strategija planinskog turizma cg - konacna 28.6.2005

PROGRAM RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA

U CRNOJ GORI

Meunarodni institut za turizam, Ljubljana

Ljubljana, maj 2005.

Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori izraen je prema projektnom zadatku i ugovoru sa naruiocem Ministarstvom turizma Vlade Republike Crne Gore, sa kojim je Meunarodni institut za turizam iz Ljubljane potpisao ugovor 11. februara 2004. godine. Program razvoja planinskog turizma je prijedlog dokumenta koji treba kroz procedure Ministarstva turizma i Vlade Republike Crne Gore da postane zvanini dokument stratekog razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori, kojeg na kraju usvajaju i prihvataju svi akteri u turizmu u Crnoj Gori. Prijedlog emo nakon diskusija, primjedbi i dopuna izraditi kao konanu verziju sa izvrnim rezimeom. VOA PROJEKTA Mr Janez Sire AUTORI Mr Janez Sire Mr Ljubica Kneevi Dr Drago Sever Gorazd Bedra KONZULTANTI: Slobodan Lekovi, dr. Velia Nenezi, Radosav Nikevi, Luka Maksimovi LEKTOR Jelena Suanj NOSILAC PROJEKTA Meunarodni institut za turizam, Vonjakova 5, Ljubljana, Slovenija www.ntz-nta.si/tourinstitute Copyright Meunarodni institut za turizam, Ljubljana, 2005.

i

SADRAJ 1. UVOD...................................................................................................................................................1

1.1. Projektni zadatak ................................................................................................... 1 1.2. Metodologija projekta............................................................................................ 2

2. POLAZNE OSNOVE PROGRAMA RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA U CRNOJ GORI 6 2.1. Razvoj planinskog turizma u strategijama razvoja turizma Crne Gore.................... 6 2.2. Koncept ekoloke drave Crne Gore i odrivog razvoja ......................................... 7 2.3. Turizam kao privredni fenomen XXI vijeka ........................................................... 8 2.4. Turizam u planinama trendovi razvoja zimskih turistikih centara u Alpima ..... 10 2.5. Turizam i njegovo multiplikativno djelovanje na cjelokupnu privredu ................. 12 2.6. Turizam kao nain ivota i potroni model dananjice.......................................... 13 2.7. Krai pregled postignutog razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori..................... 15

3. STRATEKI CILJEVI RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA U CRNOJ GORI.....................19 4. GLAVNE KARAKTERISTIKE RAZVOJA PLANINSKIH CENTARA U ALPIMA...............21

4.1. Razvoj turistike ponude u planinskim centrima .................................................. 21 4.2. Smjerovi normativnog ureenja turizma u skijakim turistikim centrima............ 22

5. DEFINISANJE MAKRO I MIKRO TURISTIKIH DESTINACIJA I NJIHOVE OSNOVNE KARAKTERISTIKE..................................................................................................................................24

5.1. Definisanje makro i mikro zona i turistikih destinacija planinskog turizma Crne Gore 24 5.2. Osnovne privredne karakteristike turistike destinacije BJELASICA................... 27 5.3. Osnovne privredne karakteristike turistike destinacije DURMITOR................... 33 5.4. Osnovne privredne karakteristike turistike destinacije PROKLETIJE................. 38

6. INVENTARIZACIJA I PROCJENA RESURSA U TURISTIKIM DESTINACIJAMA .........44 6.1. Turistika destinacija BJELASICA...................................................................... 44 6.2. Turistika destinacija DURMITOR...................................................................... 60 6.3. Turistika destinacija PROKLETIJE.................................................................... 71 6.4. Inventarizacija i procjena turistikih destinacija: LOVEN, ORJEN, RUMIJA, VUJE, VERUA I KOSANICA ................................................................................... 82

7. ANALIZA PREDNOSTI, NEDOSTATAKA, OPASNOSTI I PRILIKA - SWOT ANALIZA RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA ...................................................................................................90

7.1. SWOT analiza planinskog turizma u Crnoj Gori .................................................. 90 7.2. SWOT analiza BJELASICA ................................................................................ 94 7.3. SWOT analiza DURMITOR................................................................................ 95 7.4. SWOT analiza PROKLETIJE.............................................................................. 97 7.5. SWOT analiza mikro turistikih destinacija: LOVEN, ORJEN, RUMIJA, VUJE, VERUA I KOSANICA ................................................................................... 99

8. ANALIZA TURISTIKOG TRITA .........................................................................................101 8.1. Turistika posjeta Crnoj Gori na poetku 3. milenijuma..................................... 101 8.2. Domaa turistika potranja............................................................................... 102 8.3. Inostrana turistika potranja ............................................................................. 103 8.4. Analiza konkurencije ......................................................................................... 104 8.5. USP (unique selling proposition) i trino pozicioniranje planinskog turizma Crne Gore 107

9. PROGRAMSKE OSNOVE RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA U CRNOJ GORI ...........109 9.1. Osnovni principi stratekog razvoja planinskog turizma..................................... 109 9.2. Okviri budueg razvoja planinskog turizma ....................................................... 109

ii

9.3. Strateki programski smjerovi i razvoj kljunih, nosivih turistikih programa i kapaciteta ...................................................................................................................... 112 9.4. Prostorno ureenje, komunalna infrastruktura i zatita ivotne okoline............... 115

10. PROGRAM RAZVOJA TURIZMA U TURISTIKIM DESTINACIJAMA .......................116 10.1. Program razvoja turistike destinacije BJELASICA....................................... 116 10.2. Program razvoja turistike destinacije DURMITOR....................................... 124 10.3. Program razvoja turistike destinacije PROKLETIJE..................................... 129 10.4. Program razvoja mikro turistikih destinacija: LOVEN, ORJEN, RUMIJA, VUJE, VERUA I KOSANICA ................................................................................. 136

11. PROCJENA TURISTIKIH KAPACITETA, INVESTICIJA, ZAPOSLENIH I PRIHODA OD TURIZMA U PLANINSKIM CENTRIMA CRNE GORE............................................................144 12. ZAKONSKI OKVIRI I POLITIKA DALJEG RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA ......147 13. ZAKLJUCI: PLANINSKI TURIZAM U CRNOJ GORI SJUTRA......................................151 DODATAK 1: BROJ I STRUKTURA TURISTA I NOENJA PO OPTINAMA, BROJ LEAJA U CRNOJ GORI U PERIODU OD 1998. DO 2004. GODINE, UKUPAN PROMET PO OPINAMA OD 1998. DO 2001. GODINE.................................................................................................................158 DODATAK 2: NORMATIVNO UREENJE NA PODRUJU IARA I SKIJAKIH CENTARA U EVROPSKOJ UNIJI I U SLOVENIJI ................................................................................................164

Primjer harmonizacije zakona: Sluaj Austrije............................................................... 165 Struktura iarskog zakona i njegove nadlenosti .......................................................... 167 Uvoenje Direktive ....................................................................................................... 169 Osposobljenost zaposlenih............................................................................................. 174

iii

SLIKE Slika 1: Postojea i planirana saobraajna infrastruktura u turistikoj destinaciji Bjelasica .................................. 32 Slika 2: Postojea i planirana saobraajna mrea u turistikoj destinaciji Durmitor .............................................. 38 Slika 3: Postojea i planirana saobraajna infrastruktura u turistikoj destinaciji Prokletije ................................. 42 Slika 4: Ski centar Bjelasica - Jezerine ...................................................................................................................... 57 Slika 5: Mapa Ski centra Bjelasica - Jezerine ............................................................................................................ 58 Slika 6: Grafiki prikaz Ski centra Durmitor ............................................................................................................. 68 Slika 7: Skijake staze Ski centra Durmitor........................................................................................................... 70 Slika 8: Skijalite na Turjaku ...................................................................................................................................... 79 Slika 9: Skijaka staza Lokve ..................................................................................................................................... 81 Slika 10: Hajla............................................................................................................................................................ 131 Slika 11: Pogled na mogue skijake terene Hajle .................................................................................................. 132 Slika 12: Prikaz procjene razvoja turistikih kapaciteta u planinskim centrima u Crnoj Gori do 2020. godine.154 GRAFIKONI Grafikon 1: Struktura projekta Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori.............................................. 4 Grafikon 2: ivotni ciklus turizma ............................................................................................................................... 9 Grafikon 3: Broj turista u Crnoj Gori i u sjevernoj i centralnoj regiji u periodu 1998- 2004................................. 17 Grafikon 4: Broj noenja turista u Crnoj Gori i u sjevernoj i centralnoj regiji u periodu 1998-2004.................... 17 Grafikon 5: Ocjena turistike ponude Kolaina......................................................................................................... 49 Grafikon 6: Ocjena turistike ponude Berana i Andrijevice..................................................................................... 52 Grafikon 7: Ocjena turistike ponude Bijelog Polja.................................................................................................. 54 Grafikon 8: Ocjena turistike ponude Mojkovca....................................................................................................... 56 Grafikon 9: Ocjena turistikih resursa optine abljak............................................................................................. 67 Grafikon 10: Ocjena turistikih resursa optine avnik ............................................................................................ 67 Grafikon 11: Ocjena turistikih resursa optine Pluine ........................................................................................... 68 Grafikon 12: Ocjena turistike ponude Plava ............................................................................................................ 74 Grafikon 13: Ocjena turistike ponude Roaja.......................................................................................................... 78 Grafikon 14: Ocjena turistike ponude Lovena ....................................................................................................... 83 Grafikon 15: Ocjena turistike ponude Orjena .......................................................................................................... 85 Grafikon 16: Ocjena turistike ponude Rumije ......................................................................................................... 86 Grafikon 17: Ocjena turistike ponude Vuja ........................................................................................................... 87 Grafikon 18: Ocjena turistike ponude Verue.......................................................................................................... 88 Grafikon 19: Ocjena turistike ponude Kosanice ...................................................................................................... 89 Grafikon 20: Postupak dodjele koncesije (mjesto: ocjena potrebe za napravom)................................................. 172 Grafikon 21: Postupak dodjele koncesije (mjesto koncesijskoga akta) ................................................................. 172 TABELE Tabela 1: Broj turista u Evropi po regijama od 1990. do 2002. godine ..................................................................... 8 Tabela 2: Statistika odabranih indikatora za planinske centre u Evropi .................................................................. 12 Tabela 3: Statistika turistike posjete za planinske centre u periodu od 1998. do 2004. godine ........................... 16 Tabela 4: Makro i mikro prostorne zone za razvoj planinskog turizma Crne Gore ................................................ 26 Tabela 5: BDP, BDP po stanovniku i broj stanovnika turistike destinacije Bjelasica u 2001. godini ................. 27 Tabela 6: Struktura BPD-ja po optinama u turistikoj destinaciji Bjelasica u 2001. godini u 000 EUR. ............ 28 Tabela 7: Broj i struktura turista u turistikoj destinaciji Bjelasica u periodu od 1998. do 2004. ......................... 29 Tabela 8: Broj leaja u turistikoj destinaciji Bjelasica u 2003. i 2004. godini ...................................................... 30 Tabela 9: Stanovnitvo u turistikoj destinaciji Bjelasica u 1991. i 2003. godini................................................... 31 Tabela 10: BDP, BDP po stanovniku i broj stanovnika u turistikoj destinaciji Durmitor u 2001. godini ........... 33 Tabela 11: Struktura BDP u turistikoj destinaciji Durmitor u 2001. godini .......................................................... 34 Tabela 12: Broj i struktura turista u turistikoj destinaciji Durmitor u periodu od 1998. do 2004. godine........... 35 Tabela 13: Broj leaja u turistikoj destinaciji Durmitor u 2003. i 2004. godini .................................................... 36 Tabela 14: Stanovnitvo u turistikoj destinaciji Durmitor u 1991. i 2003. godini ................................................ 36 Tabela 15: BDP, BDP po stanovniku i broj stanovnika u turistikoj destinaciji Prokletije u 2001. godini .......... 39 Tabela 16: Struktura BDP po optinama u turistikoj destinaciji Prokletije u 2001. godini u 000 EUR .............. 39 Tabela 17: Broj i struktura turista u turistikoj destinaciji Prokletije u periodu od 1998. do 2004. godine .......... 40 Tabela 18: Broj leaja u turistikoj destinaciji Prokletije u 2003. i 2004. godini ................................................... 41 Tabela 19: Stanovnitvo podruja Prokletija u 1991. i 2003. godini ....................................................................... 41

iv

Tabela 20: Smjetajni kapaciteti u optini Kolain ................................................................................................... 47 Tabela 21: Smjetajni kapaciteti u optini Berane..................................................................................................... 50 Tabela 22: Smjetajni kapaciteti u optini Andrijevica............................................................................................. 52 Tabela 23: Smjetajni kapaciteti u optini Bijelo Polje............................................................................................. 54 Tabela 24: Smjetajni kapaciteti u optini Mojkovac................................................................................................ 55 Tabela 25: Inventarizacija postojeih iarskih naprava ski centra Bjelasica - Jezerine ........................................ 58 Tabela 26: Inventarizacija skijake infrastrukture ski centra Bjelasica - Jezerine .................................................. 59 Tabela 27: Struktura skijaa Ski centra Bjelasica - Jezerine..................................................................................... 59 Tabela 28: Smjetajni kapaciteti u optinama turistike destinacije Durmitor........................................................ 65 Tabela 29: Inventarizacija postojeih iarskih naprava Ski centra Durmitor .................................................... 69 Tabela 30: Tehniko-tehnoloke osobine iara Ski centra Durmitor ................................................................. 69 Tabela 31: Skijaka infrastruktura Ski centra Durmitor ....................................................................................... 70 Tabela 32: Struktura skijaa Ski centra Durmitor...................................................................................................... 70 Tabela 33: Smjetajni kapaciteti u optinama turistike destinacije Prokletije ....................................................... 73 Tabela 34: Smjetajni kapaciteti u optini Roaje..................................................................................................... 77 Tabela 35: Osnovne karakteristike skijake infrastrukture na Turjaku .................................................................... 78 Tabela 36: Tehniki opis naprava na Turjaku............................................................................................................ 79 Tabela 37: Tehniko-tehnoloke karakteristike iara na Turjaku........................................................................... 79 Tabela 38: Tehniko-tehnoloke karakteristike iara .............................................................................................. 79 Tabela 39: Karakteristike skijakih pruga na Turjaku............................................................................................... 80 Tabela 40: Inventarizacija HTP Berane, Ski centar Lokve .............................................................................. 80 Tabela 41: Tehniki opis naprava na Lokvama ......................................................................................................... 80 Tabela 42: Struktura skijaa na Lokvama .................................................................................................................. 81 Tabela 43: Karakteristike skijakih staza na Lokvama ............................................................................................. 81 Tabela 44: Predviene iare za Ski centar Bjelasica ......................................................................................... 118 Tabela 45: Predviene iare za Ski centar Majstorovina ...................................................................................... 119 Tabela 46: Kvalitativna ocjena postojeih turistikih i skijakih kapaciteta Bjelasice u 2004. godini ............... 121 Tabela 47: Procjena ukupnih investicija u smjetajne kapacitete do 2020. godine u EUR .................................. 121 Tabela 48: Procjena ukupnih investicija u turistikoj destinaciji Bjelasica do 2020. godine u EUR .................. 122 Tabela 49: Ocjena godinjih prihoda od turistike djelatnosti u TD Bjelasica u 2010. i 2020. godini u EUR ...123 Tabela 50: Poreenje planiranog broja leaja, noenja i prihoda od turizma u cijeloj Crnoj Gori i Bjelasici .... 123 Tabela 51: Postojee i predviene iare za Ski centar Durmitor...................................................................... 125 Tabela 52: Kvalitativna ocjena postojeih turistikih i skijakih kapaciteta turistike destinacije Durmitor u 2004. godini ............................................................................................................................................................... 126 Tabela 53: Procjena ukupnih investicija u smjetajne kapacitete turistike destinacije Durmitor do 2020. godine u EUR ......................................................................................................................................................................... 127 Tabela 54: Procjena ukupnih potrebnih investicija u turistikoj destinaciji Durmitor do 2020. godine u EUR. 127 Tabela 55: Ocjena godinjih prihoda turistike destinacije Durmitor od turistike djelatnosti u 2010. i 2020. godini u EUR ............................................................................................................................................................ 128 Tabela 56: Poreenje planiranog broja leaja, noenja i prihoda od turizma u cijeloj Crnoj Gori i turistikoj destinaciji Durmitor ................................................................................................................................................... 129 Tabela 57: Kvalitativna ocjena postojeih turistikih i skijakih kapaciteta Prokletije u 2004. godini............... 133 Tabela 58: Procjena ukupnih investicija u smjetajne kapacitete na Prokletijama do 2020. godine u EUR....... 134 Tabela 59: Procjena ukupnih potrebnih investicija u destinaciji Prokletije do 2020. godine u EUR .................. 135 Tabela 60: Ocjena godinjih prihoda od turistike djelatnosti u ciljnoj 2020. godini u EUR .............................. 135 Tabela 61: Poreenje planiranih broja leaja, noenja i prihoda od turizma u cijeloj Crnoj Gori i Prokletijama..................................................................................................................................................................................... 136 Tabela 62: Procjena ukupnih investicija u smjetajne kapacitete u mikro turistinim destinacijama do 2020. godine u EUR............................................................................................................................................................. 142 Tabela 63: Procjena ukupnih potrebnih investicija u mikro destinacijama do 2020. godine u EUR................... 142 Tabela 64: Ocjena godinjih prihoda od turistike djelatnosti u mikro turistikim destinacijama u ciljnoj 2020. godini u EUR ............................................................................................................................................................. 143 Tabela 65: Poreenje planiranog broja leaja, noenja i prihoda od turizma u cijeloj Crnoj Gori i mikro turistikim destinacijama........................................................................................................................................... 143 Tabela 66: Procjena ukupnih investicija u smjetajne kapacitete turistikih destinacija Bjelasica, Durmitor, Prokletije i mikro turistikim destinacijama do 2020. godine u EUR.................................................................... 144 Tabela 67: Procjena ukupnih potrebnih investicija u turistikim destinacijama Bjelasica, Durmitor i Prokletije i mikro turistikim destinacijama do 2020. godine u EUR ....................................................................................... 144 Tabela 68: Ocjena godinjih prihoda turistikih destinacija Bjelasica, Durmitor, Prokletije i mikro turistikih destinacija u ciljnoj 2020. godini u EUR ................................................................................................................. 145

v

Tabela 69: Ocjena potrebne radne snage na turistikim destinacijama Bjelasica, Durmitor, Prokletije i u mikro turistikim destinacijama prema prihodima u ciljnoj 2020. godini ........................................................................ 145 Tabela 70: Poreenje planiranog broja leaja, noenja i prihoda od turizma u cijeloj Crnoj Gori i Bjelasici, Durmitoru, Prokletijama i mikro turistikim destinacijama ................................................................................... 146 Tabela 71: Kvantitativni ciljevi razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori do 2020. godine................................ 153

vi

ZAHVALJUJEMO U pripremama za projektni zadatak i u toku izrade studije Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori istraivako-razvojni tim obiao je sve turistike centre u sjevernoj i centralnoj Crnoj Gori i bio svugdje veoma lijepo primljen, pri emu mu je nuena sva podrka u radu. Razgovarali smo sa predstavnicima optina i lokalnih zajednica, turistikih preduzea, nevladinih organizacija, meunarodnih organizacija u Crnoj Gori, sa pojedincima i strunjacima raznih profila. U cilju usklaivanja budueg razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori obavili smo brojne razgovore sa predstavnicima ministarstava Vlade Republike Crne Gore, vladinim agencijama, funkcionerima i strunjacima. Svima zahvaljujemo na saradnji i podrci, a naroito g. Predragu Neneziu, ministru turizma Crne Gore, Zoranu Duletiu, pomoniku ministra turizma Crne Gore, konzultantima i svima ostalima koji su nam pomogli tokom izrade projekta. Janez Sire sa saradnicima

1

1. UVOD

1.1. Projektni zadatak Vlada Republike Crne Gore svjesna je znaaja turizma za dalji razvoj drave, te potencijala koji omoguava razvoj turizma. Iako je oduvijek bio primorski turizam razvojni prioritet i tako puno razvijeniji, kako u pogledu kapaciteta tako i u pogledu posjete i doprinosa u ukupnoj zaradi od turizma, sjeverni i centralni dio Crne Gore nudio je bogato prirodno i kulturno bogatstvo za razvoj turizma. Svjesna toga potencijala, Vlada Crne Gore zatitila je velika prirodna podruja kao nacionalne parkove, inicirala nauno-strunu obradu tih potencijala i pripremala razvojne dokumente za ta podruja. Njemaka konsultantska kua DEG1 je 2002. godine uradila Masterplan razvoja turizma na crnogorskoj obali do 2010. i 2020. godine. Sjeverni i centralni dio Crne Gore u pomenutom masterplanu nije dovoljno obraen, pa je Ministarstvo turizma Republike Crne Gore ve 2002. godine tokom posjete svoje delegacije Sloveniji zapoelo razgovore sa slovenakim strunjacima o izradi masterplana za razvoj planinskog turizma u Crnoj Gori. Na osnovu tih razgovora u maju 2003. godine realizovana je studijska misija slovenakih eksperata Crnoj Gori pod vostvom mr Janeza Sireta, direktora Meunarodnog instituta za turizam iz Ljubljane, a u septembru iste godine u posjetu Sloveniji doli su rukovodioci zimskih turistikih centara Crne Gore koje je vodio g. Slobodan Lekovi, tadanji pomonik ministra turizma Crne Gore. Prijedlog projektnog zadatka usklaen je krajem 2003. godine, a u februaru 2004. u Podgorici je potpisan ugovor o izradi studije Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori. Studija ima 5 osnovnih ciljeva:

- odrediti strateke pravce razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori na osnovu raspoloivih prirodnih, kulturnih, ljudskih i drugih resursa;

- definisati primarne i sekundarne turistike destinacije, programsko usmjerenje i prioritet njihovog razvoja;

- definisati turistiko trite i ciljne segmente, pozicionirati turistike destinacije i definisati njihov USP;

- procijeniti obim kapaciteta i strukturu turistikih programa u turistikim destinacijama, potrebna investiciona ulaganja i obim radne snage;

- procijeniti prihode od budueg razvoja planinskog turizma i efekte tog razvoja na crnogorsku privredu.

Studija prevazilazi uobiajen prikaz i analizu turistikih potencijala u kojima se ukazuje na skoro neograniene mogunosti razvoja turizma, a sa aspekta realnih razvojnih faktora (meu kojima ima odluujuu ulogu saobraajna infrastruktura) i realne turistike tranje predstavlja ostvarive strateke razvojne ciljeve planinskog turizma u periodu do 2020. godine.

1 DEG - Deutsche Investitions und Entwicklungsgesellschaft.

2

Imajui u vidu plan zavretka rekonstrukcije saobraajnica do 2008/2009. godine, postavljamo 2010. godinu kao polaznu godinu za poetak intenzivnijeg razvoja cjelokupnog, a posebno planinskog turizma u Crnoj Gori. Prema tome, do 2010. godine predstoji uglavnom period renoviranja, prestrukturiranja i podizanja standarda kapaciteta, pripreme veih projekata, osposobljavanje radne snage i razvoj novih turistikih proizvoda na bazi vieg kvaliteta turizma. Naravno, i u tom periodu bie novih investicija; meutim, tek nakon 2010. godine oekujemo period breg kvantitativnog razvoja turizma sa velikim investicijama u nove kapacitete i programe uz dalji rast kvaliteta pojedinane turistike ponude i ponude Crne Gore kao turistike destinacije, koji e ostvariti nova radna mjesta, znaajne prihode i multiplikativne efekte na itavu privredu. Shodno tome, kao ciljnu godinu odredili smo 2020.

1.2. Metodologija projekta Program razvoja planinskog turizma u Crno Gori strateki je okvir razvoja turistike djelatnosti u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore. U ovom programu definisani su dalji pravci razvoja i strateki ciljevi planinskog turizma sa zimskim i ljetnjim programima, kao i naini njihove implikacije i realizacije. Metodoloki okvir predstavlja shema koja se koristi prilikom izrade masterplanova u turizmu, gdje su strateki razvojni ciljevi u odreenom vremenskom periodu rezultat interakcije raspoloivih resursa i potranje. Pri tome treba pratiti i opte mikro i makro privredne i drutvene efekte. S obzirom na kvalitet prirodnih potencijala, veliinu prostora i trendova u turistikoj potranji, strateki koncept razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori mora se zasnivati na postulatima odrivog razvoja, gdje je razvoj turistikih djelatnosti u ravnotei sa prirodim resursima i razvojem socijalnog, kulturnog i ekonomskog okruenja sa permanentnom tendencijom poboljanja radnog i ivotnog standarda stanovnika. Geografski prostor sjeverne i centralne Crne Gore podijeljen je u zone koje, sa aspekta razvoja turizma, imaju niz zajednikih karakteristika. Tako su u sjevernom dijelu definisane makro zone: Bjelasica, Durmitor i Prokletije, i mikro zona Kosanica, dok su u centralnom dijelu definisane mikro zone: Vuje, Verua, Loven, Rumija i Orjen, od kojih su posljednje tri u junom primorskom djelu i povezuju Crnogorsko primorje sa centralnim dijelom Crne Gore. Sa turistikog aspekta, ove prostorne zone moraju se razviti u turistike destinacije razliitih vrijednosti. Turistika destinacija, prema definiciji, mora imati primarne (prirodne, kulturno-istorijske itd.) i sekundarne turistike resurse (turistiki kapaciteti, turistiki programi itd.) potrebne za razvoj turizma. Pored toga, destinacija mora biti dostupna turistima (solidna saobraajna povezanost). Turistika destinacija mora imati imid i prepoznatljivost na tritu. Iz navedenog moemo zakljuiti da se trenutno kao prepoznatljive turistike destinacije u centralnom i sjevernom dijelu Crne Gore mogu izdvojiti: Bjelasica i Durmitor, i mikro turistika destinacija Loven sa Cetinjem. Sve ostale zone mogu se ubrojati u zone u kojima postoji znaajan turistiki potencijal i u kojima je zapoeo razvoj turizma, kao na primjer u Plavu, Roajama (Turjak), Verui, Kosanici ili Vuju. U radu su u velikoj mjeri upotrebljavani sekundarni podaci o potencijalima planinskih podruja Crne Gore koja su veoma dobro i detaljno obraena u programima integralnog razvoja, procjenama skijakih potencijala i programima nacionalnih parkova Crne Gore. Analitiki se nije ulazilo u

3

relevantnost istorijskih podataka jer u posljednjih 10-15 godina nije bilo uslova za razvoj turizma, kapaciteti i programi su propadali, a turistiko trite se znaajno promijenilo. Tako se studija analitiki oslanja na sekundarne zvanine podatke Republikog zavoda za statistiku. Pored sekundarnih izvora, u analizi smo upotrebljavali primarne podatke do kojih se dolo metodom neposrednih razgovora (ekspertske procjene predstavnika u optinama i turistikih radnika), neposrednog posmatranja (posjete planinskim centrima) i metodom kvalitativnog istraivanja, u kojem smo pripremili upitnike koje su uz nau pomo ispunjavali turistiki strunjaci na razliitim nivoima. Pored principa odrivog razvoja turizma i usmjerenja na nemasovni turizam, u programu razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori ukomponovana su programska usmjerenja, politika i aktivnosti Evropske unije na podruju turizma. Razlozi su sljedei: Crna Gora je dio Evrope na jugoistoku kontinenta, Crna Gora svjesnom i odlunom politikom trai ulaz u EU, privredne i razvojne veze e se koncentrisati na saradnju sa dravama EU i veina turista u Crnoj Gori bie iz drava EU. Program razvoja planinskog turizma Crne Gore je realni nacrt stratekog razvoja turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore, sa ostvarivim ciljevima, organskim razvojem turistikih destinacija koji e se bazirati na razvoju klastera sa najveim moguim multiplikativnim uticajem u makro zonama (kao i u cijeloj Crnoj Gori), koji e biti vidan kroz zapoljavanje, privredni i opti razvoj, povratak ljudi u gradove i sela u sjevernom i centralnom dijelu drave. Za takav organski razvoj turizma potrebna su ulaganja u kapacitete, programe, ljude i u marketing. Ova ulaganja se dijelom mogu realizovati, posebno na podruju oblikovanja turistikih programa, obrazovanja ljudi i marketinga, uz aktivnu podrku turistike politike Crne Gore i inostranih programa prije svega programa EU. Za realizovanje ostalih ciljeva potrebni su strateki investitori, koji e biti spremni ulagati ne samo kapital nego i znanje i iskustva u cilju daljeg razvoja turizma. Crna Gora raspolae bogatim turistikim resursima na Primorju sa mediteranskom ponudom, koja e uvijek biti dominantan motiv dolaska inostranih turista. Zbog toga bi cilj turistike politike Crne Gore morao biti komplementarni razvoj primorskog i planinskog turizma, koji zajedniki mogu oblikovati jednu od najatraktivnijih turistikih destinacija u Evropi i svijetu. 1.3. Struktura studije Izradu Programa razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori zapoinjemo sa inventarizacijom i ocjenom prirodnih potencijala, koja daje odgovore na pitanja: koji su postojei prirodni potencijali, kako su oni do sada bili koriteni, koji su mogui pravci njihovog daljeg razvoja, koji su ograniavajui faktori u njihovom razvoju, ocjena stanja infrastrukture i prijedlozi za njihovo poboljanje.

Sljedi ocjena trita, koja sadri prijedloge primarnih oblika razvoja trita, odreivanje potencijalnih emitivnih trita, segmentaciju, ciljanje i pozicioniranje turistikog proizvoda. Pored navedenog, opredjeljuju se i konkurentne destinacije i daje kratka analiza njihove ponude i daljih pravaca razvoja. Uraen je i osvrt na strategiju oblikovanja cijena, prije svega u odnosu na kvalitet. Inventarizacija i ocjena trita bie inputi za oblikovanje strategije razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori. U okviru oblikovanja strategije prvo emo definisati strateke ciljeve razvoja, za ime slijedi SWOT analiza.

4

Nakon toga emo oblikovati turistiki proizvod i pozicionirati ga. U okviru stratekih preporuka definisaemo razvojne faze, potrebne investicije i prihode, kao i potrebne programe strune obuke. Posljednji dio bie ocjena uticaja razvoja turizma na privredu, okolinu i drutvo. Detaljniji prikaz strukture strategije razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori dat je na grafikonu 1. Grafikon 1: Struktura projekta Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori

5

Izvor: Regional Tourism Masterplan, Horwath Consulting, 1996.

DEFINICIJA STRATEKIH CILJEVA

Analiza trita Trenutna tranja

Dolasci, Noenja, Prosjena duina boravka Postojee turistike destinacije, naini prevoza, turistike organizacije Porijeklo turista

Potencijalna potranja Najznaajnija potencijalna emitivna trita Trendi u meunarodnom turizmu

Konkurencija

Ocjena prirodnih potencijala Geografija Saobraaj Infrastruktura Prirodni resursi, Ekologija Atrakcije Turistika ponuda Smjetaj Restorani Ponuda programa za slobodno vreme Organizacija

SWOT-ANALIZA TURISTIKE DESTINACIJE Prednosti, Nedostatci, Prilike i Opasnosti

TURISTIKA RAZVOJNA POLITIKA Ciljevi (kratko, srednje i dugoroni) Pozicioniranje Osnove marketinga u turizmu Turistika organizacija Prioriteti razvoja Pravni okvir Projekti i akcioni planovi Ekonomski, socijalni i uticaji na okolinu

MARKETING PLAN

MJERE

RAZVOJ TURIZMA; IZVOENJE; OBUKA;

MO

NIT

OR

ING

PR

OC

ES

Savjetovanje Organizacija Marketing Kontroling Manadment kvaliteta

Razvoj projekata Fizibiliti studije Finansiranje projekata

Obuka i obrazovanje u turizmu Obrazovna infrastr. Srednje strune kole Privatni seminari Vie obrazovanje

REZULTATI RAZVOJNIH

CILJEVA

6

2. POLAZNE OSNOVE PROGRAMA RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA U CRNOJ GORI

2.1. Razvoj planinskog turizma u strategijama razvoja turizma Crne Gore Dosadanji rad na razvoju turizma u Crnoj Gori bazirao se na dvjema noseim razvojnim i stratekim studijama, i to: na Masterplanu (Strategiji razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine) i na Strategiji razvoja turizma Crne Gore do 2010. godine. Prva strategija (Masterplan) koncentrisana je na oblikovanje strategije razvoja primorskog dijela Crne Gore, dok je sjevernom i centralnom dijelu posveeno jako malo panje. U Strategiji razvoja turizma do 2010. godine u okviru projekcije razvoja turizma u Crnoj Gori djelimino je obuhvaena i tema razvoja planinskog turizma, mada se o njoj govori generalno, bez specifikacije uih stratekih ciljeva. Prema ovom stratekom dokumentu, prioritete razvoja predstavljaju dva centra: Bjelasica i Durmitor. Pored njih, u ovoj studiji ocjenjuje se da treba voditi rauna i o razvoju zona Plav Kofiljaa, Roaje Turjak, Lokve Skrivena, Vuje Krnovo, Kosanica, Ivanova Korita Loven. Detaljnije studije o razvoju sjevernog i centralnog podruja Crne Gore su integralne studije u kojima su predstavljene detaljne, cjelovite i dugorone koncepcije razvoja pojedinih planinskih podruja, i to:

1. Bjelasica i Komovi Integralni razvoj U okviru integralnog razvoja podruja Bjelasice i Komova autori prvo predstavljaju osnovne ciljeve i ogranienja razvoja, nastavljaju sa ocjenom ekonomskih vrijednosti prirodnih resursa i ljudskog potencijala ovog dijela Crne Gore. Predstavljene su projekcije daljeg razvoja ovog podruja, meu kojima je i projekcija razvoja turizma. U okviru projekcije razvoja turizma autori opredjeljuju najvanije faktore daljeg razvoja turizma na ovom podruju, definiu turistiku tipologiju, ograniavajue faktore razvoja turizma, kao i osnovne projekcije razvoja turizma, u kojima definiu primarne i sekundarne turistike zone. Studija predstavlja bogat doprinos daljem razvoju ovog podruja i pregled mogunosti daljeg razvoja turizma.

2. Program integralnog razvoja podruja crnogorskih Prokletija Integralni razvoj Prokletija autori zapoinju opisom prirodnih bogatstava regije, stanovnitva i naselja. Sljedea poglavlja posveena su analizi privrednog i drutvenog razvoja, te definisanju pravaca stratekog razvoja. Turizam se navodi kao jedan od najperspektivnijih segmenata razvoja ovog podruja. Autori definiu turistike zone i centre, kao i prioritetne projekte i programe razvoja turizma.

3. Durmitorsko podruje Integralni razvoj Integralna studija razvoja Durmitorskog podruja ima priblino istu strukturnu koncepciju kao prethodno opisane studije. Sastoji se iz tri dijela. U prvom dijelu date su najvanije informacije i indikatori o durmitorskom podruju (priroda i prirodni resursi, stanovnitvo i naselja). Program integralnog razvoja prikazan je u drugom dijelu. U okviru programa integralnog razvoja kao jedan od prioriteta istie se revitalizacija turistike ponude i dugorona koncepcija razvoja turizma. U posljednjem dijelu navedeni su scenariji, programi i projekti daljeg razvoja, meu kojima se nalaze i turizam i ugostiteljstvo.

7

Integralne studije predstavljaju veoma dobar osnov za dalji regionalni privredni razvoj, izmeu toga i razvoj turizma kao jedne od znaajnih privrednih djelatnosti. Osim u integralnim studijama o razvoju pojedinih podruja sjevernog i centralnog dijela Crne Gore, turizam je analiziran i od strane lokalnih organa uprave u strategijama integralnog razvoja optina. I ove materijale koristili smo kao oslonac koji nam je pokazivao stav i zainteresovanost lokalne zajednice za razvijanje turizma. Jo jednu studiju koja predstavlja programski detaljno istraen zimski potencijal planina za razvoj skijakih centara predstavlja knjiga Skijalita Crne Gore kao faktor turistikog razvoja autora R.Nikevia. Pored ovih osnovnih studija, postoje i brojni dokumenti i procjene nevladinih organizacija koje se bave preteno pitanjima ekologije i zatite okoline ovog podruja. U literaturu koja postoji na ovom podruju moemo ukljuiti i brojne enciklopedije, vodie, turistike karte i ostale turistike propagandne materijale. Iz pregleda literature koja je do sada napisana na temu razvoja planinskog turizma konstatuje se da se dokumenti na kojima je do sada raeno odnose na pojedine regije razvoja planinskog turizma, ali da ne postoji dokument koji bi mogao dati cjelovitu sliku budueg razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori. Program razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori ima taj zadatak i predstavljae budui strateki okvir za razvoj turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore.

2.2. Koncept ekoloke drave Crne Gore i odrivog razvoja Crne Gora je 1991. godine, usvajanjem Deklaracije Skuptine Crne Gore, proglaena ekolokom dravom. Ekoloka drava je definisana kao oblik dravnog sistema, posebno ekonomskog, u kojem je industrijska proizvodnja u ravnotei sa prirodom, kroz principe odrivog razvoja, koji omoguava ouvanje prirode i njene reprodukcije tako da se obezbijedi nivo njenog ouvanja za budue generacije. Ideja o ekolokoj dravi dalje je promovisana definisanjem razvojnih strategija koje su u skladu sa principima Crne Gore ekoloke drave. Sa druge strane, principi razvoja odrivog turizma prihvaeni su skoro svugdje u svijetu. Ovi principi temelje se na ouvanju prirode i ekoloke svijesti. Iako postoji veza izmeu koncepta ekoturizma i koncepta odrivog turizma, termin ekoturizam se odnosi na posebnu niu u sektoru turizma, dok se odrivost obino shvata kao neto to je primjenjivo na sve turistike aktivnosti, ukljuujui i alternativne i konvencionalne (tradicionalne) forme turizma (WTO, 2003). Kao takav, koncept odrivog razvoja obino se formulie oko tri kljuna pitanja: ekonomska efikasnost, drutvena jednakost i ekoloka odrivost. Ekonomska efikasnost podrazumijeva obezbjeivanje maksimalne finansijske koristi kroz optimalnu upotrebu prirodnih resursa. Drutvena jednakost se bavi konverzijom, ouvanjem i promovisanjem socio-kulturnog diverziteta. Ekoloka odrivost odnosi se na stopu iskorienosti obnovljivih prirodnih resursa koja ne smije biti vea od stope obnove tog prirodnog resursa. Turistike destinacije sa konceptom odrivog turizma funkcioniu kao trita gdje postoji ravnotea izmeu kupaca i prodavaca specijalizovanih dobara i usluga, gdje obje strane smatraju da su lokalna ekoloka i socijalna dobrobit vane toliko koliko i da se turistima omogui fantastian odmor. Koncept razvoja odrivog turizma u Crnoj Gori predstavljen je Stratekim okvirom za razvoj odrivog turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore. Koncept razvoja odrivog turizma u

8

ovoj regiji jedini je mogui model razvoja turizma u Crnoj Gori, na kome smo bazirali i naa razmatranja, rjeenja i viziju razvoja planinskog turizma. Dva predstavljena koncepta, koncept razvoja Crne Gore kao ekoloke drave i koncept odrivog razvoja, meusobno su komplementarni, mada treba imati na umu da ih ne smijemo mijeati.

2.3. Turizam kao privredni fenomen XXI vijeka Stopa rasta turistike djelatnosti bila je u periodu od 1975. do 2000. godine za 35 procenata bra od stope rasta svjetskog BDP. Turizam predstavlja jednu od najveih svjetskih privrednih djelatnosti, iji je prosjeni stopa rasta do 2000. godine iznosio 7 procenata, koji u svjetskom BDP obuhvata 11 procenata, zapoljava 9 procenata svih zaposlenih u svijetu i predstavlja 8 procenata svjetskog izvoza. Prema podacima Svjetske turistike organizacije, turistika djelatnost u Evropi zapoljava priblino 8 miliona ljudi. Veina je zaposlena u sektoru malih i srednjih preduzea. Naime, u turistikoj industriji posluje preko 99 procenata preduzea koja zapoljavaju manje od 250 radnika. U sektoru evropskih malih i srednjih preduzea priblino 7,4 procenata turistikih preduzea ostvaruju 6,5 procenata ukupnog prometa. Evropa ima vanu ulogu u svjetskom turizmu. Promet u turistikoj djelatnosti u 2003. godini iznosio je 467 milijardi USD. Po svijetu je putovalo 697 miliona ljudi, od ega je u Evropi bilo 403 miliona putnika, to predstavlja 58 procenata svih putnika u svijetu. Promet iz turizma neravnomjerno je rasporeen u pojedinim regionima Evrope. Naime, 87 procenata prihoda koncentrisano je u 12 zemalja, dok ostale 34 drave ostvaruju svega 13 procenata evropskih prihoda od turizma. Najveu stopu rasta turistike djelatnosti u Evropi su, prema podacima WTO u posljednim godinama, imale regije June Evrope i Sredozemlja. Prva - zbog smirenja krize na Kosovu, druga - zbog visokog turistikog rasta Turske. Kretanje broja turista u Evropi, podijeljeno po regijama, u periodu od 1990. do 2002. godine prikazano je u tabeli 1. Tabela 1: Broj turista u Evropi po regijama od 1990. do 2002. godine

Izvor: WTO, 2003.

Prema dugoronim predvianjima WTO, do 2020. godine ostaju tri velike regije: Evropa (predvia se porast na 717 miliona turista), Azija i Pacifik (397 miliona) i SAD (282 miliona). Oekuje se pad udjela vodee Evrope u ukupnom broju turista sa 60 na 46 procenata, s jedne strane, a sa druge, porast

Meunarodni turistiki prihodi

(u milionima) Udio u svjetskom

tritu (%) Stopa rasta (%)

1990 1995 2000 2001 2002 1995 2002 00/99 01/00 02/01 Evropa 282,7 324,7 392,7 390,8 399,8 58,8 56,9 5,8 -0,5 2,3 Sjeverna Evropa 29,1 37,6 46,5 44,6 46,4 6,8 6,6 1,2 -4,7 4,1 Zapadna Evropa 113,8 116,7 142,8 139,2 141,1 21,1 20,1 4 -2,6 1,4 Sr. i Istona Evropa 43,8 67,1 62,3 63,4 65,2 12,2 9,3 4 1,8 2,9 Juna Evropa 88,6 91,8 126,1 129,0 131 16,6 18,6 8,8 2,3 1,5 Istono Sredozemlje 7,4 11,4 14,7 14,7 16,1 2,1 2,3 26,2 -0,1 9,4

9

broja turista u azijsko-pacifikom dijelu na 25 procenata ukupnog broja turista u svijetu. U okviru Evrope oekuje se da e regije Centralne i Istone Evrope rasti bre od regija Zapadne Evrope. Zanimljiv scenario o kretanju ivotnog ciklusa turizma u budunosti prezentira i Poon (1993). U njegovom modelu, koji je prikazan na grafikonu 2, ivotni ciklus turizma zapoinje sredinom prolog vijeka, a predstavljen je i njegov mogui razvoj u budunosti. Grafikon 2: ivotni ciklus turizma

Izvor: Poon, 1993. Kao to moemo vidjeti iz grafikona 2, krajem 80-ih poinje trend smanjenja tranje za masovnim turizmom i javlja se novi oblik potranje za turistikim proizvodima. Novi potroai su sofisticirani, ekoloki savjesni i odgovorni po pitanju prirode i ele raznolike turistike proizvode obogaene specijalnim programima. Zbog visoke zahtjevnosti potroaa trite se sve vie diferencira te nastaje veliki broj heterogenih trinih segmenata. Razvija se novi koncept razvoja turizma, koji se bazira na principima odrivog razvoja. Prema predvianjima WTO, WTTC, ETC i nekih drugih uglednih turistikih organizacija i strunjaka razvoj turizma u 21. vijeku bazirae se na sljedeim megatrendovima:

Eko-turizam. Eko-turizam se od jedne beznaajne baze "ekoloki i socijalno odgovornog putovanja" proirio na "putovanja sa prirodnom komponentom". Eko-turizam u najirem smislu nudi kako razvojne anse tako i mogunosti da se finansiraju zatiene zone, koje se veinom nalaze u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore. On zahtijeva diferencijaciju na male grupe sa specijalnim interesovanjima i na veliki obim onih koji odmor na plai povezuju

10

sa jednodnevnom posjetom prirodnih rezervata, kao dijelom svojih doivljaja na godinjem odmoru i zabave;

Kulturni turizam. Ovdje WTO diferencira izbor izmeu malih trinih nia sa specijalnim interesovanjem i velike grupe koja posjetu kulturnim spomenicima ukljuuje u svoj program odmora, koji inae ima drugaije teite;

Tematski turizam. Odnosi se na turizam usmjeren na veoma specifina interesovanja i predstavlja jedno relativno malo trite. Specifina interesovanja imaju prednosti, ali i druge aspekte, kao to su klima ili lokacija. Fokusiran na tri velika "E" Entertainment, Excitement, Education (Zabava, Uzbuenje, Obrazovanje) tematski turizam moe djelovati kao katalizator razvoja;

Avanturistiki turizam. Ovaj oblik turizma predstavlja malu, ali rastuu trinu niu. S obzirom na okolnosti da je gotovo svaki kutak zemlje ispitan, ovaj segment preferira interesovanje za istraivanje vrhova planina, dubine mora itd. Sjeverni region Crne Gore sa motivom wild beauty predstavlja jednu od neotkrivenih destinacija, kojoj bi jedan od trinih segmenata mogli definitivno biti turisti koji ele avanturistiki odmor.

Krstarenja. Glavna karakteristika ogleda se u tome to je pruena mogunost da se u kratkom vremenu mnogo toga vidi ("time poor money rich"). Naime, takvu karakteristiku nema ni jedan drugi nain putovanja, osim krstarenja.

Iz navedenih megatrendova razvoja turizma u 21. vijeku vidimo da bi perspektiva razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori trebalo da poiva na tri megatrenda, i to na avanturistikom, eko i tematskom turizmu. Potencijale za razvoj avanturistikog turizma imaju posebno zone Bjelasice, Prokletija i Durmitora. Razvoj eko-turizma mogao bi se implementirati u svim razvojnim zonama centralne i sjeverne Crne Gore, a prije svega u zonama postojeih i planiranih nacionalnih parkova. Razvoj tematskog turizma mogao bi se razvijati na cijelom podruju drave.

2.4. Turizam u planinama trendovi razvoja zimskih turistikih centara u Alpima Planinski turizam je relativno mlad. O pravom razvoju zimskog skijakog turizma moemo govoriti od perioda izmeu dva svjetska rata, kada su od 1933. do 1938. nastale prve iare za prevoz skijaa u vajcarskoj, Austriji i Francuskoj. iare, kao prevozno sredstvo, imaju dugu istoriju. Naime, jo stari Japanci, Kinezi, Indijci i Inki upotrebljavali su uad za transport po terenu, jer drugim transportnim sistemima prevoz ljudi i robe nije bio mogu. iare kakve sada znamo potiu s poetka 20. vijeka, kada je, 1907. godine, u paniji poela sa radom prva prava iara. U Alpima je razvoj zapoeo izgradnjom iare u Bolzanu u Junoj Tirolskoj. Pravi razvoj poeo je 50-ih godina prolog vijeka i dostigao svoj najvei zamah u periodu 1955-1965. u Evropi i 1965-1975. u SAD, kada je graeno i po 250 iara godinje. U tom periodu nastali su praktino svi veliki planinsko-turistiki centri, koji se nijesu razvijali organski u ve naseljenim podrujima, kao to su npr. Les Meneuires (3 valle) u Francuskoj, Kaprun-Zell am See u Austriji, Veysonaz u vajcarskoj, Superski Dolomiti u Junoj Tirolskoj i svi planinsko-turistiki centri u Sloveniji. Planinski centri razvijali su se u dvjema grupama smjernica, i to: kao sportsko-rekreacijska podruja za zadovoljavanje potreba za fizikim aktivnostima i

11

kao planinsko-turistiki centri sa smjetajnim kapacitetima, koji zaokruuju taj turistiki proizvod. Na poetku razvoja centri su veinu svog turistikog prihoda ostvarivali u zimskom periodu. Sa razvojem turistike industrije ponuda planinskih turistikih centara poela se razvijati i turistikim programima izvan zimske sezone. Danas je situacija takva da tradicionalni planinsko-turistiki centri ostvaruju 60 ili ak i vie procenata svog turistikog priliva u ljetnjem periodu, te su tako postala praktino cjelogodinje destinacije. Glavni motivi za razvoj planinskog turizma su sljedei: 1. Prevoz iarama u planinskom svijetu ekoloko je najprihvatljiviji; naime, zauzima najmanje

prostora, pogon je ekoloki i najmanje zagauje okolinu, eksterni trokovi, koji nastaju pri prevozu, najmanji su. Istovremeno je pomou iara osiguran prilaz i u tekim vremenskim prilikama koja nastaju u toku zime.

2. Razvoj iarskih sistema omoguuje razvoj ljetnjeg i zimskog turizma i na podrujima koja su

demografski ugroena i nemaju drugih razvojnih mogunosti ili su njihove razvojne mogunosti ograniene.

3. iare omoguuju razvoj privrednih i drugih grana u dolinama, gdje su uslovi gradnje turistikih i

drugih objekata ugodniji, dok je uticaj na okolinu manji. 4. Znamo da je turizam radno intenzivna djelatnost koja u krajevima u kojima se razvije moe

osigurati vie hiljada novih radnih mjesta. Ako za to postoje potrebni uslovi, ljudi su spremni i sami investirati u turistiku djelatnost samozapoljavanje.

5. iare i skijalita se, po pravilu, nalaze u neposrednoj blizini postojeih seoskih naselja, ime se

osigurava vienamjensko korienje povrina. Domainima se na taj nain nudi vea mogunost preivljavanja preradom i prodajom ekoloki preraene hrane i tako se dobija vei broj radnih mjesta u seoskim podrujima. Seoska prerada na skijalitima nije u kontingentima EU i u sluaju ukljuivanja u EU nije sporna, to stvara anse za razvoj seoskih podruja.

6. Izgradnja iara i skijalita i njihova oprema sa kvalitetnim napravama za osiguravanje snijega

jako je znaajna za razvoj rekreativnog, kolskog i vrhunskog skijakog sporta. Postoje prirodni uslovi da se dobiju skijalita sa kojima bi se moglo kandidovati i za pridobijanje organizacije svjetskog prvenstva u alpskom skijanju.

7. Uticaj iara i skijalita znaajan je i u sistemu obrazovanja i uenja, jer je samo sa dobrim

iarsko-skijalinim sistemima mogue kvalitetno realizovati predviene kolske i vankolske aktivnosti (kole u prirodi, sportski dani i aktivnosti slobodnih dana u zimskom i ljetnjem periodu). Razvoj turizma u planinskim centrima zahtijeva i dodatna usavravanja, to moe biti poslovna prilika mladima za rad u turizmu i motiv da ostanu u domaoj okolini.

8. iarstvo je osnova i veliki impuls razvoja turizma u planinskom svijetu. Nepovratna sredstva,

odnosno povoljni krediti, koja su osigurale drave ili lokalne zajednice inicirala su investicijski potencijal i dodatni privatni kapital koji je omoguio razvoj planinskog turizma kakav danas srijeemo u Alpima.

12

9. Seoske povrine u alpskom svijetu poumljavaju se, pa je zato interes svake drave da sauva

pravi odnos izmeu umskih povrina i povrina nepokrivenih umama, to izgradnja skijakih kapaciteta omoguuje. Najvaniji nain upotrebe ovih povrina u ljetnjem periodu jeste u poljoprivredi, to daje tim povrinama dodatnu aktivnost.

10. Za realizaciju postavljenih razvojnih programa mogue je dobiti i finansijska sredstva razvojnih

programa i strukturnih fondova EU. 11. Za potrebne intervencije u prostoru potrebno je dostii konsenzus sa svim zainteresovanim

stranama i izvesti ih sa maksimalnim osjeajem za ureenje prostora. Samo lijepo ureen prostor moe biti trini element, koji zadovoljava sve vie ekoloki savjesnog turiste.

Tabela 2: Statistika odabranih indikatora za planinske centre u Evropi Broj zaposlenih Drava* Broj

naprava Povrina skijalita

(km2)

Broj prevoza u

(mil.)

Broj preduzea stalno sezonski ukupno

Francuska 4.038 1.1805 569 445 3.774 15.619 19.363 Italija 2.556 750 471 726 vajcarska 1.810 840 286 667 3.340 7.610 10.950 Austrija 3.200 790 320 255 11.800 Njemaka 635 128 128 120 1.328 2.000 3.328 Velika Britanija 74 0,367 5 120 424 544 Norveka 687 63 panija 382 UKUPNO-EU 12.745 3.560 1.771 2.218 8.562 25.653 45.985 SLOVENIJA** 247 13 do 30 47 388 350-400 do 800

* podaci za sve drave, osim Slovenije, za sezonu 1997-1998. ** podaci su za sezonu 2000.

2.5. Turizam i njegovo multiplikativno djelovanje na cjelokupnu privredu Turistika djelatnost povezuje brojne privredne grane i na njih utie multiplikativno. To je glavni razlog da veina drava, bez obzira na stepen privrednog razvoja, politiku usmjerenost i kulturnu razliitost, podstie razvoj turizma kao jednu od stratekih razvojnih usmjerenja. Multiplikativno djelovanje turizma na nacionalnu ili regionalnu privredu znaajan je ekonomski fenomen turizma, koji pokazuje koliko bruto proizvodnje stvori jedinica turistike potronje. Multiplikator proizvodnje za Jugoslaviju u 1977. godini bio je 2,8 (Sire J.et.al, 1981), to znai da je jedinica turistike potronje ostvarila 2,8 jedinica proizvodnje. Kasnija mjerenja turistikog multiplikatora za Sloveniju pokazala su da je njegova vrijednost pala na 1,8 jedinica proizvodnje. Do pada je dolo jer je obim nacionalne ekonomije znaajno manji, a uvozni dio znaajno vei zbog otvorenosti ekonomije.

13

Multiplikativno djelovanje turistike potronje znaajno je i sa aspekta razvoja pojedinih privrednih grana koje moraju saraivati u stvaranju turistike ponude i koje doprinose veoj vrijednosti multiplikatora. Na tom aspektu zasniva se strateki razvoj turizma, koji mora oko sebe okupljati proizvodnju i usluge (poljoprivreda, industrija prehrambenih proizvoda i pia, trgovina, saobraaj itd.), pa govorimo o klasterskom pristupu planiranja i razvoja turizma. Na taj nain se ostvaruje vei broj i obim privrednih efekata od turizma u regionu ili dravi, to je pogotovo znaajno za zemlje koje moraju stvarati radna mjesta, ouvati ravnomjernu naseljenost i razvoj manje razvijenih podruja, razvijati mala i mikro preduzea i domau radinost. WTO navodi sljedea kljuna podruja na kojima djelatnost turizma ima multiplikativne efekte:

Prihodi od izvoza Prihodi od turizma znaajna su postavka u platnom bilansu u velikom broju zemalja. U 2002. godini prihodi od turistike djelatnosti iznosili su 474,2 milijardi dolara (501,5 milijardi EUR) i premaili su prihode od izvoza nafte, automobila, telekomunikacione opreme, tekstila ili nekih drugih proizvoda i usluga.

Zaposlenost Turistika djelatnost znaajna je privredna grana koja stvara nova radna mjesta. Istraivanja su pokazala da kreiranje radnih mjesta u turistikoj djelatnosti raste priblino 1,5 puta bre nego u industrijskoj djelatnosti.

Mogunosti razvoja seoskih regija Razvoj turizma u seoskim regijama pomae kreiranju poslova i razvoju privrednih aktivnosti ak i u najnerazvijenijim regijama. Na taj nain se pomae ujednaavanju privrednog razvoja zemlje.

Investicije u infrastrukturu Turizam stimulativno djeluje na investicije u infrastrukturne objekte, prije svega aerodrome, puteve, marine, vodovode itd., koji su neophodni preduslov za razvoj turizma.

Prihodi od poreza Razvojem turistike djelatnosti rastu prihodi od poreza koje plaaju turisti, poveavaju se prihodi dravnog budeta, smanjuje se deficit, to pozitivno utie na oblikovanje fiskalne politike.

Bruto drutveni proizvod Turistika djelatnost ini priblino 11 procenata svjetskog bruto drutvenog proizvoda i jako znaajnu stavku u bruto drutvenom proizvodu nerazvijenih zemalja. Rast turistike djelatnosti automatski se odraava na rast bruto drutvenog proizvoda.

2.6. Turizam kao nain ivota i potroni model dananjice Drutvene norme, bilo to ekonomske, socijalne itd., konstantno se mijenjaju, kao i trendovi njihovog razvoja, to neposredno utie na turizam kao integralni dio drutva. Za turistiki sektor jako je vano da se prilagoava promjenama u ranim fazama. Postojee politike vezane za oblikovanje proizvoda ili usluga, marketinga ili investicija u turizmu zahtijevaju potrebnu adaptaciju ili adaptacije kada se preference i ponaanje razvijaju drugaije od naina zabiljeenog u prolosti. Naime, ranije je ponuda diktirala potranju. Ovaj koncept danas vie ne vrijedi, posebno ne u turizmu. Poveana zasienost trita, obrazovani i savjesni potroai, sa viim prihodima i vie slobodnog vremena, determiniu profitabilnost onih koji nude usluge u turistikom sektoru.

14

Demografski trendovi pokazuju da se poveava broj starijih turista (raste prosjena starost) u ukupnoj strukturi turista.2 Naime, oekuje se da e u budunosti broj godina radnog staa, zbog postojee penzione politike, rasti i da e se ovaj trend u dugom roku zaustaviti. Pored toga, demografski trendovi u Evropi pokazuju i smanjenje domainstava (pad broja stanovnika). Konsekvence navedenih demografskih trendova na turizam bie sljedee:

poveanje potranje kvaliteta, udobnosti i sigurnosti; poveanje potranje luksuza; poveanje potranje udobnog i dostupnog transporta; poveanje tranje relaksirajuih zabavnih programa; poveanje potranje specijalnih turistikih proizvoda; poveana potranja turistikih proizvoda za jednu osobu; poveana potranja van sezone; poveanje interesovanja za zimske odmore.

Pored navedenog, sve vie se potencira zdravlje i oekuje se da e briga za zdravlje rasti i u budunosti, to proizvodi sljedee uticaje na turistiku djelatnost:

smanjie se potranja za destinacijama koje se percipiraju kao manje zdrave; potranja za aktivnim odmorima e porasti, kao i potranja za infrastrukturom koja

omoguuje sport i rekreaciju; porae potranja za proizvodima iz programa wellness, ukljuujui banje, centre zdravlja I

ljepote i fitnes centre; opadae potranja za ljetnjim odmorima.

Jo jedan trend je porast nivoa obrazovanja populacije, posebno u Evropi. Rezultat toga je da na znaaju dobijaju umjetnost, kultura, istorija, koji odmorima daju obrazovnu i spiritualnu nit, to utie na turistiki potranju tako da se:

poveava potranja za specijalnim turistikim proizvodima; ukljuuju elementi umjetnosti, kulture i istorije u turistiku ponudu; poveava potranja za destinacijama u Centralnoj i Istonoj Evropi.

Na odluku o putovanju i na tranju putovanja utie i ivotni stil, koji se u Zapadnoj Evropi u posljednje vrijeme znaajno mijenja. Rezultati promjene ivotnog stila su sljedei:

smanjuje se interesovanje za ponudu Bed & Breakfast (Noenje & Doruak), jer se doivljava kao jeftin turistiki proizvod;

status nije vie tako vaan kao to je bio, odmor postaje sve personalizovaniji, to vodi poveanju tranje za manjim smjetajnim kapacitetima;

smanjuje se potranja za voenim turama; poveava se ponuda specijalizovanih turistikih usluga i proizvoda; trend se vraa osnovnoj ponudi, preference na jednostavnije odmore (iz hotela u bungalove, iz

autodoma u atore); poveava se potranja za zemljitima jer se turisti sve ee odluuju za izgradnju vikendica u

kojima se osjeaju kao u drugoj kui. 2 Taj trend se javlja jer je stanovnitvo starije populacije danas zdravije i ima vie generisanih prihoda nego u prolosti. Sudei po ovom trendu, bre e rasti broj starijih turista nego to e se razvijati turistika potranja.

15

Sljedei faktor je napredak u informacionoj tehnologiji, posebno penetracija interneta, koji u velikoj mjeri utie na dostupnost informacija, to za turistiki sektor znai:

veu raspoloivost turistikih informacija i postojanje sofisticiranih programa za dobijanje informacija (danas turisti imaju sve manje vremena i ele brzo doi do informacija na jednom mjestu);

mogunost on-line bookinga (odnosi se prije svega na turiste koji imaju iskustva); smanjenje uloge tour-operatora i turistikih agencija, jer postoji mogunost da se cijeli

turistiki aranman kupi preko interneta; djelimino transformisanje uloge nacionalnih turistikih organizacija, koje se moraju

preusmjeriti na sve veu upotrebu e-marketinga. Jo jedna jako vana kategorija koja oblikuje turistiku ponudu jeste transport. Dostupnost destinacije zavisna je od saobraajne infrastrukture, koja ime sljedee posljedice na turistiki sektor:

destinacije koje imaju razvijenu saobraajnu infrastrukturu turistima su lako dostupne (to oznaava brzu i laku dostupnost i ruralnih regija) i na taj nain su privlanije;

smanjenje autobusnog prevoza, dok se oekuje da e drumskosaobraajne guve negativno uticati (posebno u toku sezone) na drumski saobraaj;

poveae se promet u vazdunom saobraaju, posebno na destinacijama u kojima ve postoje jeftine avio linije;

oekuje se i poveanje krstarenja, i to ne samo luksuznih nego i jeftinijih (budget class), ija e popularnost rasti posebno kod stanovnika u starosnoj dobi od 50 i vie godina;

Odriv razvoj turizma ima svoje mjesto i u konceptu turizma kao naina ivota i potronog modela dananjice. Pitanja zatite ovjekove okoline e i u budunosti dobijati na znaaju. Za turizam to znai poveanu potranju destinacija u kojima priroda i stanovnitvo igraju jako znaajnu ulogu, a posljedice su sljedee:

regionalne komponente destinacije dobijaju na znaaju; privlanije su one destinacije koje su povezane sa podrkom lokalne populacije razvoju kraja

kao turistike destinacije i odnosom te populacije prema turistima; regioni koji su previe izgraeni (veliki hoteli, mnogo betona itd.) postajae manje atraktivne

destinacije. Pored navedenih faktora, na oblikovanje turizma kao potronog modela dananjice u velikoj mjeri utie i stabilnost, prije svega politika. Jedna od najvanijih kategorija za turiste jeste sigurnost, koja je dobila na znaaju poslije posljednjih teroristikih napada.

2.7. Krai pregled postignutog razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori Rekordan obim turistikog prometa u Crnoj Gori ostvaren je u 1987. godini (1,3 miliona turista i 10,8 miliona noenja). Ve tada zapoelo je opadanje obima turistikog prometa u Crnoj Gori, koji je dostigao minimum u devedetim godinama, ali je u posljednjih 6 godina broj turista i njihovih noenja u stalnom porastu sa periodinim oscilacijama. Veina prometa od turizma ostvaruje se na Primorju. Naime, prema podacima Republikog zavoda za statistiku za 2004. godinu, od svih turista koji su

16

posjetili Crnu Goru priblino 10 procenata posjetilo je njen sjeverni i centralni dio.3 Udio turista i njihovih noenja u severnoj i centralnoj Crnoj Gori relativno se smanjuje zbog brijeg razvoja turizma u Primorju, ali treba napomenuti, da se broj stranih turista i njihovih noenja od 1998. do danas poveao skoro za 100%. Pet optina: Bijelo Polje, abljak, Kolain, Podgorica i Cetinje 2004. godine posjetilo je skoro 85 procenata svih turista ove regije, ostvarivi priblino isti procenat noenja, na osnovu ega moemo zakljuiti da su ove optine nosioci razvoja turizma (najvei broj turista i noenja ostvaren je u Podgorici, slijedi abljak pogledaj Dodatak 1). U strukturi turista skoro 70 procenata ine domai turisti, a neto vie od 30 procenata predstavljaju turisti iz inostranstva, to je neto bolje od republikog nivoa (27% stranih turista u 2004. godini). Smjetajni kapaciteti u sjevernoj I centralnoj Crnoj Gori u 2004. godini ine oko 6 procenata ukupnih smjetajnih kapaciteta Crne Gore, to je, imajui u vidu povrinu ovog podruja i to da je ukljuena i Podgorica, jako malo. Tabela 3: Statistika turistike posjete za planinske centre u periodu od 1998. do 2004. godine

TURIZAM Turisti Noenja

ukupno strani ukupno strani Broj leaja

1998 622.036 55.184 4.558.110 382.461 90.187 1999 297.905 27.886 2.034.634 155.432 75.484 2000 448.187 73.559 3.185.741 434.359 83.222 2001 555.040 108.808 4.011.413 688.429 87.389 2002 541.699 136.160 3.689.504 911.909 77.155 2003 599.430 141.787 3.976.266 915.738 78.806

CRNA GORA

2004 703.484 188.060 4.561.094 1.223.847 116.875 1998 84.069 8.344 251.769 24.696 4.544 1999 67.758 8.389 329.287 33.664 4.591 2000 71.466 10.452 459.995 30.992 4.672 2001 66.602 11.848 348.296 35.300 4.820 2002 64.948 14.827 245.925 36.010 4.792 2003 57.560 15.658 165.342 31.784 4.712

CENTRI U SJEVERNOJ I CENTRANOJ CRNOJ GORI*

2004 63.394 20.215 164.096 39.693 5.094 1998 13,5 15,1 5,5 6,5 5,0 1999 22,7 30,1 16,2 21,6 6,1 2000 15,9 14,2 14,4 7,1 5,6 2001 12,0 10,9 8,7 5,1 5,2 2002 11,9 10,9 6,7 3,9 6,2 2003 9,6 11,0 4,2 3,5 6,0

CENTRI U SJEVERNOJ I CENTRALNOJ CRNOJ GORI* (%)

2004 9,0 10,7 3,6 3,2 4,4 Izvor: Statistiki godinjak 2003, Republiki zavod za statistiku, RCG i podaci Ministarstva turizma, 2004. Napomena: * podaci ukljuuju 14 optina zajedno sa Podgoricom

3 Kao sjeverni i centralni dio Crne Gore smo definisali prostor sledeih optina: Andrijevica, Berane, Bijelo

Polje, abljak, Kolain, Mojkovac, Niki, Plav, Pluine, Pljevlja, Podgorica, Roaje, Cetinje i avnik (pogledaj dodatak 1).

17

Na grafikonima 3 i 4 prikazan je trend kretanja broja turista i ostvarenih noenja u Crnoj Gori i njenoj sjevernoj i centralnoj regiji u periodu od 1998-2004. Kao to moemo vidjeti, gap je jako veliki. Uzrok znaajnog pada broja turista u Grnoj Gori u 1999. godini predstavlja NATO bombardovanje, nakon ega trend pokazuje jaku tendenciju rasta. U sjevernoj i centralnoj Crnoj Gori jo se oekuje poetak intenzivnijeg razvoja turizma i uzlazni trend. Grafikon 3: Broj turista u Crnoj Gori i u sjevernoj i centralnoj regiji u periodu 1998- 2004.

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

700.000

800.000

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004*

ukupno turista Crna Gora ukupno turista centralna i sjeverna regija

Izvor: Statistiki godinjak 2003, Republiki zavod za statistiku, RCG i podaciMinistarstva turimzm, 2004. Napomena: Prethodni podaci Grafikon 4: Broj noenja turista u Crnoj Gori i u sjevernoj i centralnoj regiji u periodu 1998-2004.

0

500.000

1.000.000

1.500.000

2.000.000

2.500.000

3.000.000

3.500.000

4.000.000

4.500.000

5.000.000

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004*

ukupno no_enja Crna Gora ukupno no_enja centralna i sjeverna regija

Izvor: Statistiki godinjak 2003, Republiki zavod za statistiku, RCG i podaci Ministarstva turizma, 2004. Napomena: Prethodni podaci

18

Kao osnovne faktore, koji su utjecali na razvoj turizma u sjevernoj i centralnoj Crnoj Gori navodimo: Politiku nestabilnost. Kao prva i osnovna komponenta koja se javlja u skoro itavoj literaturi i

koja je potrebna za razvoj turistike djelatnosti istie se politika stabilnost. Ako turista percipira destinaciju kao politiki nestabilnu, to je jedan od prvih ograniavajuih faktora za dalji razvoj turistike djelatnosti u datoj oblasti.

Slabu saobraajnu i komunalnu infrastrukturu. Osnovnu razvojnu prepreku predstavlja saobraajna infrastruktura, koja je u jako slabom stanju. Budua izgradnja i obnova postojee saobraajne infrastrukture osnova je daljeg razvoja sjeverne i centralne regije Republike. Trenutna situacija je nepovoljna i sa stanovita regionalnog razvoja, koji mora ii u pravcu razvoja nerazvijenih dijelova. Drugi infrastrukturni problemi vezani su za nizak nivo izgraenosti komunalne i tehnike infrastrukture. Bitan element infrastrukture predstavlja elektrifikacija. Postoji nesigurnost snabdijevanja ovih optina elektrinom energijom, posebno u loim vremenskim prilikama.

Raseljavanje stanovnitva. Drugi problem sa kojim se suoavaju prije svega sjeverne optine jeste jako slaba demografska slika. Naime, visoka stopa migracije stanovnitva u ovoj regiji zabiljeena u posljednjih deset godina posebno je izraena u seoskim podrujima. Stopa migracije u tom periodu bila je priblino 10 procenata, to utie na starosnu strukturu stanovnitva, u kojoj je u prosjeku vei procenat starijeg stanovnitva nego u ostalim regijama Republike.

Manjak obrazovanih i strunih kadrova. Sljedei razvojni problem je pomanjkanje strunih i obrazovanih kadrova. Taj problem je jako izraen na nivou cijele Republike, a posebno u njenim najmanje razvijenim regijama. U cilju daljeg razvoja veoma su potrebni kreativni i obrazovani kadrovi. Znamo da se produkcijska funkcija sastoji od dva faktora: kapitala i rada. Kapital u prirodnim (primarnim) resursima potrebnim za razvoj turizma postoji, kao i finansijski kapital za dobre programe. Potreban je drugi faktor produkcije funkcije, a to je rad - inovativan, kvalitetan, struno osposobljen.

Turistika infrastuktura u slabom stanju. Turistiki smjetajni kapaciteti koje ova regija moe da ponudi nalaze se u jako slabom stanju i nijesu se razvijali u posljednjih 15 godina. U cilju daljeg razvoja potrebno je renovirati postojee i izgraditi nove kapacitete te razviti brojne turistike programe sporta, rekreacije, zabave...

Stanje u privredi. Stanje u privredi posljedica je ostataka starog sistema i politike i ekonomske situacije na ovim prostorima u posljednjih 10 godina. Nerazvijenu i neodgovarajuu strukturu privrede karakterie neekonomsko forsiranje razvoja pojedinih industrijskih djelatnosti koje su permanentno proizvodili gubitke i ozbiljno ugroavali ivotnu sredinu. To je sa sobom povuklo visoku nezaposlenost i naglo siromaenje stanovnitva. Turizam je grana koja ima perspektivu razvoja, ali ne moe biti nosilac privredne aktivnosti u svim naprijed definisanim makro zonama.

19

3. STRATEKI CILJEVI RAZVOJA PLANINSKOG TURIZMA U CRNOJ GORI Ciljeve razvoja planinskog turizma u Crnoj Gori moemo svrstati u dvije grupe: kvantitativni i kvalitativni, od kojih su od najveeg znaaja privredni ciljevi. Jako vano je i da se pojedini ciljevi razvoja turizma interaktivno povezuju sa optim privrednim i drutvenim ciljevima razvoja Crne Gore. Nesumnjivo, veoma su znaajni i kvalitativni i neprivredni ciljevi razvoja planinskog turizma, naroito kada govorimo o izuzetno bogatoj prirodi i nunosti ravnomjernog regionalnog razvoja. Za Crnu Goru je turizam i njegov razvoj jedna od prioritetnih privrednih i drutvenih aktivnosti. Turizam je jedina djelatnost koja valorizuje i stavlja na trite vanredno bogate prirodne resurse kojima raspolae Crna Gora. Turizam sa jednim najveih multiplikatora proizvodnje vanredno utie na razvoj mnogih drugih privrednih djelatnosti (poljoprivrede, umarstva, trgovine, saobraaja, zanatstva, industrije prerade hrane, druge preraivake industrije, usluga...). Time e porasti broj turistikih preduzea pogotovo malih i mikro, a time i zapoljavanje. Tako oekujemo zaustavljanje depopulacije sjevernih i centralnih podruja Crne Gore, pa i vie - povratak nekih koji su u posljednjim godinama odlazili iz tih predjela. Turizam e prihodima, sigurno, omoguiti odravanje i dalji razvoj prirodnog bogatstva i nacionalnih parkova, kulturne, istorijske i etnografske batine i ljudske tradicije. Na kraju e doprinijeti i porastu obrazovanja ljudi, porastu stepena obrazovanosti, dae prilike za zapoljavanje mladima i enama te mnogima koji treba da prekvalifikacijom nau nova radna mjesta. Osnovni kvantitativni ciljevi razvoja turizma u periodu do 2010. I 2020. su:

porast broja noenja svih turista sa sadanjih 160.000 na 1.380.000 u 2010. i na 4.200.000 u 2020. godini

porast broja turistikih leaja sa sadanjih 3.500 na 11.500 u 2010. i na 35.500 u 2020. godini sa preovlaajuim smjetajem u porodinim hotelima i pansionima, privatnim apartmanima i sobama, soskom turizmu i katunima te u kampovima

porast prihoda od turizma sa sadanjih 4,5 mil. EUR na najmanje 65,1 mil. EUR u 2010. i na 185,4 mil EUR u 2020. godini

porast broja zaposlenih sa sadanjih 1.500 na 3.750 osoba u 2010. i na 11.100 osoba u 2020. godini

Porast turista i prihoda bie uglavnom realizovan na stranim tritima, pa procjenjujemo da e udio stranog trita biti vii od 75% ukupnog turizma u planinskim turistikim destinacijama i centrima.

20

Prema tim ciljevim, struktura planinskog turizma poboljae se, kako u kvantitativnom tako i u kvalitativnom smislu. Poveae se broj stranih turista i prihodi od turizma, planinski turizam u Crnoj Gori postae znaajniji, sa oko 15% udjelom u cjelokupnom turistikom prometu drave. Ostvarivanje kvantitativnih ciljeva razvoja turizma u planinskim turistikim destinacijama i centrima doprinijee razvoju cijele zemlje:

ostvarivanjem breg i ravnomjernijeg razvoja Crne Gore, prilivom sredstava od stranih turista, ostvarivanjem novih radnih mjesta, veem broju zaposlenih iz manje razvijenih podruja, posebno ena i mladih, viestrukim uticajem na privredne djelatnosti koje su neophodne za obim i kvalitet turistike

ponude, ubrzanjem razvoja malih i mikro preduzea, ouvanjem i odravanjem prirodnih, kulturnih i istorijskih vrijednosti, veim stepenom informisanosti i obrazovanosti stanovnitva, porastom ivotnog standarda stanovnitva, poboljanjem saobraajne, komunalne i telekomunikacione infrastrukture u manje razvijenim

podrujima sjeverne i centralne Crne Gore, povezivanjem planinskog i primorskog turizma, boljim ekolokim ponaanjem i ouvanjem prirodnih vrijednosti, porastom prepoznatljivosti i imida Crne Gore.

21

4. GLAVNE KARAKTERISTIKE RAZVOJA PLANINSKIH CENTARA U ALPIMA Planinski turistiki centri sve vie se razvijaju u velike i bogate turistike destinacije koje nude svoje kapacitete i programe 365 dana u godini, a cilj je da mogu da ponude turistike proizvode briljivo odabranim segmentima turistike potranje. Ovaj razvojni trend inicira potranja koja utie na razvoj odgovarajue ponude. Udio odmora koji sadri sportsko-rekreativne aktivnosti sve je vei. Istraivanja pokazuju da je trend provoenja odmora u planinskim centrima u porastu i iznosi neto vie od 40 procenata. Isti trend vai i za provoenje zimskog odmora. Istraivanja pokazuju da je uee ovih odmora u nekim dravama dostiglo 30 procenata svih odmora (npr. Njemaka, Holandija).

4.1. Razvoj turistike ponude u planinskim centrima Svi vaniji turistiki trendovi u planinskom svijetu usmjereni su ka ponudi kompleksnih odmora, to ukljuuje prirodna bogatstva prostora u kojem se turisti nalaze i atraktivnosti koje su produkt inovativnosti menadmenta. U aktivnosti koje se u centrima mogu odravati preko cijele godine ubrajamo:

terme, gdje za njih postoje prirodni uslovi; planinarenje i alpinizam i druge aktivnosti u prirodi; aktivnosti u zatvorenim sportskim objektima; poslovni i kongresni programi.

Meu aktivnostima koje se mogu razvijati u zimskom periodu glavna je aktivan odmor na snijegu:

alpsko skijanje u svim oblicima (skijanje, snow board, turno skijanje, heliskiing i ostalo); klasino skijanje (tranje na skijama); druge aktivnosti (sankanje, klizanje itd.); sportske aktivnosti u zatvorenim sportskim objektima.

Jako vana postaje i ponuda u predsezoni (po uzoru na ljetnji turizam) sa ukljuivanjem velikog broja priredbi koncerata, velikih takmienja, obilazaka eminentnih osoba, masovne priredbe (naravno, u okviru imida koji kraj eli da stvori).

22

U okviru ljetnje sezone u planinskim centrima, glavni proizvod su ljetnje aktivnosti u prirodnom okruenju, od kojih navodimo:

organizovane etnje; etnje po oznaenim ureenim putevima; planinski biciklizam (mountain biking); planinarenje i alpinizam.

Meu ostale aktivnosti, koje su turistima atraktivne u ljetnjoj sezoni, moemo ubrojiti:

aktivnosti na vodi - na mirnim i na nemirnim vodama u okviru principa zatite prirode; aktivnosti na otvorenim povrinama; aktivnosti u zatvorenim sportskim objektima.

4.2. Smjerovi normativnog ureenja turizma u skijakim turistikim centrima U okviru diskusije o smjerovima normativnog ureenja turizma u planinskim centrima treba se osvrnuti na dvije teme: razvoj i postojea normativna ureenja na skijalitima i iare. U oba sluaja obrauju se postojei normativi u EU i modeli Slovenije.

4.2.1 Skijalita Osnova za osiguravanje reda i sigurnosti na skijalitima u svijetu su 10 FIS pravila i sudska praksa. Neke drave su uvele i neka dodatna pravila, koja ureuju ponaanje na skijalitima i obaveze upravljaa skijalita (vajcarska: Verkehrssicherungspflicht, SKUS, Austrija, Francuska: standardi koji oznaavaju i kategorizuju skijake staze), dok su u nekim dravama za to podruje uraeni posebni zakoni (Italija u pripremi; drava Colorado: Colorado law; Slovenija: Zakon o sigurnosti na skijalitima). Model Slovenije: Slovenija je jo 1977. godine usvojila Zakon o sigurnosti na javnim skijalitima sa podzakonskim aktima koji su ureivali tehnike uslove rada skijalita, oznake na njima, obezbjeenje i slubu za spaavanje na skijalitima, kao i oprema za tu slubu, koju mora osigurati upravnik skijalita. Zbog prevelike normativnosti i promijenjenih uslova upotrebe skijalita Parlament Republike Slovenije je 2002. godine usvojio Zakon o sigurnosti na skijalitima, koji je stupio na snagu 01.12.2003. godine. Sa zakonom su bili uraeni i podzakonski akti koji ureuju tehnike uslove i oznaavanje na skijalitima, kao i zaduenja i djelovanje nadzorne slube.

4.2.2. iare U 2000. godini na snagu je stupila direktiva 2000/9/EU Evropskog parlamenta i savjeta, koja se odnosi na iare za prevoz ljudi. lanice EU se obavezuju da u roku od dvije godine harmonizuju svoje zakone sa direktivom EU, a u roku od etiri godine (tj. do 03.05.2004) implementiraju zakone. U Evropskoj uniji su u pripremi i CEN standardi, koji e harmonizovati tehniko podruje sa 23 + 1 standard i sa dva standarda za specijalnu uad.

23

Model Slovenije: Parlament Republike Slovenije u novembru 2003. godine usvojio je Zakon o iarama za prevoz ljudi (u nastavku ZNPO), koji je stupio na snagu 03.01.2004. Zakon je djelimino harmonizovan sa direktivom 2000/9/EU. Njime se ureuje i pitanje gradnje iara sa opredjeljenjem da je gradnja u javnom interesu i da za nju investitor mora da dobije odobrenje od Republike Slovenije ili lokalne zajednice. Koncesiju je potrebno dobiti za naprave koje ve funkcioniu, kao i za one koje e se tek graditi. Odluke ZNPO moraju biti u cjelini sprovedene za dvije godine. Zakon predvia i mogunost ogranienja vlasnikog prava nad zemljitem za potrebe gradnje iara i za upotrebu skijalita u periodu zimske sezone, tj. od 15.oktobra tekue do 15.maja naredne godine. Slovenija je 01.maja 2004. godine postala punopravna lanica Evropske unije. To je obavezuje da u cjelokupnosti harmonizuje svoje zakone, to e uraditi sa Pravilnikom o iarskim napravama za prevoz ljudi. Za ureenje podruja koje osigurava sigurnost poslovanja, obrazovanja kadra koji radi na iarskim napravama i uslova koje moraju ispunjavati kontrolori iarskih naprava bie uraen pravilnik u roku koji propisuje ZNPO.

24

5. DEFINISANJE MAKRO I MIKRO TURISTIKIH DESTINACIJA I NJIHOVE OSNOVNE KARAKTERISTIKE

5.1. Definisanje makro i mikro zona i turistikih destinacija planinskog turizma Crne Gore Turistika ponuda sastoji se iz niza kapaciteta i programa-aktivnosti koje u odreenom geografskom prostoru zoni predstavljaju turistiku destinaciju za koju postoji efektivna potranja od strane domaih ili stranih turista. Turizam se, dakle, odvija u prostornim zonama u destinacijama, a ne u hotelu, na skijalitu, u bazenu, na planini ili nekim drugim pojedinanim parcijalnim kapacitetima. Turistiku destinaciju definiemo kao prostornu zonu u kojoj postoji odreena koncentracija turistikih resursa i kapaciteta, koja je dostupna saobraajnim sredstvima i moe se obii lokalnom saobraajnom mreom i koja je u oima turista prepoznatljiva i ima odreen imid. Makro i mikro prostorne zone definisali smo na osnovu dosadanjih brojnih analiza i inventarizacije i ocjene turistike ponude. Kategorije vane za definisanje makro prostornih zona bile su sljedee:

1. Geografski poloaj; 2. Prirodni resursi; 3. Postojea turistika infrastruktura; 4. Stanovnitvo.

Na osnovu tih kategorija evidentisane su prostorne cjeline koje su prema raspoloivim resursima znaajne za turistiki razvoj:

Podruje -turistiki centar

Ue zone Urbano okruenje

Orjen Subra i Reovci Herceg Novi, Dubrovnik, Trebinje Loven Majstorovina i Ivanova korita Kotor, Tivat, Budva, Cetinje Rumija Rumija, Lisinj Bar, Ulcinj, Podgorica Niki Morakovo, Krnovo Niki, Danilovgrad Piva Smrijeno, Volujak, Magli, Pivska

planina Pluine

avnik Bijela, Strug avnik, Niki, Boan Durmitor abljak,Gornja Bukovica abljak, avnik Pljevlja Kosanica, Ljubinja Pljevlja, Brodarevo, Prijepolje Bjelasica Jezerine, Jelovica, Kurikue, Vragodo,

Majstorovina Kolain, Mojkovac, Bijelo Polje, Berane, Andrijevica

25

Roaje Cmiljevica, Hajla Roaje, Berane Andrijevica Komovi, Zeletin, Mokra Andrijevica, Berane Plav Bor i Visitor Plav, Gusinje Verua Verua, Magli, ijevo Podgorica

Izvor: Radosav Nikevi Prednja prostorna podjela je tehnoloki zaokruena i prepoznatljiva prema identifikovanim resursima:

Orjen, Loven i Rumija, imaju izraenu komplementarnu prednost: more planina, na bliskom prostoru - rastojanju, kako ljeti tako zimi,

Pluine, su posebno podruje sa gravitirajuim planinama na lijevom priobalju Komarnice i Pive: Vojnik, Golija, Volujak, Magli, koje ine posebnu geografsku, saobraajnu i resursnu cjelinu,

Niki, ima svoje planinsko okruenje: Prekornicu, Maganik, Vojnik, Krnovo, dio Morakih planina, odnosno znaajne resurse za razvoj planinskog turizma. Niki e takodje biti oslonac razvoja za podruje avnik,

avnik kojem gravitiraju: Vojnik, Krnovska glavica, Lola, urim, tit, Kapa moraka i njihove padine su posebna geografska prostorna, saobraajna i planinsko-turistika razvojna cjelina. Za ovaj prostor je na primjer istraen zimsko-turistiki potencijal od 70.000 skijaa, na ovom prostoru su takodje i nekoliko klasinih agro-turistikih sela, koja predstavljaju znaajan turistiki potencijal,

abljak sa Durmitorom je zaokrueno podruje koji posjeduje najvee planinske turistike potencijale u Crnoj Gori. Ovdje je priroda bila zaista izdana pa zato nije udo, kako je priroda zatiena nacionalnim parkom i UNESCom; centar pordruja je urbano naselje abljak, na visini od 1.450 m,

Andrijevica je mikro zona koja se moe razvijati na 3 strane: na Bjelasicu, na Komove i na Prokletije i koristiti prednosti svih tih podruja,

Bjelasica je zaokruena zona kojoj daje osnovnu karakteristiku planinski masiv okruen selima i veim gradovima, u kojima moe turizam da postane vodea privredna djelatnost,

Pljevlja su posebno planinsko-turistiko podruje, odnosno njihove planine: Ljubinja, kao najvei resurs i Kosanica, od koje planinski turistiki razvoj moe poeti,

Roaje sa svojim planinama: Hajlom i Cmiljevicom su, takodje, posebno prirodno, saobraajno, demografsko turistiko podruje,

Plav, ima svoje izrazite planinsko-turistike potencijale: planine, jezera, rijeke i posebnu geo-prometnu poziciju koji se mora afirmisati u buduem turistikom razvoju,

Verua e vrlo brzo imati najpovoljniji geo-prometni poloaj na planiranom auto-putu i udaljena od Podgorice 30 km, a od aerodroma 40 km. Ova injenica kao i vanredni turistiki potencijali Crne planine, Maglia, dijela Komova, ijova, Planinice, opredjeljuju ovaj prostor kao posebno turistiko podruje.

Kako vidimo iz pregleda lokaliteta sa mogunostima razvoja planinskog turizma, u kojem se u skoro svim primjerima istie razvoj skijakih programa i kapaciteta, mogao bi se oekivati decentralizovan, uzak lokalan i neoptimalan razvoj turizma na tim lokalitetima. Zbog toga smo formisali vee prostorne zone, koje mogu sa zaokruenom turistikom ponudom pretstavljati atraktivne turistike destinacije, koje postiu ekonomski efikasan i opravdan razvoj. Zbog iliustracije nae tvrdnje navodimo nekoliko primjera iz Alpa. Razvoj turizma u svijetu a isto tako i u planinskim podrujima ide ka koncentraciji veih turistikih destinacija sa zajednikim prepoznatljivim imidem, zajednikim marketingom, zajednikim tehnikim rjeenjima kao to su rezervacioni sistemi,

26

zajedniki sistemi ski karata, zajedniki informacioni sistemi, idr. U to nas uvjeruju pojedini primjeri iz Alpa: SkiAmade centar u Austriji ima na raspolaganju 860 km skijakih staza, Tri doline u Francuskoj imaju 600 km skijakih staza, Megve centar u Francuskoj ima 450 km skijakih staza, Dolomiti Superski centar u Italiji ima 1.260 km skijakih staza (sa kapacitetom iara od 200.000 osoba na sat i vie od 1.500 snijenih topova), Pohorje u Sloveniji zaokruuje 60 km skijakih staza sa izgradnjom jo 50 km novih staza. Uz to razvijaju se i zajedniki turistiki i ski centri dvije ili vie drava: Zermatt u vajcarskoj i Cervinija u Italiji imaju 480 km skijakih staza, u Sloveniji razvija se zajedniki centar u Alpama, zajedno sa Italijom i Austrijom na trokutu dravnih granica sa kapacitetom od 350 km skijakih staza. Svi ti centri imaju i bogatu ljetnu turistiku ponudu jer inae ekonomski ne bi bile opravdane velike investicije u kapacitete, programe, radnu snagu, imid i marketing. Zbog toga smo prije svega sa marketinkog aspekta pa i u pogledu koncentracije razvoja turizma u sjevernom i centralnom djelu Crne Gore opredijelili smo tri makro prostorne zone i est mikro prostornih zona. Tabela 4: Makro i mikro prostorne zone za razvoj planinskog turizma Crne Gore

MAKRO ZONE MIKRO ZONE Bjelasica Loven Durmitor Orjen Prokletije Rumija

Vuje Kosanica Verua

Tako odreene makro zone ine sljedee optine: BJELASICA: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Kolain i Mojkovac DURMITOR: abljak, avnik i Pluine PROKLETIJE: Plav i Roaje

U okviru makro zona definisani su potencijalni planinski centri (ili optine koje gravitiraju u makro zonama), koji

strategija planinskog turizma cg - konacna 28.6.2005

Documents