stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Elżbieta Jaszczyszyn Stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka 513 [01].Z1.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr Jolanta Szada - Borzyszkowska mgr Elżbieta Hałaburda Opracowanie redakcyjne: dr Elżbieta Jaszczyszyn Konsultacja: mgr Zenon W. Pietkiewicz

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].Z1.02 Stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Osobowość dziecka 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 14 4.1.3. Ćwiczenia 15 4.1.4. Sprawdzian postępów 17

4.2. Zasady i metody postępowania wychowawczego 18 4.2.1. Materiał nauczania 18 4.2.2. Pytania sprawdzające 24 4.2.3. Ćwiczenia 25 4.2.4. Sprawdzian postępów 27

4.3. Oddziaływania wychowawcze w zakresie poszczególnych sfer rozwojowych 28 4.3.1. Materiał nauczania 28 4.3.2. Pytania sprawdzające 32 4.3.3. Ćwiczenia 32 4.3.4. Sprawdzian postępów 34

4.4. Charakterystyka aktywności zabawowej małego dziecka 35 4.4.1. Materiał nauczania 35 4.4.2. Pytania sprawdzające 42 4.4.3. Ćwiczenia 43 4.4.4. Sprawdzian postępów 45

5. Sprawdzian osiągnięć 46 6. Literatura 50


1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o osobowości dziecka, zasadach i metodach postępowania wychowawczego, oddziaływaniach wychowawczych w zakresie poszczególnych sfer rozwojowych oraz o aktywności zabawowej małego dziecka.

W poradniku zamieszczono: 1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do pracy z poradnikiem. 2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej. 3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają: − opis działań, jakie powinieneś wykonać, − wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania ćwiczeń.

4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.


Schemat układu jednostek modułowych

513[01].Z1.01 Rozpoznawanie osiągnięć

rozwojowych w poszczególnych etapach życia dziecka

513[01].Z1.02 Stymulowanie rozwoju

psychomotorycznego i osobowości dziecka

513[01].Z1.03 Opiekowanie się dziećmi

z trudnościami wychowawczymi i zaburzeniami rozwoju

513[01].Z1 Rozwój psychomotoryczny

małego dziecka


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – korzystać z różnych źródeł informacji, – oceniać funkcjonowanie rodziny jako grupy społecznej i jej wpływ na rozwój osobowości

człowieka, – określać właściwości rozwoju psychomotorycznego dziecka w poszczególnych etapach

jego życia (od 0 do 4 roku życia), – określać wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki, – posługiwać się inwentarzem i kartą rozwoju psychomotorycznego, – propagować zachowania służące zdrowiu psychicznemu, – rozpoznawać niedobory i odchylenia rozwojowe, – współpracować w grupie.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku procesu kształcenia powinieneś umieć: – określić czynniki mające wpływ na kształtowanie osobowości dziecka, – określić potrzeby psychospołeczne małego dziecka, – określić zależności między prawidłowym rozwojem dziecka a zaspokajaniem potrzeb

psychospołecznych, – dobrać metody indywidualnych oddziaływań kształtujących osobowość dziecka, – nauczyć dzieci utrzymywania porządku w swoim otoczeniu, – nauczyć dziecko poprawnego posługiwania się przedmiotami i zabawkami, – przeprowadzić indywidualne zajęcia wyrównawcze z dzieckiem z zaburzeniami

w rozwoju i trudnościami wychowawczymi, – przeprowadzić zabawy indywidualne i w grupie dziecięcej, – rozwiązać problemy występujące w procesie wychowania dziecka, – skoordynować oddziaływania wychowawcze w celu stosowania jednolitych metod, – sporządzić dokumentację rozwojową dziecka, – wpłynąć na rozwój kontaktów społecznych i pozytywnych stanów emocjonalnych

dziecka, – wykorzystać sytuacje zabawowe i czynności dnia codziennego do wspomagania rozwoju

dziecka, – zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas realizacji zajęć, – zaspokoić potrzeby psychospołeczne niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym, – zastosować zasady oddziaływań wychowawczych stymulujące rozwój dziecka.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Osobowość dziecka 4.1.1. Materiał nauczania

Zdarza się, że mówimy: "Jan to prawdziwa osobowość" albo: „Zbyszek nie ma żadnej osobowości”. Używamy wówczas słowa osobowość w sensie wartościującym, by wyrazić czyjąś wyjątkowość, siłę psychiczną, niepowtarzalność lub przeciwnie niejednoznaczność psychiczną, niespójność, nijakość. Słowa „osobowość” używamy wtedy, gdy charakteryzujemy, opisujemy właściwości jakiejś osoby, podając to, co dla niej typowe, stałe, a także to, co wyróżnia ją spośród innych.

Osobowość jest to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje. Akcentuje się zespół mechanizmów psychologicznych takich jak: np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe. Wymienione elementy powinny być brane pod uwagę także w pracy z małym dzieckiem.

Tożsamość – jest przekonaniem o tym, kim jestem, co robię, myślę, czuję, do czego dążę, na którym budowana jest tożsamość osobista. Uświadomienie sobie więzi łączących jednostkę z innymi osobami, dostrzeżenie poczucia przynależności do grupy (np.: rodziny, grupy rówieśniczej, narodu) i jej odrębności od innych grup stanowi podstawę formowania tożsamości społecznej. Małe dziecko buduje własną tożsamość w oparciu o informacje, dotyczące posiadania przez nie cech specyficznych, odrębnych i niepowtarzalnych u innych ludzi, a dotyczących własnego wyglądu, sposobu myślenia, psychiki, zachowania itp.

Mentalność – to charakterystyczny sposób myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości, wynik przyjęcia określonych zasad i wartości, które wyznaczają sposób zachowania jednostki lub grupy społecznej. Wyróżnia się dwa podstawowe typy mentalności:

1) mentalność indywidualistyczna – wynika z przekonania, że interesy i potrzeby jednostki są nadrzędne wobec interesów i potrzeb zbiorowości, dlatego zadaniem państwa jest tworzenie takich zasad, przepisów i norm prawnych, które przyczyniać się będą do pomyślności i rozwoju każdego człowieka;

2) mentalność kolektywistyczna – jej podstawą jest założenie, że społeczność jest autonomicznym podmiotem, jednostka zaś jego częścią. Zadaniem państwa, jako wyraziciela woli grupy, jest więc ochrona interesu zbiorowego. W tej sytuacji prawa jednostki są podporządkowane woli większości.

Potrzeba – to odczuwany przez jednostkę brak czegoś, np.: człowiek potrzebuje pokarmu, co oznacza, że może żyć tylko wtedy, gdy ma co jeść. Liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona, stanowią one źródło aktywności każdej jednostki, która dąży do ich relatywnie szerokiego zaspokojenia. Gdy jednostka zaspokoi swoje podstawowe potrzeby, jej motywacja zostaje ukierunkowana na samorealizację – potrzebę rozwoju własnego potencjału, doskonalenia siebie (przeczytaj także punkt 4.9.1).

Postawa – to pojęcie wieloznaczne, stosowane w wielu dziedzinach nauki. W psychologii postawą nazywamy konglomerat składników osobowości wyrażających się w skłonności do specyficznych albo stereotypowych sposobów reagowania na określone bodźce w określonych sytuacjach. Przyjmowanie postaw jest związane z kształtowaniem się różnych ideologii, uprzedzeń i przesądów, powoduje preferowanie pewnych celów, wartości i sposobów działania w odniesieniu do poszczególnych osób, grup, problemów, doktryn nauk. Słownym wyrazem postaw są opinie.


Inteligencja (z łacińskiego „intelligentia” – pojętność), to w psychologii – zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce korzystanie z nabytej wiedzy przy rozwiązywaniu nowych problemów i racjonalnym zachowaniu w różnych sytuacjach życiowych. Wyróżnia się trzy podstawowe formy inteligencji: praktyczną – umiejętność rozwiązywania konkretnych zagadnień; abstrakcyjną – zdolność operowania symbolami i pojęciami; społeczną – umiejętność zachowania się w grupie.

Inteligencję jaką posiada człowiek w wieku 17 lat (50%) osiąga przed 4 rokiem życia. Dzieci uczą się każdego dnia i my je uczymy zdając sobie sprawę z tego czy nie. Problem w tym, że źle jest uczyć nie wiedząc, że się uczy. Możemy je uczyć rzeczy wartościowych lub mało przydatnych [4].

Wartość, jedna z podstawowych kategorii filozoficznych, istotna zwłaszcza w etyce, estetyce, antropologii, a poza filozofią, np.: w religii, teologii, psychologii, socjologii, etnologii, teorii kultury i prawa. Stanowi odrębny przedmiot badań aksjologii (nauki o wartościach). Oznacza coś, co jest cenne i godne pożądania i co stanowi (winno stanowić) przedmiot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także kryterium postępowania człowieka. W zależności od dziedziny, jakiej dotyczą, wartości dzieli się na: moralno – etyczne, religijne, estetyczne, kulturowe itd. W zależności od zasięgu – na ogólnoludzkie i lokalne: np. narodowe, osobiste. Wspomina się też o wartościach niższych i wyższych, materialnych i duchowych, co zwykle łączy się z ich hierarchizowaniem.

Przyjmuje się, że na rozwój osobowości człowieka mają wpływ cztery grupy czynników, które oddziałują na siebie wzajemnie: 1. dziedziczenie cech (genotyp), 2. środowisko, 3. własna aktywność, 4. system edukacji - system nauczania i wychowania.

Od kilku lat szczególnie cenioną koncepcją, wykorzystywaną do opisu osobowości jest

tzw. "Wielka Piątka". Osobowość wyznacza pięć czynników, są to: 1) neurotyczność, 2) ekstrawersja, 3) otwartość na doświadczenie, 4) ugodowość i 5) sumienność [21].

Wymienione wymiary można odnaleźć w każdej osobie, zaś o jednostkowej niepowtarzalności decyduje ich kompozycja. Można odnosić wrażenie, że niektóre z tych właściwości są dobre, a inne gorsze. Tak naprawdę każda kompozycja cech ma swoje plusy i możliwe słabości w zależności od sytuacji, w której człowiek się znajduje [26].

Neurotyczność decyduje o sprawności w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi, o podatności na doświadczanie "trudnych" emocji takich jak: lęk, smutek, wrogość. Wysoka neurotyczność sprzyja trudnościom adaptacyjnym, utrudnia radzenie sobie ze stresem, zwiększa podatność na doświadczanie lęku, agresji, depresji. Niska neurotyczność sprzyja zrównoważeniu, radzeniu ze stresem, stabilności samooceny.

Składnik ekstrawersji decyduje o jakości i intensywności relacji interpersonalnych i nastawieniu do innych ludzi, a także o wigorze, energii życiowej, zapotrzebowaniu na działanie i aktywność, poszukiwanie wrażeń. Gdy poziom ekstrawersji jest niski, oznacza to pojawienie się introwersji. Introwertyk przejawia skłonność do unikania licznych, częstych relacji społecznych, ma zapotrzebowanie na samotność (z wyboru), ogranicza stymulację.

Trzeci składnik to otwartość poznawcza decydująca o gotowości do przyjmowania nowych doświadczeń, idei, wartości, koncepcji. Osoby o niskiej otwartości wolą trzymać się znanych konwencjonalnych sposobów, zasad, pomysłów.

Czwarty składnik to ugodowość, wpływająca na przekonania, nastawienie i działania w relacjach społecznych. Wysoka ugodowość wyraża się zaufaniem do innych, prostolinijnością, skromnością, czasami skłonnością do ustępowania i poświęcania się. Osoby takie w odbiorze innych są jednoznaczne, przewidywalne i życzliwe, co sprawia, że


wytwarzają aurę bezpieczeństwa. W ich obecności znika obawa przed oszukaniem i wykorzystaniem. Osoby o niskiej ugodowości nie traktują innych ze specjalnym poważaniem, chętnie wykorzystują ludzi, bez ich wiedzy, do swoich celów, manipulują i też zgodnie z własnym postępowaniem nie ufają innym. Z niezrozumieniem, a często też ze zdziwieniem mogą śledzić łatwe wzruszanie się tych pierwszych w kontakcie z kimś doświadczonym przez los opuszczonym, zrozpaczonym.

Piąty wymiar to sumienność, pozwalająca prognozować aktywność zawodową i szkolną. Wysoka sumienność rokuje sukcesy szkolne i zawodowe, ponieważ ujawnia się jako odpowiedzialność, wytrwałość w dążeniu do celu, rozwaga w planowaniu i podejmowaniu nowych zadań, a także uporządkowanie czasami przechodzące w perfekcjonizm. Niska sumienność oznacza przeciwieństwo wymienionego i generalnie skłonność do wygodnictwa i lenistwa.

Osoba sumienna, ale równocześnie z wysoką neurotycznością będzie prawdopodobnie ceniona zawodowo za swój profesjonalizm i niezawodność, ale jej subiektywne odczucie ponoszonych kosztów (przeżywanie lęków, zamartwianie się, często paraliżująca obawa) będą tak znaczne, że satysfakcja z osiągnięć stanie się mieszanką radości i żalu, może poczucia krzywdy.

Zdaniem R. R. Costy i P. T. McCrae (twórców koncepcji "Wielkiej Piątki") wszystkie wyżej wymienione wymiary są przekazywane genetycznie, co oznacza, że rodzimy się z odmienną, indywidualną predyspozycją do neurotyczności, otwartości na nowe doświadczenia, ekstrawertywnym zapotrzebowaniem na kontakty interpersonalne lub introwertywną potrzebą bycia w dystansie do ludzi. Także biologicznie i genetycznie jest nam przekazana łatwość dostępu do odczuwania radości życia, zadowolenia i czerpania z zasobów energetycznych, jeżeli „mieliśmy szczęście" urodzenia się ekstrawertykiem lub skłonności rywalizacyjne, obojętny stosunek do ludzi i predyspozycje do ich wykorzystywania, jeżeli urodziliśmy się wyposażeni w niską ugodowość [21].

Fakt, iż nasza osobowość w znacznym stopniu jest rezultatem „genetycznych układanek", rodzi różnorakie odczucia i refleksje. Wielu rodziców, spętanych poczuciem winy z racji „wyskoków” ich dzieci, oddycha z ulgą tłumacząc: „taki się urodził". Część osób, którym nie powiodło się w życiu mogłaby z rezygnacją przyjąć własną bezradność, a ci, którym się szczególnie powiodło mogliby usłyszeć: „to nie twoja zasługa, miałeś genetyczne szczęście”. Oczywiście taki sposób interpretacji faktu genetyczno - biologicznych uwarunkowań osobowości jest błędnym uproszczeniem.

Genetyczny przekaz najsilniej dotyczy neurotyczności, ekstrawersji (introwersji) oraz otwartości na doświadczenia poznawcze. Pozostałe dwa czynniki (ugodowość i sumienność) zależą nie tylko od zapisu genetycznego, ale także od tego, czego nas uczono i czego od nas oczekiwano w dzieciństwie.

Na kształtowanie się osobowości dziecka wpływ wywiera najbliższe dziecku środowisko − rodzina, a przede wszystkim rodzice. Wpływ ten trwa przez wiele lat − mimo przeobrażeń w samej rodzinie w miarę przechodzenia przez różne fazy rozwoju − jest ona dla dziecka stałym środowiskiem wychowawczym. Psychospołeczny wpływ rodziców na dzieci ma rozległy zasięg i działa m. in.: na rozwój funkcji poznawczych dziecka, a potem na jego osiągnięcia szkolne, na ustalanie się jego równowagi uczuciowej i dojrzałości społecznej, na formowanie obrazu samego siebie oraz na stosunek do samego siebie i rówieśników, na wywiązywanie się z pełnienia ról rodzinnych, w tym również późniejszej roli matki, czy ojca wobec własnych dzieci.

Oddziaływanie dorosłych (w tym rodziców) na osobowość dziecka odbywa się w pewnych sytuacjach, poprzez: 1) stwarzanie zdarzeń i zdarzenia przypadkowe zachodzące w najbliższym środowisku dziecka, 2) stosunek dorosłych do tych zdarzeń, 3) sposób wzajemnego odnoszenia się do siebie i do dziecka członków rodziny oraz opiekunów (ich postawy).


Każda postawa zawiera trzy elementy: myślowy, uczuciowy i działania. Składnik myślowy może być wyrażony słownie w formie poglądu na przedmiot postawy. Przykładem może być wypowiedź o dziecku „to taki rozumny, miły chłopiec", lub też „on jest taki okropnie nieznośny". Składnik uczuciowy to swoistego rodzaju ekspresja towarzysząca zarówno wypowiedziom, jak i zachowaniu, Składnik o charakterze działania przejawia się w czynnym zachowaniu wobec przedmiotu postawy np.: gdy matka tuli dziecko albo je karci.

Zwykła obserwacja pokazuje, że nie wszyscy dorośli ustosunkowani są w ten sam sposób do dzieci i nie każda postawa w stosunku do dziecka jest równie korzystna i wartościowa dla jego rozwoju. Postawy mogą być właściwe, czyli zdrowe, stwarzające odpowiednie warunki psychospołeczne dla prawidłowego rozwoju dziecka, ale bywają też niewłaściwe – toksyczne, wpływające ujemnie na kształtowanie się jego osobowości, a czasem nawet rzeczywiście wywołują chorobę, np. nerwice.

Szczególnie postawy rodzicielskie wywierają tak głęboki wpływ na dziecko, dlatego że emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym nieomal słowie skierowanym do niego, w każdej czynności związanej z jego pielęgnacją i opieką nad nim. Względnie trwałe nastawienie emocjonalne, którym przepojone jest postępowanie rodziców, wywołuje u dziecka reakcję w postaci specyficznego zachowania się. Więcej dowiesz się na ten temat z książki Marii Ziemskiej: Postawy rodzicielskie. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.

Udział własny człowieka (aktywność własna) w swoim rozwoju zaczyna się z chwilą, gdy jednostka ludzka zaczyna działać wybiórczo w stosunku do różnych wpływów otoczenia, to znaczy jednym podporządkowuje się dobrowolnie, innym się przeciwstawia. Problem „wolności” i „woli”, które wyrażają zdolność człowieka do wolnego wyboru wśród pojawiających się w nim chęci, jak i wolnego wyboru wśród posiadanych sposobów realizowania wybranych chęci jest tematem wielu rozważań naukowych. Wolność wyboru takiego czy innego sposobu zachowania się w jakiejś sytuacji życiowej nie jest człowiekowi dana w gotowej formie. Musi do niej dochodzić z czasem, jest „dziełem jego życia”. Dlatego też osiąga się ją w różnym stopniu, a można jej w ogóle nie osiągnąć.

Wola to zdolność do władania zarówno sobą, jak i okolicznościami świata zewnętrznego. Na to, co nazywamy wolą składa się wiele zdolności, w tym zdolność do oceniania pojawiających się pragnień, do decyzji, czyli wyboru jednego z nich, do powściągu potrzebnego do zrezygnowania z jakiejś chęci i zdolność do zrealizowania celu wybranego, co łączy się nieraz z wielkim wysiłkiem i wyrzeczeniem. Dla wykształcenia silnej woli trzeba przede wszystkim rozbudzić w danej jednostce upodobania do silnych dążeń i opanowania, a także zachęcać do podejmowania zadań możliwych do zrealizowania i do doprowadzenia ich do końca. Niezrealizowanie powziętych zadań osłabia wolę zamiast ją wzmocnić. Wyrabia fatalny nawyk do łatwego podejmowania decyzji, których się nie realizuje. Trzeba ćwiczyć się w ocenie swoich decyzji i ocenie rezultatów swych działań. Uczy to ostrożności przy podejmowaniu postanowień i wyjawia przyczyny poniesionych klęsk, przy ich realizowaniu. Trzeba przede wszystkim wcześnie zacząć się ćwiczyć w przezwyciężaniu trudności, a nie uciekać przed nimi.

Ostatnim, czwartym, ale jakże ważnym czynnikiem w rozwoju osobowości dziecka jest system nauczania i wychowania, jakiemu jest poddawane. Od momentu przyjścia na świat, aż do zgonu każda jednostka jest poddawana różnym zabiegom wychowawczym. Według M. Żebrowskiej polega to na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka (jego zabawy i nauki), by kształtować jego poznanie, formować spostrzeżenia, pojęcia i sądy, wzbogacać jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie nawyki, sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc


prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości [28, s. 172]. Początkowo dziecko jest wychowywane i nauczane w domu przez rodziców. Następnie przez innych, ważnych dla dziecka dorosłych w żłobku i przedszkolu (poprzez zabawy i codzienne zajęcia). Gdy wkroczy w wiek szkolny odbywa się to w formie planowego i systematycznego nauczania według programów szkolnych.

Wpływ środowiska rodzinnego, żłobkowego czy przedszkolnego na rozwój i kształtowanie osobowości dziecka przebiega dwoma torami: 1. jako świadoma praca wychowawcza (przeczytaj punkt 4.2.1), 2. jako oddziaływanie niezamierzone (naśladownictwo, program ukryty).

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o tak zwanym „programie ukrytym” sięgnij po książkę M McKaya, M. Davisa, P. Fanninga: Sztuka skutecznego porozumiewania się. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, rozdział 6 – Ukryte programy, s. 76 – 83.

Kolejnym ważnym punktem rozważań są potrzeby psychospołeczne dziecka. Podstawowymi potrzebami małego dziecka są potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości. Ich zaspokojenie jest niezbędne do tego, aby dziecko zaczęło odczuwać potrzeby wyższe, tj. poznawcze, estetyczne czy samorealizacji.

Do potrzeb fizjologicznych zaliczamy: potrzebę snu, zaspokojenia głodu, pragnienia, wydalania, oddychania itp. Bez zaspokojenia tych potrzeb człowiek nie może żyć. Brak ich zaspokojenia (deprywacja) doprowadza do zredukowania innych potrzeb. Głodne dziecko nie jest ciekawe świata a sfera emocji, myśli, motywacji nakierowania jest na poszukiwania pożywienia.

Z kolei zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa (potrzeba stabilizacji, opieki, uwolnienia od strachu i lęku, porządku, oparcia w opiekunie) warunkuje prawidłowy rozwój dziecka. W sytuacji braku zaspokojenia główną siła sprawczą stają się działania skierowane na poszukiwanie bezpieczeństwa i obronę przez zagrożeniem. Bliski kontakt rodziców (opiekunów) z dzieckiem i opieka w połączeniu ze zrozumieniem jego zachowań tę potrzebę zaspokaja. Dziecko ujawnia potrzebę bezpieczeństwa w postaci tulenia się, namawiania do zabaw, czasem w formie buntu lub grymaszenia. Gdy potrzeba ta nie jest zaspokajana prowadzi to do zakłócenia równowagi nerwowej dziecka w postaci tzw. nerwowości dziecięcej lub nerwicy [22, s. 15]. Jej zaspokojenie stwarza warunki do budzenia się potrzeb poznawczych, tak ważnych w rozwoju umysłowym.

Po zrealizowaniu potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa budzą się potrzeby z następnego poziomu: przynależności i miłości. Dziecko odczuwa „głód” dobrych, przyjaznych kontaktów z innymi osobami: rodzicami, dziadkami, rodzeństwem, innymi dziećmi. Miłość na tym poziomie to przede wszystkim nastawienie na branie. Gdy dziecko odczuwa głód stosunków uczuciowych z innymi ludźmi, za wszelką cenę chce znaleźć swoje miejsce w rodzinie czy grupie rówieśniczej. Czyni to po to, aby pozbyć się uczucia osamotnienia, izolacji, odrzucenia. Podczas zajęć z innymi dziecko powinno czuć się akceptowane. Kiedy dziecko nie czuje oparcia we własnej rodzinie czy grupie ma skłonności do łączenia się z kimkolwiek (dobrym, czy złym), by zaspokoić głód miłości. Kiedy osoby znaczące dla dziecka akceptują jego próby samodzielności, unikają krytykowania i karania przez odsuwanie dziecka od siebie („Idź sobie”, „Nie kocham cię”, „Nie przyjdę po ciebie do żłobka / przedszkola”) stwarzają mu atmosferę bezpieczeństwa i pewności, że jest kochane i akceptowane [22, s.15]. Brak zaspokojenia tej potrzeby może być przyczyną trudności w kontaktach z dziećmi i dorosłymi, rodzić poczucie osamotnienia, niepewność i nieśmiałość.

Małe dziecko przejawia potrzebę szacunku (własnej godności i wartości). Jak każdy człowiek pragnie pozytywnej oceny samego siebie, szacunku i uznania ze strony innych ludzi. Z jednej strony dziecko chce się przekonać, że jest w stanie sprostać powierzanym mu zadaniom a z drugiej pragnie uwagi, dostrzeżenia jego osiągnięć przez innych ludzi


(szczególnie tych mu bliskich). Wielką sztuką jest dostrzeganie zwiastunów zainteresowań, uzdolnień lub dokonywanych przez dziecko postępów. Szczególnie działania wspierające w postaci nagradzania (słownego i materialnego) będą budować poczucie godności i własnej wartości. Tu możesz wrócić do punktu 4.2.1 niniejszego poradnika, gdzie opisano metodę nagradzania.

W rozwoju umysłowym małego dziecka istotną rolę odgrywa potrzeba poznania. Potrzeba ta przejawia się w uzyskiwaniu, przechowywaniu i wykorzystywaniu informacji do osiągania celów. Ma ona charakter złożony. W jej skład wchodzą takie tendencje szczegółowe jak: tendencja (dążność) do zdobywania informacji, tendencja do zadawania pytań, skłonność do analizowania, skłonność do wyprowadzania wniosków, skłonność do doświadczania, skłonność do poprawiania, skłonność do interesowania się naukami abstrakcyjnymi, skłonność do zajmowania się teoriami. Poszczególne tendencje pojawiają się stopniowo w ontogenezie, a sposoby ich przejawiania się podlegają modyfikacjom rozwojowym. W wieku poniemowlęcym i przedszkolnym rozwija się wiele potrzeb poznawczych. Wyznaczają one stosunek dziecka do otaczającego świata. M. Kielar [14] wyodrębniła kilka szczegółowych potrzeb poznawczych, które wyraźnie ujawniają się w zachowaniu dzieci i których uwzględnienie w procesie edukacyjnym sprawia, że przybiera ona (tj. potrzeba poznawcza) określony charakter. Do tych szczegółowych potrzeb zalicza ona: 1) Potrzebę eksploratywności – uruchamiają ją nowe bodźce i nowe sytuacje.

W zachowaniu dziecka przejawia się ona jako nastawienie analizatorów (tzw. wyczulenie na głos, zapach, dźwięki), zbliżanie się do obiektu, manipulowanie nim, stawianie wobec niego pytań i hipotez. Stanowi ona podstawę orientacji dziecka w świecie. Dzięki niej dziecko zdobywa materiał do tworzenia wyobrażeń i pojęć. Przejawy tej potrzeby można obserwować już pod koniec 1 roku życia, kiedy dziecko stosuje wiele schematów czynnościowych dla jednego przedmiotu (potrząsa, bierze do ust, uderza, rzuca, zagląda do środka itp.). Nie zawsze pełne i jasne informacje, jakie zdobywa w ten sposób pobudzają je i ukierunkowują jego aktywność badawczą.

Nasilenie potrzeby eksploratywności ma swoje uwarunkowania: – genetyczne − można wyróżnić dzieci o wysokim, średnim i niskim poziomie

eksploratywności, – społeczne – wpływa modyfikująco na poziom eksploratywności (zachowania dorosłego –

milcząca życzliwa obecność obniżająca lęk przed nowością, zadawanie pytań ukierunkowujących poszukiwania, postawa dorosłego wobec nowych obiektów i sytuacji, która staje się dla dziecka wzorcem zachowania się w kontakcie z nowością).

Ogranicza, a nawet tłumi ją lękliwość, nieśmiałość dziecka, a także stosowanie przez dorosłego niewłaściwych strategii w kontakcie z dzieckiem, takich jak: demonstrowanie, nadmierne pomaganie, wyręczanie dziecka w działaniu, niedostosowanie strategii dorosłego do poziomu eksploratywności dziecka. Badania psychologów rozwojowych wskazują, że dzieci o niskim poziomie eksploratywności wymagają pomocy dorosłego tzn. zaczynają badać po zachęceniu przez dorosłego, natomiast dzieciom o wysokim poziomie eksploratywności pomoc dorosłego przeszkadza i hamuje ich badawczy stosunek do obiektu czy sytuacji.

Aby podtrzymać tę potrzebę należy stwarzać sytuacje uruchamiające ją oraz przyjmować przez dorosłego odpowiednie strategie w kontakcie z dzieckiem.

2) Potrzeba etykietowania – dziecko dąży do zaznaczenia, że już zetknęło się z danym

obiektem, że już go zna. Celowi temu służą nazwy. O istnieniu potrzeby nadawania „etykiety” każdemu nowemu

obiektowi świadczą pytania „co to?”, zadawane już od 1,6 roku życia. Szybkość zadawanych


pytań świadczy raczej o tym, że chodzi dziecku o przekonanie się, że każdy przedmiot ma nazwę, niż o poznanie tych nazw. Podobną rolę pełni zadawanie pytania „co to?” w stosunku do znanych dziecku obiektów. W takim wypadku dziecko chce utrwalić się w przekonaniu, że przedmioty mają rzeczywiście stałe nazwy. Starsze dzieci nie zawsze pytają o nazwy, ale próbują je wymyślać. Tworzenie neologizmów jest odpowiedzią na sytuację braku nazwy dla określonego przedmiotu. Jeżeli nie zna nazwy lub ją zapomniało to ją tworzy np. flamaster − malownik, stacja benzynowa – benzynacja, czynność filmowania kamerą – kamerowanie.

Podtrzymywanie i rozwijanie naturalnej potrzeby nazywania jest wynikiem tego, że dorośli: – zachęcają dzieci do używania nazw, poprzez odpowiadanie na pytania dziecka, – sprawdzają opanowanie przez dziecko słów, – skłaniają do nadawania nazw i rzeczy przez podanie nazw, – proponują stosowanie innych systemów symbolicznych (znaki piktograficzne,

informacyjne), – bawią się z dziećmi w wytwarzanie i stosowanie znaków i symboli; brak tego rodzaju

zabaw utrudnia opanowanie sztuki czytania i pisania, rozumienie symboli. 3) Potrzeba świeżości – już u niemowląt około 8 miesiąca życia można zaobserwować

zachowania, które służą wykryciu nowości. Dziecko nie tyle chce poznać przedmiot, co stwierdzić, w czy jest on nowy, inny. Dąży

do wykrycia jak spada przedmiot, a nie czy w ogóle spada. Dziecko podejmuje aktywne poszukiwania nowości poprzez wypróbowywanie wszystkich znanych sobie sposobów działania. Im dziecko dysponuje większą liczbą sposobów działania, tym ma większe szanse w wykryciu nowości.

Podtrzymywaniu potrzeby świeżości służą działania dorosłego, które: ukazują rozmaite sposoby działania oraz pytania wyzwalające tego rodzaju aktywność – „do czego jest podobny?”, „do czego może służyć?”, „w czym różni się od ...?”. Zabawy w wykrywanie podobieństwa i różnic służą podtrzymywaniu tej potrzeby. Wśród dorosłych można spotkać ludzi o różnym stopniu nasilenia tej potrzeby, ale są i tacy, którzy ciągle szukają nowości i to zarówno w wytworach, działaniach innych jak i własnych. 4) Potrzeba znanego – przejawem tej potrzeby jest tendencja do powtarzania, zmierzająca

do utrwalania lub ponownego wywołania interesującego kogoś rezultatu. Takie reakcje są zwykle reakcjami okrężnymi i pojawiają się ok. 2 miesiąca życia.

Najpierw dotyczą czynności wykonywanych na własnym ciele (np. ssanie kciuka), potem zaś na przedmiotach. Powtarzanie prowadzi do wywołania określonych zjawisk, a rozpoznawanie ich jako znanych sprawia dziecku przyjemność. W wieku przedszkolnym ta potrzeba jest nadal żywa i przejawia się w prośbach dziecka o powtórzenie znanej bajki, powtórzenie zabawy, piosenki, wiersza. Dziecku chodzi nie o poznanie zjawiska, lecz o to by stwierdzić, że jest mu znane. Jest ona niezbędna przy tworzeniu obrazu świata.

Podtrzymywanie i rozwijanie zależy nie tylko od uwarunkowań biologicznych, ale i od zachowania dorosłego: spełnianie prośby dziecka o powtórzenie jakiejś czynności, zachęcanie dziecka do powtórzenia jakiejś czynności i zachowanie rytmu występowania pewnych zjawisk w życiu dziecka (rytm codziennych zajęć i tradycji – Mikołajki, imieniny, święta). Powtarzające się elementy stają się dla dziecka punktami odniesienia w zmieniającym się świecie. Brak takich odniesień utrudnia budowanie obrazu świata, zrozumienie zasady zachowania stałości (potem przydatnych w pojęciu np. liczby, długości). Ponadto znane stanowi podstawę do poszukiwania nowości, daje poczucie bezpieczeństwa, czyni świat czytelnym. 5) Potrzeba pytania – pierwszym przejawem nawiązania werbalnego kontaktu z otoczeniem

są pytania.


Pojawiają się w 2,5 roku życia dziecka. Najwięcej pytań dzieci jest związanych z obserwacją świata (61%; o przebieg czynności, o wyjaśnianie spostrzeżeń dziecka, o kod językowy). Mniejszą grupę stanowią pytania synpraktyczne, związane z aktualnym działaniem dziecka (20%; służą orientacji w posługiwaniu się przedmiotami, wyjaśnianiu skutków działań oraz ustalanie warunków dalszych działań). Pozostałe pytania związane są z interpretacją nowych informacji. Są to pytania o ustalenie prawidłowości, o wyjaśnianie zależności przyczynowo-skutkowych. Wraz z wiekiem potrzeba pytań nie zanika. Później część pytań realizowanych jest w formie wewnętrznej. Jednostka stawia sobie pytanie i sama sobie na nie odpowiada [14].

Podtrzymywanie i rozwijanie potrzeby pytania służy postawa dorosłego akceptująca pytania dziecka oraz stwarzanie sytuacji do zadawania pytań. 6) Potrzeba obrazu świata – zdobywane przez dziecko doświadczenia nie gromadzą się

w nim bezładnie. O tym, że dziecko ma jakiś obraz świata można łatwo się przekonać zadając pytania

o poszczególne zjawiska. Dziecko rzadko nie udziela odpowiedzi, raczej dąży do zaprezentowania swojej wiedzy na każdy temat interesujący słuchacza. Dziecko nie troszczy się, czy informacje są prawdziwe, pełne, zgodne z innymi – informuje o takim obrazie, jaki posiada. Dziecko samo tworzy świat i trudno przyjmuje modyfikacje. Dlatego najlepszym sposobem jest budowanie świata wspólnie z dzieckiem.

Rola dorosłego w budowaniu obrazu świata sprowadza się do: – organizowania sytuacji zachęcających do poznawania, – służenia dziecku pomocą w porządkowaniu doświadczeń. Dorosły sam powinien

dysponować wyraźnie sprecyzowanym poglądem na świat, wiedzieć, co na świecie jest ważne, czym warto się zajmować, na co zwrócić uwagę. Powinien też przyjąć jakieś kategorie, wokół których będzie z dzieckiem gromadził i porządkował doświadczenia. Może to być: dziedzina wiedzy o sobie, o świecie, o relacjach – ja – świat. Będzie to wiedza o własnej osobie, swoim ciele, umiejętnościach i sprawnościach, o obiektach zapełniających przestrzenie, o zależnościach ja - świat, o tym co dobre, ważne, złe, o zmienności i stałości, o przeszłości, o wartościach. Zdrowe i prawidłowo rozwijające się dziecko jest stale aktywne poznawczo i ruchowo.

Kiedy jego potrzeby są zaspokojone, działa w poczucie bezpieczeństwa i wiary we własne możliwości. Dorosłych spostrzega jako osoby przyjazne i niezagrażające, od których otrzyma wsparcie. Zaspokajanie wymienionych potrzeb psychospołecznych nie wymaga specjalnych środków czy zabiegów. Po prostu trzeba z należytą uwagą i akceptacją obserwować rozwój i działania dziecka, starać się je zrozumieć, aby w odpowiednim momencie dostarczyć bodźców, które daną potrzebę zaspokoją [22, s. 16]. 1.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co oznacza termin „osobowość”? 2. Jakie mechanizmy psychologiczne powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania

własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe? 3. Jakie cztery czynniki uważane są za najważniejsze dla stymulowania osobowości

dziecka? 4. Jakie wymiary opisane w koncepcji "Wielkiej Piątki" pomimo ich genetycznego przekazu

zależą od tego, czego nas uczono i czego od nas oczekiwano w dzieciństwie? 5. Dlaczego największy wpływ na kształtowanie osobowości dziecka ma jego rodzina? 6. Jakie potrzeby psychospołeczne posiada dziecko? 7. Jakie znasz potrzeby fizjologiczne dziecka? 8. Jak zaspakaja się potrzebę przynależności i miłości?


9. Jak przejawia się brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa? 10. Jak zaspokaja się potrzebę bezpieczeństwa? 11. Na czym polega potrzeba szacunku? 12. Jak przejawia się brak zaspokojenia potrzeby szacunku? 13. Jak zaspakaja się potrzebę szacunku? 14. Jakie są potrzeby poznawcze małego dziecka? 15. Na czym polega potrzeba eksploratywności? 16. Jakie czynności dorosłego podtrzymują a jakie hamują potrzebę eksploratywności? 17. Na czym polega potrzeba etykietowania? 18. Jakie czynności dorosłego podtrzymują potrzebę etykietowania? 19. Co wiesz o potrzebie świeżości? 20. Jakie czynności dorosłego podtrzymują potrzebę świeżości? 21. Na czym polega potrzeba pytania? 22. Jakie czynności dorosłego podtrzymują a jakie hamują potrzebę pytania? 23. Na czym polega potrzeba obrazu świata? 24. Jakie czynności dorosłego podtrzymują a jakie hamują potrzebę obrazu świata? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Oswój dziecko z wizerunkiem jego sylwetki.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zawiesić na uprzednio umocowanym w ścianie haku duże lustro wtedy, kiedy w sali przebywają dzieci. Ma w nim mieścić się cała sylwetka dziecka. Twoje działanie zainteresuje dzieci,

2) klęknąć obok lustra i rozmawiać z zaciekawionymi dziećmi o tym, co w nim widać. Nie zapomnij zachęcać te mniej odważne, aby podeszły do niego,

3) zapewnić bezpieczeństwo dzieciom, podczas wieszania lustra i dopilnować, aby hak do jego zawieszenia był umocowany pod nieobecność dzieci.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– duże lustro do zawieszenia na ścianie sali. Ćwiczenie 2

Zorganizuj dzieciom (6 – 8 osób) działanie pomagające w kształtowaniu świadomości własnego ciała. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) poprosić dzieci, aby wzięły swoją zabawkę i usiadły na podłodze, sam również siadasz, 2) pokierować spostrzeżeniami dzieci przy pomocy poniższych zdań i wykonywać

czynności, o których mówisz dzieciom: – Lalka (miś) ma głowę. Pogłaszcz ją (go) … Czy ma włosy? Pokaż … Teraz czoło …

Oczy … Nos … Usta … – Lalka (miś) ma ręce (łapy). Pogłaszcz najpierw swoje ręce, potem ręce lalki (łapy misia)

… Podnieś swoje ręce do góry … klaśnij nad głową … – Lalka (miś) ma nogi. Pogłaszcz najpierw swoje nogi, potem nogi lalki (misia) … Wstań

i poskacz na swoich nogach … Teraz niech poskacze lalka (miś).


Wyposażenie stanowiska pracy: – lalka lub miś dla każdego dziecka, – lalka dla osoby prowadzącej ćwiczenie. Ćwiczenie 3

Zidentyfikuj, nazwij i zaproponuj działania zaspokajające potrzeby dziecka. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przygotować wg poniższego wzoru tabelkę,

Opis zachowania dziecka Nazwa ujawnianej w zachowaniu potrzeby

Proponowany sposób jej zaspokojenia

2) przeczytać książę M. Karwowskiej – Struczyk i W. Hajnicz: Obserwacja w poznawaniu

dziecka. WSiP, Warszawa 1998. Znajdziesz tam przykłady obserwacji prowadzonych za pomocą różnych technik notowania. Pomogą Ci one w poprawnym notowaniu spostrzeżeń.

3) wybrać dogodne dla prowadzenia obserwacji miejsce na sali. Powinieneś widzieć i słyszeć jak najwięcej. Zapisuj zachowania dziecka wybranego przez Ciebie do obserwacji.

4) przedstawić wyniki własnej analizy na forum klasy, 5) posłuchać analiz innych osób, 6) odpowiedzieć na poniższe pytanie:

– Jakie wnioski z dokonanych obserwacji wynikają dla twojej przyszłej pracy z dziećmi?

7) wypisać wnioski na oddzielnej kartce i dołączyć do karty obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka z przygotowana tabelką, – długopis.


4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować, co to jest „osobowość”? ¨ ¨ 2) wymienić cztery czynniki mające wpływ na kształtowanie

osobowości dziecka? ¨ ¨

3) wymienić mechanizmy psychologiczne, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe?

¨ ¨

4) wymienić cztery czynniki, uważane za najważniejsze dla stymulowania osobowości dziecka? ¨ ¨

5) scharakteryzować wymiary opisane w koncepcji "Wielkiej Piątki"? ¨ ¨ 6) wskazać, które z wymiarów opisanych w koncepcji "Wielkiej Piątki”

zależą od tego, czego nas uczono i czego od nas oczekiwano w dzieciństwie?

¨ ¨

7) przeprowadzić zabawy indywidualne i w grupie dziecięcej? ¨ ¨ 8) skoordynować oddziaływania wychowawcze w celu zastosowania

przez rodziców i opiekunów jednolitych metod? ¨ ¨

9) wykorzystać sytuacje zabawowe do wspomagania rozwoju osobowości dziecka? zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas realizacji zajęć? ¨ ¨

10) zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas realizacji zajęć? ¨ ¨ 11) wytłumaczyć, dlaczego największy wpływ na kształtowanie

osobowości dziecka ma jego rodzina? ¨ ¨

12) podać przykłady sytuacji poprzez które dokonuje się oddziaływanie dorosłych na osobowość dziecka? ¨ ¨

13) zaspokoić potrzeby fizjologiczne dziecka? ¨ ¨ 14) sprawić, aby dziecko czuło się bezpiecznie? ¨ ¨ 15) zaspokoić potrzebę przynależności i miłości w trakcie pracy

z dzieckiem? ¨ ¨

16) okazywać dziecku szacunek? ¨ ¨ 17) wymienić potrzeby poznawcze dziecka? ¨ ¨ 18) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę

eksploratywności? ¨ ¨

19) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę etykietowania? ¨ ¨

20) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę świeżości? ¨ ¨

21) tak organizować własne działania, aby podtrzymać potrzebę pytania? ¨ ¨ 22) zbudować obraz świata wspólnie z dzieckiem? ¨ ¨


4.2. Zasady i metody postępowania wychowawczego 4.2.1. Materiał nauczania

Zasada to słowo oznaczające normę (sposób) postępowania uznaną przez kogoś za obowiązującą. Spośród wielu istniejących klasyfikacji zasad do celów pracy wychowawczej z małym dzieckiem stosuje się następujące zasady wychowania [15, s. 58 - 60]: 1. Zasada zaspokajania potrzeb dziecka – mówi ona nam o tym, że rodzice (opiekunowie)

dziecka powinni pamiętać o potrzebach fizycznych, psychicznych oraz społecznych dziecka. I tak w zakresie pierwszej z wymienionych potrzeb nie można zapominać o potrzebie bezpieczeństwa, ruchu i działania. W obszarze potrzeb psychicznych dorośli powinni uwzględnić potrzebę poznawania świata i wiążące się z nią potrzeby poznawcze. Potrzeby społeczne zaspokoi poznanie i przestrzeganie norm społecznych.

2. Zasada aktywności – przypomina ona o tym, że aktywność, to cecha rozwojowa dzieci. Aktywność bierze się z nie dających spokoju człowiekowi potrzeb. Im więcej potrzeb odczuwa dziecko, tym większa jest jego aktywność w celu zapewnienia sobie komfortu w każdej płaszczyźnie życia. Uaktywnienie jednostki jest fundamentalnym warunkiem orientacji w otaczającym świecie i zdobywania doświadczenia niezbędnego do codziennego życia. Sama aktywność może przebiegać w bardzo różny sposób i w bardzo dużym stopniu zależy od stopnia samodzielności dziecka.

3. Zasada indywidualizacji – nakazuje nam nawiązywanie indywidualnych kontaktów z każdym ze znajdujących się pod naszą opieką dzieci. W tych interakcjach i ocenach dziecka należy brać pod uwagę cechy indywidualne podopiecznego, jego tempo rozwoju umysłowego, fizycznego, społecznego. Nie można stracić z pola widzenia potrzeby rozwijania zamiłowań i uzdolnień właściwych danemu dziecku. Przestrzega się zasady nie porównywania dzieci między sobą wychodząc z założenia, że każde jest niepowtarzalną indywidualnością.

4. Zasada organizacji życia społecznego – założeniem tej zasady jest fakt, iż rozwój jednostki przebiega sprawniej, szybciej i w pełniejszym stopniu, im bardziej jest nastawiona na współpracę grupa, w której funkcjonuje. Dziecko jako istota społeczna rozwija się optymalnie tylko w przypadku kontaktów z otoczeniem. W grupie stwarzane są warunki współdziałania, które powodują pobudzenie aktywności i szybszy rozwój. Opiekun i wychowankowie mogą stworzyć zwarty zespół, jeśli w ich opinii wychowawca jest autorytetem, a członkowie grupy darzą go szacunkiem i respektują jego zdanie. Dzieci jak i wychowawca oczekują względem siebie wyrozumiałości, szacunku, sprawiedliwej oceny i zrozumienia, czyli właściwego organizowania i funkcjonowania życia społecznego. Kształtowanie osobowości dziecka jest tym skuteczniejsze, im bardziej zgrany zespół tworzy dorosły i jego podopieczni.

5. Zasada integracji – sensem tej zasady jest uwzględnienie konieczności zintegrowania wpływu na dziecko. Postępowanie zgodnie z tą zasadą opiera się na: 1) integrowaniu treści z różnych dziedzin wychowania (wychowanie zdrowotne, umysłowe, społeczno – moralne, estetyczne) oraz 2) współzależności rozwoju somatycznego i psychicznego.

Metody wychowania odgrywają znaczącą rolę w realizacji procesu wychowawczego.

Metoda wychowania to „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość, dla osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego” [19, s. 189].


M. Herbert wymienia pewne przyczyny stosowania metod wychowania przez dorosłych oraz powody stawiania wymagań dziecku poprzez określenie oczekiwań w stosunku do niego [9, s. 73]: – zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa – dzieci kierowane wskazówkami dorosłych uczą

się unikać niebezpieczeństw, – utrzymanie harmonii rodzinnej (grupowej) – agresywny, buntowniczy maluch jest często

przyczyną zaburzeń życia rodzinnego (grupowego) i dysharmonii między rodzicami (opiekunem, nauczycielem) a pozostałymi dziećmi. Prowadzenie życia towarzyskiego rodziny oraz życia społecznego w grupie żłobkowej/przedszkolnej – dzieci o niekontrolowanych i destrukcyjnych zachowaniach nie są mile widzianymi gośćmi i przyczyniają się do izolacji społecznej rodziców oraz ich samych.

K. Konarzewski proponuje następującą klasyfikacje metod wychowania [16, s. 24 - 276]:

1. Metody indywidualne (stosowane w trakcie interakcji dorosły – wychowanek), wśród których wyróżnia następujące techniki (przez innych autorów nazywane metodami):

– nagradzanie i karanie, – modelowanie, – perswazję, – technikę zadaniową. 2. Metody grupowe: – kształtowanie odniesienia porównawczego, – nacisku grupowego, – kształtowania systemu ról i norm grupowych, – kształtowania grupowych wzorów życia.

Nagradzanie polega na stwarzaniu atrakcyjnych następstw po zachowaniu. Czyni się to

w celu zachęcenia dziecka do powtarzania zachowań oczekiwanych wychowawczo. Nagroda ma być więc bodźcem wzmacniającym postępowanie pozytywne, zachęcającym do solidnej pracy lub nauki, do zachowań znajdujących wysokie uznanie w rodzinie i w innych grupach społecznych. Nagroda – wyróżnienie spełnia następujące funkcje: – umacnia w dziecku wiarę we własne siły i wartości, – realizuje potrzebę uznania i sukcesu, – zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań, – dostarcza dodatnich uczuć i radości oraz jest przyczyną dobrego samopoczucia, – wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi, – działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania.

Nagroda powinna być zastosowana natychmiast po wystąpieniu działania i dobrana odpowiednio do dziecka (dla każdego, co innego może być nagrodą). Nagrody mogą mieć charakter materialny lub pozamaterialny. Zazwyczaj korzysta się z następujących rodzajów nagród: – nagradzanie pochwałą i uznaniem – najczęściej stosowane, werbalna aprobata

postępowania dziecka, podziw, że potrafiło wykonać zadanie w sposób wyjątkowo udany, uśmiech i radość czy przytulenie, jeśli dziecko lgnie do rodziców i sprawia mu to przyjemność. Uznanie i pochwała powinny być proporcjonalne do włożonego wysiłku i chęci, aby na nie zasłużyć. Wartość pochwały zależy od tego, kto jej udziela i w jakich okolicznościach (tym większa im większy w oczach dziecka autorytet osoby, która pochwaliła),

– nagradzanie przez sprawianie przyjemności dziecku – może to być wspólny spacer z rodzicami, wyjście do kina, wyrażanie zgody na spotkanie z kolegami, wyjazd na wycieczkę, wspólna gra, itp.


– darzenie zaufaniem – jest bardzo pożądane przez dzieci, ma wysokie walory wychowawcze. Odebranie zaufania jest poważną karą. Dziecko, które wie, że rodzice mu ufają, ma dobre samopoczucie, odczuwa swoją wartość, ma przedsmak upragnionej samodzielności i dorosłości; zaufanie polega również na zmniejszaniu kontroli nad wszystkim, co dziecko robi, czym się zajmuje i z kim się bawi, itp.

– wspólne atrakcyjne spędzanie wolnego czasu, np.: wycieczki; sposób jest bardzo dobry lecz kosztowny i wymaga dużo wolnego czasu,

– nagrody rzeczowe – chętnie i z wdzięcznością przyjmowane przez dzieci, zwłaszcza przez te, których rodziców nie na wszystko stać; nagroda rzeczowa to prezent za konkretną działalność lub określone postępowanie, dar zasłużony, a jego posiadanie kojarzy się z tym, za co był otrzymany (zabawka, gra, maskotka, płyta, książka, sprzęt sportowy, itp.),

– pieniądze – kieszonkowe lub do skarbonki, którymi dziecko może samodzielnie dysponować za zgodą rodziców.

Karanie polega na tworzeniu awersyjnych (nieprzyjemnych) dla wychowanka zdarzeń.

Pełni ona funkcję: a) odstraszającą oraz b) funkcję korekcyjną. Ta pierwsza występuje, gdy karanie agresji hamuje jej pojawianie się u innych. Najsilniej

widać jej użyteczność w środowisku instytucjonalnym. Nieuchronne karanie dzieci za niepożądane zachowanie powoduje, że innych podobnych zachowań nie podejmują, w obawie przed konsekwencjami.

Nieco inaczej prezentuje się funkcja korekcyjna kary. Zakłada ona, że karanie agresji hamuje jej pojawianie się u osoby ukaranej. Doświadczenie pokazuje jednak, że pod wpływem kary, dziecko uczy się jedynie hamować reakcje agresywne. Agresja tłumioną np.: w domu, pojawia się w innych sytuacjach, najczęściej w instytucji wychowawczej. Dzieci silnie frustrowane i surowo karane przez rodziców, przejawiają silniejszą niż pozostałe agresję w grupach rówieśniczych. Ponadto nigdy nie wiadomo czy ukarane zachowanie jest przez dziecko wyeliminowane z repertuaru zachowań przejawianych w relacjach z rówieśnikami.

Skuteczność kary zależy od: – akceptowania norm i zasad, za przekroczenie których dziecko jest karane, – istnienia pozytywnego związku uczuciowego między karanym dzieckiem a osobą

wymierzającą karę, powinna to być osoba znacząca dla niego, – zaistnienia kary natychmiast po wystąpieniu reakcji negatywnej, – odpowiedniość kary do przewinienia dziecka, – możliwości alternatywnej reakcji, innej niż agresywna.

Karanie może pociągać za sobą różne skutki, często wręcz nieoczekiwane, bo nasila agresję, zamiast ją hamować. Zazwyczaj dorośli korzystają z następujących rodzajów kar [12, s. 38]: nieskutecznych i skutecznych.

Rodzaje kar nieskutecznych: – Kary cielesne (kary fizyczne) – mają bardzo wielu zwolenników, chociaż teoretycznie

uznaje się ich szkodliwość. Ten rodzaj reakcji na wykroczenie dziecka nie wymaga zastanowienia się. Im cięższe

przewinienie tym silniejsze razy. Im większy wstyd i zdenerwowanie rodzica, tym silniejsze lanie otrzymuje dziecko. Zastanowienie się jak skutecznie ukarać dziecko, zastępuje pytanie – czym zbić? Bijąc dziecko matka czy ojciec uważają, że mają nieograniczoną władzę, wyładowują własną agresję, zły humor, zawiedzione nadzieje.

Kary fizyczne stosują rodzice często pod wpływem tradycji – mnie bito i wyrosłem na porządnego człowieka, musi swoją porcję otrzymać mój syn. Również dlatego, że istnieje w społeczeństwie nieuzasadnione przekonanie o ich skuteczności. Dzieci boją się bicia, gdyż


powoduje ból, pozostawia kompromitujące ślady na ciele. Bicie poniża godność dzieci, upokarza je, widzą wtedy swoją niemoc i bezsilność. Kary fizyczne wymierzane przez karzących nie mających autorytetu u dziecka wywołują u dzieci nienawiść, chęć odwetu i inne groźne w skutkach reakcje.

Kary fizyczne poniżają dziecko i osobę wymierzającą karę (silniejszy bije słabszego, uzależnionego od siebie). Kara fizyczna nie tylko zostawia ślady na ciele, ale również sieje spustoszenie w psychice dziecka. Następstwem bicia są różnego rodzaju nerwice i lęki (fobie), dokuczanie zwierzętom, agresja zwłaszcza wobec słabszych. – Straszenie dziecka – jest zabiegiem mającym skłonić dziecko do posłuszeństwa, bardzo

często stosowanym. Powoduje urazy psychiczne: nerwice lękowe, fobie, objawy somatyczne. Likwiduje małe zło a czyni duże tak jak bicie.

– Wyzwiska – poniżają godność dziecka. – Krzyk – jest reakcją na wykroczenie dziecka, szkodliwa i nieskuteczna kara. Dziecko boi

się krzyku, a po jakimś czasie samo krzyczy do osób słabszych i tych, których się nie boi. – Izolacja dziecka – dziecko czuje się opuszczone, przeżywa lęk.

Powyższe kary są nie tylko szkodliwe, ale też nie wymagają namysłu, są łatwe w użyciu, dlatego często się po nie sięga. Konsekwencją stosowania kar fizycznych w domu są trudności wychowawcze na terenie instytucji wychowawczych.

Rodzaje kar skutecznych: – Kara naturalna – dziecko nie posłuchało rodzica i zrobiło sobie krzywdę, np.: biegało

mimo upomnień i uderzyło się, niegrzecznie odezwało się – musi przeprosić, zniszczyło komuś zabawkę – musi oddać własną. Kara naturalna ma ograniczone możliwości stosowania, jest konsekwencją winy.

– Ukazywanie konsekwencji niewłaściwego zachowania, np.: dziecko nie posprzątało zabawek, to nie może wyjść na podwórko do innych dzieci się pobawić - zaniedbany obowiązek – nie ma przyjemności.

– Tłumaczenie i wyjaśnianie – skuteczne, jeśli są umiejętnie zastosowane, skłaniają winnego do autorefleksji, do zastanowienia się nad skutkami lekceważenia zasad życia społecznego.

– Odmawianie przyjemności. – Wyrażanie swego smutku i zawodu, dezaprobaty dla zachowania dziecka. – Ignorowanie przez rodziców czy opiekuna (nie obdarzanie uwagą). – Nagany słowne, pisemne w obecności karanego i wobec grupy. – Czasowe odebranie przyznanego przywileju.

O takie kary dziecko nie ma pretensji do rodziców, ponosi naturalne konsekwencje własnych poczynań. Dobór kar powinien zależeć od winy dziecka, okoliczności przewinienia, psychiki dziecka i jego wieku. Kary należy stosować z troską, aby osiągnęły swój cel – poprawiły winnego. Kochający rodzic, „mądry” opiekun, wychowawca zna dziecko i wie, co bardziej w jego wychowaniu skutkuje - odpowiednio dobrana nagroda, czy w przemyślany sposób dobrana kara nie poniżająca godności dziecka. Kary i nagrody nie są najważniejszą metodą oddziaływania na dziecko.

Modelowanie to metoda uważana za jedną z najbardziej skutecznych w procesie wychowania. Jej efektywność uwarunkowana jest wrodzoną predyspozycją ludzi do naśladowania. Podstawą jej siły są dwa sposoby uczenia się – naśladowanie i modelowanie [19, s. 192].

Naśladowanie polega na dokładnym odtwarzaniu zachowań zaobserwowanych wcześniej u innych, ważnych (znaczących) osób. Już poprzez samo patrzenie dziecko się uczy wielu czynności i zachowań. Jedne z nich nie wymagają ćwiczenia, inne powinny być wsparte działaniami praktycznymi i uczestnictwem w sytuacjach społecznych. Nawet, jeśli dziecko


jeszcze czegoś nie umie, to dzięki naśladownictwu już wie jak coś zrobić, czy jak się zachować. Ten sposób uczenia się dotyczy przede wszystkim małych dzieci.

Modelowanie (imitacja) sprowadza się do nieświadomego przejęcia czyjegoś sposobu zachowania. Efektem tej opcji uczenia się jest pojawienie się zachowań o różnym stopniu podobieństwa do zachowań modela. Jeśli by je uporządkować na linii ciągłej, to na jednym jej krańcu znalazłyby się zachowania bardzo podobne do zachowań modela, „a na drugim zachowania całkowicie różne od tych zaobserwowanych u modela” [19, s. 192]. Te bardzo podobne zachowania nazywa się „bezpośrednimi wynikami modelowania”.

Natomiast zachowania odbiegające od zachowań modela, ale mieszczące się w określonej kategorii postępowania nazywa się „generalizowanym (uogólnionym) efektem modelowania”. Ten efekt jest szczególnie przydatny w wychowaniu. Umożliwia on tworzenie przez dzieci pewnych ogólnych kategorii zachowań na podstawie zaobserwowanych, pojedynczych zachowań modela (np. dzielenie się z kimś owocem uogólnione zostaje na zachowania wskazujące na okazywanie komuś życzliwości, wsparcia, pomocy itp.). Dzieciom demonstrowane są również zachowania niepożądane wychowawczo. One również stają się dla nich wzorem zachowań.

Aby skutecznie posługiwać się ta metodą należy uwzględnić następujące czynniki: – Wiek osób, na które oddziałujemy – w przypadku małych dzieci metoda uznawana jest za

mniej efektywną z powodu braku u nich umiejętności generalizowania zaobserwowanych zachowań. Powoduje to konieczność „pokazywania” im wielu pojedynczych zachowań w konkretnych sytuacjach. U dzieci starszych i młodzieży zaobserwowane zachowania są uogólniane i przenoszone na inne kategorie zachowań.

– Płeć – osoby, na które oddziałujemy chętniej identyfikują się z osobami tej samej płci. Dziewczęta chętniej przejmują zachowania zaobserwowane u kobiet, chłopcy zaś u mężczyzn.

– Cechy modela – osoba, aby stać się modelem musi: a) reprezentować sobą pewne wysokie, z punktu osoby modelowanej kompetencje, b) posiadać szerszy zakres „władzy” i związanymi z nią możliwościami zaspokojenia potrzeb, np.: materialnych i psychicznych, c) być podobna do osoby modelowanej na tyle, aby mogła ona identyfikować się z modelem dzięki zaobserwowanemu podobieństwu pod względem wyglądu, zainteresowań, umiejętności itp., d) przejawiać entuzjazm dla swoich altruistycznych zachowań [19, s. 196].

Perswazja to metoda polegająca na tym, że przekazuje się wychowankowi poprzez słowo

wskazówki, własne oczekiwania i prośby, komentuje zachowania. Jest mało skuteczna, kiedy stosuje się ją pojedynczo. Skuteczność wzrasta z chwilą połączenia jej z innymi metodami wychowawczymi np. zadaniową, nagradzaniem czy karaniem.

Technika (metoda) zadaniowa polega na stawianiu wychowankowi zadań do wykonania. Zadania te maja związek z codziennym rytmem życia rodzinnego i potrzebami jej członków (np. porządki, przygotowywanie posiłków), życiem społecznym prowadzonym w grupie dziecięcej lub klasie szkolnej (np. prace porządkowe, a w tym dyżury, pomoc innym w nauce, pomoc w organizacji imprez typu: Choinka, Bal Noworoczny) oraz z czynnościami wykonywanymi na rzecz innych (np. zakupy, czytanie starszej osobie, rozmawianie z osobą tego potrzebującą, samotną).

Do bodźców sprzyjających pozytywnemu nastawieniu wychowanków do powierzanych zadań i zapewniających skuteczność wychowawczą rodziców zalicza się m.in. [10, s. 70]: – stosowanie zasady stopniowania trudności, a więc powierzanie zadań łatwych

i stopniowe zwiększanie trudności, – możliwość podjęcia się wykonywania zadania w sytuacji wyboru jego rodzaju i wariantu,


– akceptowanie poziomu wykonania zadania właściwego do wieku i umiejętności osoby wykonującej zadania,

– dostarczanie „wzoru” wykonania przez osoby znaczące dla wykonawcy zadania, – przewagę postawy rodzicielskiej (opiekuna) kreatora nad kontrolerem, – zagwarantowanie przeżycia zadowolenia z możliwości „bycia użytecznym, potrzebnym.”

Metody grupowe to oddziaływanie kilku osób na jednostkę w celu zmodyfikowania

postaw bądź zachowań. Powodują zmiany w zachowaniu wychowanka poprzez bycie i działanie z innymi osobami. W tej grupie dorosły w swoich działaniach wychowawczych korzysta z wsparcia zespołu.

Więcej na ten temat przeczytasz w książce M. Łobockiego: Teoria wychowania w zarysie. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003.

Warto stosować niekiedy pewne strategie dyscyplinowania (metody behawioralne)

w odniesieniu do dzieci. Pomagają one w ustalaniu jasnych granic oraz umożliwiają dorosłym dawanie dobrego przykładu dzieciom. Jednak przypomnę, że proces wychowania nie sprowadza się jedynie do behawioralnych formuły: S (bodziec) -----> R (reakcja)!

M. Herbert rekomenduje postępowania wychowawcze przydatne w okazywaniu pomocy dzieciom w pozbywaniu się niepożądanych zachowań i uczeniu się zachowań oczekiwanych. Są to: pozytywne wzmacnianie, pochwałę – ignorowanie, izolowanie od wzmocnień pozytywnych (wykluczenie), koszt zachowania, uczenie się przez obserwację (modelowanie) oraz naturalne konsekwencje [9, s. 74 – 78].

Metoda 1. Pozytywne wzmacniane – kierujmy się hasłem „Przyłapuj dziecko na dobrym,

a nie na złym zachowaniu”. W takiej sytuacji nagradzamy naszą uwagą dobre zachowania. W celu osiągnięcia jak najlepszego efektu wzmocnienia (pochwały, słodycze, ulubione zajęcia) powinny nastąpić bezpośrednio po wystąpieniu oczekiwanego zachowania.

Powszechnie dorośli nagradzają własną uwagą (gniewem) złe zachowania dziecka, a w większości ignorują zachowania dobre.

Metoda 2. Pochwała – wykorzystujmy mechanizm polegający na tym, że dziecko robi

wszystko, aby skupić na sobie uwagę innych (zwłaszcza rodziców i innych dorosłych). Oto zasada, która sprawdza się zawsze:

dobre zachowanie + wzmocnienie (nagroda) = jeszcze lepsze zachowanie dobre zachowanie + brak wzmocnienia = pogorszenie zachowania złe zachowanie + wzmocnienie (nagroda) = jeszcze gorsze zachowanie złe zachowanie+ brak wzmocnienia = poprawa zachowania Metoda 3. Izolowanie od wzmocnień pozytywnych – wykluczenie jest skuteczną karą.

Jej celem jest zmniejszenie częstotliwości niepożądanego zachowania poprzez ograniczenie możliwości uzyskania wzmocnień lub nagród. M. Herbert zaleca zdecydowanie się na jedną z dwóch niżej opisanych form: – wykluczenie z jakiegoś działania (np. wykluczenie z zabawy). W takim przypadku

dziecku wolno obserwować działanie, ale nie może w nim uczestniczyć. – izolację – dziecko siada na krześle w najodleglejszym kącie pokoju czy korytarza

(miejsce izolacji nie powinno być dla dziecka atrakcyjne, ani zatrważające). Wykluczenie może trwać od trzech do pięciu minut. Wykluczenie z działania i izolację

powinno stosować się częściej niż izolację w samotności (dziecko jest odsyłane na jakiś czas do innego pomieszczenia). Metodę tę należy równoważyć pozytywną wagą (zabawą, pochwałą, dodatkowym kontaktem).


Metoda 4. Koszt zachowania – koszt to kara za niewykonanie poleconego działania – może polegać na odebraniu dostępnych w danej chwili przywilejów, np.: dziecko nie może oglądać bajki.

Metoda 5. Modelowanie (uczenie się przez obserwację) – na szczególną uwagę dorosłych

zasługuje metoda modelowania, zwana także metodą przykładu. Warto dostrzec bezpośredni związek między własnym zachowaniem a zachowaniem

dzieci znajdujących się pod naszą opieką. Jako osoby ważne dla dzieci (znaczące) jesteśmy „modelami” wszelakich zachowań i sposobów reakcji w sytuacjach miłych i trudnych dla dzieci, a także w sytuacjach kontaktów z osobami starszymi.

Metoda 6. Naturalne konsekwencje – stwarzajmy warunki do tego, by dziecko odczuwało

konsekwencje własnych zachowań (bez naruszania granic bezpieczeństwa!). Jeśli nieostrożnie obchodzi się z kubkiem i wyleje zawartość, niech to wytrze

(w atmosferze zachęty do tej czynności i spokoju), to nauczy je ostrożności; jeśli będzie jadło na obrusie lub serwetce, wraz z upływem czasu będzie to czynić estetyczniej (bez kruszenia na stół, rozlewania) niż wtedy, gdy spożywa posiłki na laminowanym stole, łatwym do uprzątnięcia.

Właściwości rozwojowe dzieci we wczesnym wieku życia oraz metody wychowawcze, w tym behawioralne powinny mieć swoje stałe miejsce w procesie socjalizacji dziecka. Stosowane poprawnie zwiększają prawdopodobieństwo sukcesu wychowawczego rozumianego jako postępowanie wychowanka, już jako osoby dorosłej, zgodnie z systemem wartości, światopoglądem i stylem życia, jaki przekazano mu w trakcie wychowania rodzinnego i instytucjonalnego. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co oznacza słowo „zasada”? 2. Jakie zasady wychowania stosowane są w pracy z małym dzieckiem? 3. Co oznacza wyrażenie „metoda wychowania”? 4. Jakie metody wychowania proponuje K. Konarzewski? 5. Jakie metody zaliczysz do metod indywidualnych? 6. Jakie metody zaliczysz do metod grupowych? 7. Jak należy nagradzać dzieci? 8. Na czym polega karanie dzieci? 9. Na czym polega modelowanie zachowań dzieci? 10. W jaki sposób zlecamy dzieciom zadania do wykonania? 11. Które metody karania używane przez dorosłych uznawane są za bezskuteczne? 12. Jakie są skuteczne metody karania używane przez dorosłych? 13. Jakie czynniki w metodzie modelowania wzmacniają oddziaływania wychowawcze? 14. Które postępowania wychowawcze oparte na metodach behawioralnych są pomocne

w pozbywaniu się niepożądanych dziecięcych zachowań? 15. Na czym polega pozytywne wzmacnianie? 16. Na czym polega chwalenie? 17. Na czym polega izolowanie od wzmocnień pozytywnych? 18. Na czym polega ponoszenie kosztów zachowań? 19. Na czym polegają naturalne konsekwencje? 20. Na czym polega „sukces wychowawczy” w odniesieniu do osoby, która jest już dorosła?


4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaobserwuj zachowania dziecka i zaproponuj działania interwencyjne.


1) poprosić opiekunkę, aby dyskretnie wskazała dziecko, które jej zdaniem sprawia jej i innym dzieciom trudności swoim zachowaniem. To dziecko będzie obiektem Twojej obserwacji,

2) przygotować Kartę Obserwacji ABC wg poniższego wzoru:

Karta Obserwacji A B C [9, s. 68] Imię dziecka: Wiek dziecka: Imię i nazwisko opiekuna: Data obserwacji:

Dzień i

godzina

Wydarzenia poprzedzające: co się stało przed zaobserwowanym zachowaniem?

Zachowanie

Konsekwencje: jaki był rezultat zachowania? (1) Reakcja dorosłego (opiekuna) (zignorowanie go, spieranie się z dzieckiem, krzyk itp.) (2) Reakcja dziecka na wynik własnego zachowania

Opisz swoje uczucia (smutek, radość, zadowolenie, zdziwienie, zaskoczenie itp.)

3) wybrać dogodne dla prowadzenia obserwacji miejsce w sali. 4) zapamiętać, że zapisujesz zdarzenia w formie bezosobowej, bez przypuszczeń, co do

powodów reakcji dziecka i tylko to, co widzisz, np.: Karol zabrał zabawkę Joli. Ucieka z lalką pod okno. Kiedy Jola podbiega do niego chowa jedną rękę z zabawką za siebie, a drugą odpycha dziewczynkę od siebie,

5) zapisywać dobre i złe zachowania dziecka w czasie 1,5 godziny ze szczególnym uwzględnieniem sekwencji:

A – Co doprowadziło do napadu złości? B – Jakie to było zachowanie? C – Co się stało tuż po nim? 6) po zakończeniu obserwacji razem z opiekunem (nauczycielem) dziecka odpowiedzieć na

pytania: – Czy napady złości dziecka i ich liczba układa się w jakąś ogólniejsza

prawidłowość? (czy czynniki poprzedzające złość są podobne?) – Czy możemy stwierdzić, że napady złości zdarzają się częściej: a) w określonym czasie? b) w określonych miejscach? c) w obecności określonych osób? d) w określonych sytuacjach?

7) zastanowić się wspólnie z opiekunem (nauczycielem) dziecka:


– Czy nie sądzi on, że dziecko i on wpadli w pewnego rodzaju nawyk powtarzania poleceń i reakcji, niczym „zdarta płyta”?

– Czy można (bazując na notatkach) zauważyć powtarzające się konsekwencje konfrontacji z dzieckiem (ustępowanie)?

8) określić dokładnie cel działań interwencyjnych (np. Chcę, żeby mnie słuchało, kiedy kieruje pod jego adresem prośbę albo polecenie”). Pomoże Ci w tym książka: M. Herbert, Krnąbrne zachowanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, rozdział 4, s. 42 – 49.


– Karta Obserwacji ABC, – długopis, – książka M. Herberta: Krnąbrne zachowanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

Gdańsk 2005. Ćwiczenie 2

Zastosuj metodę nagradzania - zaprojektuj i wykonaj dowody uznania, aby uhonorować osiągnięcia dziecka [3, s. 127].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zaprojektować dyplomy, kartki – pochwałki, transparenty, dekorację sali wykorzystując

odpowiednie programy komputerowe oraz własną pomysłowość, 2) nie zapomnieć wręczyć dziecku dyplomu, kartki – pochwałki kiedy odniesie sukces lub

przy specjalnej okazji udekorować na jego cześć salę (powrót po długiej nieobecności, urodziny).


– graficzny program komputerowy: np. Painter, GIMP, Adobe Photoshop, Corel Photo Point,

– kartki papieru w formacie wybranym przez Ciebie, – mazaki, – kolorowy papier, – klej, nożyczki, – taśma samoprzylepna. Ćwiczenie 3

Zastosuj metodę perswazji wraz z zadaniową - wytłumacz dziecku efekty jego pozytywnych zachowań.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyrażać swoje uznanie zawsze wtedy, kiedy dziecko zrobi coś, co zasługuje na nagrodę, 2) wytłumaczyć dziecku pozytywne następstwa jego dobrych uczynków, które zauważysz

np. pomogło nakrywać do stołu – wyjaśnij mu, dlaczego doceniasz jego starania (nie musiałem tyle razy podchodzić do stolika z kubkami, bo ty mi je przyniosłeś. Dzięki temu nie zmęczyłem się tak bardzo przy nakrywaniu do stołu),

3) wzmocnić zachowanie nagrodą materialną kolorowa kartka, nalepka.


Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka w kształcie kwiatka, – kartka w kształcie misia, – kolorowa nalepka. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wytłumaczyć, co to znaczy słowo „zasada”? ¨ ¨ 2) wymienić zasady wychowania małego dziecka? ¨ ¨ 3) wytłumaczyć znaczenie słowa „metoda”? ¨ ¨ 4) wymienić metody wychowania ? ¨ ¨ 5) scharakteryzować metody wychowania? ¨ ¨ 6) wymienić indywidualne metody wychowania? ¨ ¨ 7) wymienić grupowe metody wychowania? ¨ ¨ 8) wymienić nieskuteczne rodzaje kar? ¨ ¨ 9) wymienić skuteczne rodzaje kar? ¨ ¨ 10) wytłumaczyć, na czym polega modelowanie zachowań dzieci? ¨ ¨ 11) wymienić metody behawioralne? ¨ ¨ 12) zastosować Kartę Obserwacji ABC i zaproponować w oparciu o nią

działania interwencyjne? ¨ ¨

13) zastosować metodę nagradzania w pracy z dziećmi? ¨ ¨ 14) zastosować metodę perswazji? ¨ ¨ 15) zastosować metodę perswazji w połączeniu z innymi metodami

wychowawczymi? ¨ ¨

16) zachować konsekwencję i zastosować metodę kosztu zachowań? ¨ ¨ 17) w razie konieczności zdecydować się na zastosowanie wykluczenia? ¨ ¨ 18) tworzyć bezpieczne dla dziecka sytuacje, w których ponosi ono

naturalne konsekwencje własnych zachowań? ¨ ¨

19) wytłumaczyć, w jaki sposób chwalimy dzieci? ¨ ¨ 20) zastosować więcej nagród niż kar? ¨ ¨


4.3. Oddziaływania wychowawcze w zakresie poszczególnych sfer rozwojowych

4.3.1. Materiał nauczania

„Argumentacja naukowa stwierdza ponad wszelką wątpliwość, że okres wczesnego dzieciństwa zasadniczo waży na tym, kim się dziecko stanie, jak przebiegać będzie jego dalsze życie. Oznacza to, że lata dorosłości, kształt społeczeństwa i system wartości uznanych przez nie zależą w znacznym stopniu od jakości wychowania najmłodszych dzieci. Nigdy już w wieku dojrzałym nie przeżywamy tak intensywnie i nie przyswajamy sobie tak szybko nowych doświadczeń, wiadomości i obrazów. Jest to, więc wielka szansa wychowania, a należy uświadomić ją sobie już w momencie, kiedy człowiek pojawia się na świecie i zaczyna życie” [13, s. 600].

Okres do 7 roku życia nazwany jest z racji pewnych charakterystycznych cech dzieci wiekiem: naśladownictwa, zabawy, fantazjowania i wiekiem pytań. Takie czynniki, jak: zadatki wrodzone, aktywność własna jednostki, środowisko i działalność wychowawcza pomagają gromadzić doświadczenia i wpływają na rozwój.

Rozwój to proces, w trakcie którego dziecko wzrasta fizycznie – rośnie, przybiera na wadze, opanowuje i doskonali umiejętność chodzenia, chwytania, patrzenia, słuchania oraz dojrzewa psychicznie – przyswaja wiadomości o sobie, o swoim najbliższym otoczeniu, następnie o świecie, nabywa umiejętności zdobywania wiedzy, korzystania z niej, rozwiązywania problemów – kształtuje swój światopogląd.

Rozwój człowieka składa się z wielu sfer. Ma charakter wieloprofilowy. To wszystko, co się na niego składa jest ze sobą ściśle powiązane, to znaczy, że jedna część wpływa znacząca na drugą i odwrotnie. Oddziałując wychowawczo na rozwój dziecka musimy mieć na uwadze jego: 1. rozwój fizyczny i motoryczny (duża i mała motoryka): zwracamy uwagę na kontrolę

napięcia mięśniowego, które ma wpływ na umiejętność trzymywania odpowiedniej pozycji, przemieszczania się (pełzanie – siadanie – czworakowanie – wstawanie, chodzenie itd.), chwytania, itp., rozwój zmysłowy, czyli zdolność widzenia, słyszenia, czucia, smaku, węchu,

2. rozwój intelektualny: umiejętność korzystania ze zmysłów, spostrzeganie otoczenia, przyswajanie wiedzy o nim oraz zdolność interpretowania, oceniania wydarzeń i zjawisk w których człowiek uczestniczy,

3. rozwój emocjonalny i zachowania: zdolność wyrażania radości, zadowolenia, smutku, żalu, złości odpowiednio do sytuacji, to umiejętność panowania nad emocjami, to także nasza aktywność – duża mobilizacja w działaniu (szybko, dynamicznie, „wszędzie nas pełno” i spokój, spowolnienie, bierność),

4. rozwój komunikacji: rozumienie i nadawanie (mówienie), przy czym rozumienie rozwija się szybciej niż zdolność wypowiadania się.

5. rozwój społeczny: nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów, to także samoobsługa i praca na rzecz innych, to również zainteresowania i rozwój predyspozycji, które umożliwią osiągnąć dorosłość, a w niej niezależność od najbliższych.

Osiągnięcia rozwojowe, to etapy w poszczególnych sferach, jakie zdobywa organizm

w trakcie całego życie. To małe kroki w osiąganiu dojrzałości. W rozwoju są okresy ogromnego dynamizmu tak zwane „złote okresy”, jak i okresy zastoju lub nawet rzekomej regresji. Przykładem może być dziecko, które zaczyna chodzić, które jest zaaferowane przemieszczaniem się, samą w sobie aktywnością ruchową, zaś w jego rozwoju następuje


tymczasem spowolnienie rozwoju mowy. Tak się dzieje w przypadku dzieci sprawnych, jak i również z niepełnosprawnością.

Istotnym wydaje się uchwycenie odpowiedniego momentu w rozwoju dziecka, w celu kształtowania w nim pewnych pożądanych umiejętności i zachowań. Uczenie i wychowanie w takim okresie przynosi korzystne efekty.

Nauki i stymulacji danej czynności nie należy rozpoczynać zbyt wcześnie. Przedwczesne uczenie się i ćwiczenie na ogół powoduje więcej szkody niż pożytku, gdyż trafia na niedojrzały jeszcze organizm oraz na brak zainteresowania daną czynnością wskutek niedostatku uprzedniego doświadczenia.

Natomiast zbyt późne rozpoczęcie ćwiczenia określonych umiejętności i zachowań w stosunku do możliwości rozwojowych dziecka może utrwalić infantylne nawyki, które dziecko niechętnie przełamuje na korzyść nowych form zachowania. To może spowodować wiele zakłóceń w prawidłowym rozwoju dziecka.

Dzięki oddziaływaniom wychowawczym w dzieciństwie dzieci mogą wiele zyskać/ stracić rozwojowo. Rozpatrzmy następujące sytuacje:

A) Naśladownictwo a moralne efekty wrażeń z dzieciństwa, naśladowanie wszystkiego,

co dzieje się wokół nich. W przypadku okresu wczesnego dzieciństwa słowa (nakazy, napomnienia, wyjaśnienia

i inne przekazy do intelektu dziecka) odgrywają nikłą rolę lub są bez znaczenia wobec świata otaczających przedmiotów oraz rzeczywistych zachowań i czynów ludzi. Najistotniejsze jest to, że przez sam intelekt dziecko nie jest w stanie pojąć, co dobre, a co złe. Ogromne znaczenie ma wpływ środowiska (rodziców, osób wychowujących, język gestów, który dzieci odczytują). Dzieci naśladując dorosłych imitują ich gesty, mimikę, reakcje. Początkowo odbywa się to nieświadomie, następnie poprzez bardziej świadome działania – w zabawie tzw. tematycznej. Potrzeba naśladowania jest zakorzeniona niezwykle głęboko. Zaburzenie jej przez ignorancję dorosłego może mieć groźne konsekwencje dla późniejszego rozwoju dziecka. Dzięki naśladownictwu: następuje identyfikacja z płcią, opanowywane są role społeczne, wbudowywane są szczegółowe skrypty zachowań, jak np.: zachować się przy posiłku, w teatrze, przy pożegnaniu itp. Zaburzenia powstają często dlatego, że dzieci naśladują zły przykład osób dla nich znaczących. Aroganccy wychowawcy (rodzice) wychowują aroganckie dzieci [2, s. 27].

Nawet jeśli wiemy o fundamentalnym znaczeniu naśladowania w rozwoju małego dziecka, to w praktyce często brakuje nam odwagi, by na tej zasadzie oprzeć wychowanie. Zamiast tego próbujemy ingerować w rozwój dziecka za pomocą zupełnie innych metod i sposobów. B) Niepotrzebne ingerencje

Wiele przyjemnych rzeczy i zabaw, którymi chcemy zająć dziecko, zmierza świadomie lub nieświadomie do wywarcia określonego wpływu, ukierunkowania procesu uczenia się malucha. Nasze wyciągnięte ręce mogą stać się dla niego pomocą w nauce chodzenia i stawania. Gdy tak się dzieje zanim jego kościec i mięśnie dorosną do takich wysiłków, to następstwem mogą być uszkodzenia kości czy mięśni.

Można też zaobserwować, że ludzie kupują dziecku ich zdaniem odpowiednie książki i zabawki, aby dziecko nauczyło się w jak najszybszym czasie wielu pojęć w jak najkrótszym czasie. Ci sami dorośli jednocześnie w innej chwili chcą gaworzyć z dzieckiem w jego dziecinnej mowie. To jednak spowalnia rozwój dziecka. Słysząc infantylny szczebiot, dzieci nie są zadowolone. Chcą one kierować się w rozwoju wzorcami prawdziwej mowy. „Pewna, mająca jak najlepsze zamiary ciocia w zabawie z trzyletnim dzieckiem kilkakrotnie użyła dla określenia psa wyrażenia „hau – hau”. Po długim, ponurym milczeniu chłopczyk stwierdził


sucho: „To przecież nazywa się pies”. Ze względu na „naśladownictwo” dorosłemu nie wolno gaworzyć [2, s. 36].

Zakazy - czy można ich uniknąć? Istnieje wiele powodów, z racji których bezmyślnie ingeruje się w rozwój małego dziecka. Np.: w otoczeniu jest wiele przedmiotów łatwych do zniszczenia lub niebezpiecznych. Aktywność poznawcza dzieci powoduje, że chcą dotykać i takich przedmiotów. Wiadomo, że ciągłe zakazy typu „nie rusz”, „nie wolno” doprowadza do przytłumienia inicjatywy dziecka a w skrajnych przypadkach do sparaliżowania ciekawości poznawczej na całe życie.

Jak sobie poradzić? – Poprzez przewidywanie i zapobieganie (gniazdka elektryczne zabezpieczyć specjalnymi nakładkami, pochować szkło z półek, do których dosięga dziecko), ale tyle niebezpieczeństw czyha dookoła, że nie da się wszystkich wyeliminować. Tu przychodzi w sukurs naśladowanie i zabawy prewencyjne.

Oto przykład: na kilka tygodni przed rozpaleniem pieca dorosły zbliżał rękę do pieca, cofał ją gwałtownie z oznakami przestrachu, nie dotknąwszy pieca. Ojej! Jakie to gorące. Dziecko za każdym razem naśladowało go. Stało się to nawykiem. Takie zabawy można wymyślać, ale czy mamy dostatecznie dużo czasu? Kluczem wydaje się umiejętność organizowania środowiska i przeciwdziałanie. Obserwowane u dziecka braki w dziedzinie nawyków ruchowych są więc przejawem niewłaściwej pracy dorosłego z dzieckiem. Poprzez trening następuje doskonalenie sposobu działania i zautomatyzowanie czynności. Wykonywane automatycznie czynności nie angażują procesów poznawczych, a jednocześnie zapewniają realizację określonych działań [2, s. 36]. C) Ludzka miłość jako wytwór uczuciowych więzi wewnątrzrodzinnych właściwych

człowiekowi. Dziecko może się prawidłowo rozwijać tylko w środowisku ludzi. Od pierwszych chwil

swojego życia nawiązuje różnorodne kontakty, początkowo z inicjatywy osób starszych, ale już w drugim półroczu życia pojawiają się pierwsze oznaki jego własnej aktywności. Wszystkie procesy psychiczne zdaniem L. S. Wygotskiego mają najpierw charakter społeczny, a następnie stają się indywidualnymi procesami jednostki. W kontakcie z ludźmi człowiek uczy się spostrzegać, rozwiązywać problemy, mówić.

Jednym z pionierów psychiatrii dziecięcej był J. Bowlby. „Na zlecenie światowej Organizacji Zdrowia badał on relacje między warunkami życiowymi dziecka z jego rozwojem psychicznym. Stwierdził, że „najczęściej przyczyn zaniedbania rozwoju psychicznego dziecka nie należy się doszukiwać, jak dotychczas sądzono, w złych warunkach materialnych i mieszkaniowych rodziny, pracy zawodowej matki czy innych podobnych czynnikach zewnętrznych, lecz w określonej postawie wewnętrznej rodziców” [2, s. 28]. Dziś każdy nauczyciel wie, iż zaniedbania rozwoju psychicznego dziecka występują często właśnie w rodzinach dobrze usytuowanych.

Rezultaty badań psychiatrycznych potwierdzają znaczenie matki dla dalszego życia jednostki (przy czym osoba opiekująca się stale dzieckiem nie musi być matką biologiczną). Przy braku takiej osoby (ciągle ktoś inny, nieznany opiekuje się dzieckiem; rodzice patologiczni, chłód uczuciowy) pojawiają się stany chorobowe wynikające z braku więzi uczuciowej i przywiązania (choroba sieroca, chorobliwe stany wynikłe z braku przywiązania i więzi uczuciowej).

Zdaniem S. Fraiberg [2] właściwości psychiczne nazywane przez nas ludzkimi, nie są częścią danego dziecku „wyekwipowania”. Nie są one instynktowne, nie nabywa się ich po prostu w trakcie dojrzewania. Człowiek wiele zawdzięcza „ludzkiej miłości” rozumianej jako wytwór więzi uczuciowych, wewnątrz rodzinnych, właściwych człowiekowi: a) Mowa nie jest jedynie produktem funkcjonowania mózgu i organów mowy, ale

umiejętność jej stosowania jest nabywana przez kontakt emocjonalny.


b) Świadomość człowieka, spostrzeganie samego siebie jako indywidualności, pojęcie „JA”, autonomiczna tożsamość powstają w uczuciowym kontakcie dzieci i rodziców. W procesie budowania własnego „JA” znaczenie ma oprócz aktywności własnej jednostki, jego kontakt z rówieśnikami, porównywanie się z innymi, opinie dorosłych o dziecku. Zadanie dorosłego polega na organizowaniu sytuacji, w których dziecko może poznać swoje możliwości i umiejętności; dawanie okazji do kontaktów z rówieśnikami; możliwość wyrażania własnych opinii dotyczących umiejętności, sprawności, wiedzy czy wyglądu dziecka. Opinie - zachęty w formie: „możesz spróbować jeszcze raz”, będą stymulować działanie dziecka; opinie typu: „zrobiłeś to źle” mogą sprzyjać stagnacji lub nawet wystąpieniu regresu w rozwoju.

c) Opanowanie pierwotnych instynktów, poskramianie popędów i ujmowania ich w ryzy, a nawet działania wbrew nim w przypadku konfliktu z wyższymi celami i ideami – to wszystko nie jest człowiekowi dane, trzeba się tego dopiero nauczyć. Tylko atmosfera miłości, otaczająca dziecko w pierwszych latach życia umożliwi to.

d) Sumienie, najwyższe osiągnięcie rozwoju kulturowego ludzkości (w sensie postępu świadomości) nie stanowi „danego” wyposażenia człowieka, lecz jest wytworem rodzicielskiej miłości i wychowania.

e) Inicjatywa – w wieku przedszkolnym (od 3 roku życia) powinna u dzieci rozwinąć się inicjatywa – poczucie, że ma ono pomysły, które mogą być akceptowane i podejmowane przez innych, także przez dorosłych – by w kolejnym okresie, szkolnym, rozwinęła się w przedsiębiorczość, a więc w podejmowanie zadań i poczucie odpowiedzialności za ich wykonanie.

D) Fantazjowanie ( rozwój wyobraźni)

W okresie przedszkolnym obserwujemy intensywny rozwój wyobraźni. Dziecko nie tylko naśladuje, odtwarza wcześniej zaobserwowane czynności i sytuacje, ale tworzy nowe, wymyślone przez siebie. Fantazjowanie, to jedna z najważniejszych zdolności wewnętrznych człowieka dorosłego. Opracowano wiele testów na potrzeby firm, bo potrzebny jest pracownik z fantazją. Bez fantazjowania człowiek nigdy nie jest wolny.

Twórcza fantazja pozwala spojrzeć na to, co dopiero ma się stać (przyszłość). Dzięki niej dostosowujemy się do istniejącej rzeczywistości, ale i zarazem czynimy plany, aby ją zmienić. Podstawy jej budowania sięgają wczesnego dzieciństwa. Najczęściej posiadają ją dzieci i artyści. Oto przykładowe działania, aby w dalszych latach życia nie zniszczyć tej umiejętności: a) rysowanie – nie wolno uczyć rysowania stereotypowych ludzi, zwierząt, domków..., b) śpiewanie – zachęcanie do śpiewania własnych melodii i np. akompaniament dorosłego, c) taniec, d) czytanie i układnie wierszy, baśni, d) zabawy, e) opowiadania twórcze.

Zabija fantazjowanie m.in.: a) zbyt wiele przedmiotów w otoczeniu, b) zbyt duża dawka telewizji, c) brak możliwości uczestniczenia w twórczych działaniach plastycznych, muzycznych czy słownych, d) podawanie przez dorosłych „gotowych” wzorów rozwiązań, e) brak możliwości rozwiązywania problemów tzw. otwartych, o wielu możliwych rozwiązaniach.

E) Pytania

Z fantazjowaniem ściśle łączy się ciekawość poznawcza i dziecięce pytania. Jednym z najważniejszych warunków twórczej aktywności jest ciekawość poznawcza. Zdaniem psychologów, na podstawie tego, jak bardzo ciekawe świata są nasze dzieci, możemy przewidzieć, czy będą uzdolnione intelektualnie w wieku dojrzałym [11, s. 36]. Brak wiedzy na temat przejawów ciekawości poznawczej i praktycznego jej stymulowania może


przyczyniać się do niszczenia lub hamowania przez nauczycieli i rodziców przejawów twórczości u naszych dzieci (w dorosłym życiu, jako przełożeni, u podwładnych).

Rozwój fizyczny, stawianie pytań, eksplorowanie otoczenia uzależnione jest od spełnienia kilku podstawowych warunków. Warunki wewnętrzne zależą od samego dziecka (jego naturalnej potrzeby aktywności, motywacji, potrzeby odczuwania pozytywnych uczuć itp.).

Zdecydowana większość czynników stymulujących rozwój leży po stronie środowiska, w tym rodziców i nauczycieli (zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych, zagwarantowanie poczucia bezpieczeństwa, dobra znajomość wychowanków, oddanie dzieciom inicjatywy w tworzeniu, zapewnienie dzieciom warunków materialnych, zdrowotnych, społecznych, zapewnienie wystarczającej ilości czasu, organizowanie inspirujących ciekawość dziecka kącików zainteresowań, umiejętne, aktywne słuchanie i rozumienie dziecka).

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak rozumiane jest słowo „rozwój”? 2. O jakich sferach rozwoju należy pamiętać pracując z dzieckiem? 3. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju fizycznego i motorycznego? 4. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju intelektualnego? 5. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju emocjonalnego? 6. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju umiejętności komunikacji? 7. Jakie umiejętności wchodzą w skład sfery rozwoju społecznego? 8. Dlaczego ważną sprawą jest uchwycenie odpowiedniego momentu w rozwoju dziecka

w celu kształtowania w nim pewnych pożądanych umiejętności i zachowań? 9. Czym grozi przedwczesne uczenie się i ćwiczenie przez dziecko danej czynności? 10. Czym grozi zbyt późne uczenie się i ćwiczenie przez dziecko danej czynności? 11. Jakie znasz przykłady niepotrzebnych ingerencji dorosłych w rozwój dziecka? 12. W jaki sposób ludzka miłość wpływa na rozwój dziecka w różnych sferach jego rozwoju? 13. Co dzieci, a później dorośli zawdzięczają posiadaniu fantazji? 14. Co można zrobić, aby w dalszych latach życia nie zniszczyć fantazji? 15. Czego unikać, aby nie doprowadzić do zniszczenia fantazji? 16. Jak pytania otwarte wpływają na rozwój ciekawości poznawczej dziecka? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Stwórz warunki do realizacji zadania rozwojowego - uczenie się kontroli nad własnym ciałem.


1) sięgnąć do literatury, której treść pomoże ci w zorganizowaniu otoczenia stymulującego rozwój dziecka,

2) przeanalizować problematykę przyuczania dzieci do korzystania z nocnika lub toalety, a w tym sposoby motywowania pozytywnego dziecka, aby skojarzyć wizytę w toalecie z czymś przyjemnym,

3) przygotować niezbędne do tego celu pomoce, 4) opracować listę czynności, które pozwolą Ci zrealizować ćwiczenie, 5) skonsultować swój plan działania z opiekunem.


Wyposażenie stanowiska pracy: – książka S. Ellison, S. Ferdinand: 365 dni z kochanym maleństwem. Zabawa

i poznawanie świata z dziećmi od noworodka do dwulatka. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2002,

– czasopisma dotyczące opieki i wychowania małego dziecka (Mama i Ja, Twoje Dziecko), – pomoce do motywowania pozytywnego dziecka (papierowe kwiatki, kolorowy papier). Ćwiczenie 2

Opracuj i przeprowadź cykl działań (grupa 6 – 8 osobowa) oddziałujących na różnorodne sfery rozwoju dziecka. Tam, gdzie jest to potrzebne dobierz pomoce i zabawki, odpowiednie do działań i wieku dzieci.


1) przeczytać książki, których treść pomoże ci w doborze działań z dziećmi (zob. listę w wyposażeniu stanowiska pracy),

2) notować pomysły, które uznasz za odpowiednie, 3) pamiętać o wieku dzieci z którymi będziesz pracować oraz o sferach, których dotyczy

wybrane działanie, 4) pamiętać, że jedno działanie może stymulować kilka sfer! 5) sporządzić listę działań wg poniższego wzoru:

6) zamieścić w uwagach organizacyjnych informacje o potrzebnych zabawkach,

rekwizytach, muzyce itp. To jest miejsce, w którym zapisujesz także jak poradzisz sobie, np.: z zachęceniem do uczestnictwa (jak skierujesz uwagę dzieci na Twoją propozycję?), ze zrobieniem koła przez dzieci, rozłożeniem i zebraniem potrzebnych do działań pomocy czy zabawek, z uruchomieniem magnetofonu.

7) przeanalizować swoje propozycje wg następujących wytycznych: – Czy są one dobrane odpowiednio do wieku dzieci? – Czy zachowałaś proporcje w stymulowaniu każdej ze sfer rozwoju dziecka? – Czy uwzględniłaś wszystkie przewidywalne sprawy organizacyjne?

8) skonsultować powstałą listę ze swoim nauczycielem i opiekunem dzieci, 9) przeprowadzić swój projekt po zaakceptowaniu go przez nich, 10) „odczytywać” w trakcie wykonywania ćwiczenia 2 informacje zwrotne, jakie przesyłają

Ci dzieci (czy są zainteresowane, zmęczone, senne) i od nich uzależniać przystąpienie do wykonania działania, kolejność proponowanych dzieciom działań, czas trwania oraz moment jego zakończenia.


– rekomendowane książki: 1. S. Ellison, S. Ferdinandi: 365 dni z kochanym maleństwem. Zabawa i poznawanie świata

z dziećmi od noworodka do dwulatka. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2002 2. K. Rojkowska: Naucz małe dziecko myśleć i czuć. Wydawnictwo „Ravi”, Łódź 2003

Sfera(y), na którą(e) oddziałujesz Nazwa działania

Opis działania

Uwagi organizacyjne

1 2 3


3. P. Schiller.: Mądre dziecko. Libra, Poznań, 2005 4. J. Silberg: Zabawy umysłowe dla niemowląt. Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2004 5. A. Erkert: Zabawy rozwijające zmysły. Jedność, Kielce 2002 6. A. Erkert: Dzieci potrzebują ciszy. Zabawy relaksacyjne na wiosnę, lato, jesień i zimę.

Jedność, Kielce 1999 7. M. Jąder: Krok... w kierunku kreatywności. Impuls, Kraków 2005 8. H. Baum: Małe dzieci - duże uczucia. Jedność, Kielce 2002 9. M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnyska: Metoda Weroniki Sherborne w terapii

i wspomaganiu rozwoju dziecka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 2005

– zabawki, – pomoce do zabaw, – kredki, – kartki, – nagrania z muzyką, – magnetofon lub odtwarzacz CD. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wytłumaczyć znaczenie pojęcia „rozwój”? ¨ ¨ 2) wymienić sfery rozwoju, o których należy pamiętać pracując

wychowawczo z dzieckiem? ¨ ¨

3) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju fizycznego i motorycznego? ¨ ¨

4) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju intelektualnego ? ¨ ¨

5) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju emocjonalnego? ¨ ¨

6) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju umiejętności komunikacji? ¨ ¨

7) wymienić umiejętności wchodzące w skład sfery rozwoju społecznego? ¨ ¨

8) wytłumaczyć, dlaczego ważną sprawą jest uchwycenie odpowiedniego momentu w rozwoju dziecka w celu kształtowania w nim pewnych pożądanych umiejętności i zachowań?

¨ ¨

9) wymienić to, czego należy unikać aby nie niszczyć fantazji dziecka? ¨ ¨ 10) stworzyć warunki do realizacji zadań rozwojowych? ¨ ¨ 11) opracować na piśmie cykl działań oddziałujących na różnorodne sfery

rozwoju dziecka? ¨ ¨

12) przeprowadzić cykl działań (w grupie 6 – 8 osobowej) oddziałujących na różnorodne sfery rozwoju dziecka? ¨ ¨

13) dobrać sprzęt, zabawki i pomoce do zabaw? ¨ ¨ 14) uwzględnić w planach działań wszystkie przewidywalne sprawy

organizacyjne? ¨ ¨

15) wykorzystać czynności dnia codziennego do wspomagania rozwoju dziecka? ¨ ¨

16) zapewnić dziecku bezpieczeństwo podczas realizacji zajęć? ¨ ¨


4.4. Charakterystyka aktywności zabawowej małego dziecka 4.4.1. Materiał nauczania

W stymulowaniu rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka podstawową formą pracy jest zabawa. „Jako ważna forma działalności rozwijającego się człowieka podlega zasadzie ciągłego ruchu i ciągłych zmian. Na ogół każda odmiana zabawy naprawdę wtedy zajmuje bawiących się, gdy wymaga od nich doskonalenia możliwości rozwojowych, gdy nie wystarczają jej wciąż te same osiągnięcia, gdy stwarza ciągle nowe trudności i podniety do ich pokonywania” [22, s. 220].

Zmiany w dziecku, jakie dokonują się dzięki zabawie i w zabawie w dużym stopniu zależą od różnorodnych zjawisk środowiska społecznego – wychowania oraz mimowolnych oddziaływań środowiska (status ekonomiczny, społeczny i wpływy kulturowe). Wewnętrzne przeobrażenia jednostki oraz wpływy i oddziaływania środowiska wywołują w postępowaniu dziecka skłonność do zmieniania własnych sposobów bawienia się. Objawia się to w poświęcaniu coraz większej ilości czasu na dany rodzaj zabawy, na wprowadzaniu nowych rekwizytów, na zwiększaniu się liczby osób biorących udział we wspólnej zabawie, na wzrastaniu stopnia trudności (a więc i wymagań stawianych uczestnikom zabawy), porzucaniu jednych odmian zabawy i przechodzenia do innych. Ogólna linia przeobrażania się polega na przechodzeniu od form prostych do bardziej złożonych.

Analiza zabaw wskazuje na ich dużą rolę we wszechstronnym rozwoju dziecka. Będą one oddziaływać na nie wówczas, gdy opiekunka po pierwsze uświadomi sobie wartości poznawcze, społeczno – moralne, estetyczne i zdrowotne każdego rodzaju zabawy, a po drugie uwzględni i wykorzysta w swojej pracy wszystkie ich rodzaje. Ponadto powinna stać się dorosłym oddziałującym pozytywnie na zabawę.

Obserwacje zabaw dziecka umożliwiają wyodrębnienie różnych ich rodzajów, w zależności od występujących w nich cech charakterystycznych. Najczęściej powtarzające się w literaturze poświęconej zabawom rodzaje to: – zabawy manipulacyjne, – zabawy konstrukcyjne, – zabawy tematyczne, – zabawy dydaktyczne, – zabawy ruchowe.

Zabawy manipulacyjne pojawiają się najwcześniej. Polegają na manipulowaniu przedmiotami w różny sposób. Dzieci, aby poznać przedmiot stosują szeroką gamę manipulacji. Oglądają go, liżą, przekładają z ręki do ręki, rzucają, wkładają i wyjmują, zbierają i rozrzucają, turlają, dopasowują jeden do drugiego, potrząsają itp. Już 4 – 5 miesięczne dziecko, kiedy w zasięgu jego pola widzenia i działania znajdzie się przedmiot, chwyta go rączkami i „bada” jego własności: ciężar, kształt, barwę, trwałość, chropowatość, temperaturę. Organizując zabawy manipulacyjne należy stosować następujące zasady postępowania: – Udostępnienie dzieciom bogatego materiału w postaci gotowych zabawek czy

przedmiotów, które będzie „badało”. Muszą one nadawać się do manipulacji i być na tyle duże, aby dziecko ich nie połknęło.

– Przy stwierdzeniu trudności „nie do pokonania” przez dziecko, pomaganie w odkrywaniu, np.: poprzez przesuniecie dłoni dziecka po przedmiocie, nazywające jego cechy.


– Roztoczenie przez opiekuna w czasie zabawy manipulacyjnej szczególnej ochrony nad zabawą indywidualną, bycie obserwatorem podczas jej trwania z jednoczesnym nazywaniem czynności i materiałów. Powinna to być zachęta do poznawania a nie wykonywanie za nie czynności.

Przykłady zabaw znajdziesz w książce: R. Seitz.: Chcę tego dotknąć! Zabawy rozwijające zmysł dotyku. Jedność, Kielce 2002.

Zabawy konstrukcyjne są naturalnym następstwem zabaw manipulacyjnych. Istotą takich zabaw jest tworzenie „dzieła” z dowolnego materiału. Z manipulacji, która jest tylko kształtowaniem funkcji, dziecko przechodzi w fazę tworzenia przedmiotów (np. buduje dom, wieżę). Około drugiego roku życia dziecko zaczyna spostrzegać własny wytwór i ten moment można nazwać narodzinami zabawy konstrukcyjnej. W trzecim roku życia wszystkie dzieci odkrywają stworzone przez siebie „dzieła”. Czynności manipulacyjne nie znikają jednak z działalności dziecka. Nadal towarzyszą zabawom konstrukcyjnym dzieci młodszych, które często nie doprowadzają do końca swoich wytworów, a ich projekty ulegają zmianom w trakcie trwania realizacji konstrukcji. Istnieją najróżnorodniejsze rodzaje zabaw konstrukcyjnych [5, s. 18 – 19]: – budownictwo z klocków różnego typu, wielkości i kształtów, – konstruowanie z zestawów elementów przystosowanych do łączenia, – budownictwo z piasku i śniegu, – tworzenie i konstruowanie z różnorodnych przedmiotów i zabawek do zabaw

tematycznych, – budowanie na wolnym powietrzu z większych elementów, jak deseczki, patyki, paliki,

daszki. Organizując zabawy konstrukcyjne należy stosować następującą zasadę postępowania:

– Zainteresowanie się tym, co dzieci robią, i udzielanie im pomocy bez narzucania własnego sposobu wykonania. A szczegółowiej:

a) W zabawach małych dzieci opiekun powinien być bardzo aktywny. W trakcie jej trwania ma okazywać pomoc w dostępie do i w wybraniu materiału konstrukcyjnego, stawiać pytania dotyczące celu (co będziesz budować?) i planu budowy (co ci będzie potrzebne najpierw?), czasami włączać się do działań dziecka dodając jakiś element, niekiedy podsuwać pomysł.

b) Opiekun powinien demonstrować poważny stosunek do wytworów dzieci. Ponieważ dzieci młodsze mają tendencję do burzenia wytworów własnych i cudzych, poprzez okazywanie szacunku wdraża dzieci do szacunku dla prac własnych i innych dzieci. Jest to konieczne działanie i pomoc dzieciom w osiągnięciu tego wyższego stopnia rozwoju zabaw konstrukcyjnych. Zabawy tematyczne nazywane bywają także fikcyjnymi, zabawami w role,

inscenizowanymi, udawanymi, naśladowczymi. Każe z przytoczonych określeń oddaje w pewnym stopniu jej cechy charakterystyczne. Dziecko podczas jej trwania naśladuje czynności i odtwarza sytuacje zaobserwowane w swoim otoczeniu. W czasie tych zabaw podejmuje jakąś rolę, kogoś odgrywa. Jednocześnie w swoisty dla siebie sposób modyfikuje działania i zachowania osoby będącej pierwowzorem. Złożoność i bogactwo treściowe uzależnione jest od doświadczeń dziecka, a więc od jego wieku. U dzieci młodszych często temat ogranicza się do jednego elementu, np. „karmi dziecko”, „gotuje obiad”, czyli manipuluje garnuszkami, talerzami, łyżką. U dzieci starszych zabawa rozwija się w ciąg czynności. Ważnym składnikiem zabawy tematycznej są wypowiedzi dzieci. Występują one zarówno w zabawie indywidualnej (dziecko bawi się samo) jak i w zabawach grupowych. Zdarza się, że dziecko podejmuje dialog, „grając” dwie role równocześnie.

Istotną rzeczą w zabawach tematycznych jest to, że dziecko naśladuje wszystko, co dzieje się w jego środowisku nie dokonując oceny tego, co odtwarza (co jest dobre a co złe). Treść


zabaw tematycznych bywa „niewłaściwa”, gdyż zależy w dużej mierze od zaobserwowanych przez dziecko sytuacji (np. bicie psa kijem, picie alkoholu na przyjęciu imieninowym). W obrębie zabawy tematycznej można odnaleźć elementy zabaw konstrukcyjnych, ruchowych i dydaktycznych.

Zabawa dydaktyczna rzadko pojawiają się u dzieci w sposób samorzutny. Najczęściej są specjalną formą organizowania działalności dziecięcej przez dorosłego. Mogą być stosowane w pracy indywidualnej, w pracy z zespołem i z całą grupą dzieci. Im młodsze dziecko – tym potrzebuje więcej pracy indywidualnej. W trakcie trwania zabawy dydaktycznej najbardziej czynny jest umysł dziecka stąd nazywane bywają zabawami nauczającymi. Wprowadza się je w drugiej połowie trzeciego roku życia [23, s. 114]. Są to najczęściej proste układanki, loteryjki, klasyfikacje przedmiotów. Ogólnie przyjęty dobór zabaw [1, s. 3] dydaktycznych opiera się na dwóch kryteriach: 1. materiał, który stosujemy w zabawach i grach dydaktycznych:

− zabawy z pomocami gotowymi, − zabawy typu „czarodziejski worek”, „zgadnij, czego brak na stole”, w których

stosujemy drobne przedmioty codziennego użytku, − produkowane układanki, łamigłówki, zagadki obrazkowe, gry stolikowe, − zabawy słowne, jak zagadki, niedokończone rymy i inne.

2. cel występujący w zabawie: − określanie cech przedmiotów i ich położenia, − utrwalanie pojęć matematycznych, − utrwalanie wiadomości o otoczeniu społecznym i przyrodniczym, − ćwiczenie poprawności wymowy. Organizując zabawy dydaktyczne dorosłego obowiązują następujące zasady

[5, s. 46 - 47]: – Zasada systematyczności – stawia wymóg stałego uwzględniania zabaw dydaktycznych

w pracy wychowawczej (treść zabaw może się wiązać ze zrealizowaną tematyką) oraz uporządkowania materiału rzeczowego, który jest treścią zabawy (należy uwzględniać stopniowanie trudności).

– Zasada znajomości przez dzieci materiału dydaktycznego będącego przedmiotem zabawy – wskazuje na konieczność zapewnienia warunków do opanowania przez dzieci pewnego zakresu wiedzy przed przystąpieniem do zabawy np. wybrać spośród wielu rzeczy narzędzia potrzebne do pracy w ogrodzie może tylko to dziecko, które ma wiadomości z tego zakresu.

– Zasada utrudniania zadań – stawia wymóg wprowadzania do zabawy pewnych utrudnień, które spowodują zwiększenie zainteresowania dzieci. Można to robić poprzez np. zwiększane liczby przedmiotów, spośród których dziecko ma wybrać te odpowiednie lub dobierania przedmiotów coraz bardziej złożonych.

– Zasada atrakcyjności przypomina, że powinna mieć obok elementów nauczania cechy przyjemnej zabawy, w której występuje radość i oczekiwanie. Atrakcyjność osiągamy dzięki użyciu interesujących dla dzieci pomocy raz stosowanie krótkiej, zrozumiałej, a jednocześnie nieco tajemniczej aury. Obok wyuczonych zabaw i gier dydaktycznych dzieci spontanicznie podejmują pewne

czynności, które mają charakter zabawy dydaktycznej. W tych czynnościach same ustalają sobie regułę zabawy, np. omijanie co drugiej płyty chodnikowej, chodzenie po krawężniku, rzucanie patyka, kamyka do wyznaczonego celu.

Zabawy ruchowe rozpoczynają się wtedy, gdy dziecko opanowało poruszanie się w takim stopniu, że swobodnie może nie tylko chodzić, ale także biegać, podskakiwać, popychać wózeczek [23, s. 31]. Początkowo mają one charakter ćwiczenia prostych ruchów: wchodzenie i schodzenie ze schodów, przekraczanie przeszkody, a później przeskakiwanie


niskiej przeszkody, rzucanie piłką przed siebie i gonienie jej itp. W trzecim roku życia wszystkie te osiągnięcia zostają wykorzystane w prostych grach ruchowych.

Organizując zabawy i gry ruchowe mamy do wyboru następujące ich rodzaje: − Zabawy ze śpiewem – korzystnie wpływają na umuzykalnienie, poczucie rytmu

i koordynacji ruchowej, kształtują estetykę ruchu, piękna i harmonii, doskonale wpływają na kształtowanie prawidłowej postawy, sprzyjają dobremu nastrojowi.

− Zabawy orientacyjno – porządkowe – pozwalają na naukę i ćwiczenie umiejętności skupienia uwagi, dają możliwość opanowywania przez dzieci określonych znaków i sygnałów pomocnych, np.: w szybkim i skrótowym porozumiewaniu się opiekuna z grupą, sprzyjają kształtowaniu szybkiej i celowej reakcji na postawione zadanie, niekiedy wprowadzają w niesfornej grupie niekontrolowane przez nich zachowanie ładu i porządku.

− Zabawy na czworakach – stosowane są głównie w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, mają niewątpliwie znaczenie w ogólnym usprawnianiu młodego organizmu i wzmacnianiu aparatu kostno – stawowo - więzadłowego, sprzyjają w kształtowaniu fizjologicznych krzywizn kręgosłupa w okresie wzrostu, sprzyjają psychicznemu odprężeniu i dobremu nastrojowi.

− Zabawy i gry bieżne – stanowią najczęstszą postać aktywności ruchowej dzieci, stanowią jeden z głównych środków pobudzania ustroju, wywołują korzystne zmiany w aparacie ruchowym, układach fizjologicznych dziecka, przeciwdziałając bezruchowi, wpływają na kształtowanie cech motorycznych, są formą wyżycia się, wywołują dobry nastrój psychiczny i odprężenie, w dużym stopniu kształtują też cechy charakteru: ambicję, wolę walki, umiejętność współdziałania w zespole, są najczęściej stosowane na zajęciach wychowania fizycznego na każdym poziomie edukacyjnym.

− Zabawy i gry rzutne – są bardzo atrakcyjnymi formami ruchu wykorzystywanymi zarówno w życiu żłobkowym, przedszkolnym, szkolnym jak i dorosłym, uczą celności i dokładności, pozwalają kształtować takie cechy motoryki jak siła i szybkość, sprzyjają wszechstronnemu usprawnieniu, odprężeniu nerwowemu i psychicznemu, powodują kształtowanie koordynacji wzrokowo – ruchowej.

− Zabawy i gry skoczne – cieszą się dużym zainteresowaniem wśród dzieci, zwłaszcza, gdy opierają się na coraz trudniejszych i bardziej złożonych zadaniach ruchowych, rozwijają cechy charakteru: pewność siebie, odwagę, wiarę we własne siły, ale też cechy motoryczne: zręczność, zwinność, moc i siłę, zabawy te wzmacniają stawy kończyn dolnych, sprzyjają zachowaniu równowagi i odpowiedniej postawy w czasie fazy lotu.

− Zabawy i gry kopne – stanowią szczególne zainteresowanie dzieci, umożliwiają wykazanie się zręcznością, siłą, wytrzymałością i szybkością, rozwijają głównie aparat kończyn dolnych, organizowane w zespołach mają wpływ na rozwijanie umiejętności współpracy w zespole i współdziałania oraz karności i świadomej dyscypliny, sprzyjają dokładności, szybkiej reakcji i koncentracji uwagi.

− Zabawy ruchowe małych dzieci powinny byś organizowane przez dorosłych. Pierwszym powodem jest zapewnienie dziecku bezpieczeństwa, drugim przeciwdziałanie chaotycznemu „ganianiu”, które powoduje niepotrzebne pobudzenie dziecka. Jednocześnie należy uwzględnić zasadę możliwości swobodnego biegania z równoczesnym proponowaniem urozmaiconych zadań ruchowych. Zapewni to wszechstronne ćwiczenie ruchów całego ciała. Zasady kierowania zabawami ruchowymi:

– Wybór zabawy ruchowej zależy od rodzaju zajęć w ciągu dnia (zbieżność tematyczna) oraz od wieku dzieci. Dla dzieci młodszych zabawy będą wymagały prostszych treści i mniejszej sprawności ruchowej, bez elementów współzawodnictwa!


– Wybór zabawy zależy od pory roku i temperatury dnia. W zimowe dni – zabawy o większej intensywności ruchu, w upalne – ruch mniej intensywny.

– Udział opiekuna w zabawie powinien być aktywny. Po przekazaniu prawideł dorosły bierze w zabawie czynny udział (bawi się z dziećmi), przyjmując role trudniejszą.

– Elementami dyscyplinującymi dzieci w zabawie są sygnały dźwiękowe i ruchowe. Po ustaleniu znaczeń tych sygnałów można doprowadzić do tego, że na określony sygnał automatycznie zatrzymują się czy tworzą rząd (dziecko za dzieckiem).

– Obowiązkowo po zakończeniu zabawy należy uporządkować pomoce i umieścić je w ustalonym miejscu. Ma to duże znaczenie w przyzwyczajaniu dzieci do ładu i porządku [5, s. 51]. Przykładów zabaw ruchowych dla małych dzieci szukaj, np.:

– na płycie „Teletubisie: Na miejsca, gotowi, start”. Płyta DVD. BBC 2005. – W książkach: – H. Trawińska: Zabawy rozwijające dla małych dzieci. Państwowy. Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1981, – K. W. Vopel: Witajcie uszy. Jedność, Kielce 1999, – A. Donelly: Gry i zabawy dla najmłodszych – dla dzieci w wieku 0 – 4 lat. Libera,

Warszawa 2003, – J. Silberg: Gry i zabawy dla niemowlaka. Libera, Warszaw 2004.

Zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka. Każdy z rodzajów stymuluje inne sfery rozwojowe.

Dzięki zabawom manipulacyjnym dziecko zdobywa wiadomości o właściwościach przedmiotów (wielkość, barwa, kształt, ciężar, materiał, przydatność). Już więc bardzo wcześnie ma możliwość rozwijania swojej spostrzegawczości, umiejętności technicznego i praktycznego obchodzenia się z zabawkami oraz przedmiotami codziennego użytku. Czynności manipulacyjne stają się stopniowo działaniem kierowanym i kontrolowanym przez umysł dziecka. W tego typu zabawach występują elementy wychowania umysłowego oraz wychowania fizycznego - kształtowanie sprawności manualnych. W dalszym rozwoju tego typu zabaw dziecko dąży do działań o charakterze twórczym, co przejawia się w działalności konstrukcyjnej. Dziecko buduje, konstruuje i tworzy obiekty z dostępnych mu materiałów. W ten sposób rozwija wyobraźnię przestrzenną, uczy się planowania czynności w myśli [5, s. 26].

Intelekt dziecka rozwija się dzięki rozwiązywaniu problemów, na jakie napotyka w zabawach. Umiejętne korzystanie ze zmysłów, spostrzeganie otoczenia, przyswajanie wiedzy o nim oraz zdolność interpretowania (granie ról), oceniania wydarzeń i zjawisk, w których uczestniczy, to czynniki stymulujące tę sferę rozwojową. Szczególnej pielęgnacji wymaga zabawa tematyczna. Dziecko z dużym zaciekawieniem przygląda się zachowaniom dorosłych. Każde spostrzeżenie gromadzone jest w umyśle, by po pewnym czasie, już z pamięci i wyobraźni, odtwarzać te sytuacje w zabawie. W toku gromadzenia treści do zabawy udział biorą niemal wszystkie funkcje poznawcze dziecka (spostrzegawczość, uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie). Również zabawy dydaktyczne, których istotą jest dominacja elementu umysłowego przyczyniają się do rozwoju intelektu.

W rozwoju emocjonalnym dzięki zabawom dziecko osiąga sprawność w wyrażaniu radości, zadowolenia, smutku, żalu, złości odpowiednio do sytuacji. Umiejętność panowania nad emocjami, to także zasługa uczestniczenia dziecka w zabawach. Pojawiają się przy okazji pozytywne cechy charakteru, takie jak odwaga, opanowanie lęków, panowanie nad sobą i chęć pokonywania trudności.


Potrzeba bycia zrozumianym w zabawie stymuluje rozwój umiejętności porozumiewania się z otoczeniem. Dziecko mówi do innych i słucha ich, przy czym rozumienie rozwija się szybciej niż zdolność wypowiadania się. Przy okazji poszerza swój słownik bierny (zna dane słowo) i czynny (używa tego słowa).

Rozwojowi społecznemu sprzyjają wszystkie zabawy. W zabawach zespołowych dzieci uczą się zachowań społecznych. W ich trakcie nawiązywane są i utrzymywane kontakty interpersonalne. Dzieci uczą się wspólnego, zgodnego korzystania z dostępnych materiałów (np. przy konstruowaniu), dzielenia się rolami w zabawie tematycznej czy podporządkowywania się przepisom (w zabawach ruchowych).

We wszystkich zabawach występują też elementy wychowania estetycznego. Przebywanie w ładnym, estetycznym otoczeniu, z dostępem do ładnych pomocy, zabawek, pomieszczeń kształtuje poczucie estetyki.

Rozważając rolę i wpływ zabawy na wszechstronny rozwój dziecka opiekunka powinna pamiętać o tzw. punktach krytycznych, które będą jej pomocne w ocenie tego wszechstronnego rozwoju. W trakcie bawienia się u dziecka pojawiają się pewne charakterystyczne punkty przełomowe. Takim momentem będzie, np.: sytuacja, w której dotychczasowa odmiana zabawy przestaje wystarczać bawiącemu się podmiotowi. Dziecko zaczyna zmieniać jej strukturę i treść, a więc jej jakość.

Momentem przełomowym dla wszechstronnego rozwoju dziecka jest przyjęcie przez dziecko roli osoby dorosłej. Jest to wyraźne przejście od zabaw funkcjonalnych do zabaw w granie roli (tematycznych). Jako przykład tego typu przeobrażeń niech posłuży opis zachowania półtorarocznego chłopca, który pozostawiany w samotności stawał przed lustrem, a następnie kucał, aby zaobserwować znikanie i pojawianie się swego odbicia, symbolizującego wychodzenie matki z domu i jej tak oczekiwany powrót [22, s. 222]. Jest to również moment, w którym przedmiot użyty w zabawie – ćwiczeniu staje się dla dziecka symbolem (np. pudełko po zapałkach pełni rolę samochodu). W takich wypadkach przyjemność płynąca z opanowania funkcji przechodzi w zadowolenie z opanowania roli osób dorosłych. Dzięki temu dziecko staje się człowiekiem.

Kolejnym znaczącym momentem w rozwoju dziecka i jego zabawy jest pojawienie się pierwszych konstrukcji. W trakcie działań funkcjonalnych dziecko pewnego dnia odkrywa swoje „dzieło”. Jest to informacja, że dostrzega ono istotne lub nieistotne podobieństwo swoich przypadkowo ułożonych klocków do rzeczy z otoczenia. Podobny mechanizm funkcjonuje w przypadku dziecięcych rysunków. W tym przypadku dziecko dostrzega podobieństwo swoich „bazgrot” do obiektów z najbliższego otoczenia.

Ważnym momentem zwrotnym w rozwoju dziecka jest pojawienie się chęci zajmowania się grami, które wymagają przestrzegania uprzednio przyjętych reguł. Wprawdzie reguły obowiązują i w zabawach, ale mają tam charakter bardziej elastyczny (jeśli dziecko nie wie, jakimi regułami kieruje się astronauta, to nie będzie grać jego roli, chętnie wcieli się w postacie, których zasady działania zna z obserwacji). W przypadku reguł w grach dziecko nie odkrywa ich ani samo nie tworzy. Obserwując zmagania innych dzieci, samo w końcu pragnie spróbować sił i poddać się rygorom gry. Poczynając od czwartego – piątego roku życia są to najpierw gry ruchowe, w których biorą udział dwie walczące ze sobą drużyny („Dwa ognie”), a następnie gry ruchowe bardziej złożone realizowane w okresie pierwszych lat nauki szkolnej.

Zabawa zostaje zahamowana w sytuacji, gdy: uczestnik stawia sobie zbyt wysokie wymagania, otoczenie oddziałuje na zabawę negatywnie, od zabawy odrywa uczestników jakaś inna zabawa, uczestników pochłania zajmująca praca.

Zabawka to przedmiot do zabawy, który daje możliwość zdobywania wiedzy

i doświadczenia, kształtuje umiejętności i sprawności, pobudza aktywność poznawczą,


twórczą, ruchową, wspomagając społeczny i emocjonalny rozwój dziecka. Zdaniem M. Kielar – Turskiej właściwie dobierane zabawki i sposób zabawy we wczesnym dzieciństw mogą zaowocować dobrym, szczęśliwym rozwojem w późniejszym życiu.

Pod słowem „zabawki” kryją się tak zwane „środki do zabawy”, a więc [22, s. 245]: 1. Zabawki zarówno gotowe (piłka, lalka, samochód) jak i zabawki – instalacje (tor

wyścigów samochodowych, garaż, sklep). 2. Gry z regułami (strategiczne, zręcznościowe, w karty, stolikowe). 3. Materiały zabawowe do samodzielnego wytwarzania przedmiotów zabawy: a) materiały

naturalne i sztuczne (piasek, woda, kamienie, kawałki drewna, papier), b) seryjne produkowane elementy materialne (klocki i systemy budowlane, klocki „Lego”), c) materiały uzupełniające (urządzenia i stroje niezbędne do zabaw konstrukcyjnych i tematycznych).

4. Materiały do zajęć z pogranicza zabawy i zajęć amatorskich (hobby), np.: materiały do sortowania, do majsterkowania, do eksperymentowania, do pobudzania procesów poznawczych (książki z obrazkami).

5. Przyrządy do zabawy i pojazdy (tor saneczkowy, hulajnoga, sanki, piłki, drabinki). Zabawki odgrywają dużą w psychicznym i fizycznym rozwoju dziecka. Ich rolą jest:

a) rozbudzanie aktywność intelektualnej i zainteresowań, b) pobudzanie rozwoju mowy, motoryki, manipulacji, c) kształtowanie emocji, d) rozwijanie wyobraźni i poczucia estetyki, e) wyrabianie samodzielności i wytrwałości w przezwyciężaniu trudności, f) rozwijanie koordynacji wzrokowo – ruchowej, wspomagając tym samym społeczny

i emocjonalny rozwój dziecka. Z tego względu zabawka powinna być dostosowana do wieku i rodzaju zabawy, miejsca

zabawy oraz właściwości psychofizycznych dziecka. Prawidłowo dobrana zabawka pozwala dziecku rozwijać te zdolności, które na danym etapie jego rozwoju są najważniejsze - zaczynając od odkrywania własnego ciała, postrzegania tego, co je otacza, rozróżniania głosów innych niż głos mamy, aż do naśladowania czynności dorosłych i pierwszych zabaw ćwiczących umysł i doskonalących ruch.

Aby więcej dowiedzieć się o zabawkach i ich doborze zapoznaj się z treścią książek: – F. Jaffke: Zabawki z naturalnych materiałów. Wydawnictwo” GENEZIS”, Gdynia 1995, – H. Nartowska: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986.

Placówka, do której uczęszczają dzieci powinna zapewnić im, pracownikom oraz innym osobom przebywającym na jej terenie zdrowe, bezpieczne i higieniczne warunki. Obiekty, pomieszczenia i wyposażenie placówki oraz organizacja zajęć powinny odpowiadać wymogom bezpieczeństwa i higieny pracy. To znaczy, że: – rozpoznawane są potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa oraz podejmowane są działania

zapewniające bezpieczeństwo i higienę pracy, – podczas zajęć dzieci mają zapewnioną odpowiednią opiekę, – pracownicy są przeszkoleni w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, – dzieci są zapoznawane z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującymi

w placówce, – przestrzegane są przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.

Tak sformułowane wskaźniki bezpiecznej placówki uzupełniane są dość szczegółowymi wskazówkami odnoszącymi się do bezpieczeństwa i higieny pracy podczas zajęć z dziećmi.

Mówiąc o bezpieczeństwie i higienie pracy z dzieckiem należy pamiętać o następujących rzeczach:


1. Jeśli jesteśmy na powietrzu, to dzieci powinny być ubrane odpowiednio do warunków panujących za zewnątrz, trzeba je się chronić przed zbyt silną operacją słoneczną (czapeczki na głowie, pobyt w miejscach zacienionych itp.) lub przed zimnem, korzystać tylko z bezpiecznych, sprawnych sprzętów ogrodowych (huśtawki, tunele, przelotnie, pociągi, altanki) i czystej piaskownicy (piasek corocznie wymieniany, zabezpieczany przez zwierzętami plandeką lub siatką), podłoże trawiaste lub piaszczyste.

2. O ile pogoda na to pozwala, dzieci powinny codziennie przebywać na powietrzu. Sprzyja to ich hartowaniu i obniża zachorowalność szczególnie w okresie jesienno – zimowym.

3. Jeśli jesteśmy w budynku, w sali to pamiętajmy o stałym dopływie świeżego powietrza lub wietrzeniu jej przez sąsiednie pomieszczenie (łazienka), bowiem przebywanie w pomieszczeniu z niedostateczną ilością tlenu sprzyja zmniejszeniu odporności, infekowaniu się chorobami, wywołuje ospałość i zmęczenie.

4. Dla zapewnienia odprężenia fizycznego i psychicznego uwzględniajmy czas na swobodne zabawy dzieci. To podstawowa forma aktywności i nie można z niej rezygnować na rzecz zajęć kierowanych przez dorosłego.

5. Zajęcia kierowane przez dorosłego (np. zabawa tematyczna, ruchowa, działania plastyczne) powinny być przeplatane zajęciami dowolnymi (dziecko wybiera rodzaj działania, np. ogląda książeczkę, manipuluje przedmiotem, rysuje).

6. Należy dzieciom zapewnić czas na sen, a zasypianie powinno odbywać się w miłej, pogodnej atmosferze (z ulubioną zabawką, przy opowiadanej bajce, przy dźwiękach muzyki). Podobnie wybudzanie dzieci ze snu – w atmosferze spokoju i miłego nastroju.

7. Mówiąc o higienie nie można pominąć takiej sprawy jak oświetlenie sali i stanowiska pracy dzieci. Powinny one przebywać w pomieszczeniu dobrze oświetlonym, ale nie w zbyt naświetlonym słońcem lub sztucznym oświetleniem.

8. Zachowanie higieny to przestrzeganie zasad higieny przez dorosłego oraz kształtowanie nawyków higienicznych u dzieci (np. mycie rąk, podmywanie po załatwieniu potrzeby fizjologicznej).

9. Dobierajmy zabawki z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa (np. odpowiedni kształt, wielkość, materiał dobrej jakości) oraz ustawianie je w taki sposób, aby sięgnięcie po nie było dla dziecka bezpieczne.

10. Zapewnienie możliwości ruchu na bezpiecznych dla dzieci przestrzeniach (usunięcie potencjalnych przeszkód, o które mogłyby się zaczepić).

11. Wdrażanie dzieci do spokojnego zachowania podczas działań, unikania hałasu wywołanego głośną rozmową w trakcie posługiwania się zabawkami.

12. Unikanie wieszania na ścianach kwietników, aby zażegnać niebezpieczeństwo ich ewentualnego upadku na podłogę.

13. Jeśli dziecko zdradza symptomy choroby, powiadamiajmy o tym rodziców i prośmy, aby zabrali dziecko z placówki. Takie dziecko może zarazić inne dzieci. Uważa się, że aby proponowana opieka i zajęcia przynosiły efekty powinny przebiegać

w warunkach odpowiadających wymaganiom higieny (w sensie medycznym) jak i psychicznym. 4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń 1. Podaj nazwę podstawowej formy stymulowania rozwoju psychomotorycznego

i osobowości dziecka. 2. Co wywołuje i jak się objawia skłonność do zmieniania własnych sposobów bawienia

się? 3. Jak zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka?


4. Co oznacza wyrażenie „punkt krytyczny” (przełomowy) w zabawie dziecka? 5. W jakich okolicznościach jest hamowana zabawa? 6. Na jakie rodzaje są dzielone dziecięce zabawy? 7. Na czym polegają zabawy manipulacyjne? 8. Jak przebiegają zabawy konstrukcyjne? 9. Jak dzieci bawią się w zabawy tematyczne? 10. Na czym polegają zabawy dydaktyczne? 11. Na czym polegają zabawy ruchowe? 12. Jakie są zasady prowadzenia zabaw manipulacyjnych? 13. Jakie są zasady prowadzenia zabaw konstrukcyjnych? 14. Jakie są zasady prowadzenia zabaw tematycznych? 15. Jakie są zasady prowadzenia zabaw dydaktycznych? 16. Jakie są zasady prowadzenia zabaw ruchowych? 17. Jakie są kryteria doboru zabaw dydaktycznych? 18. Jakie są kryteria doboru zabaw ruchowych? 19. Dlaczego zabawy ruchowe małych dzieci powinny być organizowane przez dorosłych? 20. Czym jest zabawka? 21. Jakie znasz rodzaje „środków do zabaw”? 22. Jaką rolę pełnią zabawki w rozwoju dziecka? 23. Dlaczego zabawki pomagają w wyrabianiu samodzielności i wytrwałości

w przezwyciężaniu trudności? 24. O czym powinna pamiętać opiekunka wychodząc z dziećmi na podwórko? 25. Co powinna brać pod uwagę opiekunka, aby zapewnić dzieciom bezpieczeństwo w sali? 26. Jakie działania dorosłego sprzyjają higienie psychicznej dziecka? 27. Jakie działania dorosłego sprzyjają higienie dziecka? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Przeprowadź zabawę stymulującą wybrany obszar rozwoju dziecka (ruchowy, społeczny, intelektualny, estetyczny).


1) przeczytać książkę: H. Nartowska: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986 i wybrać rodzaj zabawy,

2) przygotować na piśmie opis jej przebiegu i potrzebne do niej pomoce, 3) przeprowadzić ją z jednym lub kilkorgiem dzieci, 4) wypisać, co dziecko zyskało rozwojowo dzięki uczestniczeniu w niej.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka, – długopis, – książka: H. Nartowskiej: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa

1986, – pomoce do zabawy.


Ćwiczenie 2 Przeprowadź z dziećmi poznane rodzaje zabaw (tematyczną, dydaktyczną, ruchową,

konstrukcyjną) - indywidualnie i w grupie, z uwzględnieniem ich możliwości intelektualnych i ruchowych.


1) opracować konspekt zabaw, w którym zamieścisz opisy zabaw, potrzebne do ich przeprowadzenia pomoce, rekwizyty, instrumenty perkusyjne oraz ewentualne tytuły utworów muzycznych pomocnych w ich przeprowadzeniu.


– książka R. C. Paciotti, L. Cima: Eksperymenty i zabawy. Mnóstwo pomysłów, jak zrobić coś samemu. Wydawnictwo „Jedność”, Kielce, 2001,

– potrzebne do zabaw pomoce i rekwizyty, – nagranie muzyczne, – instrumenty perkusyjne, – kartki, długopis. Ćwiczenie 3

Dokonaj analizy wyposażenia sali w „środki do zabaw” i dokonaj jego oceny pod kątem potrzeb dzieci w tej sali przebywających.


1) obejrzeć w żłobku salę i zabawki, 2) sporządzić ich spis posługując się pięciopunktowym podziałem „środków do zabaw”

przedstawionym w punkcie 4.4.1., 3) wskazać zabawki odpowiednie do 1) wieku, 2) rodzajów zabaw i 3) miejsca zabawy, 4) napisać listę „środków do zabaw”, których brakuje Twoim zdaniem w sali, 5) uzasadnić na piśmie potrzebę uzupełnienia o nie wyposażenia sali.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartki, – długopis.


4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie

1) podać nazwę podstawowej formy stymulowania rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka? ¨ ¨

2) opisać, jak zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka? ¨ ¨ 3) wytłumaczyć co to jest „punkt krytyczny” w zabawie? ¨ ¨ 4) omówić, jak zabawy wpływają na wszechstronny rozwój dziecka? ¨ ¨ 5) wymienić rodzaje dziecięcych zabaw? ¨ ¨ 6) wskazać sytuacje, w których zabawa dziecka jest hamowana przez

dorosłego? ¨ ¨

7) wyjaśniać na czym polegają zabawy manipulacyjne? ¨ ¨ 8) wytłumaczyć na czym polegają zabawy konstrukcyjne? ¨ ¨ 9) opowiedzieć na czym polegają zabawy tematyczne? ¨ ¨ 10) opowiedzieć na czym polegają zabawy dydaktyczne? ¨ ¨ 11) scharakteryzować zabawy ruchowe? ¨ ¨ 12) zastosować zasady prowadzenia zabaw? ¨ ¨ 13) zorganizować zabawę manipulacyjną? ¨ ¨ 14) przeprowadzić zabawę ruchową? ¨ ¨ 15) przeprowadzić zabawę ruchową? ¨ ¨ 16) przeprowadzić zabawę dydaktyczną? ¨ ¨ 17) opracować projekt pomocy do zbaw? ¨ ¨ 18) wytłumaczyć, czym jest zabawka? ¨ ¨ 19) wskazać, jakie przedmioty mogą pełnić funkcje zabawki? ¨ ¨ 20) wytłumaczyć, jaka rolę w rozwoju dziecka pełnią zabawki? ¨ ¨ 21) dokonać analizy wyposażenia sali w „środki do zabaw” i ocenić jej

urządzenie pod kątem „zabawowych potrzeb” dzieci w tej sali przebywających?

¨ ¨

22) wytłumaczyć, dlaczego zabawki są pomocne w wyrabianiu samodzielności i wytrwałości w przezwyciężaniu trudności? ¨ ¨

23) wymienić sprawy, o których trzeba pamiętać wychodząc z dziećmi na podwórko? ¨ ¨

24) wymienić działania dorosłego zapewniające zachowanie bezpieczeństwa zabawy w sali? ¨ ¨

25) wymienić działania dorosłego sprzyjające higienie układu nerwowego dziecka? ¨ ¨

26) przewidzieć kwestie związane z bezpieczeństwem i higieną zajęć z dziećmi, o których trzeba pamiętać podczas pobytu w placówce? ¨ ¨

27) zorganizować i przeprowadzić z dziećmi zabawy na podwórku? ¨ ¨


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań dotyczących problemów omawianych podczas realizacji całego

modułu. – Zadania od 1 do 10 i od 13 do 20 są zadaniami otwartymi i należy udzielić krótkiej

odpowiedzi. – Zadania 11 i 12 to zdania z luką.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi: – w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz treść odpowiedzi, – w zadaniach do uzupełnienia wpisz brakujące wyrazy w wyznaczone pole.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci zadania 14 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

7. Na rozwiązanie testu masz 90 minut. Powodzenia !


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH ] 1. Wymień potrzeby poznawcze małego dziecka. 2. Wymień działania dorosłego sprzyjające higienie psychicznej dziecka. 3. Wymień kryteria doboru zabaw ruchowych. 4. Wymień kwestie, o których należy pamiętać wychodząc z dzieckiem na podwórko. 5. Określ, na czym polegają zabawy konstrukcyjne. 6. Wymień działania dorosłego sprzeczne z higieną psychiczną dziecka. 7. Wymień działania dorosłego sprzyjają higienie (w sensie medycznym). 8. Opisz, na czym polegają zabawy tematyczne. 9. Wymień rodzaje zabaw konstrukcyjnych. 10. Uzasadnij, że rodzina ma największy wpływ na kształtowanie osobowości dziecka. 11. Uzupełnij zasady, które sprawdzają się zawsze, kiedy bierzesz pod uwagę mechanizm

polegający na tym, że dziecko robi wszystko, aby skupić na sobie uwagę innych. a) dobre zachowanie + ……………………. = jeszcze lepsze zachowanie b) dobre zachowanie + …………………… . = pogorszenie zachowania c) ………………. + wzmocnienie (nagroda) = jeszcze gorsze zachowanie d) złe zachowanie + ………………………… = poprawa zachowania

12. Uzupełnij nazwy rodzajów „środków do zabaw”.

a) Przyrządy do ............ (tor saneczkowy, piłki, drabinki ) i …........ (hulajnoga, sanki), b) materiały naturalne i ………………(np. piasek, woda, kamienie, drewienka, papier), c) seryjne produkowane elementy …..… (klocki i systemy budowlane, klocki „Lego”), d) ..................... z regułami (strategiczne, zręcznościowe, w karty, stolikowe).

13. Opisz zasady prowadzenia zabaw konstrukcyjnych. 14. Podaj przykłady „punktu krytycznego” w zabawie dziecka. 15. Wymień sposoby pozytywnego nastawiania wychowanków do powierzanych zadań. 16. Wymień zasady postępowania dorosłego organizującego zabawy manipulacyjne. 17. Wymień czynniki powodujące skuteczniejsze oddziaływania metody naśladownictwa. 18. Zaprojektuj zabawę dydaktyczną. 19. Wymień kryteria doboru zabaw dydaktycznych. 20. Podaj charakterystyczne zachowania dziecka, które odczuwa brak przynależności

i miłości.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka Wpisz odpowiedź lub brakujące części zdania

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11. a) ...................................... c) ........................................... b) ..................................... d) ...........................................


12. a) ...................................... c) ........................................... b) ..................................... d) ...........................................

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19

20.

Razem:


6. LITERATURA 1. Bogdanowicz Z.: Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. WSiP, Warszawa 2005 2. Carlgren F.: Wychowanie do wolności. Pedagogika Rudolfa Steinera. Obrazy i relacje

z międzynarodowego ruchu szkół steinerowskich. „Genesis”, Gdynia, 1994 3. Chapman Weston D., Weston M. S.: Co dzień mądrzejsze. 365 gier i zabaw

kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję emocjonalną dziecka. Wydawnictwo „Pruszyński i S – ka S. A”, Warszawa, 2002

4. Doman, G., J.Doman, J. Aisen S.: (1983) How to give. Your baby encyklopedig knowledge. Filadelfia 1983

5. Dudzińska I, Lipina S, Wlaźnik K.: Metodyka wychowania przedszkolnego. Cz 1. WSiP, Warszawa 1978

6. Grondas M.: Rozwijanie umiejętności wychowawczych. STO, Kraków 2004 7. Gruszczyk – Kolczyńska E., Zielińska E.: Wspomaganie rozwoju umysłowego cztero

i pięciolatków. WSiP, Warszawa 2004 8. Gruszczyk – Kolczyńska E.: Wspomaganie rozwoju dzieci trzyletnich. „Wychowanie

w Przedszkolu” nr 1, 1998 9. Herbert M.: Krnąbrne zachowanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005 10. Jaszczyszyn E.: Wspieranie funkcji socjalizacyjnej rodziny jako działanie przedszkola na

rzecz podnoszenia jakości edukacji [w:] J. Wilk (red.) W służbie dziecku. KUL, Lublin 2003 11. Jąder M.: Dać dzieciom szansę, czyli krok w kierunku kreatywności. „Wychowanie

w Przedszkolu” 1999, nr 1 12. Jundziłł I.: Nagrody i kary w wychowaniu. NK, Warszawa 1986 13. Kasprzak - Kazubowska U.: O znaczeniu okresu wczesnego dzieciństwa. „Wychowanie

w Przedszkolu” 1993, nr 10 14. Kielar – Turska M.: Potrzeby poznawcze dziecka. „Wychowanie w Przedszkolu” 1990, nr 9 15. Kohnstamm R.: Praktyczna psychologia dziecka. WSiP, Warszawa, 1984 16. Konarzewski K.: Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych. PWN, Warszawa, 1987 17. Krajewska J.: Psychologiczne ujęcie szczęścia. www.studia.fuw.pl 18. Kwiatowska M.: Podstawy pedagogiki przedszkolnej. WSiP, Warszawa 1985 19. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003 20. Łukaszewski W.: Szanse rozwoju osobowości. Książka i Wiedza, Warszawa 1984 21. McCrae, R. R., Costa P. T.: Osobowość dorosłego człowieka. Perspektywa pięciu teorii

pięcioczynnikowej. WAM, Warszawa 2005 22. Milerski B., Śliwerski B. (red.): Pedagogika. PWN, Warszawa 2000 23. Nartowska H.: Małe dziecko chce się bawić. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986 24. Okoń W.: Zabawa a rzeczywistość. WSiP, Warszawa 1987 25. Piotrowicz R. J.: Rozwój i praca niepełnosprawnego ucznia. www.sonia.low.pl 26. Singh J. A L.: Wilcze dzieci z Midnapore. Heidelberg, 1964 27. Stadtmüller E. H., Smolski R, Smolski M.: Słownik Encyklopedyczny. Edukacja

Obywatelska. Polska i świat współczesny, Wydawnictwo Europa, Wrocław, 2001 28. Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa. PWN, Warszawa, 1979 Czasopisma – Mama i Ja – Twoje Dziecko – Wychowanie w Przedszkolu Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006: – www.sonia.low.pl – www.studia.fuw.pl

http://www.studia.fuw.pl

http://www.sonia.low.pl

http://www.sonia.low.pl

http://www.studia.fuw.pl

stymulowanie rozwoju psychomotorycznego i osobowości dziecka

Education