studium moŻliwoŚci wystĘpowania i ... -...
TRANSCRIPT
STUDIUM MOŻLIWOŚCI WYSTĘPOWANIA I WYKORZYSTANIA WÓD LECZNICZYCH I TERMALNYCH
W TARNOBRZEGU wraz z określeniem uwarunkowań formalno-prawnych
poszukiwania i eksploatacji wód oraz możliwości finansowania podziemnej części inwestycji (otworu wiertniczego)
Zespół autorski: Dyrektor PIG-PIB:
mgr Jakub Sokołowski …………………… ………………………… /nr upr. geol. IV-0425/
dr Mariusz Socha …………………….
mgr Agnieszka Felter ……………………. /nr upr. geol. V-1278/
mgr Jadwiga Stożek ……………………..
Warszawa, styczeń 2016 r.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 2
Spis treści
1. Wprowadzenie ....................................................................................................................4 2. Informacje ogólne...............................................................................................................4 3. Historia badań geologicznych ............................................................................................6 4. Budowa geologiczna...........................................................................................................9
4.1. Litostratygrafia .........................................................................................................10 4.2. Tektonika ..................................................................................................................14 4.3. Przewidywany profil litostratygraficzny ..................................................................15
5. Warunki hydrogeologiczne...............................................................................................15 5.1. Charakterystyka poziomów wodonośnych ...............................................................16 5.2. Geneza wód ..............................................................................................................24 5.3. Aspekty hydrochemiczne górnictwa siarki...............................................................25 5.4. Monitoring wód podziemnych..................................................................................27
6. Warunki geotermiczne......................................................................................................33 7. Występowanie wód siarczkowych w Polsce ....................................................................36 8. Możliwości zagospodarowania wód siarczkowych..........................................................39 9. Ryzyko inwestycyjne........................................................................................................40 10. Proces uzyskania statusu uzdrowiska/obszaru ochrony uzdrowiskowej ......................42 11. Przepisy prawa geologicznego i górniczego w procesie inwestycyjnym.....................46
11.1. Poszukiwanie wód podziemnych zaliczonych do kopalin ...................................46 11.2. Wykonanie otworu wiertniczego..........................................................................47 11.3. Opracowanie dokumentacji hydrogeologicznej ...................................................48 11.4. Informacja geologiczna ........................................................................................49 11.5. Projekt zagospodarowania złoża ..........................................................................49 11.6. Koncesja na eksploatację wód..............................................................................50 11.7. Obszar i teren górniczy.........................................................................................51 11.8. Własność górnicza i użytkowanie górnicze..........................................................51 11.9. Plan ruchu zakładu górniczego.............................................................................52 11.10. Dokumentacja mierniczo-geologiczna .................................................................53 11.11. Likwidacja zakładu górniczego ............................................................................54
12. Możliwości dofinansowania inwestycji........................................................................56 12.1. Budowa podziemnej części inwestycji ........................................................................56 12.2. Budowa naziemnej części inwestycji ..........................................................................57
13. Podsumowanie i wnioski ..............................................................................................60
Spis załączników
1. Mapa geologiczna w skali 1:50 000
2. Mapa hydrogeologiczna w skali 1:50 000
3. Mapa geośrodowiskowa w skali 1:50 000
4. Przekrój geologiczny
5. Profile wybranych otworów wiertniczych
6. Analizy fizyko-chemiczne wód
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 3
Spis figur
1. Schematyczne przekroje hydrogeologiczne przez obszar tarnobrzeskich złóż siarki
2. Lokalizacja analizowanego obszaru na tle zapadliska przedkarpackiego i występowania złóż
siarki
3. Miąższość piasków i piaskowców warstw baranowskich
4. Syntetyczny profil utworów miocenu w północnej, brzeżnej części zapadliska
przedkarpackiego
5. Szkic ważniejszych mioceńskich jednostek tektonicznych
6. Przekrój hydrogeologiczny
7. Granice mioceńskiego poziomu wodonośnego
8. Strefowość hydrochemiczna poziomu mioceńskiego
9. Wykres zawartości siarkowodoru w zależności od mineralizacji na przykładzie kopalni siarki
Grzybów
10. Lokalizacja punków należących do sieci monitoringu wód podziemnych w rejonie
Tarnobrzega
11. Wykres zmian położenia zwierciadła wody w stacjach hydrogeologicznych II rzędu sieci
monitoring wód podziemnych
12. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu czwartorzędowego
13. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu neogeńskiego
14. Wykres zmian wielkości mineralizacji w czasie w wodach poziomu neogeńskiego
15. Wykres zmian zawartości siarkowodoru w wodach poziomu neogeńskiego
16. Mapa gęstości strumienia cieplnego
17. Rozkład średniego gradientu geotermicznego w zapadlisku przedkarpackim
18. Lokalizacja uzdrowisk i innych miejscowości, w których ujęto wody siarczkowe na tle
występowania wód siarczkowych
19. Uwarunkowania formalno-prawne poszukiwania i eksploatacji wód podziemnych
zaliczonych do kopalin
Spis tabel
1. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra czwartorzędowego
2. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra neogeńskiego
3. Zmiany chemizmu wód podziemnych na przykładzie kopalni siarki w Grzybowie
4. Charakterystyka otworów należących do sieci monitoring wód podziemnych w rejonie
Tarnobrzega
5. Charakterystyka ujętych poziomów wodonośnych w ramach sieci monitoringu wód
podziemnych w rejonie Tarnobrzega
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 4
1. Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie wykonano na zlecenie Gminy Tarnobrzeg z siedzibą w Tarnobrzegu
przy ul. Kościuszki 32, w oparciu o umowę nr 1580/2015 z dnia 16 września 2015 r. Wykonawcą
opracowania jest Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie,
ul. Rakowiecka 4.
Celem opracowania jest analiza możliwości występowania wód leczniczych i termalnych na
terenie miasta Tarnobrzeg, wynikających z budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych
omawianego obszaru oraz sposobu wykorzystania tych wód, przy uwzględnieniu uwarunkowań
formalno-prawnych ich poszukiwania i eksploatacji, a także możliwości dofinansowania inwestycji
w zakresie wykonania otworu wiertniczego.
Zakres opracowania, sprecyzowany w przytoczonej umowie, obejmuje w szczególności
następujące zagadnienia:
− Opis stanu rozpoznania geologicznego na podstawie dotychczas wykonanych robót i prac
geologicznych wraz z ich interpretacją i oceną ich przydatności,
− Opis budowy geologicznej ze szczególnym uwzględnieniem litostratygrafii i tektoniki,
− Charakterystykę warunków hydrogeologicznych użytkowych poziomów wodonośnych
wraz z określeniem zasięgu występowania wód siarczkowych oraz innych przydatnych do
celów balneoterapeutycznych (wód termalnych, solanek),
− Przedstawienie kryteriów przydatności wód do ich gospodarczego wykorzystania wraz
z oceną perspektyw i możliwości ich zagospodarowania,
− Ogólną waloryzację terenu pod kątem budowy ujęcia wód i możliwości późniejszej
ochrony jego zasobów,
− Wstępną ocenę ryzyka inwestycyjnego,
− Harmonogram formalno-prawny inwestycji polegającej na poszukiwaniu i ujmowaniu wód
podziemnych zaliczonych do kopalin,
− Przegląd możliwości finansowania podziemnej części przedsięwzięcia.
2. Informacje ogólne
Tarnobrzeg jest miastem na prawach powiatu położonym w województwie podkarpackim.
Miasto zajmuje powierzchnię 85,4 km2 i liczy około 48 000 mieszkańców (stan na 31.12.2014 r.).
Gęstość zaludnienia wynosi około 560 os./km2. Do początku lat 90. XX w. był największym w Polsce
ośrodkiem wydobycia i przetwórstw siarki. Obecnie kopalnie zostały zlikwidowane, a zakłady
przemysłowe są w fazie likwidacji. Tereny poprzemysłowe są poddawane sukcesywnie rekultywacji,
mającej zmienić wizerunek miasta na nowoczesny ośrodek turystyczny.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 5
Pod względem fizyczno-geograficznym miasto jest położone w Kotlinie Sandomierskiej, na
pograniczu Równiny Tarnobrzeskiej i Niziny Nadwiślańskiej, na prawym brzegu Wisły. Ważnym
elementem sieci hydrograficznej jest Jezioro Tarnobrzeskie, będące wypełnionym wodą wyrobiskiem
poeksploatacyjnym kopalni Machów – największej w Europie odkrywkowej kopalni siarki.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 6
CZĘŚĆ I.
CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW NATURALNYCH REJONU
TARNOBRZEGA
3. Historia badań geologicznych
Badania warunków hydrogeologicznych rejonu Tarnobrzega, w tym poziomów wodonośnych
zawierających wody siarczkowe, są związane z rozpoznaniem złóż siarki rodzimej. Wstępne prace
poszukiwawcze złóż siarki w okolicach Tarnobrzega prowadzono już od lat 50. XX wieku (m.in.
Burek, 1954). Na podstawie licznych otworów odwierconych w latach 1953-80 na obszarze o długości
około 35 km i szerokości do 5 km stwierdzono występowanie dwóch płatów osadów chemicznych:
Świniary-Piaseczno i Baranów Sandomierski-Tarnobrzeg-Jeziórko. Prace geologiczne w rejonie
Tarnobrzega realizowano w kilku etapach. Jako pierwsze udokumentowano zalegające najpłycej złoża
na zachodnim brzegu Wisły: Świniary (Kubica, 1957) i Piaseczno (Pawłowski, 1956). W kolejnych
latach granice złoża Piaseczno poszerzono w kierunku wschodnim (Piskorz i in., 1981) oraz
przeniesiono część jego zasobów do złoża Machów I (Kowalik & Nowak, 1985). W latach
60. XX wieku opracowano dokumentację złoża Tarnobrzeg-Machów (Romaniec i in., 1964),
w kolejnych latach dokonując jego dokładniejszego rozpoznania (Piskorz i in., 1982). Ostatecznie na
tym obszarze udokumentowano dwa złoża o odmiennym sposobie eksploatacji: Machów I – odkrywka
(Kowalik & Wójtowicz, 1990; Kowalik & Nowak, 1993) i Machów II – podziemny wytop (Kowalik
i in., 1990; Tabor & Burchard, 1993). Kontynuację złoża Machów II w kierunku wschodnim stanowi
złoże Jeziórko-Grębów-Wydrza (Kowalik i in., 1983). Na południe od Tarnobrzega znajduje się
ponadto złoże Baranów Sandomierski-Skopanie (Kowalik i in., 1980), będące częścią dużego obszaru
złożowego Osiek-Baranów.
Eksploatację złóż siarki rozpoczęto w kopalni odkrywkowej Piaseczno w 1958 r.
i prowadzono do 1971 r. Głębokość wyrobiska wynosiła około 40 m. Wyrobisko Machów
o głębokości 100 m było czynne w latach 1970-1992. Oprócz kopalni odkrywkowych siarka była
wydobywana metodą podziemnego wytopu przegrzaną parą wodną w kopalni Machów II i Jeziórko.
Łącznie wydobyto około 82 mln Mt rudy siarkowej, z czego uzyskano około 15 mln Mt siarki
rafinowanej. Po zaprzestaniu wydobycia z początkiem lat 90. XX wieku nie wyłączono systemu
odwadniania złoża, który zapewniał utrzymanie zwierciadła wód piętra wodonośnego neogenu poniżej
spągu wyrobiska. Zachowanie zwierciadła wód na takim poziomie wynikało z konieczności
zapewnienia bezpieczeństwa w okresie prowadzenia prac likwidacyjnych (obniżenia ciśnienia
hydrostatycznego na izolującą warstwę iłów), co wymagało pompowania wody na poziomie około
35 tys. m3/dobę za pomocą bariery studni rozmieszczonych na spągu wyrobiska. Prace likwidacyjne
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 7
na wyrobisku Machów rozpoczęto w marcu 1994 r. porządkując tereny zdegradowane
i zabezpieczając dno wyrobiska poprzez budowę warstwy izolującej z iłów krakowieckich
o miąższości 25 m oraz odpowiednie ukształtowanie i umocnienie zboczy wyrobiska z nachyleniem
gwarantującym ich stateczność w warunkach docelowego wypełnienia wodą z Wisły. Izolacja ta ma
chronić wody zbiornika przed wymieszaniem ze zmineralizowanymi wodami podziemnymi
z utworów neogenu. Po rozpoznaniu warunków wodnych (Bielec i in., 2003) w 2005 r. rozpoczęto
proces napełniania, który zakończono w 2009 r. z docelowym stanem wody na wysokości
146,0 m n.p.m. Powstały zbiornik wodny o charakterze rekreacyjnym ma powierzchnię około 500 ha
i głębokość maksymalną około 42 m. W styczniu 2012 r. wyłączono odwodnienie, a następnie
zlikwidowano barierę studni głębinowych („neogeńskich”).
Na terenie otworowej kopalni siarki Jeziórko rekultywacja terenów poeksploatacyjnych
(o powierzchni około 1300 ha) była prowadzona od 1993 r. w kierunku wodno-leśno-łąkowym.
Zlikwidowano wówczas otwory eksploatacyjne sięgające do utworów neogenu oraz studnie
obserwacyjne zafiltrowane w utworach czwartorzędowych.
Na terenie odkrywkowej kopalni siarki Piaseczno prowadzona jest rekultywacja wyrobiska
poeksploatacyjnego w kierunku wodno-leśnym na obszarze około 169 ha. W wyniku rozpoczętych
w 2005 r. prac rekultywacyjnych powstaje zbiornik wodny o charakterze rekreacyjnym o powierzchni
około 160 ha i głębokości około 44 m. W ramach prac uporządkowano teren wyrobiska, przykryto
warstwą iłową odsłonięcia utworów neogenu w obrębie wyrobiska, ukształtowano zbocza w sposób
zapewniający ich stateczność w warunkach zalania wodą oraz częściowo przeprowadzono
rekultywację biologiczną na skarpach i terenach przyległych. Prace te były prowadzone przy
odprowadzaniu wód nadmiarowych dopływających do zbiornika, tak aby zapewnić utrzymanie
poziomu wody na rzędnej 122-124 m n.p.m. We wrześniu 2009 r. wyłączono pompy powierzchniowe
w zbiorniku i rozpoczęto proces jego samoczynnego napełniania do rzędnej 138,0 m n.p.m., który to
osiągnięto w styczniu 2012 r. W maju 2011 r. na zachodnim zboczu wyrobiska powstało osuwisko,
które do dnia dzisiejszego uniemożliwia dokończenie prac rekultywacyjnych. W celu utrzymania
lustra wody na rzędnej około 138,0 m n.p.m. wody nadmiarowe są odpompowywane i odprowadzane.
Prace rekultywacyjne pozwolą przywrócić środowisku naturalnemu tereny pierwotnie
zdegradowane, uatrakcyjnią krajobraz oraz stworzą warunki dla rozwoju turystyki w skali regionu.
Prognozuje się jednak, iż odbudowa pierwotnych stosunków wodnych w rejonie nowo powstałych
zbiorników może spowodować lokalne podtopienia wskutek zaprzestania odwodnienia, zwłaszcza po
północnej stronie zbiornika w Piasecznie (Szczepański i in., 1997; Kania, 2002).
Prowadzona eksploatacja rudy siarkowej i jej przeróbka charakteryzowała się wysokim
stopniem uciążliwości dla środowiska naturalnego (Burchard i in., 2000). Rozwój przemysłu
siarkowego spowodował negatywne oddziaływania na powierzchnię ziemi, głównie poprzez
zajmowanie rozległych terenów pod działalność przemysłową. Wskutek wydobywania kopaliny
metodą odkrywkową powstały duże wyrobiska, a skały płonne były składowane w formie hałd
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 8
i zwałowisk. Zaburzona została naturalna morfologia i stosunki wodne oraz pierwotny układ
przestrzenny krajobrazu. Mechaniczne zniszczenia powierzchni ziemi powstawały także na obszarze
złóż eksploatowanych otworowo, gdzie następowały osiadania gruntu związane z zapadaniem się
pustek poeksploatacyjnych. W wyniku wydobycia i przeróbki siarki zniszczeniu uległa warstwa
glebowa oraz wody powierzchniowe.
Wieloletnia eksploatacja złoża umożliwiła prowadzenie licznych badań geologicznych (np.
Pawłowski i in., 1985; Kubica, 1992; Gąsiewicz, 2000) i hydrogeologicznych, m.in. dotyczących
wpływu eksploatacji (Sękiewicz & Zawadzki, 1972; Perek, 1995) i późniejszej likwidacji wyrobisk
(Haładus & Kulma, 1996; Kulma i in., 1997; Kania, 2002) na zmiany warunków hydrodynamicznych
i hydrochemicznych oraz oceny własności hydrogeologicznych osadów miocenu (Smuszkiewicz,
1969; Turek, 1965, 1977, 1978, 1982).
Fig. 1. Schematyczne przekroje hydrogeologiczne przez obszar tarnobrzeskich złóż siarki (Kania, 2002)
Budowa geologiczna utworów przypowierzchniowych została szczegółowo opisana w 1988 r.
podczas opracowywania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg
(Romanek, 1988).
W 1994 r. opracowano Mapę hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg,
którą trzy lata później poddano reambulacji (Perek, 1997). Podstawowym materiałem do wykonania
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 9
mapy były opracowania dotyczące zasobów wód podziemnych (dokumentacje Głównych Zbiorników
Wód Podziemnych, dokumentacja zasobów wód podziemnych zachodniej części województwa
tarnobrzeskiego) oraz warunków hydrogeologicznych panujących w rejonie złóż siarki (Malinowski
i in., 1991). Wykorzystano również dokumentacje geologiczne i hydrogeologiczne wykonane np. dla
studni wierconych, a także wyniki wizji terenowej, obejmującej m.in. rejestrację ognisk
zanieczyszczeń wód podziemnych i powierzchniowych oraz wyniki analiz fizyko-chemicznych próbek
wód pobranych ze studni kopanych. Łącznie przeanalizowano dane ze 178 studni wierconych,
12 studni gospodarskich (kopanych) oraz 189 otworów geologicznych, poszukiwawczych
i złożowych. Ponadto wykorzystano 147 analiz fizyko-chemicznych wód podziemnych z archiwalnych
dokumentacji hydrogeologicznych, 27 analiz fizyko-chemicznych wód podziemnych ze studni
gospodarskich (kopanych) oraz 23 analizy fizyko-chemiczne wód rzecznych.
W 2001 r. dla analizowanego obszaru wykonano Mapę geologiczno-gospodarczą Polski
w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg (Kawulak & Nieć, 2001), a w 2006 r. mapę geośrodowiskową
w tej samej skali (Dominiak, 2006; Dominiak i in., 2006). Mapy zawierają informacje m.in.
o występowaniu kopalin, górnictwie i przetwórstwie kopalin, wodach powierzchniowych
i podziemnych, warunkach podłoża budowlanego oraz ochrony przyrody i zabytków kultury.
Podsumowując, w rejonie Tarnobrzega wykonano liczne badania geologiczne dotyczące
przede wszystkim udostepnienia do eksploatacji złoża siarki, ale także szczegółowe rozpoznanie
warunków hydrogeologicznych, zarówno na etapie przed rozpoczęciem wydobycia, w jego trakcie, jak
i po zakończeniu działalności kopalni. Prace te mają charakter zarówno praktyczny (dotyczą
eksploatacji złóż, wpływu eksploatacji na stan środowiska, prawidłowego przeprowadzenia prac
rekultywacyjnych i ograniczenia negatywnego oddziaływania likwidacji kopalń na środowisko
naturalne), jak i naukowy (obejmują m.in. zagadnienia dotyczące warunków sedymentacji utworów
miocenu, ich składu mineralogicznego, przeobrażeń diagenetycznych utworów serii złożowej)
i stanowią niezwykle bogaty i zróżnicowany materiał wyjściowy do niniejszej analizy. Prowadzona
przez wiele lat eksploatacja oraz pomiary monitoringowe stworzyły możliwość weryfikacji przyjętych
wcześniej założeń, co przy zastosowaniu nowoczesnych metod badawczych sprawia, iż materiał ten
jest wiarygodnym i rzetelnym źródłem informacji.
4. Budowa geologiczna
Tarnobrzeg jest położony w północnej, brzeżnej części zapadliska przedkarpackiego,
będącego rozległym zapadliskiem przedgórskim powstałym w neogenie (fig. nr 2). Osady neogenu
wypełniające zapadlisko w rejonie Tarnobrzega zalegają bezpośrednio na utworach kambru. Budowa
geologiczna tego obszaru jest dobrze rozpoznana dzięki otworom wiertniczym wykonanym w związku
z poszukiwaniem, rozpoznawaniem i eksploatacją złóż siarki rodzimej i piasków szklarskich.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 10
Fig. 2. Lokalizacja analizowanego obszaru na tle zapadliska przedkarpackiego i występowania złóż siarki (Gąsiewicz, 2000)
4.1. Litostratygrafia
Kambr
Na masywie małopolskim, czyli prekambryjskim podłożu o skomplikowanej i mozaikowej
budowie, zalegają osady kambru dolnego. Są one wykształcone jako łupki ilaste, iłowce, mułowce
i częściowo piaskowce kwarcytowe. Ich spąg nie został przewiercony, jednak przez analogię
z obszarami sąsiednimi szacuje się, iż miąższość tego kompleksu wynosi ponad 1000 m. Utwory
kambryjskie występują stosunkowo płytko, w dolinach Koprzywianki i Gorzyczanki tworzą nawet
niewielkie odsłonięcia, skąd ich powierzchnia stropowa zapada w kierunku południowym do
głębokości ponad 170 m.
Neogen
Utwory neogenu (miocenu) zalegają na zerodowanej powierzchni skał kambryjskich.
Najstarszymi osadami mioceńskimi (karpat) są iły barwy ciemnej, przewarstwione iłami
cienkowarstwowywmi barwy brunatnej, częściowo piaszczystymi, z domieszką piasków i ciemnych
łupków z wkładkami węgla brunatnego (tzw. seria burowęglowa) o miąższości od 10 do 60 m.
Utwory te występują w sposób nieciągły, w postaci izolowanych płatów.
Powyżej serii burowęglowej, częściej jednak bezpośrednio na podłożu kambryjskim, zalega
kompleks warstw baranowskich (baden dolny) o dużej zmienności litologicznej i miąższości
rosnącej od kilku do około 80 m w kierunku południowo-wschodnim (fig. nr 3). W rejonie Grębowa
profil rozpoczyna warstwa wapieni litotamniowych (krasnorostowych) o miąższości od niespełna 1 do
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 11
ponad 14 m, średnio około 4 m, zbudowana z wapieni, margli i margli piaszczystych. Na pozostałym
obszarze sedymentację badeńską rozpoczynają różnoziarniste piaskowce (na ogół drobnoziarniste
o średnicy ziaren 0,1-0,5 mm), często zlepieńcowate, we wschodniej części obszaru z domieszką
detrytusu litotamniowego, z przerostami drobnoziarnistych piasków kwarcowych oraz wkładkami
tufitów. Lokalnie w ich obrębie spotyka się impregnację siarkową występującą w formie lepiszcza lub
drobnych skupień, żyłek i soczewek. Głównym składnikiem piaskowców jest kwarc (ponad 90%).
Spoiwo jest najczęściej wapienne, wapienno-krzemionkowe, rzadziej ilaste, jak wspomniano powyżej,
miejscami, w stropowej części, siarkowe. Piaskowce o spoiwie wapiennym i wapienno-
krzemionkowym są twarde, zwięzłe, zawierają kawerny wypełnione piaskiem lub puste. Piaskowce
o innym spoiwie są mniej twarde i słabo zwięzłe. W okolicy Machowa i Chmielowa miąższość
piasków i piaskowców dochodzi do 70 m, na pozostałym obszarze na ogół wynosi 10-30 m. Strop
piasków i piaskowców obniża się w kierunku południowo-wschodnim, od około 50-100 m n.p.m.
w okolicach Machowa do 100-160 m n.p.m. w rejonie Świniar i Piaseczna. Wraz z kierunkiem upadu
zmniejsza się udział piasków na rzecz piaskowców, występujących w formie wyklinowujących się
ławic. Grubość ławic wynosi od kilkudziesięciu centymetrów w rejonie Świniar i Piaseczna do kilku
metrów w okolicach Machowa i kilkudziesięciu metrów na obszarze położonym dalej na wschód.
W rejonie Świniar miąższość samych piasków nie przekracza 10 m, w rejonie Piaseczna wynosi
10-30 m i stopniowo wzrasta ku południowemu-wschodowi do 50-70 m w okolicach Machowa
i Chmielowa. Dalej ku wschodowi miąższość piasków maleje i wynosi przeważnie do 10 m,
miejscami do 30 m (Turek, 1977). Piaski baranowskie odsłaniają się na powierzchni
podczwartorzędowej w rejonie Świniar (gdzie występują pod przykryciem żwirów) oraz odsłonięto je
w spągu wyrobiska poeksploatacyjnego siarki w Piasecznie (obecnie zalane). Sedymentację warstw
baranowskich kończy tzw. warstw erwiliowa o miąższości około 0,2 m wykształcona jako zlep
muszlowo-piaszczysty, niekiedy wapienny.
Fig. 3. Miąższość piasków i piaskowców warstw baranowskich (Turek, 1977)
Obszary występowania o miąższości: 1 – 0-10 m, 2 – 10-30 m, 3 – 30-50 m, 4 – 50-70 m, 5 – granica zwartego występowania piasków i piaskowców, 6 – izohipsy stropu piasków i piaskowców [m n.p.m.]
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 12
Powyżej zalega tzw. seria chemiczna, obecnie częściej nazywana ewaporatową (baden
dolny), określana w literaturze także mianem mioceńskiej asocjacji siarczanowej lub formacji
siarkonośnej. Seria chemiczna jest zbudowana z gipsów krystalicznych, zbitych, warstwowanych
stwierdzonych w części zachodniej omawianego obszaru oraz powstałych z nich w wyniku przemian
metasomatycznych wapieni (siarkonośnych i płonnych – z reguły występujących ponad serią złożową)
o miąższości od 5-10 m na zachód od miejscowości Stale do blisko 60 m poza obszarem złoża,
z tendencją zmniejszania się w kierunku północnym, aż do wyklinowania się w rejonie Tarnobrzega.
Przejście jednych wapieni w drugie ma charakter stopniowy, a gipsy występują z reguły w pewnym
oddaleniu od okruszcowania siarkowego, mającego postać nieregularnych wstęg i smug
wypełniających pory wapieni pogipsowych. W ich obrębie mogą pojawiać się także wkładki margli
lub iłów. Utwory serii chemicznej zapadają pod kątem 1-2° w kierunku południowo-wschodnim.
Najpłycej, na głębokości około 15 m, występują one w rejonie Piaseczna, natomiast w okolicach
miejscowości Cygany ich strop znajduje się na głębokości około 280 m. Rozprzestrzenienie poziome
i pionowe serii złożowej jest bardzo zmienne i obejmuje obszar o szerokości od 1 do 5 km, a jej
średnia miąższość w rejonie tarnobrzeskim wynosi 7,5 m (maksymalnie 27 m).
Ponad serią chemiczną występują margle ilaste i iłowce margliste, bryłowe, spękane
o miąższości do 20 m, które ze względu na obfitość fauny kopalnej nazywane są warstwami
pektenowymi, inaczej przegrzebkowymi (baden górny). Występują w nich konkrecje i naskorupienia
pirytowo-markasytowe, głównie w części spągowej oraz wkładki piaskowców tufogenicznych (tufów
i tufitów bentonitowych) i wapieni z domieszką pirytu i glaukonitu (Kubica, 1992).
Profil miocenu kończy seria ilasta z wkładkami piasków i mułków wapnistych (tzw. iły
krakowieckie – sarmat dolny) o zmiennej miąższości od niespełna 1 m na północnym-zachodzie
omawianego obszaru, poprzez 10-30 m w okolicach Piaseczna, 60-80 m w rejonie Machowa,
120-180 m w rejonie Jeziórka do około 200-280 m w części południowo-wschodniej (rejon Jamnicy).
Na prawym brzegu Wisły iły krakowieckie uległy wypiętrzeniu tworząc tzw. Garb Tarnobrzeski. Jest
to ostaniec erozyjny powstały poprzez wypiętrzenie osadów miocenu w formie wału o szerokości od
2 do 4 km ciągnącego się od Baranowa Sandomierskiego przez Tarnobrzeg do miejscowości
Wielowieś. Miejscami iły krakowieckie odsłaniają się tu na powierzchni terenu, najczęściej pokryte są
jednak cienką warstwą plejstoceńskich glin zwałowych oraz piasków i żwirów rzecznolodowcowych
i rzecznych.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 13
Fig. 4. Syntetyczny profil utworów miocenu w północnej, brzeżnej części zapadliska przedkarpackiego (Gąsiewicz, 2000)
1 – iłowce i mułowce, 2 – przewarstwienia wapieni marglistych w iłowcach i mułowcach, 3 – gipsy, 4 – wapienie siarkonośne, 5 – piaski i piaskowce, 6 – mułowce piaszczyste, 7 – wapienie litotamniowe,
8 – węgliste piaski i mułowce, 9 – warstwy lignitowe, 10 - zlepieńce
Czwartorzęd
Zdecydowaną większość omawianego obszaru pokrywają utwory czwartorzędowe. Są to
głównie osady plejstocenu z okresu zlodowaceń: południowo-, środkowo- i północnopolskich,
w mniejszym stopniu holocenu. Utwory czwartorzędowe zalegają na rozmytej erozyjnie powierzchni
stropowej iłów krakowieckich. Profil rozpoczynają gliny zwałowe oraz piaski i żwiry zlodowaceń
południowopolskich o miąższości kilku metrów. Utwory te odsłaniają się na powierzchni na zachód
od Tarnobrzega oraz w rejonie Garbu Tarnobrzeskiego. Na obszarach wysoczyznowych występują
doliny kopalne wypełnione piaskami i żwirami rzecznymi interglacjału mazowieckiego o miąższości
dochodzącej maksymalnie do 25 m. Z okresu zlodowaceń środkowopolskich pochodzą piaski rzeczne
o miąższości 1-2 m oraz mułki zastoiskowe, których miąższość dochodzi do 10 m, a także najstarszy
poziom lessowy. Młodsze poziomy lessowe, rozdzielone glebami kopalnymi, pochodzą z okresu
interglacjału eemskiego oraz zlodowaceń północnopolskich. Łączną miąższość czterech poziomów
lessowych dochodzi maksymalnie do kilkunastu metrów. Z okresu zlodowaceń północnopolskich
pochodzą również piaski i żwiry (zwłaszcza w części spągowej) tarasów nadzalewowych o miąższości
10-15 m. Profil czwartorzędu kończą kilkunastometrowej miąższości osady holocenu: piaski i mułki
tarasów zalewowych, piaski wydmowe, deluwia, namuły i torfy starorzeczy. Łączna miąższość
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 14
pokrywy czwartorzędowej wynosi maksymalnie około 30 m. Utworów czwartorzędowych są
pozbawione obszary działalności górniczej w Machowie i Piasecznie oraz zajęte pod zwałowiska
zewnętrzne w rejonie Dąbrowicy.
4.2. Tektonika
Najstarszym elementem tektonicznym omawianego obszaru jest masyw małopolski
zbudowany głównie ze skał mułowcowo-ilastych, słabo zmetamorfizowanych, sfałdowanych,
o zmiennych upadach od 30 do 90° (Kubica, 1992). Został on uformowany prawdopodobnie w okresie
orogenezy bajkalskiej. W kolejnych epokach masyw ten podlegał licznym etapom przebudowy
tektonicznej, które ukształtowały skomplikowany i mozaikowy obraz budowy geologicznej.
W wyniku faz laramijskiej i kimeryjskiej masyw ten uległ przemieszczeniom blokowym.
W okresach tych powstały także lokalne struktury antyklinalne z wyciśniętymi utworami prekambru w
ich jądrach (Pawłowski, 1965). Osie podłużne tych struktur przyjmują kierunek NW-SE. Pokrywa
osadowa masywu, za wyjątkiem utworów kambru dolnego, została usunięta na przełomie paleogenu
i neogenu, a powstała powierzchnia erozyjna uległa peneplenizacji w wyniku długotrwałych przerw
sedementacyjnych (Kubica, 1992).
Najmłodszy etap przebudowy tektonicznej omawianego obszaru jest związany z ruchami
alpejskimi w miocenie. Na przełomie badenu i sarmatu odnowieniu uległ cały system dyslokacji
podłużnych o kierunkach NW-SE, tnących omawiany obszar na wydłużone, przemieszczone bloki
tworzące lokalnie obniżenia typu rowów lub wyniesienia zrębowe (fig. nr 5):
- zrąb Wójcza-Mielec,
- rów Oleśnica-Chorzelów,
- blok Grzybów-Rudniki,
- blok Staszów- Baranów,
- rów Ostrowy-Rozalin,
- zrąb Tarnobrzega,
- niecka Jastkowic.
Wymienione powyżej jednostki to główne elementy strukturalne omawianego obszaru,
których ramy wyznaczają dyslokacje o amplitudach od 100 do kilkuset metrów. Są one dodatkowo
pocięte uskokami poprzecznymi i podłużnymi o mniejszych amplitudach, co dodatkowo komplikuje
obraz strukturalny obszaru. Ponadto w ich obrębie występują lokalne, kopułowate wyniesienia
i nieckowate obniżenia.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 15
Fig. 5. Szkic ważniejszych mioceńskich jednostek tektonicznych (Kubica, 1992)
4.3. Przewidywany profil litostratygraficzny
W wyniku rozpoznania budowy geologicznej w rejonie Tarnobrzega przewiduje się
następujący profil litostratygraficzny:
0 m - 10 m piaski czwartorzęd
10 m - 90 m iły miocen
90 m - 100 m iłowce, margle miocen
100 m - 105 m wapienie siarkonośne miocen
105 m - 150 m piaskowce i piaski miocen
>150 m iłowce, mułowce, piaskowce kambr dolny
5. Warunki hydrogeologiczne
Na omawianym obszarze występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i neogeńskie,
jednak znaczenie użytkowe posiada jedynie poziom czwartorzędowy. W rejonie nieczynnej kopalni
odkrywkowej Piaseczno i na wschód od Wisły w utworach porowo-szczelinowych neogenu występują
wyłącznie wody zmineralizowane. Wody zwykłe pojawiają się w utworach porowo-szczelinowych
neogenu w rejonie położonym na zachód od terenu byłej kopalni Piaseczno (Perek, 1997).
Z uwagi na znaczne przekształcenia naturalnych warunków hydrogeologicznych w rejonie
odkrywki Machów oraz na znacznej części Tarnobrzega brak jest użytkowych poziomów
wodonośnych (zał. nr X).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 16
5.1. Charakterystyka poziomów wodonośnych
Czwartorzędowe piętro wodonośne
Piętro wodonośne czwartorzędu jest zbudowane z różnej granulacji piasków rzecznych
i rzeczno-lodowcowych z domieszkami żwirów i otoczaków, zwłaszcza w spągowej części profilu,
o miąższości od 5 do blisko 30 m (średnio 10 m), w obrębie tarasu zalewowego Wisły 15 m.
Miejscami w warstwie wodonośnej występują przewarstwienia lub wkładki glin lub pyłów. Zmienna
miąższość o charakterze mozaikowym jest uzależniona od morfologii stropów iłów krakowieckich.
Mniejsze miąższości obserwuje się w obrębie tarasu wysokiego Wisły, z kolei jej wyraźny wzrost
towarzyszy dolinom kopalnym i przegłębieniom w południowej i zachodniej części obszaru. Utwory
wodonośne zalegają niemal ciągłą warstwą na nieprzepuszczalnym podłożu neogenu. Ich brak
obserwuje się fragmentarycznie w rejonie Tarnobrzega i miejscowości Sobów, gdzie na powierzchni
terenu występują utwory ilaste neogenu. Na obszarze Garbu Tarnobrzeskiego utwory piaszczysto-
żwirowe o miąższości do kilku metrów występują płatami, gromadząc niewielkie ilości wód
gruntowych. Na obszarze objętym eksploatacją otworową, zwłaszcza w Jeziórku, czwartorzędowa
warstwa wodonośna ulegała znacznej degradacji. Wody piętra czwartorzędowego są wykorzystywane
głównie do celów pitnych i gospodarczych na terenach wiejskich, na obszarze tarasu zalewowego
Wisły także przez ujęcia komunalne w Baranowie Sandomierskim i dla Sandomierza.
Zwierciadło wód podziemnych w utworach czwartorzędu ma charakter swobodny i występuje,
w warunkach naturalnych, na głębokości przeważnie 1-4 m. Zasilanie odbywa się drogą infiltracji
opadów atmosferycznych. W sąsiedztwie Wisły możliwe jest zasilanie poziomu wodonośnego
wodami z rzeki. Warunki hydrogeologiczne zostały naruszone w strefach odwodnień odkrywek
nieczynnych kopalni Machów i Piaseczno oraz prawdopodobnie pod hałdą górniczą. Zwierciadło wód
piętra czwartorzędowego wokół odkrywek zostało zdepresjonowane w promieniu dochodzącym do
2 km. Wielkość wytworzonej depresji w odkrywce w Piasecznie wynosiła 28 m, a w Machowie 70 m.
Obciążenie hałdą przypuszczalnie spowodowało zdeformowanie warstwy wodonośnej przez jej
kompakcję. Ponadto odkrywka kopalni Machów od strony zachodniej jest chroniona ekranem iłowo-
cementowym przed dopływem wód z Wisły, odcinając jednocześnie piętro czwartorzędowe do stropu
iłów krakowieckich (Perek, 1997). Pierwotny regionalny przepływ strumienia wód podziemnych
odbywał się w kierunku doliny Wisły, jednak w rejonie wyrobisk Piaseczno i Machów został
zaburzony i obecnie odbywa się ku powstałym w nich zbiornikom wodnym (Kania, 1998, 2002).
Układ głównego poziomu wodonośnego i zwierciadła wód podziemnych ilustruje przekrój
hydrogeologiczny (fig. nr 6).
Czwartorzędowe utwory wodonośne odznaczają się znaczną zmiennością wartości
współczynnika filtracji od 5 do 85 m/d. Średni współczynnik filtracji wynosi około 34 m/d.
Przewodność wodna użytkowego poziomu wodonośnego kształtuje się od około 20 do blisko 600 m2/d
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 17
(Perek, 1997). Wydajność potencjalna studni wynosi 10-30 m3/h (w obrębie tarasu zalewowego Wisły
30-70 m3/h), a moduł zasobów dyspozycyjnych 130 m3/d/km2 (340 m3/d/km2 na tarasie zalewowym
Wisły). Słabszą zasobnością odznacza się obszar położony na zachód od Wisły, gdzie miąższość
utworów wodonośnych jest niewielka, a zasilanie utrudnione obecnością pokryw lessowych. Z kolei
na prawym brzegu rzeki ograniczeniem w użytkowaniu poziomu jest słaba jakość wód, objawiająca
się podwyższoną mineralizacją, dużymi stężeniami siarczanów i chlorków oraz niekiedy
siarkowodoru.
Wody podziemne w utworach czwartorzędowych należą do typu HCO3-Ca. Na
przeważającym obszarze woda posiada średnią klasę jakości (wg MhP) i wymaga prostego
uzdatniania ze względu na podwyższoną zawartość żelaza (>10 mg/dm3, maksymalnie do 40 mg/dm3)
i manganu (3 mg/dm3, maksymalnie do 11 mg/dm3). Pozostałe parametry wód, takie jak sucha
pozostałość oraz stężenia siarczanów, chlorków, azotanów i jonu amonowego nie przekraczają
wartości dopuszczalnych. W przeszłości na obszarach przyległych do zanieczyszczonej ściekami
technologicznymi rzeki Trześniówki i jej dopływu Mokrzyszówki występują wody złej jakości (klasa
III wg MhP), odznaczające się podwyższonymi zawartościami SO4, Cl, NO3, NH4 i Cu. Mineralizacja
wód podziemnych osiąga tu maksymalnie ponad 3300 mg/dm3, przy zawartości siarczanów do około
850 mg/dm3, chlorków do około 600 mg/dm3, azotanów do ponad 50 mg/dm3, jonu amonowego do
około 3 mg/dm3 i miedzi do niemal 0,08 mg/dm3. Na obszarze położonym na zachód od Wisły jakość
wód jest zdecydowanie lepsza. Na obszarach kontaktu hydraulicznego z piętrem neogenu w wodach
może występować siarkowodór. Parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra
czwartorzędowego przedstawiono w tab. nr 1.
Fig. 6. Przekrój hydrogeologiczny (na podst. Perek, 1997)
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 18
Tab. 1a. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra czwartorzędowego (wg Perek, 1997)
Sucha pozosta- łość
Zasado- wość ogólna
Utlenia- lność
SO4
Cl
NO3
NH4 Fe Mn
Cecha statystyczna
[mg/dm3] [mval/dm3] [mg/dm3]
Liczba oznaczeń
94 103 135 94 165 168 142 168 156
Wartość maksymalna
3319 10,8 16,4 813 580 248,0 4,5 36,0 11,0
Średnia arytmetyczna
700 5,7 3,8 116 57 8,8 0,7 6,7 1,3
Wartość minimalna
64 2,1 0,5 4 3 0,0 0,0 0,0 0,0
Tło hydrochemiczne
200- 800
4,0- 9,0
2,0- 5,5
40- 200
0- 100
0,0- 20,0
0,0- 2,0
0,0- 12,0
0,0- 3,0
Tab. 1b. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra czwartorzędowego (wg Kania, 2002)
Sucha pozosta- łość
Twardość ogólna
Odczyn
SO4
Cl
Ca
Mg Cecha statysty- czna
[mg/dm3] [mval/dm3] [pH] [mg/dm3]
Liczba oznaczeń
92 117 112 106 115 76 79
Wartość maksymalna
9036 17,9 8,4 1945,3 3298,2 651,2 25,3
Średnia arytmetyczna
614 5,3 7,0 90,2 80,1 112,7 18,7
Wartość minimalna
87 0,6 5,2 10,0 1,0 16,5 5,0
Tło hydrochemiczne
80-1200 3-10 6,0-7,5 20-200 5-150 25-200 6-20
Z uwagi na płytkie zaleganie zwierciadła wody oraz brak izolacji osadami
słaboprzepuszczalnymi wody podziemne piętra czwartorzędowego są narażone na zanieczyszczenia
z powierzchni terenu. W rejonie byłej otworowej kopalni siarki Jeziórko głównymi składnikami
zanieczyszczeń są siarczany i chlorki obecne w wodach złożowych. Zagrożenie stanowiły
w przeszłości również ścieki kopalniane oraz odpady z przetwórstwa chemicznego siarki, zrzucane do
rzeki Mokrzyszówka (Jarząbek i in., 1990; Malinowski i in., 1997).
W celu ochrony zasobów wód pitnych utwory czwartorzędowe pradoliny Wisły i Trześniówki
objęto granicami głównego zbiornika wód podziemnych nr 425 Dębica-Stalowa Wola-Rzeszów
(Kleczkowski red., 1990). Zbiornik ten został szczegółowo rozpoznany w celu ustanowienia stref
ochronnych (Górka i in., 1996).
Neogeńskie piętro wodonośne
Piętro wodonośne neogenu tworzy mioceński poziom wodonośny związany z utworami serii
chemicznej (wapieniami siarkonośnymi) oraz warstwami baranowskimi, wykształconymi jako piaski
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 19
i piaskowce, częściowo także wapieniami litotamniowymi. Serie te tworzą połączony poziom
wodonośny o naporowym charakterze zwierciadła. Utwory wodonośne są izolowane od powierzchni
terenu grubą warstwą iłów krakowieckich i warstw pektenowych, natomiast w ich spągu występują
nieprzepuszczalne utwory kambru dolnego. Piętro wodonośne jest zasilane przez infiltrację opadów
atmosferycznych na podczwartorzędowych wychodniach osadów neogenu na lewym brzegu Wisły, na
zachód od linii Sandomierz-Koprzywnica-Świniary (Perek, 1997; Kania, 2002). Lokalnie, w strefach
wychodni lub poprzez piaszczyste soczewki w obrębie iłów krakowieckich, poziom neogenu może
wykazywać łączność hydrauliczną z piętrem czwartorzędowym. Piętro neogenu nie ma znaczenia
użytkowego z uwagi na głębokość występowania i wysoki stopień mineralizacji w rejonach
okruszcowania siarkowego oraz niewielkie wydajności uzyskiwane na obszarach wychodni.
Fig. 7. Granice mioceńskiego poziomu wodonośnego (Turek, 1982)
zasięgi: 1 – osadów chemicznych, 2 – warstw baranowskich, 3 – warstw litotamniowych, 4 – wychodnie wodonośnych osadów miocenu, 5 – obszar wodonośnych osadów miocenu pozbawionych izolacji, 6 – granica
złoża siarki, 7 – linia przekroju, 8 – wybrane otwory wiertnicze
Własności hydrodynamiczne utworów serii chemicznej są zróżnicowane. Współczynnik
filtracji zmienia się w granicach 0,0003-57,4 m/d (Turek, 1982). Wartości najmniejsze stwierdzono
w gipsach, iłach, mułowcach, marglach ilastych i wapieniach ilastych, największe zaś w wapieniach
szczelinowatych i kawernistych. Różnicując poszczególne rodzaje skał na podstawie wartości
współczynnika filtracji gipsy i iły zaliczono do skał nieprzepuszczalnych, za wyjątkiem stref
uskokowych, gdzie lokalnie mogą wykazywać większą przepuszczalność. Pozostałe utwory serii
chemicznej zalicza się do utworów półprzepuszczalnych (średni współczynnik filtracji 0,3 m/d),
słaboprzepuszczalnych (średni współczynnik filtracji 3 m/d) i średnioprzepuszczalnych (średni
współczynnik filtracji około 25 m/d). Porowatość efektywna osadów chemicznych wynosi 0,1-0,2
(Turek, 1982). Uśredniając w profilu osadów chemicznych największy udział posiadają osady
półprzepuszczalne (około 50%), nieco mniej jest utworów słabo przepuszczalnych (35%), średnio
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 20
przepuszczalnych (9%) i nieprzepuszczalnych (8%). W stropie osadów chemicznych największą
powierzchnię zajmują osady nieprzepuszczalne i półprzepuszczalne (84%), następnie słabo
przepuszczalne (13%) i średnio przepuszczalne (3%). W granicach złoża siarki udział osadów
nieprzepuszczalnych i półprzepuszczalnych jest generalnie mniejszy i wynosi 47%, słabo
przepuszczalnych 40% i średnio przepuszczalnych 13%, choć odznacza się dużą zmiennością, np.
w Piasecznie osady nieprzepuszczalne i półprzepuszczalne stanowią 98%, z kolei w Machowie
występują przeważnie skały pół- i słabo przepuszczalne. Największy udział skał średnio
przepuszczalnych (do 70%) występuje na obszarze złoża w okolicy Jeziórka. Jest to obszar
o najbardziej dogodnych warunkach filtracyjnych w rejonie Tarnobrzega. Miąższość tej serii wynosi
5-15 m (średnio około 10 m).
Właściwości filtracyjne warstw baranowskich są zróżnicowane w zależności od uziarnienia,
rodzaju spoiwa i stopnia zdiagenezowania. Współczynnik filtracji piasków wynosi 0,07-4,7 m/d, zaś
piaskowców od około 0,04 do 2,0 m/d (Kania, 2002). Współczynnik porowatości całkowitej wynosi
od około 1 do ponad 30% (Turek, 1977). Właściwości hydrogeologiczne wapieni litotamniowych są
zbliżone do osadów chemicznych. Z porównania właściwości filtracyjnych osadów chemicznych
i serii baranowskiej wynika, iż na obszarze położonym na zachód od Jeziórka średnia wartość
współczynnika filtracji warstw baranowskich jest większa, na pozostałym obszarze zaobserwowano
odwrotną zależność (Turek, 1982). Wyniki pompowań badawczych wskazują na izolację wód
występujących w osadach chemicznych i warstwach baranowskich (Turek, 1982). Wody występujące
w osadach chemicznych i w warstwach baranowskich są częściowo izolowane od siebie poprzez iły
i gipsy znajdujące się w spągu osadów chemicznych. Izolacji tej nie stwierdzono w okolicach
Piaseczna i na obszarze położonym na północ od Jeziórka, co sprawia, iż w obu poziomach panują tam
niemal jednakowe ciśnienia, a występujące wody odznaczają się podobnym składem chemicznym.
Generalnie odpływ wód podziemnych odbywa się w kierunku północno-zachodnim. Miąższość
warstwy wynosi od 20 do 70 m (średnio około 35 m).
W wyniku eksploatacji złoża siarki nastąpiła częściowa zmiana pierwotnego ciśnienia oraz
charakteru fizyczno-chemicznego wód piętra neogenu. Zwierciadło wód ma charakter napięty
i stabilizuje się na głębokości od około 1 do 24 m przy głębokości stropu utworów wodonośnych od
7 do blisko 170 m. Swobodne zwierciadło wód występuje tylko w rejonie Świniar i Koprzywnicy.
Pierwotne zwierciadło wód podziemnych, sprzed okresu eksploatacji złóż siarki, stabilizowało się
w rejonie Tarnobrzega na rzędnej od 147 do 151 m n.p.m. i było zbliżone do głębokości położenia
zwierciadła wód w utworach czwartorzędowych. Ku wschodowi rzędne statycznego zwierciadła wody
wzrastały. Przed eksploatacją złóż siarki najmniejsze ciśnienia wód, równe ciśnieniom wód piętra
czwartorzędowego, zaznaczały się w dolinie Wisły, co należy wiązać z lokalnym bezpośrednim
kontaktem z zawodnionymi osadami czwartorzędu. Miejsca kontaktu obu pięter stanowią strefę
drenażu poziomu mioceńskiego. Dowodem lokalnego kontaktu obu pięter są nie tylko wyrównane
ciśnienia, ale także występowanie w strefach kontaktu w wodach piętra czwartorzędowego
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 21
siarkowodoru, składnika typowego dla wód piętra neogenu. Roczne amplitudy wahań zwierciadła
statycznego wynosiły 0,6-1,0 m i były mniejsze niż piętra czwartorzędowego (Turek, 1978).
W okolicach Piaseczna zaobserwowano związek wahań zwierciadła wody piętra neogenu
i czwartorzędu, co potwierdza bliskość strefy kontaktu hydraulicznego obu pięter. W warunkach
naturalnych wody infiltrujące na zachód od Wisły, na podczwartorzędowych wychodniach poziomu
mioceńskiego (Świniary, Piaseczno, Koprzywnica), przepływały w kierunku wschodnim, zgodnie
z upadem poziomu mioceńskiego i spadkiem hydraulicznym. Spadek hydrauliczny wynosił średnio
0,001, w dolinie Wisły 0,003 (Turek, 1978). Naturalny spływ wód podziemnych został jednak silnie
zaburzony przez odwadnianie kopalni w Machowie i Piasecznie oraz zatłaczanie wód
technologicznych w rejonie Jeziórka. Prace likwidacyjne i rekultywacyjne prowadzone na obszarze
Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego przywracają stosunki wodne panujące przed okresem
eksploatacji górniczej (Perek, 1997).
W warunkach naturalnych czwartorzędowe i neogeńskie piętra wodonośne były oddzielone
kompleksem iłów krakowieckich. Brak tej izolacji istniał jedynie w strefie podczwartorzedowych
wychodni serii chemicznej i warstw baranowskich. Niezbyt głębokie występowanie spągu iłów
krakowieckich w dolinie Wisły nie wyklucza obecności miejscowych rozmyć erozyjnych, na co może
wskazywać zbliżone położenie zwierciadła wód podziemnych w obu piętrach przed rozpoczęciem
eksploatacji. Efekt ten mógł być również skutkiem pośredniej więzi hydraulicznej poprzez często
zapiaszczone ilaste utwory miocenu, stwarzające możliwości ograniczonego przepływu pionowego
wód podziemnych. Częściowe połączenie obu pięter nastąpiło również w wyniku otworowej
eksploatacji złoża siarki poprzez naruszenie izolacji.
Skład chemiczny wód piętra neogeńskiego jest wynikiem specyficznych, naturalnych
warunków jego kształtowania, tzn. obecnością złóż siarki rodzimej oraz izolacją od powierzchni
terenu. Wody poziomu mioceńskiego w rejonie Tarnobrzega wykazują stopniowy wzrost mineralizacji
wraz ze wzrostem głębokości występowania, tj. w kierunku południowym i południowo-wschodnim.
Na potrzeby rejonizacji hydrochemicznej wydzielono w rejonie złóż siarki cztery strefy:
Strefa I rozciąga się na zachód od Piaseczna i Koprzywnicy. Występują tu wody
o mineralizacji do 1 g/dm3 (najczęściej do 0,5 g/dm3) typu wodorowęglanowo-wapniowego,
z przewagą jonu siarczanowego nad chlorkowym. Wody strefy I są zasilane bezpośrednio opadami
atmosferycznymi. Typowy skład wód strefy I przedstawia się następująco:
Strefa II obejmuje rejon Świniar. Występują tu wody o mineralizacji od 1 do 3 g/dm3.
W odróżnieniu od strefy I wody odznaczają się mniejszą zawartością wodorowęglanów, większym
stężeniem siarczanów oraz obecnością siarkowodoru. Są to wody typu wodorowęglanowo-
siarczanowo-wapniowego, przechodzące stopniowo w kierunku południowo-wschodnim w wody
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 22
siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowe. W wodach tych występuje siarkowodór w ilości od
kilkunastu do kilkudziesięciu mg/dm3. Typowy skład wód strefy II przedstawia się następująco:
Strefa III obejmuje złoże siarki Piaseczno oraz obszar położony na północ i wschód od
Machowa. Występują tu wody o mineralizacji od 3 do 15 g/dm3 i składzie anionowo-kationowy
zmieniającym się z siarczanowo-wapniowego w chlorkowo-siarczanowo-sodowo-wapniowy. Typowy
skład wód strefy III przedstawia się następująco:
w okolicach Piaseczna:
w okolicach Machowa:
w okolicach Mokryszowa:
w okolicach Jeziórka, Grębowa, Jamnicy (część zachodnia):
w okolicach Jamnicy (część wschodnia):
W rejonie Piaseczna skład fizykochemiczny wód piętra neogenu kształtował się w wyniku
naturalnego dopływu wód infiltracyjnych, napływających z kierunku wschodniego z obszaru
podczwartorzędowych wychodni utworów wodonośnych. W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat
warunki hydrogeochemiczne zostały zmodyfikowane przez drenaż, w tym również działanie barier
odwadniających w rejonie Machowa i umożliwienie zasilania w rejonie wyrobiska Piaseczno. Po
wyłączeniu odwadniania wody piętra neogenu będą ulegać większemu zmineralizowaniu, zwłaszcza
na obszarze położonym pomiędzy oboma wyrobiskami. Obecnie wody te mają odczyn od słabo
kwaśnego po słabo zasadowy (pH od 6,0 do 8,5) i charakteryzują się mineralizacją od około 0,3 do
4,4 g/dm3, choć wyjątkowo zdarzają się wody zwykłe. Najczęściej są to wody twarde lub bardzo
twarde o przewodności elektrolitycznej mieszczącej się w przedziale 450-5800 µS/cm. Stężenia
chlorków i siarczanów zawierają się odpowiednio w przedziale około 10-1700 i 120-1200 mg/dm3.
W wodzie występuje siarkowodór od ilości śladowych po stężenie kilkudziesięciu mg/dm3. Typy
chemiczne wody są bardzo zróżnicowane: SO4-Ca, SO4-HCO3-Ca-Mg, Cl-SO4-Na-Ca, Cl-Na-Ca
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 23
i HCO3-SO4-Cl-Na-Ca. Uwagę zwraca obecność jonów wodorowęglanowych, praktycznie
nieobecnych w rejonie Machowa.
Strefa IV została wyznaczona w południowej części Machowa. Występują tu wody
o mineralizacji od 15 do 30 g/dm3 typu chlorkowo-sodowego. Typowy skład wód strefy IV
przedstawia się następująco:
Wody siarczanowe należą do bardzo twardych, o twardości ogólnej od 675 do 2900 mg
CaCO3/dm3 i odczynie od słabo kwaśnego do słabo zasadowego, wyjątkowo zasadowego (pH od 6,4
do 9,2). W wodach występuje bardzo wysokie stężenie siarkowodoru, utrzymujące się na poziomie od
kilkudziesięciu do kilkuset mg/dm3 (maksymalnie >500 mg/dm3). Z uwagi na wysokie stężenia sodu,
chlorków i siarczanów oraz wysoką mineralizację wody piętra neogeńskiego zostały zaliczone do V
klasy jakości (wg MhP) i wykazują słaby stan chemiczny, tzn. nie spełniają kryteriów jakościowych
stawianych wodom przydatnym do spożycia (Perek, 1997). Odpowiadają one natomiast parametrom
właściwym dla wód leczniczych.
W wodach chlorkowych pojawiają się mikroskładniki, wśród których przeważa bar
(1,5-53,5 mg/dm3), stront (6-53 mg/dm3) oraz żelazo, lit i mangan w ilości kilku mg/dm3. Ponadto
stwierdzono obecność jodu (8 mg/dm3) i bromu (3 mg/dm3). Twardość ogólna wód Cl-Na wynosi 40-
140°n (średnio 80°n), twardość niewęglanowa 7-104°n (przeciętnie 45°n), a odczyn 6-9 w skali pH
(najczęściej około 7).
Fig. 8. Strefowość hydrochemiczna poziomu mioceńskiego (Turek, 1978)
I – wody HCO3-Ca o mineralizacji <1 g/dm3 II – wody HCO3-SO4-Ca i SO4-HCO3-Ca o mineralizacji 1-3 g/dm3 III – wody SO4-Ca i Cl-SO4-Na-Ca o mineralizacji 3-15 g/dm3
IV – wody Cl-Na o mineralizacji 15-30 g/dm3 1 – temperatura wód
2 – wybrane otwory wiertnicze
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 24
Reasumując, w kierunku południowym wzrasta mineralizacja wód oraz procentowa zawartość
chlorków i sodu, a także zawartość siarkowodoru, maleje zaś stężenie siarczanów i wapnia
(Smuczyńska, 1969; Turek, 1978). W profilu pionowym obserwuje się nieznacznym wzrost
mineralizacji wraz z głębokością oraz wzrost procentowej zawartości jonów Cl i Na kosztem SO4 i Ca.
W rejonie Machowa mineralizacja wód zwiększa się przeciętnie o 0,5-1,0 g/dm3 na każde 10 m
głębokości (Turek, 1978). Temperatura wód wynosi od około 9°C w dolinie Wisły do 11°C w rejonie
Piaseczna i 13°C w Machowie. We wschodniej części złoża, gdzie osady neogenu zapadają na
głębokość ponad 300 m, temperatura wód osiągała 16°C (Turek, 1978).
Tab. 2. Podstawowe parametry fizyko-chemiczne wód podziemnych piętra neogeńskiego (Kania, 2002) Sucha pozosta- łość
Twardość ogólna
Odczyn
SO4
Cl
Ca
Mg Cecha statysty- czna
[mg/dm3] [mval/dm3] [pH] [mg/dm3]
Liczba oznaczeń
26 - 26 26 26 26 26
Wartość maksymalna
29 510 - 9,0 2350 7410 1483 213
Średnia arytmetyczna
8370 - 7,5 1450 2520 600 70
Wartość minimalna
330 - 6,0 20 9 62 3
Tło hydrochemiczne
400-15 000 - 6,5-8,5 100-2200 700-6000 100-800 10-160
5.2. Geneza wód
Wody I strefy hydrochemicznej pochodzą z infiltracji opadów atmosferycznych. Wody
pozostałych stref są prawdopodobnie pochodzenia sedymentacyjnego, tj. z okresu powstawania
osadów miocenu lub paleoinfiltracyjnego – z infiltracji wód powierzchniowych w ubiegłych okresach
geologicznych (Turek, 1978). Analiza wskaźników hydrochemicznych nie wskazuje na wyraźny
związek wód poziomu mioceńskiego z wodami lądowymi lub morskimi. Pierwotny skład chemiczny
wód uległ prawdopodobnie przeobrażeniu, co zdaje się potwierdzać brak strefowości
hydrodynamicznej pionowej, odzwierciedlającej warunki paleogeograficzne. Wody warstw
baranowskich nie odbiegają bowiem znacząco stopniem zmineralizowania od wód serii chemicznej.
Przeobrażenie to było zapewne spowodowane długotrwałą wymianą jonową woda-skała. Wysokie
stężenia siarczanów, chlorków, wapnia i sodu wskazują na wpływ osadów chemicznych. Zawartość
Ca i SO4 jest charakterystyczna dla wód występujących w gipsach. Sód i chlorki mogą pochodzić
z kolei z wyługowania soli, które wytrącały się podczas powstawania osadów chemicznych (Turek,
1978).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 25
5.3. Aspekty hydrochemiczne górnictwa siarki
Długoletnia działalność górnicza doprowadziła do znaczących zmian pierwotnych stosunków
wodnych. Pod wpływem działania systemów odwadniających w obrębie piętra czwartorzędowego
i neogeńskiego wytworzyły się rozległe leje depresji o powierzchni kilkudziesięciu kilometrów
kwadratowych. Z kolei na skutek otworowej eksploatacji siarki w kopalni Jeziórko nastąpiło
zaburzenie równowagi stanu termodynamicznego i fizyko-chemicznego górotworu oraz wód
złożowych. Zabiegi technologiczne prowadzone w celu podziemnego wytopu siarki doprowadziły do
szeregu zjawisk i procesów fizyko-chemicznych zachodzących w środowisku skalnym do momentu
wytworzenia nowej, trwałej równowagi. Szybkość, zasięg i wielkość tych zmian jest oczywiście
uzależniona od odległości frontu eksploatacji i warunków hydrogeologicznych. W uproszczonej
formie skalę tych zmian ilustruje tabela nr 3.
Tab. 3. Zmiany chemizmu wód podziemnych na przykładzie kopalni siarki w Grzybowie (Sękiewicz & Zawadzki, 1972)
Rodzaj wód
Odczyn [pH]
Twardość ogólna
Na+K [mval/l]
SO4
[mval/l]
Cl
[mval/l]
H2S [mg/l]
Mineralizacja [mg/l]
Pierwotne wody złożowe
7,0-8,5 23,0-34,0 15,0-20,0 36,0-46,0 3,5-8,5 80-180 2700-3650
Wody technolo-giczne
7,6-8,5 2,0-3,5 ilości
śladowe 1,0-1,5 0,2-0,4 0 150-250
Wody z rejonu eksploatacji
6,0-8,6 0,8-41,4 0,0-38,1 0,5-51,6 0,4-8,0 0-997 324-4076
Wody z rejonu poza eksploatacją
6,5-8,4 9,0-39,4 5,2-29,0 4,1-47,4 0,4-5,8 0-346 1161-4318
Procesy hydrochemiczne zachodzące w złożu podczas eksploatacji wykazują szereg
prawidłowości. Najbardziej charakterystyczne zmiany obserwuje się w przypadku siarkowodoru,
siarczanów i mineralizacji ogólnej. Pozostałe składniki chemiczne i parametry fizyczne wód wykazują
mniejszą zmienność. W 1971 r. w Grzybowie na jednym z pól eksploatacyjnych zaobserwowano
gwałtowny wzrost zawartości H2S (fig. nr 9). Wzrost stężenia tego gazu należy wiązać ze wzmożoną
działalnością bakterii siarkowych, dla których wytworzyły się szczególnie korzystne warunki rozwoju.
Największe zawartości siarkowodoru występują bezpośrednio za strefą eksploatacji, przechodząc
stopniowo do stężeń obserwowanych w wodach pierwotnych. Kierunek zmian hydrochemicznych
określa także spadek mineralizacji (fig. nr 9).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 26
Fig. 9. Wykres zawartości siarkowodoru w zależności od mineralizacji na przykładzie kopalni siarki Grzybów (na podst. Sękiewicz & Zawadzki, 1972)
W zależności od etapu eksploatacji zmianie ulega też zawartość jonów siarczanowych.
Siarczany ulegają silnemu rozpuszczaniu przez wody technologiczne, z których z kolei – po długim
okresie przebywania w złożu – następuje wtórna mineralizacja siarczanowa. Z tego też względu
najwyższa zawartość siarczanów jest obserwowana na obszarach wyeksploatowanych pól górniczych.
Kolejnym aspektem związanym z eksploatacją siarki metodą podziemnego wytopu jest wzrost
temperatury w złożu na skutek zatłaczania płynów o wysokiej temperaturze.
Należy wyraźnie zaznaczyć, iż zmiany chemizmu wód piętra neogenu wpływają również na
zmiany warunków hydrochemicznych w poziomach czwartorzędowych oraz w wodach
powierzchniowych.
Wyłączenie systemu odwodnieniowego spowodowało zmiany w charakterze oddziaływania
cieków powierzchniowych na czwartorzędowe piętro wodonośne. Nastąpiło zmniejszenie udziału
zasilania wód podziemnych przez rzeki przy jednoczesnym wzroście drenażu. Pionowa wymiana wód
(przesączanie) pomiędzy czwartorzędowym i neogeńskim piętrem wodonośnym jest przede wszystkim
skutkiem istnienia dużych różnic ciśnień w obu piętrach. Jest to efekt wieloletniego odwadniania
obszaru złoża. Po zakończeniu procesu likwidacji kopalń ilość przesączających się wód w dół ulega
zmniejszeniu (Kania, 2002). Powstałe zbiorniki wodne mają charakter drenujący dla obu pięter.
Z uwagi na naturalne warunki hydrogeochemiczne występujące w piętrze neogenu nie istnieje
zagrożenie zdegradowania jakości jego wód po zakończeniu likwidacji wyrobisk poeksploatacyjnych.
Dla piętra czwartorzędowego w rejonie Machowa przewiduje się wzrost stężeń chlorków (o około
15 mg/dm3) i siarczanów (o około 40 mg/dm3) (Kania, 2002).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 27
5.4. Monitoring wód podziemnych
Monitoring wód podziemnych jest prowadzony w rejonie wyrobisk pogórniczych Machów
i Piaseczno w celu analizy zachodzących zmian hydrodynamicznych i hydrochemicznych
w środowisku wód podziemnych, zwłaszcza w aspekcie skuteczności zastosowanych metod
likwidacyjno-rekultywacyjnych na terenach obu wyrobisk, zlokalizowanych w obrębie tej samej
formacji geologicznej i wzajemnie powiązanych hydrogeologicznie. Badania są prowadzone od
1997 r., jednak po wyłączeniu odwadniania i zakończonej rekultywacji, tj. od 2012 r., monitoring jest
prowadzony w ograniczonym zakresie.
W rejonie Tarnobrzega znajduje się osiem czynnych otworów ujmujących wody podziemne,
będących częścią sieci Monitoringu Wód Podziemnych prowadzonego przez Państwowy Instytut
Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy w ramach państwowej służby hydrogeologicznej (tab. nr
4). Celem obserwacji monitoringowych jest dostarczanie wyników pomiarów, badań ilości i jakości
wód podziemnych, koniecznych dla oceny stanu ilościowego i chemicznego wód podziemnych. Dwie
studnie wchodzą w skład sieci monitoringu ilościowego II rzędu, jedna jest częścią sieci monitoringu
chemicznego. W rejonie tym znajduje się również kilka piezometrów należących do monitoringu
lokalnego wokół nieistniejącej kopalni siarki Machów.
Tab. 4. Charakterystyka otworów należących do sieci monitoring wód podziemnych w rejonie Tarnobrzega (źródło danych: SPD PSH)
Nazwa Numer Właściciel Rodzaj Miejscowość Data wyk.
Głębokość [m]
Rodzaj monitoringu
Pt-7 II/1290 Kopalnia Siarki
Machów Studnia wiercona
Kajmów 09.1965 90,0 ilościowy
II/897 II/897 Urząd Gminy Samborzec
Studnia wiercona
Bogoria Skotnicka
10.1989 16,8 ilościowy
SII 2670 Urząd Gminy Koprzywnica
Studnia wiercona
Szewce 02.1975 16,0 chemiczny
O-22 10009 Kopalnia Siarki
Machów Piezometr Ocice 07.1990 124,0 lokalny
15 Pa 10010 Urząd Gminy Koprzywnica
Piezometr Przewłoka 07.1987 16,5 lokalny
25 Pa 10020 Urząd Gminy Koprzywnica
Piezometr Piaseczno 03.1986 17,5 lokalny
25 Pb 10021 Urząd Gminy Koprzywnica
Piezometr Piaseczno 04.1987 39,0 lokalny
P-IV 10028 Kopalnia Siarki
Machów Piezometr Kajmów 05.1989 13,0 lokalny
Są to ujęcia, które powstały w latach 1965-1990, ich głębokość wynosi od kilkunastu metrów
(P-IV – 13,0 m) do 124 m (O-22). Otwory są zlokalizowane na południowy-zachód od Tarnobrzega,
wokół wyrobisk dawnej kopalni siarki, oraz na północ i północny-zachód od Tarnobrzega,
w miejscowościach Bogoria Skotnicka i Szewce (fig. nr 10).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 28
Fig. 10. Lokalizacja punków należących do sieci monitoringu wód podziemnych w rejonie Tarnobrzega
Trzy spośród ośmiu wyżej opisanych otworów ujmują neogeńskie piętro wodonośne
(przedział głębokościowy od 34,7 do 124,0 m), pozostałe ujmują poziom czwartorzędowy (przedział
głębokościowy 1,5 do 15,6 m) (tab. nr 5).
Tab. 5. Charakterystyka ujętych poziomów wodonośnych w ramach sieci monitoringu wód podziemnych w rejonie Tarnobrzega (źródło danych: SPD PSH)
Głębokość zwierciadła wody
[m] Nazwa otworu
Numer otworu w systemie PIG-PIB
Wiek ujętego poziomu
wodonośnego
Litologia ujętego poziomu
wodonośnego
Głębokość ujętego poziomu
wodonośnego od-do [m]
nawier- conego
ustabili- zowanego
Głębokość zafiltrowania
od-do [m]
Średnica kolumny filtracyjnej
[mm]
Pt-7 II/1290
II/1290 Neogen Wapienie 55,0-90,0 55,0 4,3 62,0-88,0 76
II/897 II/897 Czwartorzęd Piasek 2,0-14,0 2,0 2,0 9,8-13,8 299
SII 2670 Czwartorzęd Żwir 1,5-10,8 1,5 1,5 6,4-10,8 299
O-22 10009 Neogen Wapienie i margle
115,7-124,0 115,7 81,3 116,5-124 143
15 Pa 10010 Czwartorzęd Piasek 10,2-14,6 10,2 10,2 12,8-14,8 76
25 Pa 10020 Czwartorzęd Piasek ze żwirem
13,5-15,6 13,5 13,5 13,1-15,1 76
25 Pb 10021 Neogen Piasek 34,7-39,0 34,7 30,8 35,0-37,0 70
P-IV 10028 Czwartorzęd Piasek 6,0-11,0 6,0 6,0 6,0-11,0 96
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 29
Monitoring jest prowadzony w dwóch stacjach hydrogeologicznych drugiego rzędu (II/897
i II/1290), w których raz w tygodniu jest wykonywany pomiar położenia zwierciadła wody. W ujęciu
II/897 ujmującym czwartorzędowy poziom wodonośny obserwacje prowadzone są od maja 2013 r.,
natomiast w ujęciu II/1290 (Pt-7) ujmującym mioceński poziom wodonośny pomiary położenia
zwierciadła zaczęto prowadzić w sierpniu 2014 r. (fig. nr 11). W pozostałych piezometrach,
należących do monitoringu lokalnego, pomiary położenia zwierciadła wody prowadzone są raz na
kwartał.
Fig. 11. Wykres zmian położenia zwierciadła wody w stacjach hydrogeologicznych II rzędu sieci monitoring wód podziemnych
(źródło danych: SPD PSH)
Badania składu chemicznego wód podziemnych w wyżej opisanych punktach są prowadzone
minimum raz w roku, maksymalnie pobierane są cztery próbki w roku (raz na kwartał). Badania
obejmują wykonywane w terenie pomiary wybranych wskaźników fizyko-chemicznych, do których
należą: temperatura, odczyn, konduktywność (PEW), zawartość rozpuszczonego tlenu oraz stężenie
jonu NO2. Oznaczane są również: potencjał redoks (Eh), twardość ogólna, suma rozpuszczonych
substancji stałych, stężenie sodu, potasu, magnezu, wapnia, żelaza ogólnego, manganu, amoniaku,
azotynów, azotanów, chlorków, siarczanów, wodorowęglanów, siarkowodoru, fosforanów oraz
krzemianów.
Badania składu chemicznego w punkcie SII (2670) są realizowane w zakresie monitoringu
operacyjnego, który jest wykonywany w celu oceny stanu chemicznego Jednolitych Części Wód
Podziemnych uznanych za zagrożone niespełnieniem określonych dla nich celów środowiskowych
oraz stwierdzenia obecności długoterminowych tendencji wzrostowych stężenia zanieczyszczeń
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 30
pochodzenia antropogenicznego (Kazimierski i in., 2015). Dla poziomów wodonośnych
charakteryzujących się zwierciadłem swobodnym badania są wykonywane co najmniej dwa razy
w roku.
Wyniki prowadzonych obserwacji wskazują, iż poziom czwartorzędowy charakteryzuje się
występowaniem wód o zróżnicowanym typie chemicznym. Wśród anionów dominują głównie jony
HCO3- oraz SO4
2-, sporadycznie do typu chemicznego wchodzą także jony Cl-, natomiast wśród
kationów przeważają jony Ca2+ oraz Na+ (fig. nr 12). Wody te należą do wód zwykłych
o podwyższonej mineralizacji (tzw. akratopegi) oraz do wód mineralnych. Ich mineralizacja mieści się
w przedziale od 768 mg/dm3 (otwór SII) do 1999 mg/dm3 (piezometr P 25a). Wody nie zawierają
składników swoistych powyżej ilości określonej dla wód leczniczych w ustawie Prawo geologiczne
i górnicze (Dz. U. 2015 poz. 196).
Fig. 12. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu czwartorzędowego wg stanu na 2013 r., dla piezometru P-IV na 2010 r.
(źródło danych: SPD PSH)
Wody z poziomu mioceńskiego, na podstawie wyników analiz z 2012 (otw. Pt-7) i 2013 r.
(otw. 0-22 i 25 Pb) zaklasyfikowano do typu Cl-Na-(Ca), S oraz SO4-Cl-Na (fig. nr 13). Są to wody
mineralne, w których suma składników rozpuszczonych mieści się w przedziale od 2557 (otw. 25 Pb)
do 8008 mg/dm3 (otw. 0-22). Wody zawierają również siarkowodór w zróżnicowanych stężeniach, od
ilości śladowych w piezometrze 25 Pb do nieco ponad 31 mg/dm3 w otworze O-22.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 31
Fig. 13. Mapa składu chemicznego wód podziemnych z poziomu neogeńskiego na podstawie wyników analiz z 2013 r.
(źródło danych: SPD PSH)
Próbki wody w celu oznaczenia składu chemicznego wód poziomu mioceńskiego są pobierane
od 2002 z ujęć Pt-7 oraz 25Pb i od 2003 r. z ujęcia O-22.
Mineralizacja tych wód jest zróżnicowana (fig. nr 14). Najwyższymi wartościami
charakteryzują się wody w otworze O-22, gdzie wielkość mineralizacji waha się od 5500 do
8022 mg/dm3. Nieco niższe wartości stwierdzono w wodach z ujęcia Pt-7, jednak analizując
zmienność w czasie widoczne są spore wahania tego parametru, od niespełna 2000 do ponad
5400 mg/dm3. Największą stabilnością składu chemicznego charakteryzują się wody z piezometru
25 Pb.
Spośród składników swoistych wymienionych w Ustawie Prawo geologiczne i górnicze (Dz.
U. 2015 poz. 196), które charakteryzują wody lecznicze, w omawianym poziomie wodonośnym
siarkowodór występuje w stężeniach charakterystycznych dla wód leczniczych, czyli przekraczających
1 mg/dm3 (fig. nr 15). Podobnie jak to było w przypadku mineralizacji, tak i w przypadku
siarkowodoru, najwyższe wartości zanotowano w wodach ujętych otworem O-22. Tu także widoczne
są znaczne wahania tego składnika. Jego zawartość wynosiła od kilku mg/dm3 we wrześniu 2004 r.
(2,55 mg/dm3) i wrześniu 2011 r. (1,07 mg/dm3) do prawie 350 mg/dm3 oznaczonych w listopadzie
2003 r. Wyraźnie zaznacza się tu tendencja spadkowa zawartości siarkowodoru. W otworach Pt-7 oraz
25 Pb wahania tego składnika są znacznie mniejsze. Jego zawartość w piezometrze była kilkukrotnie
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 32
niższa niż 1 mg/dm3. Taka sytuacja miała miejsce podczas pomiarów wykonanych na początku
prowadzenia obserwacji oraz jednego pomiaru wykonanego we wrześniu 2013 r.
Fig. 14. Wykres zmian wielkości mineralizacji w czasie w wodach poziomu neogeńskiego
Fig. 15. Wykres zmian zawartości siarkowodoru w wodach poziomu neogeńskiego
Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, iż wody podziemne przydatne
do celów balneoterapeutycznych występują w mioceńskim poziomie wodonośnym. Zasięg
występowania wód siarczkowych na omawianym obszarze jest ograniczonych do zasięgu warstw
baranowskich i serii chemicznej. Mając na uwadze miąższość i zasobność poziomów wodonośnych
najbardziej perspektywicznymi utworami dla ujęcia wód leczniczych są piaskowce i piaski
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 33
baranowskie. Wody krążące w tych utworach posiadają mineralizację powyżej 1000 mg/dm3, a ze
składników swoistych zawierają siarkowodorów w ilości powyżej 1 mg/dm3. Występowanie
siarkowodoru w utworach czwartorzędowych ma charakter wtórny i jest wynikiem przesączania się
wód z poziomu miocenu. Na terenie położonym na południe od Machowa w utworach miocenu mogą
występować wody typu Cl-Na o mineralizacji kilkunastu g/dm3 i zawartości takich składników
swoistych jak siarkowodór i jod. Wyklucza się możliwość uzyskania z utworów neogenu na
omawianym obszarze solanek. Wody tego typu mogą występować jedynie w osadach kambru, jednak
z uwagi na wykształcenie litologiczne i bardzo słabe właściwości kolektorskie uzyskanie większych
ilości wód jest mało prawdopodobne.
Najkorzystniejsze warunki dla zlokalizowania ujęcia wód siarczkowych znajdują się
w ołudniowej części miasta, na obszarze rozciągającym się pomiędzy centrum miasta a Jeziorem
Tarnobrzeskim. W kierunku południowym od tego terenu utwory wodonośne miocenu zapadają na
większą głębokość, co zwiększa koszty wykonania otworu wiertniczego, ponadto zmienia się także
typ chemiczny wody i jej mineralizacja. Osady miocenu zapadają także w kierunku wschodnim, co
wraz ze zdegradowanym obszarem wokół kopalni Jeziórko czyni ten kierunek również mniej
perspektywicznym. Z kolei w północnej części miasta (osiedle Wielowieś) poziom wodonośny
neogenu wyklinowuje się i stopniowo zanika.
6. Warunki geotermiczne
Temperatura wód podziemnych zależy od głębokości występowania poziomów wodonośnych,
wartości strumienia cieplnego oraz własności termicznych skał w profilu geologicznym, a zwłaszcza
ich przewodnictwa cieplnego (Szewczyk, 2007). Powierzchniowy strumień cieplny posiada dwie
składowe: kondukcyjną – związaną z przewodnictwem cieplnym skał i konwekcyjną, – w której ciepło
jest przenoszone w wyniku ruchu wód podziemnych. Do głębokości 1500-2000 m wpływ na wartość
gęstości strumienia cieplnego mogą mieć plejstoceńskie warunki paleoklimatyczne (Paczyński &
Sadurski red., 2007). Stopień gęstości strumienia cieplnego Ziemi w rejonie Tarnobrzega jest
stosunkowo niski i przyjmuje wartości na poziomie 65 mW/m2 (fig. nr 16) (Szewczyk & Gientka,
2009; Górecki red. nauk., 2012).
Konsekwencją niskich wartości strumienia cieplnego jest mała wartość gradientu
geotermicznego, tj. przyrostu temperatury w funkcji głębokości, która w przypadku Tarnobrzega
przyjmuje wartość od 1.8 do 2°C/100m (fig. nr 17).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 34
Fig. 16. Mapa gęstości strumienia cieplnego (Szewczyk & Gientka, 2009; Górecki red. nauk., 2012)
Fig. 17. Rozkład średniego gradientu geotermicznego w zapadlisku przedkarpackim [°C/100m] (Górecki red. nauk., 2012)
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 35
Wartość temperatury podpowierzchniowej w omawianym obszarze na głębokości 1000 m
wynosi około 25°C, na głębokości 2000 m przekracza nieznacznie 50°C, a na głębokości 3000 m
osiąga nawet 65-70°C (Górecki red. nauk., 2012). Temperatury te zostały oszacowane na podstawie
map przygotowanych w oparciu o wyniki profilowań termicznych wykonanych w głębokich otworach
wiertniczych i na podstawie badań geofizycznych. Należy jednak pamiętać, iż dla występowania wód
geotermalnych, oprócz warunków termicznych, wynikających zarówno z procesów zachodzących we
wnętrzu Ziemi generujących strumień cieplny, jak i długookresowych zmian klimatycznych,
najistotniejsze znaczenia mają warunki hydrogeologiczne określające możliwość występowania wód
w środowisku skalnym, ich zasobność, odnawialność oraz systemy krążenia.
W przypadku Tarnobrzega warunki hydrogeologiczne w praktyce przekreślają perspektywy
wykorzystania energii geotermalnej w klasycznej technologii z powodu braku występowania
perspektywicznych poziomów wodonośnych. Istnieje natomiast możliwość wykorzystania potencjału
geotermicznego w tym rejonie przy pomocy sprężarkowych pomp ciepła (Górecki red. nauk., 2012).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 36
CZĘŚĆ II.
MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA WÓD PODZIEMNYCH ZALICZONYCH
DO KOPALIN
Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne
i górnicze wodami leczniczymi są wody podziemne zawierające:
• co najmniej 1000 mg/dm3 substancji rozpuszczonych stałych i/lub,
• co najmniej 1 mg/dm3 jodków i/lub,
• co najmniej 1 mg/dm3 siarki dwuwartościowej i/lub,
• co najmniej 2 mg/dm3 fluorków i/lub,
• co najmniej 10 mg/dm3 żelaza dwuwartościowego i/lub,
• co najmniej 70 mg/dm3 kwasu metakrzemowego i/lub,
• co najmniej 250 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla i/lub,
• co najmniej 74 Bq/dm3 radonu.
Oceny właściwości leczniczych wód podziemnych pod kątem właściwości zdrowotnych
dokonuje się na podstawie udokumentowanych badań z okresu co najmniej 3 lat. Zakres tych badań
jest przedstawiony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu
badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych
i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te
właściwości (Dz. U. 2006 Nr 80 poz. 565).
7. Występowanie wód siarczkowych w Polsce
Z przeprowadzonych badań wód podziemnych występujących w utworach neogeńskich
w Tarnobrzegu i jego okolicach wynika, iż są to na ogół zmineralizowane wody chlorkowo-
siarczanowe, charakteryzujące się mineralizacją wynoszącą od około 1 do 10 g/dm3 oraz zawartością
dwuwartościowej siarki w stężeniu do kilkudziesięciu mg/dm3. Wymienione właściwości wód
pozwalają przypuszczać, iż są to wody potencjalnie lecznicze, które po przeprowadzeniu
odpowiednich badań przez wyspecjalizowany ośrodek badawczy będą mogły zostać uznane za
lecznicze.
Siarka dwuwartościowa (S2-) może występować w formie siarkowodoru (H2S) i produktów
jego dysocjacji – siarczków wodoru (HS-), jonu siarczkowego (S2-) i wielosiarczków wodoru.
Obecność poszczególnych form S2- w wodach podziemnych oraz proporcje stężeń między nimi są
zależne od odczynu wody oraz panujących w niej warunków redukcyjno-utleniających (redox).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 37
W wodach kwaśnych występuje głównie siarkowodór, podczas gdy w wodach o odczynie zasadowym
dominują wodorosiarczki. W wodach skrajnie zasadowych (pH>10) w większych ilościach pojawia
się jon siarczkowy (Macioszczyk & Dobrzyński, 2007).
Siarkowodór występujący w wodach podziemnych może być pochodzenia organicznego lub
mineralnego. Wody zawierające nawet śladowe jego ilości odznaczają się charakterystycznym
zapachem. Jako składnik wód leczniczych występujących w Polsce siarkowodór pojawia się przede
wszystkim w wyniku redukcji siarczanów pochodzących z rozpuszczania skał siarczanowych (proces
desulfatyzacji) lub wskutek rozkładu siarczków metali (np. pirytu), w obecności mikroorganizmów
utleniających substancję organiczną lub w obecności wodoru cząsteczkowego (Rajchel, 2000). Przy
wypływach ze źródeł i na drodze odpływu wód bakterie siarkowe tworzą charakterystyczne osady
w formie nitek, kożucha lub naskorupień w kolorze białym, fioletowym lub purpurowym.
Lecznicze wody siarczkowe są cenionym surowcem wykorzystywanym w balneoterapii.
Zostały ujęte i udokumentowane w 18 miejscowościach w kraju, w tym w 9 uzdrowiskach (fig. nr 18).
Najpowszechniej występują na obszarze zapadliska przedkarpackiego, a ponadto lokalnie w obrębie
prowincji platformy paleozoicznej oraz w Karpatach i Sudetach. W Sudetach dwuwartościowa siarka
jest składnikiem leczniczych radonowych wód termalnych Lądka-Zdroju. W Karpatach siarkowodór
i produkty jego dysocjacji stanowią o walorach leczniczych wód uzdrowiska Wapienne. Ponadto
składniki te występują w wodach licznych źródeł, z których ponad 120 zostało zinwentaryzowanych
i szczegółowo opisanych (Rajchel, 2000) oraz wach termalnych ujmowanych w obrębie niecki
podhalańskiej. Na obszarze prowincji paleozoicznej wody siarczkowe występują w osiarkowanych
wapieniach purbeku (jura górna) w środkowej części antyklinorium środkowopolskiego (Paczyński &
Płochniewski, 1996). Ich obecność udokumentowano w Wieńcu-Zdroju i Inowrocławiu. Wody
występujące w ostatniej z wymienionych miejscowości charakteryzują się również podwyższoną
temperaturą (siarczkowe wody termalne), wynoszącą na wypływie z jednego z otworów do 25°C. Na
obszarze antyklinorium środkowopolskiego lecznicze wody siarczkowe udokumentowano również w
utworach paleogenu w miejscowości Kotowice oraz monokliny przedsudeckiej w Koszutach oraz
Dużej Wólce (siarczkowe wody termalne).
Obszarem szczególnie uprzywilejowanym pod względem występowania wód siarczkowych
i gdzie posiadają one istotne znaczenie gospodarcze jest zapadlisko przedkarpackie. Wody tego
rodzaju występują na tym obszarze zwykle w utworach neogenu i kredy, rzadziej jury. Występowanie
w nich siarkowodoru i innych form dwuwartościowej siarki jest związane z serią ewaporatową
miocenu, będącą źródłem rozpuszczonych w wodzie siarczanów podlegających procesom
desulfatyzacji. Wody te wykorzystywane są m.in. w uzdrowiskach w Busku-Zdroju, Solcu-Zdroju,
Swoszowicach i Horyńcu-Zdroju. W celu zaspokojenia zapotrzebowania dwa pierwsze
z wymienionych uzdrowisk są dodatkowo zaopatrywane w wody lecznicze przesyłane z sąsiadujących
miejscowości – odpowiednio z Dobrowody i Lasu Winiarskiego oraz z Wełnina. Siarczkowe wody
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 38
lecznicze zostały udokumentowane również w Krzeszowicach, Latoszynie, Lipie, Krakowie-
Matecznym i Piestrzcu.
Wody siarczkowe zapadliska przedkarpackiego charakteryzują się dużym zróżnicowaniem
składu chemicznego. Są to zarówno wody wodorowęglanowe, siarczanowe jak i chlorkowe
o mineralizacji od poniżej 1 g/dm3 do około 50 g/dm3 oraz zawartości siarkowodoru od kilku do
niemal 1000 mg/dm3. Wodorowęglanowe wody siarczkowe o mineralizacji 0,6-0,8 g/dm3 występujące
w Horyńcu-Zdroju (wschodnia część zapadliska przedkarpackiego) i zawierają H2S w ilości
13,4-23,5 mg/dm3. Siarczanowe wody siarczkowe o mineralizacji 1,9-4,5 g/dm3 udokumentowano
w Krakowie-Matecznym, Krzeszowicach, Latoszynie i Swoszowicach (południowa i południowo-
wschodnia część zapadliska) oraz Lipie i Piestrzcu (północno-wschodnia część zapadliska) W wodach
tych zawartość dwuwartościowej siarki wynosi od 3,1-4,5 mg/dm3 w Latoszynie i Krakowie-
Matecznym do 52,0-89,5 mg/dm3 w Swoszowicach oraz blisko 140 mg/dm3 w Lipie. W północno-
wschodniej części zapadliska – w Busku-Zdroju, Dobrowodzie, Lesie Winiarskim, Solcu-Zdroju czy
Wełninie są ujmowane siarczkowe wody chlorkowe o mineralizacji od 2,1 do 40,0 g/dm3,
reprezentujące zróżnicowane typy chemiczne i stężenia dwuwartościowej siarki wynoszące od około
5 do 960 mg/dm3 w Wełninie (Lisik & Szczepański, 2014; Witczak & Świąder, 2010). Pomimo
dużego zróżnicowania zawartości siarkowodoru w wodach leczniczych zapadliska przedkarpackiego
w większości ujęć jego zawartość nie przekracza 100 mg/dm3. Ponadto zawierają one nierzadko inne
lecznicze składniki swoiste – jodki, żelazo lub fluorki.
Wody występujące w Tarnobrzegu i jego okolicach są zbliżone pod względem składu
chemicznego do wód leczniczych Buska-Zdroju udokumentowanych w utworach kredowych.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 39
Fig. 18. Lokalizacja uzdrowisk i innych miejscowości, w których ujęto wody siarczkowe
na tle występowania wód siarczkowych
8. Możliwości zagospodarowania wód siarczkowych
Wody siarczkowe mają długą tradycję w stosowaniu do celów balneoterapeutycznych. Ich
właściwości pozwalają na wykonywanie zabiegów o szerokim spektrum działania. Podstawowymi
zabiegami leczniczymi z zastosowaniem tych wód są kąpiele lecznicze – wannowe i basenowe oraz
płukania przyzębia.
Głównym wskazaniem do stosowania kąpieli w wodach siarczkowych są:
• choroby układu ruchu, w szczególności reumatyczne, o charakterze zwyrodnieniowym,
urazowym i neurologicznym,
• przewlekłe choroby zapalne i atopowe skóry,
• wybrane choroby układu nerwowego i układu krążenia oraz zespoły bólowe.
Szczególnymi wskazaniami do kąpieli są reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające
zapalenie stawów kręgosłupa, choroba zwyrodnieniowa stawów kręgosłupa, reumatyzm tkanek
miękkich, dna, także leczenie pooperacyjne stawów, szczególnie biodrowych (Straburzyńska-Lupa &
Straburzyński, 2008). Ponadto wody siarczkowe mają działanie przeciw alergiczne, przeciwbakteryjne
i przeciw pasożytnicze. Miejscowe działanie kąpieli, związane z wpływem siarki na metabolizm
skóry, sprawia, że staje się ona miękka i sprężysta. Kąpiele w wodach siarczkowych mogą być
stosowane zarówno w celach leczniczych jak i profilaktycznych, w szczególności w przypadku chorób
stawów. Oprócz kąpieli całkowitych stosuje się półkąpiele i kąpiele nasiadowe. Kąpiele całkowite
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 40
wykonywane są indywidualnie w wannach lub zbiorowo w basenach. Wody z zawartością siarczków
stosowane są również w chorobach przyzębia (paradontopatia).
Z uwagi na bardzo silne działanie bodźcowe kuracja wodami siarczkowymi powinna być
prowadzona ściśle według wskazań lekarza, w cyklu o określonej długości, liczbie i częstotliwości
zabiegów. Siarkowodór jest gazem, który uwalniany z wód przedostaje się do powietrza
atmosferycznego. Wprowadzony do organizmu drogą oddechową może powodować zatrucia
(Straburzyńska-Lupa & Straburzyński, 2008).
Nie należy wykluczać, że w wyniku wykonania szczegółowych badań właściwości
leczniczych wód występujących w Tarnobrzegu i jego okolicach możliwe będzie prowadzenie również
kuracji pitnej.
Zabiegi balneoterapeutyczne przy użyciu wód siarczkowych wykonywane są na ogół
w uzdrowiskach. Jednakże w Krzeszowicach, nie posiadających formalnego statusu uzdrowiska,
funkcjonuje renomowany Ośrodek Rehabilitacji Narządu Ruchu "Krzeszowice" SP ZOZ. Plany
związane z zagospodarowaniem wód siarczkowych do celów leczniczych oraz świadczenia zabiegów
typu spa realizowane są również m.in. w Krakowie-Matecznym (planowane powtórne uruchomienie
ośrodka), Lipie oraz Latoszynie.
W kraju wody siarczkowe znajdują wykorzystanie w również rekreacji (baseny mineralne
uzdrowiskowo-rekreacyjne „Malinowy Zdrój” w Solcu-Zdroju) oraz przemyśle rozlewniczym (woda
mineralna „Krakowianka” butelkowana w przeszłości w Krakowie-Matecznym, woda stołowa
„Buskowianka”).
Obserwowane od co najmniej kilkunastu lat rosnące zapotrzebowanie na terapię opartą na
naturalnych surowcach leczniczych, moda na aktywny odpoczynek oraz rozwijająca się turystyka
uzdrowiskowa, powodują stały wzrost zainteresowania ośrodkami oferującymi tego rodzaju usługi,
a tym samym polepszanie ich stanu ekonomicznego, prowadząc do ich rozwoju oraz modernizacji
bazy zabiegowej i pobytowej. Wskazuje to na znaczące zapotrzebowanie społeczne tego rodzaju usług
oraz na ekonomiczne uzasadnienie realizacji inwestycji związanych z budową ośrodków je
świadczących, wpływając tym samym na wzrost zainteresowania tego rodzaju przedsięwzięciami ze
strony potencjalnych inwestorów.
9. Ryzyko inwestycyjne
Przedsięwzięcia związane z ujmowaniem i zagospodarowywaniem wód podziemnych
zaliczonych do kopalin są obarczone ryzykiem ekonomicznym właściwym dla wszystkich inwestycji
gospodarczych. Głównymi elementami tego ryzyka są warunki geologiczne i hydrogeologiczne.
Wynika to z ich niedostatecznego rozpoznania, które może skutkować nieosiągnięciem oczekiwanego
efektu w postaci ujęcia wody o określonych parametrach eksploatacyjnych. Podstawę rozpoznania
warunków występowania wód zaliczonych do kopalin oraz wód zmineralizowanych i swoistych na
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 41
obszarze kraju stanowią głównie istniejące ujęcia wód podziemnych oraz kilka tysięcy głębokich
otworów badawczych, w których przeprowadzono badania hydrogeologiczne. Wyniki tych badań
pozwalają na wskazanie obszarów predysponowanych do lokalizowania inwestycji zmierzających do
wykorzystania tego typu wód.
Ryzyko geologiczne oraz koszty prac związanych z ujmowaniem wód zaliczonych do kopalin
mogą zostać zredukowane w przypadku zagospodarowania istniejących i dotychczas
niewykorzystywanych ujęć. Ograniczeniem w przypadku tego rodzaju inwestycji jest nieznany stan
techniczny ujęć, kwestie własności gruntów, na których ujęcia są położone i informacji geologicznej
oraz lokalizacja ujęć, niekiedy niegwarantująca optymalnych warunków dla ekonomicznego
powodzenia przedsięwzięcia związanego z ich wykorzystaniem. Przy zagospodarowywaniu wód
zaliczonych do kopalin, w celu wiarygodnego określenia perspektywy powodzenia przedsięwzięcia,
obok wskaźników geologiczno-złożowych, uwzględnić należy szereg innych kryteriów, takich jak
uwarunkowania środowiskowe, techniczne, ekonomiczne oraz społeczne, które można określić
mianem gospodarczego ryzyka inwestycyjnego (Socha, 2008).
Geologiczne ryzyko inwestycyjne
Geologiczne ryzyko inwestycyjne w rejonie Tarnobrzega należy uznać za stosunkowo niskie
ze względu na dobre rozpoznanie terenu. Archiwalne wyniki badań hydrogeologicznych wskazują na
występowanie wód siarczkowych o parametrach fizyko-chemicznych pozwalających rozważać ich
gospodarcze wykorzystanie w balneoterapii. Dodatkowym atutem jest występowanie tego typu wód
już na głębokości około 150 metrów pod powierzchnią terenu. W fazie projektowej inwestycji należy
brać pod uwagę możliwe problemy techniczne związane z agresywnością wód i z wytrącaniem się faz
mineralnych w różnych częściach instalacji. Badania geologiczne, które były wykonywane w trakcie
eksploatacji złóż siarki w pełni potwierdzają występowanie wód siarczkowych o parametrach
przydatnych w balneoterapii, a zatem zagospodarowanie wód siarczkowych w rejonie Tarnobrzega
jest celem inwestycyjnym z punktu widzenia ryzyka geologicznego jak najbardziej uzasadnionym
(obarczonym stosunkowo niskim ryzykiem).
Odmiennie wygląda sytuacja w przypadku wód termalnych i solanek, gdzie z dużym
prawdopodobieństwem można przyjąć, iż brak jest perspektyw na gospodarcze wykorzystanie tego
typu wód. Związane jest to przede wszystkim z praktycznym brakiem występowania
perspektywicznych poziomów wodonośnych, a w przypadku wód termalnych ze stosunkowo niskimi
wartościami gęstości strumienia cieplnego Ziemi. Archiwalne badania geologiczne wskazują, że
w utworach kambryjskich sporadycznie występują poziomy wodonośne i charakteryzują się bardzo
słabymi parametrami zbiornikowymi. Zważywszy na fakt, iż aby uzyskać wody termalne
o temperaturze nadającej się do wykorzystania w geotermii konieczne byłoby odwiercenie otworu
o głębokości około 2000 m, a więc zakończonego już w obrębie masywu małopolskiego, który jest
bezwodny. W celu ujęcia solanek należałoby ująć osady kambru, jednak dotychczas w rejonie
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 42
Tarnobrzega nie stwierdzono występowania tego typu wód w osadach kambru. Własności
hydrogeologiczne utworów kambru są niekorzystne. Z dużym prawdopodobieństwem można
stwierdzić, iż brak w ich obrębie zasobnej warstwy wodonośnej wypełnionej solankami.
Podsumowując, cel inwestycyjny w postaci ujęcia gospodarczego wód termalnych i solanek w rejonie
Tarnobrzega jest nieuzasadniony.
Gospodarcze ryzyko inwestycyjne
Gospodarcze ryzyko inwestycyjne w przypadku obiektów uzdrowiskowych i rekreacyjnych
jest bardzo trudno identyfikowalne. Czynnikami wpływającymi znacząco na poziom ryzyka dla takich
inwestycji jest położenie miejscowości, sieć komunikacyjna, obiekty rekreacyjno-wypoczynkowe oraz
atrakcje turystyczne i unikalna przyroda. Biorąc pod uwagę powyższe należy uznać, iż rejon
Tarnobrzega posiada korzystne warunki do budowy kompleksu leczniczo-rekreacyjnego. Za bardzo
sprzyjające dla tego typu inwestycji należy uznać przede wszystkim walory przyrodnicze kotliny
sandomierskiej, w szczególności naturalne zbiorowiska leśne, w których utworzono sześć rezerwatów
florystycznych. Tarnobrzeg posiada także dobre warunki do aktywnego wypoczynku i rekreacji
w oparciu o walory Jeziora Tarnobrzeskiego oraz liczne zabytki w okolicy (Sandomierz, Baranów
Sandomierski). Potencjalnego rynku osób zainteresowanych wypoczynkiem i rekreacją
w Tarnobrzegu należy upatrywać wśród mieszkańców aglomeracji warszawskiej i krakowskiej,
konieczna jednak jest istotna poprawa częstotliwości i skrócenie czasu przejazdu zwłaszcza
komunikacją kolejową. Kompleks balneoterapeutyczno-rekreacyjny w Tarnobrzegu będzie
funkcjonował w warunkach konkurencji ze strony podobnych obiektów w Busku-Zdroju i Solcu-
Zdroju. Konieczne jest zatem określenie w fazie projektowej najbardziej ekonomicznie opłacalnych
kierunków działalności. Pomimo dość istotnego ryzyka inwestycyjnego związanego z brakami
w infrastrukturze komunikacyjnej i turystycznej oraz zagrożeniem konkurencją cel inwestycyjny
w postaci budowy kompleksu balneoterapeutyczno-rekreacyjnego w Tarnobrzegu należy uznać za
uzasadniony.
10. Proces uzyskania statusu uzdrowiska/obszaru ochrony uzdrowiskowej
Uzdrowiskiem jest obszar, na terenie którego jest prowadzone lecznictwo uzdrowiskowe,
wydzielony m.in. w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych
surowców leczniczych.
Warunkiem przydatności środowiska przyrodniczego dla celów leczniczych są walory
krajobrazowe i naturalne czynniki lecznicze, w tym korzystne właściwości bioklimatyczne (Śliwiński,
2011).
Podstawy prawno-organizacyjne do prowadzenia na danym obszarze lecznictwa
uzdrowiskowego określa tzw. „ustawa uzdrowiskowa” czyli ustawa z dnia 28 lipca 2005 r.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 43
o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach
uzdrowiskowych (Dz. U. 2012 Nr 0 poz. 651, j.t.). Zgodnie z przepisami aby uzyskać status
uzdrowiska gminy muszą posiadać:
• Odpowiedni powierzchniowo obszar, pozwalający wyznaczyć strefy ochrony uzdrowiskowej,
zwłaszcza strefy „A”.
• Określony wskaźnik terenów zielonych i terenów biologicznie czynnych: w strefie A – 65%
terenów zielonych, w strefie B – 50% terenów zielonych i w strefie C – 45% terenów
biologicznie czynnych.
• Klimat lokalny o walorach leczniczych.
• Złoże wód leczniczych znajdujące się w obrębie stref uzdrowiskowych.
• Zakłady opieki zdrowotnej udzielające świadczeń z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego.
• Urządzenia służące do korzystania z surowców leczniczych i ich późniejszej utylizacji.
Przystępując do działań mających na celu uzyskanie statusu uzdrowiska należy wziąć pod
uwagę, iż jest to proces długotrwały, trwający zazwyczaj około 4 lata.
Decyzje bezkosztowe
• Podjęcie uchwały Rady Gminy o przystąpieniu do prac związanych z uzyskaniem przez gminę
statusu uzdrowiska lub statusu obszaru ochrony uzdrowiskowej.
• Uzyskanie informacji w Ministerstwie Zdrowia (w Wydziale Uzdrowisk), czy istnieją realne
przesłanki utworzenia uzdrowiska w gminie, tj. stwierdzenie posiadania odpowiednich
przestrzeni i obowiązujących wskaźników zieleni umożliwiających utworzenie
poszczególnych stref ochrony uzdrowiskowej.
Decyzje kosztowe
• Wykonanie ujęcia wód leczniczych wraz ze stosowną dokumentacją hydrogelogiczną oraz
uzyskaniem koncesji na wydobywanie wód.
• Wykonanie badań wód podziemnych i uzyskanie świadectwa od jednego z uprawnionych
przez Ministra Środowiska instytutów potwierdzającego właściwości lecznicze wody:
- Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy,
- Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska,
- Główny Instytut Górnictwa,
- Politechnika Wrocławska.
• Wykonanie badań klimatu wraz z uzyskaniem świadectwa od jednego z uprawnionych przez
Ministra Środowiska instytutów potwierdzającego jego właściwości lecznicze:
- Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania,
- Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 44
• Utworzenie obszaru i terenu górniczego oraz powołanie uzdrowiskowego zakładu górniczego.
• Budowa zakładu lecznictwa uzdrowiskowego wraz z doprowadzeniem do niego wód
leczniczych (w przypadku ubiegania się o status obszaru ochrony uzdrowiskowej punkt ten
nie jest wymagany).
• Przygotowanie procesu utylizacji wykorzystanych wód (w przypadku ubiegania się o status
obszaru ochrony uzdrowiskowej punkt ten nie jest wymagany).
• Opracowanie operatu uzdrowiskowego.
W przypadku spełnienia powyższych wymagań należy przedstawić operat uzdrowiskowy
Ministrowi Zdrowia w celu zaopiniowania, przede wszystkim przebiegu granic stref ochrony
uzdrowiskowej oraz kierunków leczniczych określonych w oparciu o posiadane świadectwa.
Po uzyskaniu pozytywnej decyzji Ministra Zdrowia o możliwości prowadzenia lecznictwa
uzdrowiskowego na obszarze gminy i uzyskaniu statusu uzdrowiska lub obszaru ochrony
uzdrowiskowej w drodze decyzji Prezesa Rady Ministrów gmina jest zobowiązana w określonym
terminie do opracowania statutu uzdrowiska. Statut ten należy przedłożyć Ministrowi Zdrowia w celu
uzyskania zatwierdzenia, a następnie zamieścić w Dzienniku Urzędowym Wojewody.
W kolejnym etapie gmina sporządza i uchwala miejscowy plan zagospodarowania
przestrzennego dla strefy „A” ochrony uzdrowiskowej w terminie do 2 lat od otrzymania decyzji
Ministra Zdrowia potwierdzającej możliwości prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego.
Gmina posiadająca potwierdzone odpowiednim świadectwem wody lecznicze może do nazwy
miejscowości dodać nazwę „-Zdrój”.
Strefa „A” to obszar dla którego procentowy udział terenów zieleni wynosi nie mniej niż 65%,
obejmujący planowane zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, a także inne obiekty służące
lecznictwu uzdrowiskowemu lub obsłudze pacjenta lub turysty, w zakresie nieutrudniającym
funkcjonowania lecznictwa uzdrowiskowego, np. pensjonaty, restauracje, kawiarnie.
W strefie „A” zabrania się budowy zakładów przemysłowych, budynków mieszkalnych,
garaży, obiektów handlowych o powierzchni powyżej 400 m2, stacji paliw, punktów dystrybucji
produktów naftowych, autostrad i dróg ekspresowych, parkingów naziemnych o liczbie miejsc
postojowych >30, stacji bazowych telefonii ruchomej, radiowych i telewizyjnych stacji nadawczych,
stacji radiolokacyjnych, warsztatów samochodowych, wędzarni, garbarni, zapór wodnych, elektrowni
wodnych i wiatrowych, składowisk odpadów, punktów skupu złomu i produktów rolnych, składów
nawozów sztucznych, środków chemicznych i opału, pół biwakowych i campingowych, targowisk,
a także prowadzenia działalności rolniczej, trzymania zwierząt gospodarskich, organizacji rajdów
samochodowych i motorowych oraz imprez masowych, pozyskiwania surowców mineralnych (innych
niż lecznicze), wyrębu drzew i prowadzenia robót melioracyjnych.
Strefa „B” odznacza się udziałem terenów zieleni w wysokości nie mniej niż 50% i obejmuje
obszar przyległy do strefy „A”, stanowiąc jej otoczenie. Teren ten jest przeznaczony dla niemającego
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 45
negatywnego wpływu na właściwości lecznicze uzdrowiska lub obszaru ochrony uzdrowiskowej oraz
nieuciążliwych dla pacjentów – obiektów usługowych, turystycznych (hoteli), rekreacyjnych,
sportowych i komunalnych, budownictwa mieszkaniowego oraz innych związanych z zaspokajaniem
potrzeb osób przebywających na tym obszarze lub objęty granicami parku narodowego lub rezerwatu
przyrody albo jest lasem, morzem lub jeziorem.
W strefie „B” zabrania się budowy stacji paliw bliżej niż 500 m od granicy strefy „A”,
urządzeń emitujących fale elektromagnetyczne, parkingów naziemnych o liczbie miejsc postojowych
>50 (z wyjątkiem naziemnych i podziemnych parkingów wielopoziomowych) oraz wyrębu drzew.
W strefie „C” udział terenów biologicznie czynnych wynosi co najmniej 45%. Strefa ta
obejmuje obszar przyległy do strefy „B” i stanowi jej otoczenie. Obejmuje ona obszar mający wpływ
na zachowanie walorów krajobrazowych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych.
Mając na uwadze poprzemysłowy charakter zagospodarowania terenu miasta i niewielki
udział terenów zielonych i wolnych od zabudowy w strukturze użytkowania terenu prawidłowe
wydzielenie stref ochrony uzdrowiskowej może okazać się niewykonalne. Dodatkowo na etapie
wyznaczania stref należy brać pod uwagę ustalenia przyjęte w innych aktach planistycznych, tak by
nie doprowadzić do sytuacji, że akty normatywne podejmowane przez gminę będą się wzajemnie
wykluczać. W przypadku Tarnobrzega dobrym rozwiązaniem wydaje się budowa specjalistycznego
ośrodka balneoterapeutycznego, tak jak ma to miejsce np. w Krzeszowicach, oraz kompleksu
rekreacyjno-leczniczego, podobnego do ośrodka funkcjonującego w Maruszy pod Grudziądzem.
W obu wymienionych miejscowościach są świadczone usługi z zakresu balneoterapii, jednakże
miejscowości te nie posiadają statusu uzdrowiska.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 46
CZĘŚĆ III.
UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE POSZUKIWANIA I EKSPLOATACJI
WÓD PODZIEMNYCH ZALICZONYCH DO KOPALIN
11. Przepisy prawa geologicznego i górniczego w procesie inwestycyjnym
Uwzględniając szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikające z ich
mineralizacji i właściwości fizyko-chemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne
i górnicze (Dz. U. 2015 poz. 196) zalicza solanki, wody lecznicze i wody termalne, w odróżnieniu od
zwykłych wód podziemnych, do kopalin.
11.1. Poszukiwanie wód podziemnych zaliczonych do kopalin
Przed przystąpieniem do jakichkolwiek robót geologicznych zmierzających do ujęcia wód
leczniczych, termalnych lub solanek w pierwszej kolejności należy rozpoznać warunki
hydrogeologiczne danego obszaru. W tym celu zaleca się sporządzenie ekspertyzy
hydrogeologicznej, określającej szacunkowe parametry wód podziemnych wraz z zaleceniami co do
sposobu ich ujęcia. Gdy wnioski są pozytywne można przystąpić do opracowania projektu robót
geologicznych na wykonanie otworu wiertniczego w celu ujęcia wód podziemnych zaliczonych do
kopalin.
Projekt robót geologicznych określa w szczególności:
- cel zamierzonych robót oraz sposób jego osiągnięcia;
- rodzaj dokumentacji geologicznej mającej powstać w wyniku robót geologicznych;
- harmonogram robót geologicznych;
- przestrzeń, w obrębie której mają być wykonywane roboty geologiczne;
- przedsięwzięcia konieczne ze względu na ochronę środowiska, w tym wód podziemnych,
sposób likwidacji otworów wiertniczych, rekultywacji gruntów, a także czynności mające na
celu zapobieżenie szkodom powstałym wskutek wykonywania zamierzonych robót.
Szczegółowe wymagania dotyczące projektów robót geologicznych określa rozporządzenie
Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących
projektów robót geologicznych, w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz.
U. 2011 r. Nr 288 poz. 1696) oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r.
zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących robót geologicznych,
w tym robót, których wykonywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz. U. 2015 Nr 0 poz. 964).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 47
Poszukiwanie wód podziemnych zaliczonych do kopalin jest czynnością, która nie wymaga
uzyskania koncesji. Gotowy projekt przedkłada się do zatwierdzenia w drodze decyzji właściwemu
organowi administracji geologicznej w dwóch egzemplarzach. W przypadku wód leczniczych,
termalnych i solanek organem tym jest marszałek województwa. Zatwierdzenie projektu wymaga
opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Projekt zatwierdza się na czas określony, jednak nie
dłuższy niż 5 lat. Organ administracji geologicznej, który zatwierdził projekt robót geologicznych,
doręcza kopię decyzji właściwym miejscowo organom administracji geologicznej oraz nadzoru
górniczego.
Organ administracji geologicznej odmawia zatwierdzenia projektu robót geologicznych,
jeżeli projektowane roboty geologiczne naruszałyby wymagania ochrony środowiska oraz gdy projekt
robót geologicznych nie odpowiada wymaganiom prawa.
We wniosku o zatwierdzenie projektu robót geologicznych zamieszcza się informację
o prawach, jakie przysługują wnioskodawcy do nieruchomości, w granicach której roboty te mają być
wykonywane.
Zmiany projektu robót geologicznych dokonuje się przez sporządzenie aneksu.
11.2. Wykonanie otworu wiertniczego
Zamiar przystąpienia do robót geologicznych należy zgłosić organowi administracji
geologicznej oraz wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta) oraz organowi nadzoru górniczego.
W tym ostatnim przypadku jest to konieczne gdy do robót geologicznych stosuje się wymagania
dotyczące ruchu zakładu górniczego, co m.in. ma miejsce gdy wykonuje się otwór wiertniczy
o głębokości powyżej 100,0 m lub na terenie istniejącego obszaru górniczego. Zgłoszenie takie
dokonuje się na piśmie, najpóźniej na dwa tygodnie przed zamierzonym terminem rozpoczęcia robót
geologicznych, określając zamierzone terminy rozpoczęcia i zakończenia robót, ich rodzaj
i podstawowe dane oraz dane osób sprawujących dozór i kierownictwo wraz z podaniem numerów
świadectw stwierdzających kwalifikacje do wykonywania tych czynności.
Osoba wykonująca czynności polegające na wykonywaniu, dozorowaniu i kierowaniu
pracami geologicznymi dotyczącymi wód leczniczych, termalnych i solanek powinna posiadać
kwalifikacje geologiczne kategorii IV, umożliwiające m.in.: poszukiwanie i rozpoznawanie zasobów
wód podziemnych, w tym wód leczniczych, wód termalnych i solanek.
W trakcie prac wiertniczych przedsiębiorca ma obowiązek przekazywania właściwemu
organowi administracji geologicznej informacji geologicznych.
Wykonywanie robót geologicznych na podstawie projektu robót geologicznych nie może
naruszać praw właścicieli nieruchomości.
Jak już wspomniano do robót geologicznych wykonywanych na głębokości większej niż
100,0 m lub w obrębie obszaru górniczego, stosuje się przepisy dotyczące zakładu górniczego i jego
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 48
ruchu oraz ratownictwa górniczego. Skutkuje to koniecznością opracowania plan ruchu zakładu
górniczego, który m.in. określa sposób utylizacji urobku i płuczki wykorzystywanej w trakcie
wiercenia, a także zasady współpracy z ratownictwem górniczym.
Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie
przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 Nr 213 poz. 1397)
w przypadku otworu wiertniczego o głębokości większej niż 1000 m wykonywanego w celu
poszukiwania lub rozpoznawania złoża kopaliny jest wymagana karta informacyjna przedsięwzięcia.
W zależności od jej ustaleń może być również wymagana ocena oddziaływania na środowisko.
11.3. Opracowanie dokumentacji hydrogeologicznej
Wyniki prac geologicznych, wraz z ich interpretacją, określeniem stopnia osiągniecia
zamierzonego celu wraz z uzasadnieniem, należy przedstawić w dokumentacji geologicznej.
W przypadku pozytywnego wyniku prac poszukiwawczych należy wykonać dokumentację
hydrogeologiczną ustalającą zasoby eksploatacyjne ujęcia solanek, wód leczniczych i termalnych.
Dokumentacja hydrogeologiczna określa:
- budowę geologiczną i warunki hydrogeologiczne badanego obszaru;
- warunki występowania wód podziemnych, w tym charakterystykę warstw wodonośnych;
- informacje przedstawiające skład chemiczny, cechy fizyczne oraz inne właściwości wód;
- możliwości poboru wód;
- przedsięwzięcia niezbędne do ochrony środowiska.
Zakres i formę dokumentacji hydrogeologicznej określa rozporządzenie Ministra Środowiska
z dnia 8 maja 2014 r. w sprawie dokumentacji hydrogeologicznej i dokumentacji geologiczno-
inżynierskiej (Dz. U. 2014 poz. 596). Dokumentacja taka powinna zostać przedłożona właściwemu
organowi administracji geologicznej (marszałkowi województwa) w czterech egzemplarzach
w postaci papierowej oraz w czterech egzemplarzach w formie elektronicznej w celu zatwierdzenia
w drodze decyzji.
Jeżeli dokumentacja nie odpowiada wymaganiom prawa albo powstała w wyniku działań
niezgodnych z prawem, organ administracji geologicznej odmawia jej zatwierdzenia.
Zmiany dokumentacji hydrogeologicznej dokonuje się przez sporządzenie dodatku.
Kopia decyzji zatwierdzającej dokumentację hydrogeologiczną jest przesyłana jednostkom
samorządu terytorialnego, a także – wraz z jednym egzemplarzem dokumentacji w postaci papierowej
i elektronicznej – wojewodom oraz właściwym miejscowo organom administracji geologicznej.
Udokumentowane złoża wód podziemnych zaliczonych do kopalin w celu ich ochrony
ujawnia się w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin
(w terminie do 2 lat od dnia zatwierdzenia dokumentacji), miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego województwa.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 49
W przypadku gdy wyniki badań należy uznać za negatywne otwór wiertniczy należy
bezzwłocznie zlikwidować, a wyniki prac przedstawić w dokumentacji geologicznej otworu
wiertniczego, zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 grudnia 2011 r.
w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących innych dokumentacji geologicznych (Dz. U. 2011
Nr 282 poz. 1656). Dokumentację tą sporządza się w trzech egzemplarzach w postaci papierowej
i w trzech egzemplarzach w postaci elektronicznej, w terminie 6 miesięcy od dnia zakończenia prac,
i przekazuje się organowi administracji geologicznej, który zatwierdził projekt robót geologicznych.
Dokumentacja ta nie wymaga zatwierdzenia w drodze decyzji. Jeden egzemplarz dokumentacji
w postaci papierowej i elektronicznej jest przekazywany właściwym miejscowo organom
administracji geologicznej.
11.4. Informacja geologiczna
Powstała dokumentacja geologiczna stanowi informację geologiczną, która jest ustawowo
gromadzona, ewidencjonowana, archiwizowana, chroniona i udostępniana przez organy administracji
geologicznej oraz państwową służbę geologiczną.
Prawo do informacji geologicznej przysługuje Skarbowi Państwa. Przedsiębiorcy, który
poniósł koszty uzyskując informację geologiczną, przysługuje prawo do nieodpłatnego korzystania
z niej.
Ponadto, w okresie 3 lat od dnia doręczenia decyzji zatwierdzającej dokumentację
przedsiębiorcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z informacji geologicznej w celu
ubiegania się o wydobywanie kopaliny ze złoża.
Istnieje obowiązek udostępniania nieodpłatnie zgromadzonej informacji geologicznej
organom administracji publicznej w zakresie niezbędnym do wykonania ich zadań ustawowych.
Udostępnione informacje nie mogą być wykorzystywane w celach komercyjnych ani przekazywane
innym podmiotom.
11.5. Projekt zagospodarowania złoża
Projekt zagospodarowania złoża (w skrócie PZZ) jest dokumentem określającym wymagania
w zakresie racjonalnej gospodarki złożem kopaliny, w szczególności przez kompleksowe i racjonalne
wykorzystanie kopaliny oraz technologii eksploatacji zapewniającej ograniczenie ujemnych
wpływów na środowisko.
PZZ sporządza się na podstawie dokumentacji hydrogeologicznej, według zasad określonych
w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 kwietnia 2012 r. w sprawie szczegółowych
wymagań dotyczących projektów zagospodarowania złóż (Dz. U. 2012 poz. 511).
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 50
W obecnym stanie prawnym organem właściwym do zatwierdzania projektów
zagospodarowania złoża jest marszałek województwa.
11.6. Koncesja na eksploatację wód
Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze wydobywanie wód leczniczych, termalnych
i solanek wymaga uzyskania koncesji, której udziela marszałek województwa jako właściwa
jednostka administracji geologicznej. Koncesja uprawnia do wykonywania działalności gospodarczej
w oznaczonej przestrzeni.
We wniosku koncesyjnym określa się:
- stan prawny nieruchomości, w granicach której ma być wykonywana zamierzona działalność
oraz oznaczenie tych nieruchomości zgodnie z ewidencją gruntów i budynków;
- praw wnioskodawcy do nieruchomości (przestrzeni), w granicach której ma być wykonywana
zamierzona działalność, lub prawo, o ustanowienie którego ubiega się wnioskodawca;
- czas na jaki koncesja ma być udzielona, wraz ze wskazaniem terminu rozpoczęcia
działalności;
- środki, jakimi wnioskodawca dysponuje w celu zapewnienia prawidłowego wykonywania
zamierzonej działalności;
- sposób przeciwdziałania ujemnym wpływom zamierzonej działalności na środowisko.
We wniosku o udzielenie koncesji na wydobywanie kopalin ze złóż określa się także:
- złoże kopaliny, która ma być przedmiotem wydobycia;
- wielkość i sposób zamierzonego wydobycia kopaliny;
- zasoby eksploatacyjne ujęcia;
- projektowane położenie obszaru górniczego i terenu górniczego, przedstawione zgodnie
z wymaganiami dotyczącymi map górniczych;
- geologiczne i hydrogeologiczne warunki wydobycia.
Do wniosku o udzielenie koncesji dołącza się:
- wyciągi z odpowiednich rejestrów;
- informacje o przeznaczeniu nieruchomości, w granicach której ma być wykonywana
zamierzona działalność, w szczególności określonym przez miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego;
- załączniki graficzne, sporządzone zgodnie z wymaganiami dotyczącymi map górniczych;
- kopię decyzji zatwierdzającej dokumentację geologiczną.
Jeżeli dla przestrzeni objętej wnioskiem została sporządzona dokumentacja geologiczna,
organ koncesyjny może żądać jej przedłożenia.
Do wniosku o udzielenie koncesji na wydobywanie wód podziemnych zaliczonych do
kopalin należy dołączyć także projekt zagospodarowania złoża.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 51
Jeżeli zamierzona działalność sprzeciwia się interesowi publicznemu, w szczególności
związanemu z bezpieczeństwem państwa lub ochroną środowiska, w tym z racjonalną gospodarką
złożami kopalin, bądź uniemożliwiałyby wykorzystanie nieruchomości zgodnie z ich przeznaczeniem
określonym odpowiednio przez miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (ewentualnie
studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy), organ koncesyjny
odmawia udzielenia koncesji.
Organ koncesyjny odmawia udzielenia koncesji, jeżeli wniosek o udzielenie koncesji
obejmuje tę samą przestrzeń oraz rodzaj działalności, a także rodzaj kopaliny, objęte już koncesją
udzieloną innemu podmiotowi.
Koncesja wygasa:
- z upływem czasu, na jaki została udzielona;
- jeżeli stała się bezprzedmiotowa;
- w przypadku likwidacji przedsiębiorcy;
- w przypadku jej zrzeczenia się.
Do wniosku koncesyjnego należy dołączyć również decyzję o środowiskowych
uwarunkowaniach przedsięwzięcia. Procedurę postępowania o uzyskanie decyzji środowiskowej
i wymagania, jakim powinien odpowiadać raport oceny oddziaływania przedsięwzięcia na
środowisko określa ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku
i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na
środowisko (Dz. U. 2013 Nr 0 poz. 1235, j.t.). Organem właściwym do wydania takiej decyzji jest
odpowiednio wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Ustawodawca, mając na uwadze ważny interes
państwa lub szczególnie ważny interes publiczny, może zażądać zabezpieczenia na wypadek
ewentualnych roszczeń. Zabezpieczenie takie może mieć postać ubezpieczenia OC, gwarancji
bankowej lub poręczenia bankowego.
11.7. Obszar i teren górniczy
Koncesja na wydobywanie kopaliny ze złoża wyznacza granice obszaru i terenu górniczego.
Podstawą wyznaczenia tych granic jest dokumentacja hydrogeologiczna oraz projekt
zagospodarowania złoża.
Granice obszaru i terenu górniczego określonego w koncesji podlegają ogłoszeniu w gminie.
Obszar górniczy podlega wpisowi do rejestru obszarów górniczych.
11.8. Własność górnicza i użytkowanie górnicze
Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze złoża wód leczniczych, termalnych i solanek
są objęte własnością górniczą. Prawo własności górniczej przysługuje Skarbowi Państwa w imieniu
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 52
którego działa Minister Środowiska. W granicach określonych przez ustawy Skarb Państwa,
z wyłączeniem innych osób, może korzystać z przedmiotu własności górniczej albo rozporządzać
sowim prawem wyłącznie przez ustanowienie użytkowania górniczego. Ustanowienie użytkowania
górniczego następuje w drodze umowy zawartej na piśmie pod rygorem nieważności.
Uprawnienia Skarbu Państwa w zakresie wynikającym z własności górniczej, w przypadku
wód leczniczych, termalnych i solanek, wykonują właściwe organy koncesyjne. Przepisów
dotyczących użytkowania górniczego nie stosuje się do robót geologicznych, których wykonywanie
nie wymaga uzyskania koncesji, a więc do poszukiwania wód leczniczych, termalnych i solanek.
Wynagrodzenie z tytułu ustanowienia użytkowania górniczego stanowi dochód budżetu
państwa. W przypadku nie uzyskania koncesji na eksploatację wód w terminie roku od dnia zawarcia
umowy o ustanowienie użytkowania górniczego, umowa ta wygasa. Użytkowanie górnicze wygasa
również w przypadku wygaśnięcia, cofnięcia lub utraty mocy koncesji (bez względu na przyczynę).
Przedsiębiorca, który rozpoznał złoże kopaliny stanowiące przedmiot własności górniczej,
w tym przypadku wód leczniczych, termalnych i solanek, i udokumentował je w stopniu
umożliwiającym sporządzenie projektu zagospodarowania złoża oraz uzyskał decyzję zatwierdzającą
dokumentację geologiczną tego złoża, może żądać ustanowienia na jego rzecz użytkowania
górniczego z pierwszeństwem przed innymi.
W granicach określonych przez ustawy oraz przez umowę o ustanowieniu użytkowania
górniczego przedsiębiorca, w celu wykonywania działalności regulowanej ustawą Prawo geologiczne
i górnicze, może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z przestrzeni objętej tym użytkowaniem,
w szczególności wykonywać roboty geologiczne i wydobywać kopalinę ze złoża.
Obiekty, urządzenia i instalacje wzniesione w przestrzeni objętej użytkowaniem górniczym
stanowią własność użytkownika górniczego. Jeśli jednak umowa o ustanowienie użytkowania
górniczego nie stanowi inaczej, przed wygaśnięciem tego prawa użytkownik górniczy jest
zobowiązany zabezpieczyć lub usunąć te obiekty.
Jeżeli cudza nieruchomość lub jej część jest niezbędna do wykonywania działalności
regulowanej ustawą, przedsiębiorca może żądać umożliwienia korzystania z tej nieruchomości przez
czas oznaczony, za wynagrodzeniem. Jeżeli na skutek ograniczenia prawa nieruchomość nie nadaje
się do wykorzystania na dotychczasowe cele, właściciel może żądać, aby przedsiębiorca dokonał jej
wykupu.
11.9. Plan ruchu zakładu górniczego
Eksploatacja kopalin jakimi są wody lecznicze, termalne i solanki, może być prowadzona
jedynie przez zakład górniczy na podstawie planu ruchu. Plan ruchu zakładu górniczego sporządza
przedsiębiorca w celu prowadzenia wydobycia kopalin zgodnie z warunkami określonymi w koncesji
i PZZ. Plan ruchu zakładu górniczego jest zatwierdzany decyzją Dyrektora Okręgowego Urzędu
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 53
Górniczego. Realizacja ustaleń koncesji i planu ruchu objęta jest nadzorem i kontrolą organów
nadzoru górniczego i administracji geologicznej.
Plan ruchu zakładu górniczego określa:
- strukturę organizacyjną zakładu, w tym osoby kierownictwa i dozoru ruchu;
- granice zakładu górniczego;
- przedsięwzięcia niezbędne w celu zapewnienia wykonywania działalności objętej koncesją
oraz bezpieczeństwa, racjonalnej gospodarki złożem, ochrony środowiska, obiektów
budowlanych, zapobiegania szkodom i ich naprawy.
Plan ruchu zakładu górniczego sporządza się z uwzględnieniem warunków określonych
w koncesji oraz projekcie zagospodarowania złoża. Plan ten sporządza się na okres od 2 do 6 lat.
Wniosek o zatwierdzenie planu ruchu przedkłada się organowi nadzoru górniczego co najmniej na
30 dni przed dniem zamierzonego rozpoczęcia robót lub wydobycia. Do wniosku o zatwierdzenie
planu ruchu dołącza się:
- dwa egzemplarze planu;
- odpisy decyzji wydanych przez inne organy;
- opinię wójta albo informację o jej braku, a w przypadku uwag oświadczenie o ich
uwzględnieniu lub przyczynach ich nieuwzględnienia.
Do wglądu przekazuje się odpis koncesji, projekt zagospodarowania złoża i projekt robót
geologicznych.
Organ nadzoru górniczego przesyła organowi koncesyjnemu kopię decyzji zatwierdzającej
plan ruchu zakładu górniczego.
Zmiany planu ruchu dokonuje się w formie dodatku do planu.
Szczegółowe wymagania dotyczące treści planu ruchu zakładu górniczego oraz jego
elementów określone są w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r. w sprawie
planów ruchu zakładów górniczych (Dz. U. 2012 poz. 372).
11.10. Dokumentacja mierniczo-geologiczna
Przedsiębiorca jest zobowiązany posiadać dokumentację mierniczo-geologiczną złoża. Na
żądanie organów administracji geologicznej i nadzoru górniczego przedsiębiorca jest obowiązany do
jej nieodpłatnego udostępnienia w zakresie niezbędnym do wykonywania ich działań.
W czasie eksploatacji kopaliny ze złoża przedsiębiorca, który uzyskał koncesję, powinien
uiszczać opłatę eksploatacyjną, ustalaną jako iloczyn stawki opłaty oraz ilości wydobytej kopaliny.
Aktualne stawki tych opłat znajdują się w obwieszczeniu Ministra Środowiska z dnia 16 września
2015 r. w sprawie stawek opłat na rok 2016 z zakresu przepisów Prawa geologicznego i górniczego
(M. P. 2015 poz. 817) i wynoszą:
- dla wód leczniczych: 1,46 zł/m3;
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 54
- dla wód termalnych: 0,00 zł/m3;
- dla solanek: 2,18 zł/m3.
W ramach prowadzonej ewidencji zasobów złoża, na podstawie wyników eksploatacji,
corocznie sporządza się operat. Operat stanowi element dokumentacji mierniczo-geologicznej złoża,
a wymagania, jakim powinien odpowiadać zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska
z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie operatu ewidencyjnego oraz wzorów informacji o zmianach
zasobów złoża kopaliny (Dz. U. 2011 Nr 262 poz. 1568).
11.11. Likwidacja zakładu górniczego
Przedsiębiorca, który uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny ze złoża jest zobowiązany
do utworzenia funduszu likwidacji zakładu górniczego, oraz do gromadzenia na nim środków
finansowych.
Dla wydobywania kopalin metodą otworów wiertniczych na fundusz przeznacza się
równowartość nie mniej niż 3% odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych zakładu górniczego,
ustalanych stosownie do przepisów o podatku dochodowym.
Środki na funduszu gromadzi się od dnia wymagalności opłaty eksploatacyjnej.
Środki funduszu stanowią koszty uzyskania przychodów w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym i mogą być wykorzystane wyłącznie w celu pokrycia kosztów likwidacji zakładu
górniczego lub jego oznaczonej części, a także zbędnych ze względów technicznych
i technologicznych urządzeń, instalacji, obiektów lub wyrobisk górniczych tego zakładu.
Na żądanie właściwego organu koncesyjnego lub właściwego organu nadzoru górniczego
przedsiębiorca jest zobowiązany do przedstawienia aktualnych wyciągów z rachunku bankowego, na
którym gromadzi środki funduszu, oraz informacje o sposobie ich wykorzystania.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 55
Fig. 19. Uwarunkowania formalno-prawne poszukiwania i eksploatacji
wód podziemnych zaliczonych do kopalin
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 56
CZĘŚĆ IV.
FINANSOWANIE INWESTYCJI
12. Możliwości dofinansowania inwestycji
Inwestycje związane z wykorzystaniem wód zaliczonych do kopalin charakteryzują się
dużymi początkowymi nakładami finansowymi oraz długim okresem zwrotu poniesionych nakładów.
Dlatego powinny one korzystać ze wszelkiej możliwej pomocy, także finansowej, oferowanej przez
takie instytucje państwa jak Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
(NFOŚiGW) czy Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Głównym źródłem finansowania inwestycji polegających na zagospodarowaniu wód
zaliczonych do kopalin jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Z jego
udziałem zrealizowano m.in. inwestycje geotermalne na Podhalu, w Uniejowie, Stargardzie
Szczecińskim i Pyrzycach. W przypadku Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej warto ubiegać się o środki w bezpośrednich negocjacjach na podstawie posiadanych
dokumentów projektowych. W takich przypadkach zapadają indywidualne decyzje w odniesieniu do
konkretnych projektów.
Dotychczasowa praktyka pokazuje, że finansowane są przede wszystkim te projekty, które
pozwalają na uzyskanie wymiernego efektu ekologicznego, a zatem wykorzystują wody geotermalne.
Znacznie gorzej wygląda praktyka finansowania inwestycji wykorzystujących potencjał wód
leczniczych.
Za pośrednictwem NFOŚiGW oraz wojewódzkich funduszy udzielane jest wsparcie ze
środków krajowych i europejskich. W przypadku inwestycji zagospodarowującej wody lecznicze
w Tarnobrzegu należy w pierwszej kolejności rozważać wykorzystanie preferencyjnych kredytów
bankowych i środków europejskich.
12.1. Budowa podziemnej części inwestycji
Budowa podziemnej części inwestycji, tj. otworu wiertniczego może być sfinansowana
z bankowych środków kredytowych.
Podstawowym źródłem finansowania inwestycji poprzez kredyty bankowe jest Bank Ochrony
Środowiska (BOŚ S.A), jedna z najbardziej doświadczonych na polskim rynku instytucji bankowych
udzielających kredyty na projekty ekologiczne. Posiada on ofertę kredytową dla jednostek samorządu
terytorialnego i spółek komunalnych. Bank Ochrony Środowiska współpracuje z jednostkami
samorządu terytorialnego szczebla gminnego, powiatowego oraz wojewódzkiego, jak również
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 57
z jednostkami organizacyjnymi powiązanymi z samorządami i związkami samorządów
(www.bosbank.pl). BOŚ oferuje:
� Kredyty z linii międzynarodowych instytucji finansowych (Banku Rozwoju Rady Europy
i Europejskiego Banku Inwestycyjnego) umożliwiające sfinansowanie nawet do 100% kosztu
inwestycji. Środki z tego kredytu mogą być przeznaczone na inwestycje mające na celu
poprawę jakości życia mieszkańców oraz ochronę środowiska. Okres finansowania wynosi
minimalnie 4 lata od daty podpisania umowy kredytu, maksymalny okres zaś zgodnie
z wnioskiem klienta lub dokumentem zamówienia publicznego. Kwota kredytu nie może
przekroczyć 50% wartości kredytowanego przedsięwzięcia, istnieje natomiast możliwość
łączenia różnych źródeł finansowania (www.bosbank.pl).
� Kredyty inwestycyjne ze środków EBI (Europejski Bank Inwestycyjny). Ze środków tych jest
możliwe finansowanie projektów inwestycyjnych w następujących sektorach:
- ochrona środowiska,
- infrastruktura,
- odnawialne źródła energii i efektywność energetyczna,
- usługi zdrowotne i socjalne,
- edukacja, badania, rozwój i innowacje, rozwój gospodarki opartej na wiedzy,
- polityka rozwoju regionalnego.
Minimalny okres finansowania to 5 lat od daty podpisania umowy kredytu, maksymalny okres
zgodnie z wnioskiem klienta lub dokumentem zamówienia publicznego. Kwota kredytu nie
może przekroczyć 50% wartości kredytowanego przedsięwzięcia, istnieje natomiast
możliwość łączenia różnych źródeł finansowania. Maksymalna wartość projektu
finansowanego z tego kredytu nie może przekroczyć 25 mln euro, minimalna zaś 40 tys. euro
lub równowartość w PLN (www.bosbank.pl).
BOŚ Bank oferuje także kompleksową obsługę obligacji komunalnych, która poza
finansowaniem planowanego i przejściowego deficytu budżetu, umożliwia m.in.:
- skonsolidowanie istniejącego zadłużenia,
- sfinansowanie planowanych inwestycji i zadań bieżących,
- ustalenie długoletnich i dogodnych terminów spłaty,
- spełnienie warunków wynikających z art. 243 ustawy o finansach publicznych,
- sprawniejsze formułowanie budżetów na lata następne.
12.2. Budowa naziemnej części inwestycji
Budowa naziemnej części inwestycji wraz z infrastrukturą towarzyszącą może być
sfinansowana ze środków europejskich.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 58
Finansowanie przedsięwzięć ze środków europejskich, których inicjatorami są jednostki
samorządu terytorialnego przewidziano w ramach 16 Regionalnych Programach Operacyjnych.
Szczegółowe informacje dotyczące Regionalnych Programów Operacyjnych na lata 2014-2020 zostały
umieszczone na stronach internetowych poszczególnych województw. Regionalny Program
Operacyjny dla województwa podkarpackiego przewiduje m.in. w rozdziale 6.2 wsparcie budowy
i remontu infrastruktury ochrony zdrowia i pomocy społecznej (www.rpo.podkarpackie.pl).
Fundusze z tego źródła mogą służyć do powstania koniecznej infrastruktury medycznej
wykorzystującej potencjał wód leczniczych w Tarnobrzegu. O środki z tego funduszu mogą ubiegać
się jednostki samorządu terytorialnego gdzie maksymalny poziom dofinansowania projektów, jako
procent wydatków kwalifikowanych objętych dofinansowaniem w ramach działania wynosi:
� dla projektów nieobjętych pomocą publiczną – maksymalnie 85% wydatków
kwalifikowalnych,
� dla projektów objętych pomocą publiczną – zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie
zasadami.
Wsparcie finansowe z tego programu udzielane jest w formie dotacji, nabór wniosków
odbywa się od 28.12.2015 r. do 23.03.2016 r. (www.rpo.podkarpackie.pl).
W ramach działania 2.5 Poprawa jakości środowiska miejskiego Narodowy Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, jako instytucja wdrażająca Oś priorytetową II Ochrona
środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu, współfinansowanej ze środków Funduszu Spójności
w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020, działając na podstawie
porozumienia z Ministrem Środowiska przeprowadza konkurs projektów (konkurs nr
POIS.2.5/1/2015) (www.nfosigw.gov.pl). Nabór rozpoczyna się 30 listopada 2015 r. Ostateczny
termin składania wniosków o dofinansowanie upływa dnia 29 lutego 2016 r. Przedmiotem tego
konkursu jest wsparcie przede wszystkim rekultywacji oraz realizacji celów środowiskowych
obszarów zanieczyszczonych lub zdegradowanych (zlokalizowanych na terenach miast i w ich
obszarach funkcjonalnych), co pozwoli na usunięcie zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska.
W praktyce oznacza to wsparcie takich działań jak rekultywacja terenów zdegradowanych lub
zdewastowanych i remediacja terenów zanieczyszczonych, z przeznaczeniem terenu na cele
środowiskowe. Dofinansowanie otrzymają projekty obejmujące rekultywację lub remediację terenów
zdegradowanych, zdewastowanych lub zanieczyszczonych na terenie miast i w ich obszarach
funkcjonalnych, w tym terenów poprzemysłowych, powojskowych, pogórniczych i in. W ramach
tego programu wsparcie otrzymają projekty inwentaryzacyjne terenów zdegradowanych i terenów
zanieczyszczonych. W ramach projektów inwentaryzacyjnych finansowane będą działania związane
z analizami degradacji i zanieczyszczenia terenu, badania zanieczyszczenia gleby, ziemi i wód
gruntowych i analizy dotyczące możliwych sposobów i kosztów przeprowadzenia remediacji lub
rekultywacji (www.nfosigw.gov.pl). Finansowane będą działania wyłącznie w odniesieniu do terenu,
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 59
który zostanie zagospodarowany na cele środowiskowe. Kwota środków przeznaczona na
dofinansowanie projektów w ramach tego konkursu wynosi 84 000 000,00 zł w tym:
• 40 000 000,00 zł zostanie przeznaczone na projekty dotyczące zanieczyszczonych lub
zdegradowanych terenów;
• 40 000 000,00 zł zostanie przeznaczone na projekty dotyczące rozwoju terenów zielonych
w miastach;
• 4 000 000,00 zł zostanie przeznaczone na inwentaryzacje terenów zdegradowanych lub
zanieczyszczonych.
Maksymalny udział dofinansowania w wydatkach kwalifikowalnych na poziomie projektu
w ramach Działania 2.5 wynosi 85% (www.nfosigw.gov.pl).
W przypadku Tarnobrzega środki z tego działania mogłyby posłużyć wyposażeniu w stosowną
infrastrukturę zrekultywowanych terenów pogórniczych.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 60
13. Podsumowanie i wnioski
1. Budowa geologiczna rejonu Tarnobrzega jest dobrze rozpoznana w związku z licznymi
pracami dotyczącymi eksploatacji tutejszych złóż siarki.
2. Wody podziemne przydatne do celów balneoterapeutycznych występują w mioceńskim
poziomie wodonośnym.
3. Utworami wodonośnymi są piaski i piaskowce baranowskie oraz wapienie serii chemicznej.
4. Mając na uwadze miąższość i zasobność poziomów wodonośnych najbardziej
perspektywicznymi utworami dla ujęcia wód leczniczych są piaskowce i piaski baranowskie.
5. Wody poziomu mioceńskiego posiadają mineralizację powyżej 1000 mg/dm3, a ze składników
swoistych zawierają siarkowodorów w ilości powyżej 1 mg/dm3, a więc można je zaliczyć do
mineralnych wód siarczkowych.
6. Na terenie położonym na południe od Machowa w utworach miocenu mogą występować
wody typu Cl-Na o mineralizacji kilkunastu g/dm3 i zawartości takich składników swoistych
jak siarkowodór i jod.
7. Wyklucza się możliwość uzyskania z utworów neogenu na omawianym obszarze solanek oraz
wód termalnych przydatnych do celów grzewczych.
8. Wody tego typu mogą występować jedynie w osadach kambru, jednak z uwagi na
wykształcenie litologiczne i bardzo słabe właściwości kolektorskie uzyskanie większych ilości
wód jest bardzo mało prawdopodobne.
9. Najkorzystniejsze warunki dla zlokalizowania ujęcia wód siarczkowych znajdują się
w południowej części miasta, na obszarze rozciągającym się pomiędzy centrum miasta
a Jeziorem Tarnobrzeskim.
10. W celu ujęcia wód siarczkowych należy wykonać otwór wiertniczy o głębokości około 150 m.
11. Wody siarczkowe okolic Tarnobrzega są zbliżone właściwościami fizyko-chemicznymi do
wód występujących w uzdrowisku Busko-Zdrój i mogą znaleźć zastosowanie w balneoterapii
jako pomocne w leczeniu wielu schorzeń.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 61
SPIS WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW
BIELEC B., BURCHARD T., HAŁADUS A., KANIA J., KIREJCZYK J., KULMA R.,
OSTROWSKI R., PANTULA Z. & SZCZEPAŃSKA J., 2003 – Dokumentacja określająca
warunki hydrogeologiczne likwidowanego zakładu górniczego odkrywkowej kopalni
Machów. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 1943/2003, Warszawa.
BURCHARD T., KIREJCZYK J. & PANTULA Z., 2000 – Ekologiczne aspekty likwidacji kopalń
siarki. [W:] Doświadczenia z likwidacji zakładów górniczych. SITG, Baranów Sandomierski,
s.: 43-48.
BUREK J., 1954 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki kat. C2 w Tarnobrzegu. Narodowe
Archiwum Geologiczne, nr 4633/161, Warszawa.
DOMINIAK S., 2006 – Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg (888).
Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
DOMINIAK S., BOJAKOWSKA I., PASIECZNA A., TOMASSI-MORAWIEC H. & WODYK K.,
2006 – Objaśnienia do Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg
(888). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
GĄSIEWICZ A., 2000 – Sedymentologia i diageneza wapieni poselenitowych a model genetyczny
polskich złóż siarki rodzimej. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, CLXXII, s.:
1-143.
GÓRECKI W. red. nauk., 2012 – Atlas geotermalny zapadliska przedkarpackiego. Akademia
Górniczo-Hutnicza, Kraków.
GÓRKA J., LEŚNIAK J. & SZKLARCZYK T., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika
wód podziemnych nr 425, 426, 427. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 1311/97,
Warszawa.
HAŁADUS A. & KULMA R., 1996 – Aktualizacja wyników dotychczas wykonanych badań
modelowych dla wyrobisk poeksploatacyjnych Machów i Piaseczno z uwzględnieniem
harmonogramu skojarzonej ich likwidacji. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
KANIA J., 2002 – Wpływ likwidacji kopalń odkrywkowych siarki na zmiany stosunków wodnych
w ich otoczeniu. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, nr 403. Hydrogeologia,
z. III, s.:5-61.
KANIA J., 1998 – Aktualne i prognozowane stosunki wodne w czwartorzędowym poziomie
wodonośnym na obszarze likwidowanej kopalni siarki Machów. Sprawozdanie z Posiedzenia
Komisji Naukowej Polskiej Akademii Nauk, nr 41, 1, s.:213-216.
KAWULAK M. & NIEĆ M., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz
Tarnobrzeg (888) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
KAZIMIERSKI B., MIKOŁAJCZYK A., KUCZYŃSKA A., CABALSKA J., GALCZAK M. &
GAŁKOWSKI P., 2015 – Monitoring wód podziemnych. Publikacja internetowa
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 62
(http://www.psg.gov.pl/artykuly i publikacje/artykuly1/monitoring-wod-podziemnych1.html;
wg stanu na 18.12.2015 r.).
KLECZKOWSKI A. red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)
w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-
Hutnicza, Kraków.
KOWALIK J. & WÓJTOWICZ J., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. B+C1 złoża siarki
rodzimej Machów I (odkrywka). Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 1052/91, Warszawa.
KOWALIK J. & NOWAK K., 1993 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C1 złoża
siarki rodzimej Machów I (odkrywka). Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 718/93,
Warszawa.
KOWALIK J. & NOWAK K., 1985 – Dodatek (rozliczeniowy) nr 1 do dokumentacji geologicznej
w kategorii C1+B złoża siarki rodzimej Piaseczno wraz z filarem Wisły. Narodowe Archiwum
Geologiczne, nr 13646, Warszawa.
KOWALIK J., PRAŻAK B. & NOWAK K., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. A+B+C1+C2
złoża siarki rodzimej Machów II (eksploatacja otworowa). Narodowe Archiwum Geologiczne,
nr 990/2014, Warszawa.
KOWALIK J., ŚMIECH S., OGONOWSKA A. & JESIONOWSKI M., 1983 – Dokumentacja
geologiczna w kat. A+B+C1 złoża siarki rodzimej Jeziórko-Grębów-Wydrza. Narodowe
Archiwum Geologiczne, nr 14831, Warszawa.
KOWALIK J., PISKORZ S., ŚMIECH S. & PISKORZ A., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat.
C1 złoża siarki rodzimej Baranów Sandomierski-Skopanie. Narodowe Archiwum
Geologiczne, nr 13373, Warszawa.
KUBICA B., 1992 – Rozwój litofacjalny osadów chemicznych Badenu w północnej części zapadliska
przedkarpackiego. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, CXXXIII, s.:1-64.
KUBICA B., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki Świniary. Narodowe Archiwum
Geologiczne, nr 4633/164, Warszawa.
KULMA R., HAŁADUS A., KIREJCZYK J. & KANIA J., 1997 – Wpływ projektowanego zbiornika
wodnego w wyrobisku poeksploatacyjnym siarki w Machowie k. Tarnobrzega na wody
podziemne. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, nr 13, 2, s.: 263-272.
LISIK R. & SZCZEPAŃSKI A., 2014 – Siarczkowe wody lecznicze w części zapadliska
przedkarpackiego. Hydrogeotechnika, Kielce-Kraków, s.: 1-288.
MACIOSZCZYK A. & DOBRZYŃSKI D., 2007 – Hydrogeochemia strefy aktywnej wymiany wód
podziemnych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s.:1-448.
MALINOWSKI J., PEREK M. & WITKOWSKA B., 1991 – Warunki hydrogeologiczne rejonu złóż
siarki Baranów Sandomierski-Skopanie, Tarnobrzeg, Jeziórko, Jamnica. Praca
niepublikowana. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 253/92. Państwowy Instytut
Geologiczny, Warszawa.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 63
PACZYŃSKI B. & PŁOCHNIEWSKI Z., 1996 – Wody mineralne i lecznicze Polski. Państwowy
Instytut Geologiczny, Warszawa, s.: 1-108.
PACZYŃSKI B. & SADURSKI A. red., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom II. Wody
mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
PAWŁOWSKI S. 1965 – Zarys budowy geologicznej okolic Chmielnika-Tarnobrzega. Przewodnik
XXXVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tarnobrzegu. Wydawnictwa
Geologiczne, Warszawa.
PAWŁOWSKI S. 1956 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki w Piasecznie koło Koprzywnicy.
Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 4633/181, Warszawa.
PAWŁOWSKI S., PAWŁOWSKA K. & KUBICA B., 1985 – Budowa geologiczna tarnobrzeskiego
złoża siarki rodzimej. Prace Instytutu Geologicznego, nr 114, s.:1-109.
PEREK M., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg (888) wraz
z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
PEREK M., 1995 – Stan degradacji czwartorzędowych wód podziemnych w zachodnim obszarze
tarnobrzeskiego przemysłu siarkowego. Przegląd Geologiczny, nr 43, 11, s.: 945-948.
PISKORZ S., MOLENDA B., NOWAK K. & WÓJTOWICZ J., 1981 – Dokumentacja geologiczna w
kat. C1+B złoża siarki rodzimej Piaseczno wraz z filarem Wisły. Narodowe Archiwum
Geologiczne, nr 13646, Warszawa.
PISKORZ S., NOWAK K., WÓJTOWICZ J. & MOLENDA B., 1982 – Dokumentacja geologiczna
w kat. B+C1+C2 złoża siarki rodzimej Machów. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego
w Kielcach, nr Z/1350, Kielce.
RAJCHEL L., 2000 – Źródła wód siarczkowych w Karpatach Polskich. Kwartalnik Akademii
Górniczo-Hutniczej. Geologia, t. 26, z . 3.
ROMANEK A., 1988 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnobrzeg
(888) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
ROMANIEC E., NIEMCZYK J. & BOBOWSKA M., 1964 – Dokumentacja geologiczna złoża siarki
rodzimej Tarnobrzeg-Machów. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 5203a, Warszawa.
SĘKIEWICZ J. & ZAWADZKI J., 1972 – Wpływ eksploatacji otworowej na zmiany chemizmu wód
w rejonie złoża siarki. Przegląd Geologiczny, nr 7, s.: 333-336.
SMUSZKIEWICZ A., 1969 – Chemizm wód trzeciorzędowych rejonu Machowa. Kwartalnik
Geologiczny, t. 13, nr 3, s.: 629-642.
SOCHA M., 2008 – Geośrodowiskowe uwarunkowania wykorzystania energii wód termalnych
paleogeńsko-mezozoicznego zbiornika podhalańskiego. Praca doktorska. Archiwum Wydziału
Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
STRABURZYŃSKA-LUPA A. & STRABURZYŃSKI G., 2008 – Fizjoterapia z elementami
klinicznymi. Tom 2. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
„Studium możliwości występowania i wykorzystania wód leczniczych i termalnych w Tarnobrzegu…”
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Strona 64
SZCZEPAŃSKI A., KULMA R., HAŁADUS A. & KANIA J., 1997 – Prognoza zmian stosunków
wodnych w rejonie wyrobiska poeksploatacyjnego byłej Kopalni Siarki Piaseczno. Archiwum
Zakładu Hydrogeologii i Ochrony Wód Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków.
SZEWCZYK J., 2007 – Strumień cieplny a temperatura i mineralizacja wód podziemnych. [W:]
Hydrogeologia regionalna Polski. Tom II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz
kopalniane (Paczyński B. & Sadurski A. red.). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa,
s.: 14-24.
SZEWCZYK J. & GIENTKA D., 2009 – Terrestrial heat flow density in Poland – a new approach.
Geological Quarterly, 53, 1, s.: 125-140.
ŚLIWIŃSKI W., 2011 – Kopaliny lecznicze w uzdrowiskach. [W:] Kopaliny lecznicze w polskich
uzdrowiskach. Resortowe szkolenie służb geologiczno-górniczych, Kołobrzeg, 7-9.12.2011 r.
Uzdrowisko Kołobrzeg S.A., s.:87-99.
TABOR M. & BURCHARD T., 1993 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat.
A+B+C1+C2 złoża siarki rodzimej Machów II (eksploatacja otworowa). Rozliczenie zasobów
pola E. Narodowe Archiwum Geologiczne, nr 6/94, Warszawa.
TUREK S., 1982 – Własności hydrogeologiczne osadów chemicznych na obszarze złoża siarki
w rejonie Tarnobrzega. Biuletyn Instytutu Geologicznego, nr 339. Z badań
hydrogeologicznych w Polsce, t. VI, s.: 5-40.
TUREK S., 1978 – Ciśnienie oraz własności fizyczne i chemiczne wód mioceńskiego poziomu
wodonośnego w rejonie Tarnobrzega przed eksploatacją złoża siarki. Biuletyn Instytutu
Geologicznego, nr 309. Z badań geologicznych regionu świętokrzyskiego, t. XIII, s.: 189-209.
TUREK S., 1977 – Własności hydrogeologiczne osadów piaszczystych warstw baranowskich
w rejonie Tarnobrzega. Biuletyn Geologiczny, t. 21, s.: 203-215.
TUREK S., 1965 – Charakterystyka hydrochemiczna wód poziomu trzeciorzędowego w rejonie
Tarnobrzega na tle obszaru środkowej części zapadliska przedkarpackiego. Przewodnik
XXXVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Tarnobrzegu. Wydawnictwa
Geologiczne, Warszawa.
WITCZAK S. & ŚWIĄDER A., 2010 – Analiza składników swoistych wód siarczkowych rejonu
Buska-Zdroju. [W:] Wody siarczkowe w rejonie Buska-Zdroju (Lisik R. red.).
Hydrogeotechnika, Kielce, s.:245-266.
www.bosbank.pl; wg stanu na 08.01.2016 r.
www.nfosigw.gov.pl; wg stanu na 08.01.2016 r.
www.rpo.podkarpackie.pl; wg stanu na 08.01.2016 r.