti nikakvog privrednog rasta; nova tehnologija, bez koje nije moguć nikakav napredak u podizanju kvaliteta proizvoda, konkurentnosti, strukturnih promena itd; povećanje zaposlenosti, ali i nezaposlenost, kada se izvodi tehnološka modernizacija, ili prilikom tzv. preuzimanja, kada se zatvaraju preuzeta domaća preduzeća; porast izvoza i deviznih prihoda neophodnih za servisiranje spoljnih dugova i za novi uvoz.

Početkom 21. vijeka, transnacionalne kompanije kontrolišu direktno ili indirektno, dvije trećine svjetske proizvodnje i trgovine, i tri četvrtine međunarodnog transfera tehnologije. Velika koncentracija industrijskog i finansijskog kapitala prijeti da narednih godina dostigne takav stepen ekonomske i finansijske moći da će biti u stanju da praktično kontroliše državne institucije, pa čak i ustanove međunarodne zajednice.

Na taj način nastaje jedan novi kvalitet kapitala čija logika nije više vezana za matičnu zemlju, nego za sistem kao cjelinu. Korporacijski kapital rađa novi socioekonomski sistem: korporacijski, odnosno predatorski kapitalizam. Ovakva transformacija vlasničkih odnosa predstavlja pretvaranje individualnog vlasništva u grupno, odnosno u vlasništvo proizvodnih grupa i grupacija, čime su opet nacionalne granice postale preuske za daljnji razvoj proizvodnih snaga. Mondijalizacijom se urušavaju klasične države – nacije i javlja se novi tip kapitalizma kojeg “krasi” neograničena ekspanzija.

Ovaj agresivni tip kapitalizma neki teoretičari nazivaju i turbokapitalizmom, jer ima logiku sveopšte privatizacije uz pomoć savremenih tehnologija, posebno kompjuterske. Zato se mnoge zemlje suočavaju s neizbježnim pitanjem ekonomske odbrane od turbokapitalizma. Jedna od najznačajnih mjera jeste primjena novog koncepta poslovne špijunaže, jer je nedostatak informacija, odnosno informacijski jaz u modernom društvu, krivac broj jedan za sve njegove probleme.

13

Globalna imperija

Velike svjetske sile, radi ostvarivanja svojih interesa često koriste sredstva ekonomskog pritiska i ucjene. Po svom cilju, obliku ispoljavanja, snagama koje ih sprovode i posljedicama koje iz njih proizilaze ona su dobila takva obilježja da se danas često govori o ekonomskom ratovanju. Korištenje ekonomskih sredstava u političke i vojne svrhe ima za cilj da ekonomski i tehnološki potčine nedovoljno razvijene i slabije zemlje.

Posebno mjesto i ulogu u tome imaju transnacionalne kompanije na čijoj logici dominacije i kontrole tržišta i izvoza kapitala, odnosno globalizma, nastaje izuzetna potreba ovladavanja znanjem u svim njegovim vidovima, jer je ekonomsko ratovanje neprekidno. Zato je informacija danas, posebno prava, provjerena i pravovremena, ključni elemenat ravan kapitalu uloženom u neku ekonomsku operaciju. Da bi se postigli definisani ciljevi transnacionalnih kompanija, čitavi timovi stručnjaka rade na poslovima praćenja, otkrivanja, prikupljanja i analize informacija, koje dostavljaju poslovodnim rukovodstvima svoje kompanije ili državnim organima.

Povećanje moći

Usljed svjetskih procesa globalizacije, transnacionalne kompanije svjetsko tržište posmatraju kao jedinstvenu cjelinu i na njemu nastupaju s jedinstvenom poslovnom politikom prodaje, marketinga i investicija. Proizvodi se više ne prilagođavaju ukusima potrošača u regionu, već se kreiraju njihovi ukusi i tako nastaje jedinstvena, globalna kultura.

Sve vrste ulaganja postaju motivisane ostvarivanjem strateških konkurentskih prednosti za kompaniju na, sve više jedinstvenom, svjetskom tržištu. U oblasti svjetske proizvodnje 1999. godine postojalo je oko 60.000 transnacionalnih kompanija sa više od 500.000 stranih filijala, koje su kontrolisale oko 25 % ukupne svjetske proizvodnje.

Ako se uporedi ekonomski značaj transnacionalnih kompanija i država u svjetskoj privredi očigledno je da su države postale drugorazredni privredni subjekti. Od 100 najvećih privrednih subjekata 51 čine kompanije, a 49 države, dok najveća transnacionalna kompanija ima veću prodaju od društvenog proizvoda više od 150 država.

Danas u svijetu raste broj velikih i moćnih TNK koje po svojoj ekonomskoj snazi i potencijalu daleko prevazilaze mnoge države i kao takve mogu da utiču na brojne ekonomske i finansijske procese u sve većem broju zemalja.

Osim što imaju glavnu ulogu u svjetskoj trgovini ( oko 350 vodećih TNK drži u rukama oko 40 % svjetske trgovine), zbog čega je razumljivo da se selektivno zalažu i za liberalizaciju i za protekcionističke mjere, TNK postale su najvažniji subjekti dugoročnog investiranja. Za to su im prijeko potrebni monetarna i valutna stabilnost u zemljama gdje ulažu svoj kapital, te odgovarajući pravni sistem zaštite svojih investicija i bezbjednog transfera dobiti. Iz već navedenog vidljvo je da TNK “moraju” da se mješaju u suverena prava država domaćina, a problemi nastaju kada to mješanje pokuša da prekorači dopuštene okvire.

Inostrane investicije u 2000. godini dostigle su iznos od 1.270 milijardi dolara, što je za 190 milijardi više u odnosu na 1999. godinu. Poređenja radi, one su 1990. godine iznosile samo 203 milijarde dolara. Najveći dio tih investicija izvršen je putem kupovine ili preuzimanja preduzeća u inostranstvu, prenstveno posredstvom tzv. megaintegracije samih TNK ( stvaranje tzv. strateških alijansi ) i učešćem u privatizaciji u zemljama u tranziciji.

14

Dakle, postaje jasno zašto se TNK neće ustručavati da preduzmu sve što smatraju potrebnim da zaštite svoje monopolske interese i svjetsku javnost uvjere da je i ekonomsko- trgovinski, a i svaki drugi rat, legitimno sredstvo u zaštiti slobodne trgovine, slobodnog toka kapitala, znanja, ljudi i svega ostalog što doprinosi povećanju profita. U stvari, one su u stanju da svaki svoj potez objasne ne samo kao ispravnu, nego i kao najbolju moguću mjeru, a svakog ko se tome pokuša suprotstaviti označiće kao neprijatelja kojeg mora stići “globalna pravda”.

Ovladavanje robnom proizvodnjom, razmjenom, transportom, bankarstvom i osiguranjem i ulaganje enormnog naučnotehnološkog potencijala u nova dostignuća u oblasti robne proizvodnje, povećava iz dana u dan pozicije moći ovih kompanija do neslućenih razmjera.

Faze razvoja i organizacioni oblici TNK

TNK prolaze kroz 5 faza:

1) izvozne aktivnosti pretežno domaćih preduzeća, čime se osvajaju nova tržišta u svijetu povezivanja sa lokalnim distributerima

2) sama kompanija preuzima te akltivnosti3) kompanija počinje obavljati poslove marketinga, prodaje i ostalih funkcija na inostranom

trzištu4) kompanija dominira na stranom tržištu, s potpunim poslovnim sistemom uključujući

istraživanje, razvoj i inženjering5) svi su u kompaniji zaposleni lokalno, funkcije kompanije nisu više vezane za zamlju

porijekla, anacionalne su i stvaraju novi sistem vrijednosti čiji su nosioci menadžeri kompanije koji posluju u cjelom svijetu.

TNK se javljaju u tri osnovna organizaciona oblika, i to:

1) vertikalno integrisane - rudarstvo, industrija nafte, prerađivačka industrija 2) horizontalno integrisane - su one kod kojih kompanija ima iste vrste pogona u različitim

zemljama.3) konglomerati - su kompanije koje imaju diversifikovane poslove u različitim djelatnostima i

granama proizvodnje.

15

Transnacionalne kompanije (TNK) kao glavni nosioci direktnih stranih investicija

U savremenom svijetu došlo je do ogromne centralizacije i koncentracije kapitala u rukama malog broja gigantskih korporacija, koje raspodjeljujući investicije na veliki broj zemalja uspjevaju da otklone opasnost velikih rizika. TNK predstavljaju glavnog nosioca globalizacije svjetske ekonomije što se između ostalog može vidjeti i iz činjenice da je tokom 1999. godine 63.000 roditeljskih firmi posjedovalo širom svijeta oko 690.000 svojih afilijacija. Sve ovo potvrđuje da TNK danas predstavljaju generator globalizacije ali i direktnih stranih investicija. Ono što je posebna karakteristika globalne ekonomije je činjenica da TNK u svom poslovanju više koriste afilijacije nego klasičan izvoz da bi opslužile strana tržišta. U osnovi koncepta TNK jeste suštinska intencija da se inostrane investicije plasiraju u vidu preduzimačkog kapitala (direktno investiranje). Glavne karakteristike DSI su :

mogućnost stranog investitora da osnuje preduzeće (ili kupi već postojeće preduzeće) i da ga kontroliše ,

strani investitor ostvaruje dobit direktno u zavisnosti od poslovnog uspjeha preduzeća (a ne u obliku kamate kao u slučaju plasmana zajmovnog kapitala)

Konstantni višak kapitala s ograničenim investicionim mogućnostima u razvijenimzemljama, traži nove mogućnosti za plasman. Izvoz kapitala je objektina nužnost za

razvijene zemlje.

Globalna strategija TNK je nastojanje da se najveći dio fondova koji su potrebni za njihove operacije obezbijedi u samim zemljama u razvoju i da istovremeno što veći dio dobiti iznesu iz ovih zemalja.

TNK koriste tri glavna izvora finansiranja u zemljam u razvoju:

sopstvena sredstva koja ostvaruju njihove afilijacije u zemljama domaćina (reinvestiranje profita i amortizacija),

fondove koji se obezbjeđuju na lokalnom tržištu kapitala, sredstva koja potiču iz matične zemlje.

Kada se govori o TNK mora se imati u vidu da one imaju i negativnih i pozitivnih uticaja na privredni rast zemalja u razvoju.

Negativni uticaj se ne ogleda jedino u neposrednoj eksploataciji, to jest izvlačenju viška vrijednosti, posredi je to, da su TNK ograničavajući faktor razvoja i da utiču na formiranje odlika zavisne privrede koja nije sposobna da se razvija na samostalnoj osnovi.

Prodor TNK u privrede zemalja u razvoju doprinjeo je da se učvrsti ekonomska zavisnost zemalja u razvoju prema razvijenim zemljama. TNK su instrument eksploatacije neravijenih zemalja, one dovode do koncentracije kapitala i profita u nekoliko vodećih industrijskih zemalja, prvenstveno u SAD. Naravno ne može se poreći da ima slučajeva da su TNK donjele i određene koristi u pojedinim zemljama u razvoju, ali je mnogo više slučajeva u kojima je njihov uticaj bio negativan i gdje je, dugoročno gledano, inostrani kapital postajao prepreka društvene, političke i ekonomske emancipacije zemalja u razvoju.

Što se tiče pozitivnih uticaja TNK možemo navesti sljedeće: donose u zemlju domaćina prijeko potreban kapital, novu tehnologiju, povećavaju zaposlenost, doprinose porastu izvoza kao i otvaranju zemlje prema svijetu.Kapital je potreban zemljama u razvoju kako bi se aktivirali postojeći resursi, krenulo putem industrijalizacije, dakle u nekim slučajevima se moderna tehnologija može obezbjediti jedino saradnjom sa TNK. Uloge transnacionalnih menadžera

16

Internacionalni menadžeri se nemogu oslanjati na univerzalne principe menadžmenta koji će voditi njihovo ponašanje iz dva razloga. Prvo, ako su teoretičari razvili neke suštinske koncepte dobrog menadžmenta bazirane na Zapadnjačkom fenomenu, druga društva se toliko vidno razlikuju po svojim kulturama i ideologijama da se ovi koncepti ne mogu univerzalno primjeniti. Drugo, jedan internacionalni menadžer često mora da funkcioniše uz prisustvo nekoliko kultura odjednom, što povećava rizik pravljenja greške kada se pretpostavlja najbolji način da se nešto uradi. Menadžment ponašanja i menadžerske odluke treba prilagoditi različitim situacijama.

U rukovodećem načinu govora, internacionalni menadžeri treba da prihvate uloge mogućnosti. Koncept mogućeg rukovođenja, iako je široko prihvaćen, ne obuhvata svo bogastvo uloge internacionalnog menadžera. Po njemu, menadžer naoružan jednom grupom očekivanja ili jednim stilom rukovođenja može očekivati kada se susretne sa novim okolnostima, da usvoji alternativnu grupu očekivanja sa opcionim stilom koji bolje funkcioniče u tim novim uslovima; tako jedan mudar menadžer može da razvije i zadrži nekoliko modela mogućnosti, tako da plan A propadne, može da se preorijentiše na plan B ili C. Internacionalni menadžment je daleko komplikovaniji, a efektivno ponašanje daleko kompleksnije nego slične aktivnosti ograničene na jednu jedinu kulturu.

ZAKLJUČAK

17

Ono što predstavlja polaznu bazu za kreiranje atraktivnog investicionog ambijenta, a samim tim i privlačenje većeg iznosa SDI, jeste svakako činjenica da se, na žalost, radi o još uvjek neobrađenom tržištu, koje kao takvo otvara širok prostor različitim investicionim poduhvatima. Takođe, ni veličina nije sasvim zanemarljiva, iako znatno gubi na atraktivnosti ukoliko se uzme u obzir kupovna snaga stanovništva. Ipak, kroz oživljavanje privredne aktivnosti, ali i kroz stvaranje integralnog balkanskog tržišta, situacija bi se i na ovom planu znatno poboljšala. Prednost bi mogla da predstavlja i iskusna i obrazovana, ali ipak još uvjek jeftina radna snaga. Povoljan geografski i saobraćajni položaj također predstavlja dobru startnu osnovu. On posebno dobija na značaju kada se imaju u vidu alternativni načini prijevoza, prije svega riječni, s obzirom da je drumski saobraćaj u Evropi prilično opterećen.   

Jedino sredstvo oporavka i daljeg razvoja domaće privrede predstavlja strani kapital. Ovakav zaključak nameće potrebu za što bržim otklanjanjem postojećih barijera i ograničenja, koje BiH nameće stranim investitorima. BiH je na uzlaznoj liniji stranih investitora, što je dobro jer su strane investicie najbolji generator novih investicija. Dobra društvena preduzeća su uglavnom prodata. Sada, kada je red došao na greenfild investicije BiH mora da se takmiči i sa okolnim zemljama. Zbog toga je važno da se svi segmenti reformi sinhronizovano razvijaju.

Produbljivanjem i razvojem međunarodne podjele rada na novoj osnovi, nastankom svjetskog tržišta i svjetske privrede, nastaju i međunarodni monopoli. Oni su rezultat jačanja monopola unutar državnih granica, kao i pojave izvoza kapitala. U težnji da ostvare što veći monopolskiekstra profit, nacionalni monopoli nastoje proširiti svoju djelatnost i van nacionalnih granica. U tome im naručito pogoduje izvoz kapitala, jer se tako lakše preskaču državne barijere. Težnja krupnih monopola da ostvare što veći monopolski ekstraprofit, zaposjednu izvore jeftinih sirovina, energije, radne snage i sl. putem podjele tržišta u svijetu, s jedne strane, i opšte konkurencije s druge strane, dovela je do uspostavljanja sporazuma među njima, odnosno do nastanka međunarodnih monopola. Međunarodni monopoli predstavljaju savez krupnih nacionalnih preduzeća koja se udružuju radi monopolisanja proizvodnje i prodaje određene robe, eksploatacije sirovina, energije i uvećanja kapitala na svjetskom nivou.Ostvarivanje naučno tehnološke revolucije, širenje svjetskog tržišta, uvećanje kapitala i sl., doveli su do toga da međunarodni monopoli prerastaju u multinacionalne kompanije ( dominacija nacionalnog kapitala i upravljanja ) i transnacionalne kompanije ( bez dominacije nacionalnog kapitala i upravljanja ).

Transnacionalne kompanije zasnivaju svoje poslovanje na kapitalu jedne zemlje koja je zastupljena u više zemalja i posluju u jednoj do pet zemalja.

LITERATURA

18

1) ’’Transnacionalne korporacije’’, Dr. Milan Vojnović, Beograd, 1977. God.2) ’’Strana ulaganja u Bosni i Hercegovini i u svijetu’’, Dr. Tufik Burnazović, Sarajevo,

1996. God3) ’’Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji’’, Dr. Dragoljub Stojanov, Sarajevo, 2000.

god.4) ’’Zakon o politici direktnih stranih ulaganja’’, Službeni glasnik BiH 4/98 5) www.hnb.hr6) www.fipa.gov.ba 7) CLDS (2007), Grinfild investicije u Srbiji, Prvi izveštajKovač O. (2001),8) Međunarodne finansijeKovačević R. (2008), 9) Povećanje izvoza kao faktor smanjivanja neravnoteže spoljnotrgovinskog bilansa10) Unković M. (1980), “Međunarodno kretanje kapitala i položaj Jugoslavije“, Naučna

knjiga, Beograd 11) UNCTAD, United Nations, “World Investment Report 2000”, New York and Geneve,

(2000)12) Prof. Dr. Milija Zečević ,„Internacionalni menadžment“ 13) Brien R. Jet, Contesting Global Governance: Multinational Economic Institutions and

Global Social Movements, Cabridege Universitz Press, 200014) Scholte J. A., Globalization a critical introduction, New Zork, 200015) Christian Palloix, "L'Economie Mondiale Capitaliste et les firmes Multinationales"16) Stephen Hymer, "Efikasnost (pruturjecja) multinacionalnih korporacija", Zagreb17) Ljubomir Tadic, "Nauka o politici", Beograd, 1988.18) Dr Bogdan Ilić, Dr Predrag Jovanović Gavrilović, Dr Aleksandar Gračanac,

„Međunarodna ekonomija i finansije“, Beograd, 2006.

19