su polİtİkalari derneĞİ 2020 - hidropolitikakademi.org ve saĞl… · 2 rapor no.: 28...
TRANSCRIPT
1
2020
12.4.2020
SU POLİTİKALARI
DERNEĞİ
COVİD-19 SALGININDA
SU ve SAĞLIK
TEDBİRLERİ
REHBERİ
2
Rapor No.: 28
Hazırlayan:
Dursun Yıldız
KAYNAK:
NOT:
Bu rapor Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 19 Mart 2020 tarihinde
yayınlanan “ Water,Sanitation ,Hygien and Waste Management for the
COVID-19 Virus” başlıklı rehber esas alınarak farkındalık amacıyla
hazırlanmıştır. Rapordaki öneriler Dünya Sağlık Örgütü’nün önerileri olup
ülkemizde her türlü tedbir ve uygulama için Sağlık Bakanlığı Bilim
Kurulu’nun tavsiyeleri esas alınmalıdır.
3
İÇİNDEKİLER Sayfa
BAZI TANIMLAR ………………………………………………………………………….4
1.GİRİŞ………………………………………………………………………………...……5
2.COVID-19 BULAŞICILIĞI VE İÇME SUYU VE ATIK SUDAKİ DURUM……...…..6
2.1.COVID-19 Virüsünün İçme Suyunda, Yüzeylerde, Dışkıda ve
Kanalizasyonda Kalıcılığı………………………………………………………….……...7
2.2. Su Kaynaklarının Güvenliğinin Sağlanması………………………………..….…...8
3. SAĞLIK HİZMETLERİ ORTAMINDA TEMİZLİK…………………………….……. 9
3.1. El Hijyeni Uygulaması ………………………………………………..………………9
4.. TUVALET TEMİZLİĞİ VE COVID-19 BULAŞLI DIŞKI BERTARAFI………….. 10
4.1.Tuvaletler ve Dışkı Bertarafı…………………………………………………..……..12
4.2 Tuvaletlerin Boşaltılması ve Tankların İşletilmesi ve Dışkıların Saha
Dışında Taşınması………………………………………………………………………..13
5. KİŞİSEL TEMİZLİK VE DEZENFEKSİYON UYGULAMALARI……………….…14
5.1. Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD)……………………………………….……...15
5.2. Sağlık Hizmeti………………………………………………………………………..15
6.EVLERDE VE TOPLULUKLARDA SU ,SANITASYON ,HIJYEN (WASH)
UYGULAMALARI …………………………………………………………………..…...16
6.1. El Hijyeni……………………………………………………………………….…….16
6.2. Dışkı Arıtma ve Bertaraf Etme Gereklilikleri…………………………………….16
7 .EVSEL SUYUN VERİMLİ KULLANILMASI ……………………………….……...17
8.KAYNAKÇA…………………………………………………………………………… 18
4
BAZI TEMEL KAVRAMLAR
Sanitasyon nedir : Eski deyimi ile KAMU SAĞLIĞI VE HIFZI SIHHA .Suyun kaynaktan alıınıp ,arıtma tesisi çıkışından doğal ortama bırakılmasına kadar olan serüveninde her aşamada kamu sağlığı açısından standartların oluşturulması ve süreçlerin kontrolüdür.
Hijyen nedir : Sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü hijyen olarak tanımlanır.
Dezenfeksiyon nedir :Dezenfeksiyon, hastalık yapma ihtimali olan mikropların
mevcut ortamdan tamamen uzaklaştırılması ve ortadan kaldırılması işlemidir.
Risk nedir: Belirsizlik etkisi. Belirsizlik, bir olay, olayın sonuçları veya gerçekleşme ihtimaline ilişkin, bilgi, anlayış veya bilgi birikiminin, kısmen dahi olsa, eksikliği durumudur.
Tehlike nedir: Olumsuz etki gerçekleştirme potansiyeline sahip olan herşeydir. Burada “tehlike” ifadesi “risk” ifadesiyle karıştırılmamalıdır; Risk, belirli bir tehlikeye maruz kalındığında olumsuz etkilerin yaşanması (örneğin hasta olma) olasılığının ve yaşanan bu olumsuz etkinin şiddetinin (ör. ölüm, hastaneye kaldırılma) bir sonucu ya da sonuçlarıdır
Tehdit nedir: Henüz gerçekleşmemiş ancak gerçekleşme olasılığı taşıyan olası tehlikeler, tehlikeli durumlar.
Risk ve tehdit arasındaki fark nedir: Risk, risk olduğu bilinen, etkileri olası sonuçları öngörülen tecrübeyle etki ve şiddeti hakkında bilgiye sahip olunan durumları ifade eder. Tehdit ise henüz sonuçları hakkında belirsizlik bulunan kişi, durum veya süreçleri tehdit eden olasılıklardır.
"Örneğin virüsler her zaman birer risk oluşturmaktaydı. Ancak Covid-19 gibi bir virüsün aniden ortaya çıkması ve sonuçlarının kestirilemiyor olması bir tehdit durumunu ortaya çıkardı. Şu anda virüs ve salgın riski ortaya çıktı. Ancak asıl tehdit bu virüsün sonuçlarının kesitiremiyor olması.
Risklerde ne olabileceğiniz kestirebiliriz? Örneğin deprem bir risktir. Ancak sonuçları itibariyle tehdittir. Ani ve Şiddetli Yağış olasılığı bir risktir ancak hangi yağışın bize ne kadar problem üreteceğini bilmek tehdittir. Her risk ve her tehdit, olasılıkları ile ölçülmektedir. Nedir olasılık? Tehdit veya riskin periyoda bağlı olarak gerçekleşme ihtimalidir.
5
1. GİRİŞ
2019'un sonlarında, yeni koronavirüs hastalığı 2019 (COVID-19) olarak bilinen akut
bir solunum yolu hastalığı ortaya çıktı. COVID-19'dan sorumlu patojen, koronavirüs
ailesinin bir üyesi olan ciddi akut solunum sendromu Koronavirüs 2'dir (SARS CoV-2,
ayrıca COVID-19 virüsü olarak da adlandırılır). COVID-19'un artan yayılımına yanıt
olarak Dünya Sağlık Örgütü (WHO), enfeksiyon önleme ve kontrolü (IPC) dahil olmak
üzere belirli konularda bir dizi teknik kılavuz yayınlamıştır. Bu teknik özet kılavuzlar,
IPC belgelerini Dünya Sağlık Örgütü (WHO) nün koronavirüsler de dahil olmak üzere
virüslerle ilgili olan su, sanitasyon ve sağlık atığı hakkındaki rehberine başvurarak
özet halinde hazırlanmıştır.
Söz konusu kılavuzlar, özellikle su ve sanitasyon uygulayıcıları ve sağlayıcıları için
yazılmıştır. Ayrıca su, sanitasyon ve hijyen (WASH) riskleri ve uygulamaları hakkında
daha fazla bilgi edinmek isteyen sağlık hizmeti sağlayıcıları da kılavuzdan
faydalanabilir. COVID-19 salgını da dahil olmak üzere tüm bulaşıcı hastalık salgınları
sırasında insan sağlığının korunması için güvenli su, sanitasyon ve hijyenik koşulların
sağlanması esastır. Toplum içinde, evlerde, okullarda, pazar yerlerinde ve sağlık
tesislerinde iyi ve sürekli olarak uygulanan WASH ve atık yönetimi uygulamalarının
hayata geçirilmesi, COVID-19 virüsünün insandan insana bulaşmasını önlemeye
yardımcı olacaktır. WASH ve COVID-19 virüsü ile ilgili en önemli bilgiler aşağıda
özetlenmiştir.
a. Sık el yıkama ve uygun el hijyeni, COVID-19 virüsü ile enfeksiyonu önlemek için
kullanılabilecek en önemli önlemlerden biridir. WASH uygulayıcıları, tesisleri
iyileştirerek ve kanıtlanmış davranış değişikliği tekniklerini kullanarak daha sık ve
düzenli el hijyeni sağlamak için çalışmalıdır.
b. WHO tarafından yayınlanmış olan içme suyu ve sanitasyon hizmetlerinin güvenli
yönetimi konusunda rehberlik, COVID-19 salgını için geçerlidir. Ek önlemlere gerek
yoktur. Özellikle dezenfeksiyon, COVID-19 virüsünün daha hızlı ölmesini
kolaylaştıracaktır.
c. Su ve sanitasyon hizmetlerini güvenli bir şekilde yöneterek ve iyi hijyen
uygulamaları uygulayarak birçok ortak fayda sağlanacaktır. Bu tür çabalar, her yıl
milyonlarca ölüme neden olan diğer bulaşıcı hastalıkları önleyecektir.
Şu anda, COVID-19 virüsünün içme suyunda veya kanalizasyonda hayatta kaldığına
dair bir kanıt yoktur. COVID19 virüsünün morfolojisi ve kimyasal yapısı; çevrede
hayatta kalma ve etkili inaktivasyon önlemleri diğer taşıyıcı bireylere ait
koronavirüslerinin özelliklerine benzemektedir. Bu nedenle, bu özet kılavuz, mevcut
kanıtlar temeline ve daha genel olarak, WHO’nün “kanalizasyon ve içme suyunda
6
virüslere karşı nasıl korunulur” rehberine dayanmaktadır. Bu belge, COVID-19
virüsünün mevcut bilgisine dayanmaktadır ve yeni bilgiler elde edildikçe
güncellenecektir.
2.COVID-19 BULAŞICILIĞI VE İÇME SUYU VE ATIK SUDAKİ DURUM
COVID-19 virüsünün iki ana bulaşma yolu vardır: solunum ve temas. Solunum
damlacıkları, enfekte bir kişi öksürdüğünde veya hapşırdığında ortaya çıkar. Solunum
semptomları olan biriyle (örneğin hapşırma, öksürme) yakın temasta bulunan
herhangi bir kişinin potansiyel olarak enfektif solunum damlacıklarına maruz kalma
riski vardır. Damlacıklar ayrıca virüsün yaşayabileceği yüzeylere de inebilir;
dolayısıyla, enfekte olmuş bir bireyin yakın çevresi, bir iletim kaynağı olarak işlev
görebilir (temas ile bulaşma olarak bilinir). Enfekte bir kişinin dışkısından COVID19
virüsüne yakalanma riski düşük gibi görünmektedir. COVID-19 virüsünün bağırsak
enfeksiyonuna yol açabileceğine ve dışkıda mevcut olabileceğine dair bazı kanıtlar
vardır. Doğrulanmış COVID-19 hastalığı vakalarının yaklaşık % 2-10'unun diyare
(ishal) ile bulaştığı ve iki çalışmada da COVID-19 hastalarının fekal maddesinde
COVID-19 viral RNA fragmanları saptandığı bilinmektedir. Bununla birlikte, bugüne
kadar sadece bir çalışma COVID-19 virüsünü tek bir dışkı örneğinden kültürlenmiştir.
COVID-19 virüsünün fekal-oral yolla bulaştığına dair herhangi bir rapor
bulunmamaktadır.( Hazırlayanın Notu: Bu rapor yayınlandıktan sonra Hollanda ve
Belçika’daki evsel atıksularda COVID 19 virüsüne rastlandığı açıklamaları yapılmıştır)
7
2.1.COVID-19 Virüsünün İçme Suyunda, Yüzeylerde, Dışkıda ve Kanalizasyonda
Kalıcılığı
İçme suyunda kalıcılık mümkün olmakla birlikte, taşıyıcı bireylerden kaynaklanan
virüslerin yüzey veya yeraltı suyu kaynaklarında mevcut olduklarına veya kirli içme
suyu yoluyla bulaştıklarına dair mevcut bir kanıt yoktur. COVID-19 virüsü, kırılgan bir
dış zarı olan zarflı bir virüstür. Genel olarak, zarflanmış virüsler çevrede daha az
kararlıdır ve klor gibi oksidanlara karşı daha hassastır. COVID-19 virüsünün su veya
kanalizasyonda hayatta kalması hakkında bugüne kadar hiçbir kanıt olmamakla
birlikte, virüsün, su yoluyla bulaştığı bilinen (adenovirüsler, norovirüs, rotavirüs ve
hepatit gibi) zarfsız insan enterik virüslerinden önemli ölçüde daha hızlı etkisiz hale
gelmesi muhtemeldir. Örneğin, bir çalışmada, taşıyıcı bir “insan koronavirüsünün”
klorsuz musluk suyunda ve 20 ° C'de hastane atık suyunda sadece 2 gün hayatta
kaldığı tespit edilmiştir.
Diğer araştırmalar, insan koronavirüslerinin bulaşıcı gastroenterit koronavirüs ve fare
hepatit virüsünün, 23 °C'de 2 haftada ve 25 °C'de 2 günde % 99.9'luk bir ölüm
gösterdiği belirlenmiştir. Yüksek veya düşük pH’da, güneş ışığı ve yaygın
dezenfektanlar (klor gibi) virüsün ölümünü kolaylaştırmaktadır.
COVID-19'a neden olan virüsün çeşitli yüzeylerde ne kadar süre hayatta kaldığı
kesin değildir. Ancak diğer koronavirüsler gibi davranması muhtemel görünmektedir.
Taşıyıcı bireylere ait koronavirüslerinin çeşitli yüzeylerde hayatta kalmasına dair
yakın zamanda yapılan bir inceleme, 2 saat ila 9 gün arasında değişen büyük bir
değişkenlik bulmuştur.
8
Hayatta kalma süresi, yüzey tipi, sıcaklık, bağıl nem ve virüsün spesifik oluşu dahil
olmak üzere bir dizi faktöre bağlıdır. Aynı incelemede, %70 etanol veya sodyum
hipoklorit gibi yaygın dezenfektanlar kullanılarak 1 dakika içinde etkili
inaktivasyonun elde edilebildiği saptanmıştır.
2.2. Su Kaynaklarının Güvenliğinin Sağlanması
COVID-19 virüsü içme suyu kaynaklarında tespit edilmemiş olup mevcut kanıtlara
dayanarak bu su kaynaklarında bulunma riski düşüktür. İyi kontrollü ortamlarda
gerçekleşen taşıyıcı bireylerden kaynaklı “koronavirüslerin laboratuvar
çalışmaları”, virüsün dışkı ile bulaştığı sularda günlerce haftalarca bulaşıcı
kalabileceğini göstermiştir. Su güvenliğini arttırmaya su kaynaklarını korumakla
başlanmalıdır. Bunun yanısıra suyun depolama, veya tüketim noktasında arıtılması
ve arıtılmış suyun düzenli olarak temizlenmiş ve üstü kapalı kaplarda evde güvenli bir
şekilde depolanmasını sağlamak gibi bir takım önlemler alınması önem arz
etmektedir.
9
Filtrasyon ve dezenfeksiyon kullanan geleneksel, merkezi içmesuyu arıtma tesisleri
COVID-19 virüsünü inaktive etmektedir.Diğer taşıyıcı bireylerden kaynaklı
koronavirüslerin ultraviyole (UV) ışığı ile klorlama ve dezenfeksiyona duyarlı oldukları
gösterilmiştir.COVID 19 gibi zarflanmış virüsler zayıf bir lipit konak hücre zarı ile
çevrilidir Bu nedenle COVID-19 virüsünün, protein kaplaması olan coxsackie viruses
gibi diğer birçok virüse nispeten klor ve diğer oksidan dezenfeksiyon işlemlerine karşı
çok daha zayıf olduğu düşünülmektedir. Etkili bir merkezi dezenfeksiyon için pH <8.0
olan sularda su en az 30 dakika temas süresinde bulunmalı ve daha sonra ≥0.5
mg/L serbest klor konsantrasyonu ile işlenmelidir. Dağıtım sistemi boyunca şebek
içindeki bakiye klor muhafaza edilmelidir. Merkezi içmesuyu arıtma tesisi ve güvenli
su iletim sisteminin bulunmadığı yerlerde, yüksek performanslı ultrafiltrasyon veya
nanomembran filtreler, güneş ışınlarına tabı tutma , suyun kaynatılması, bulanık
olmayan sularda UV veya serbest klor dozlaması gibi uygulamalar bu virüsün
giderilmesinde evde kullanılabilecek uygulamalarıdır.
2.3. Atıksu ve Dışkı Atıklarının Güvenli Bir Şekilde Yönetilmesi
COVID-19 virüsünün, atık su arıtımın tabi olan veya olmayan kanalizasyon sistemleri
yoluyla bulaştığına dair kanıt yoktur. Ayrıca, kanalizasyon veya atık su arıtma
işçilerinin 2003 yılında başka bir tür koronavirüsün neden olduğu (SARS) salgınına
sebep olduğuna dair bir kanıt yoktur. Entegre bir halk sağlığı politikasının bir parçası
olarak, kanalizasyon sistemlerinde taşınan atık sular iyi tasarlanmış ve iyi yönetilen
merkezi atık su arıtma tesislerinde arıtılmalıdır. Arıtma tesisinin her aşaması (ayrıca
tutma süresi ve seyreltme) potansiyel riskin daha da azalmasına neden olur. Bir atık
stabilizasyon havuzu (yani bir oksidasyon havuzu veya lagün), genellikle nispeten
uzun tutma süreleri (yani 20 gün veya daha uzun), birleşik olarak patojenlerin yok
edilmesine uygun pratik ve basit bir atık su arıtma teknolojisi olarak kabul edilir. Bu
yöntem güneş ışığı, yüksek pH seviyeleri, biyolojik aktivite ve diğer faktörler ile
patojen yıkımını hızlandırır.
Mevcut atık su arıtma tesislerinin virüsleri gidermek için optimize edilmesi gerekirse
bu tesislerde ilave olarak son bir dezenfeksiyon adımı düşünülebilir. Atıksu arıtma
tesislerindeki işçilerin sağlığını korumak için en iyi uygulamalar izlenmelidir.
Çalışanlar, koruyucu dış giyim, eldiven, bot, gözlük veya yüz siperi ve maske içeren
uygun kişisel koruyucu ekipman (PPE) giymelidir; sık sık el hijyeni yapmalıdırlar; ve
gözleri, burnu ve ağzı yıkanmamış ellerle dokunmaktan kaçınmalıdırlar.
3. SAĞLIK HİZMETLERİ ORTAMINDA TEMİZLİK
Sağlık hizmetleri verilen ortamlarda su, sanitasyon ve hijyen için önerilen mevcut
önlemler, hastalara yeterli bakımı sağlamak, ayrıca hastaları, personeli ve bakıcıları
10
enfeksiyon risklerinden korumak için önemlidir. Aşağıdaki eylemler özellikle
önemlidir:
(i) Güvenli dışkı yönetimi (dışkı ve idrar), hiç kimse temas etmeden doğru bir
şekilde arıtılıp bertaraf edilmesi;
(ii) Uygun teknikleri kullanarak sık sık el hijyeninin sağlanması;
(iii) Düzenli temizlik ve dezenfeksiyon uygulanması; ve
(iv) Tıbbi atıklarının güvenli bir şekilde yönetilmesidir.
Tavsiye edilen diğer önlemler;
• Personele, bakıcılara ve hastalara yeteri kadar sağlıklı içme suyu
sağlamak;
• Kişisel hijyenin, hastalar, personel ve bakıcılar için el hijyeni dahil,
korunmasını sağlamak;
• Düzenli olarak çarşaf ve hasta giysilerinin değiştirilerek yıkanması;
• Yeterli miktarda tuvalet sağlamak (COVID-19 teyit edilmiş ve şüpheli
olanlar içiin mümkünse ayrı olacak şekilde);
• Tüm tıbbi atıkların ayrılması ve güvenli bir şekilde bertaraf edilmesi
şeklindedir.
Bu öneriler ile ilgili detaylar için Dünya Sağlık Örgütünün çevre sağlığı
standartlarındaki “sağlık bakımı” bölümüne bakınız .
11
3.1. El Hijyeni Uygulaması
El hijyeni oldukça önemlidir. “El hijyeni için 5 saniye” olarak bilinen uygulamanın
talimatlarına göre eller sabun ve su ile yıkanmalı veya alkol bazlı el sıvıları ile
temizlenmelidir. Eller görünür şekilde kirli değilse, tercih edilen yöntem alkol bazlı sıvı
ile uygun teknik kullanılarak 20-30 saniye elleri ovmaktır. Eller gözle görülür şekilde
kirlenmişse, uygun teknik ile sabun ve su kullanarak 40-60 saniye eller yıkanmalıdır.
El hijyeni;
• kişisel koruma ekipmanlarını giymeden önce ve çıkardıktan sonra,
• eldiven değiştirirken,
• COVID-19 enfeksiyonu teyit edilmiş veya şüphelisi veya bu kişilerin atıkları ile
temastan sonra,
• herhangi bir solunum salgısı ile temastan sonra, yemekten önce ve tuvalet
kullandıktan sonra olmak üzere beş anın hepsinde sağlanmalıdır.
Alkol bazlı el sıvısı ve sabun yoksa, o zaman el yıkama için klorlu su (% 0.05)
kullanmak bir seçenektir, ancak sık sık kullanılması ideal değildir. Çünkü sık kullanımı
dermatite yol açabilmekte, bu da enfeksiyon ve astım riskini arttırmaktadır. Yine de
öteki seçeneklerin uygun olmaması durumunda klorlu su ile el temizliği bir seçenektir.
Bakım ve kişisel koruma ekipmanları değişim noktalarının hepsinde tüm sağlık
çalışanları için fonksiyonel el hijyen tesisleri bulunmalıdır. Ek olarak fonksiyonel el
hijyen tesisleri tüm hastalar, aile üyeleri, ziyaretçiler için uygun olmalı ve tuvaletler,
bekleme ve yemek odaları ayrıca umumi alanların 5 metre içerisinde yer almalıdır.
4.. TUVALET TEMİZLİĞİ VE COVID-19 BULAŞLI DIŞKI BERTARAFI
Şüpheli veya COVID-19 hastalığı doğrulanmış olan kişilere kendi tuvaletleri
verilmelidir. Tuvaletler düzgün çalışmalı ve çalışan tahliye tuzaklarına sahip olmalıdır.
Mümkün olduğunda tuvaletin kapağı kapalı iken sifonu çekilmeli ve damlacıkların
saçılması önlenmelidir. Eğer bu kişiler için ayrı tuvalet verilme imkânı yok ise kişisel
koruma ekipmanı olan, eğitimli temizlik görevlisi tarafından günde en az iki kere
temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Ek olarak, talimatlara uygun olarak bütün
sağlık çalışanları bütün hastalardan ayrı tuvalet kullanmalıdır. Dünya Sağlık Örgütü
(WHO), standart atıksu arıtma ile birlikte kapalı banyo drenajları, havalandırma
sistemine aerosol haline gelmiş dışkının kaçmasını engelleyen geri akış vanaları
bulunan bakımlı sistemlerin kullanılmasını önermektedir. Sıhhi tesisattaki ve
havalandırma sistemindeki zayıflık Hong Kong`ta 2003 yılında yüksek katli binadan
aerosol haline gelmiş SARS korona virüsün yayılmasına katkıda bulunmuştur.
COVID-19 virüsünün yüksek apartmanlarda arızalı tuvaletlerden yayılması
konusunda da benzer kaygılar dile getirilmiştir. Sağlık hizmetleri tesisleri
kanalizasyona bağlıysa, atıksu arıtma tesisine ulaşmadan veya bertaraf tesisine
12
gelmeden herhangi bir kayıp veya kaçak olmadığı belirlenmelidir. Toplama, arıtma ve
bertaraf sistemlerinin yeterliliğine ilişkin riskleri azaltmak için kritik kontrol noktalarını
içeren güvenlik planı takip edilmelidir. Düşük kaynaklı daha küçük sağlık hizmetleri
tesisleri için, alan ve yerel koşullar izin veriyorsa, çukur tuvaletler tercih edilen
seçenek olabilir. Dışkı ile çevre kirlenmesi önlemek için standart önlemler alınmalıdır.
Bu önlemler çukurun tabanı ve yeraltı suyu kaynağı arasında 1.5 metre olmasını
(kaba kumlar, çakıllar ve çatlak oluşumlarında 1.5 metreden daha fazla alan
olmalıdır) ve tuvaletlerin en azından herhangi bir yeraltı suyu kaynağına yatay olarak
30 metre uzakta olmalıdır (sığ kuyular ve sondajlar dahil). Yüksek bir yeraltı suyu
kaynağı veya çukurları kazmak için yer eksikliği varsa geçirimsiz saklama kaplarında
dışkı tutulmalıdır ve ek muamele veya güvenli imha veya her ikisi için saha dışına
taşımadan önce mümkün olduğunca beklenmelidir ve virüs seviyesinin azalması
sağlanmalıdır. Tutma sürelerini en üst düzeye çıkarmak için iki tanklı paralel sistem,
bir tank dolana kadar öteki tankın bekletilmesine izin verilerek kullanılabilir. Tankları
temizlerken veya boşaltırken sıçramasını ve damlacıkların serbest kalmasını
önlemek için özel bakım önlemleri alınmalıdır.
4.1.Tuvaletler ve Dışkı Bertarafı
Dışkı ile doğrudan veya dolaylı temas edildiğinde el hijyeninin yapılması önemlidir
(eller kirliyse, sabun ve su tercih edilir). Eğer hastanın tuvalete gitme imkânı yok ise;
dışkı bez ile alınır ve yalnızca şüpheli veya COVID-19 teyit edilmiş hastaların
kullandığı tuvaletlere boşaltılır. Bütün sağlık sisteminde şüpheli veya COVID-19 teyit
edilmiş hastalar dahil dışkı biyolojik tehlikedir ve uygun şekilde arıtılmalıdır. Dışkı ile
ilgilenen kişiler dünya sağlık örgütünün önlemlerine uymalı ve kişisel koruma
ekipmanlarını kullanmalıdır. Kullanılmış olan bezler bulaşıcı atıklar olarak uygun
13
bicimde bertaraf edilmelidir. Çalışanlar kişisel koruyucu ekipmanları nasıl giyecekleri,
kullanacakları ve çıkaracakları konusunda uygun şekilde eğitilmelidir. Kişisel koruma
ekipmanları mevcut değilse veya tedarik sınırlıysa, el hijyeni düzenli olarak
uygulanmalı ve çalışanlar herhangi şüpheli veya teyit edilmiş vakadan en az 1 m
uzaklıkta olmalıdır. Eğer yatak lazımlığı kullanılıyor ise dışkının bertarafından sonra
lazımlık doğal deterjan ve su le yıkanıp %0.5’lik klorlu solüsyon ile dezenfekte edilip,
temiz su ile durulanmalıdır. Durulama suyu tuvalete dökülmelidir. Diğer etkili
dezenfektanlar ticari olarak temin edilebilen; kuaterner amonyum bileşiklerini içeren
setilpiridinyum klorür ve 500-2000 mg/L konsantrasyonlarda perasetik veya
peroksiasetik asitlerdir ve üreticinin talimatlarına göre kullanılır. Klor, büyük
miktarlarda katı ve çözünmüş organik içeren ortamın dezenfekte edilmesi için
etkisizdir. Bu nedenle, taze dışkıya klor çözeltisi eklemenin sınırlı bir yararı vardır ve
muhtemelen, bu sıçramaya bağlı riskler doğurabilir.
4.2 Tuvaletlerin Boşaltılması ve Tankların Kullanımı ve Dışkıların Saha Dışında
Taşınması
COVID-19 hastalarının kullandıkları tuvaletlerin veya dışkı tanklarının dolmadan
boşaltılması için herhangi bir sebep yoktur. Genel olarak, dışkıyı güvenle yönetmek
için en iyi uygulamalar takip edilmelidir. Tuvalet veya toplama tankları hasta talebini
karşılayacak şekilde ve vakalarda olası ani artışları göz önünde bulundurarak
tasarlanmalıdır. Ayrıca, üretilen atık su miktarlarına göre tuvaletleri ve toplama
tanklarını boşaltmak için düzenli bir program olmalıdır. Kişisel korunma ekipmanları
dışkının saha dışına çıkartılması sırasında kullanılması ve dışkının sıçramaması
konusunda özen gösterilmelidir. Ekiplerin tankların veya kamyonların boşaltılması
sırasında da dikkat etmesi gerekmektedir. Atıkları bertaraf ettikten sonra ve daha
fazla bulaşma riski kalmadığı durumda, bireyler kişisel koruma ekipmanlarını güvenli
bir şekilde çıkartmalı ve taşıma aracına binmeden önce el temizliğini yapmalıdır.
Dışkının saha dışında bertaraf mümkün değil ise saha içerisinde kireç kullanılarak
yapılabilir. Kireç uygulaması için %10’luk kireç çamuru (10 birim atık için 1 birim
olacak şekilde) eklenmelidir.
14
5. KİŞİSEL TEMİZLİK VE DEZENFEKSİYON UYGULAMALARI
Sağlık hizmetleri tesisleri için mevcut önerilen temizlik ve dezenfeksiyon prosedürleri
tutarlı ve doğru bir şekilde izlenmelidir. Çamaşırlar yıkanmalı ve COVID-19
vakalarının bakım aldığı tüm ortamlarda (örneğin tedavi üniteleri, toplum bakım
merkezleri) günde en az bir kez ve bir hasta taburcu edildiğinde temizlenmelidir.
Yaygın olarak kullanılan hastane dezenfektanları dahil birçok dezenfektan, COVID-
19 virüsü gibi zarflı virüslere karşı etkilidir. Şu anda WHO aşağıda verilen kullanımları
önermektedir:
• Yeniden kullanılabilir özel ekipman (örneğin, termometreler) gibi kullanımlar
arasındaki küçük alanları dezenfekte etmek için% 70 etil alkol;
• Yüzeyleri dezenfekte etmek için% 0.5 (5000 ppm'ye eşdeğer) sodyum
hipoklorit.
COVID-19 enfeksiyonu olan hastalardan kirli yataklar, havlular ve giysilerle uğraşan
tüm bireyler, ağır işçilikte kullanılan eldivenler, maske, göz koruması (gözlük veya
yüz kalkanı), uzun kollu bir elbise, sıvıya dayanıklı değilse önlük giyilmeli ve bot veya
kapalı ayakkabılar kullanılmalıdır.
Kan veya vücut sıvılarına maruz kaldıktan sonra ve kişisel koruyucu donanımlar
(KKD) çıkarıldıktan sonra el hijyeni yapmalıdırlar. Kirli çamaşırlar, herhangi bir katı
15
dışkıyı dikkatlice çıkardıktan ve tuvalet veya tuvalet içine atılmak üzere kapalı bir
kovaya koyduktan sonra açık bir şekilde etiketlenmiş, sızdırmaz torbalara veya
kaplara yerleştirilmelidir. Çamaşır deterjanı ile 60−90 °C'de ılık su ile makine ile
yıkanması tavsiye edilir. Çamaşırlar daha sonra rutin prosedürlere göre kurutulabilir.
Makinede yıkama mümkün değilse, çarşaflar büyük bir tamburda sıcak suya ve
sabuna batırılarak karıştırılır ve sıçramayı önlemek için dikkatli olunmalıdır. Daha
sonra tambur boşaltılmalı ve keten bezler yaklaşık 30 dakika boyunca %0.05 klor
içine batırılmalıdır. Son olarak, çamaşırlar temiz suyla durulanmalı ve çarşafların
güneş ışığı altında tamamen kurumasına izin verilmelidir.
Dışkı yüzeyler üzerindeyse (çarşaflar veya yer gibi) dışkı havlularla dikkatlice
çıkarılmalı ve hemen tuvalet veya tuvalet içine atılmalıdır. Havlular tek kullanımlıksa,
bulaşıcı atık olarak işlem görmelidir; eğer tekrar kullanılabilirlerse, kirli çamaşır olarak
değerlendirilmelidirler. Daha sonra bu alan, dökülen vücut sıvıları için temizlik ve
dezenfeksiyon prosedürleri hakkındaki yayınlanmış kılavuzları izleyerek temizlenmeli
ve dezenfekte edilmelidir (örneğin, %0.5 serbest klor çözeltisi ile) .
5.1. Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD),
Yüzeyler ve Zeminlerin Yıkanmasından Gri Su veya Suyun Güvenli Bir Şekilde
Atılması WHO önerileri, yardımcı eldivenleri veya ağır hizmet tipi, yeniden
kullanılabilir plastik önlükleri sabun ve su ile temizlemek ve daha sonra her
kullanımdan sonra %0.5 sodyum hipoklorit çözeltisi ile dekontamine etmektir. Tek
kullanımlık eldivenler (nitril veya lateks) ve önlükler her kullanımdan sonra atılmalı ve
tekrar kullanılmamalıdır; KKD çıkarıldıktan sonra el hijyeni yapılmalıdır. Gri su, önceki
temizlikte kullanılan dezenfektan içeriyorsa, klorlanması veya tekrar işlenmesi
gerekmez. Bununla birlikte, bu suyun bir fosseptik sisteme veya kanalizasyona bağlı
drenajlarda veya sızdırmalı bir çukura atılması önemlidir. Gri su bir atık kanalı
çukuruna atılırsa, karışmayı ve taşma durumunda olası maruziyeti önlemek için çukur
sağlık hizmeti tesisi alanı çitle çevrilmelidir.
5.2. Sağlık Hizmeti
Atıklarının Güvenli Yönetimi Sağlık hizmetleri atığının güvenli bir şekilde
yönetilmesine yönelik en iyi uygulamalara uyulmalıdır, buna sorumluluk alma ve bu
atıkları güvenli bir şekilde bertaraf etmek için yeterli insan ve maddi kaynaklar dahil
olmalıdır. Sağlık atıklarının işlenmesi sırasında doğrudan ve korunmasız insan
temasının COVID-19 virüsünün bulaşmasına neden olduğuna dair bir kanıt yoktur.
COVID-19 hastalarının bakımı sırasında üretilen tüm sağlık hizmetleri atıkları,
belirlenmiş kaplarda ve torbalarda güvenli bir şekilde toplanmalı, işlenmeli ve daha
sonra tercihen yerinde güvenli bir şekilde atılmalı veya işlenmelidir. Atıklar saha
dışına taşınırsa, nerede ve nasıl arıtılacak ve imha edileceğini anlamak önemlidir.
16
Sağlık atığı kullanan herkes uygun KKD (bot, önlük, uzun kollu elbise, kalın eldiven,
maske ve gözlük veya yüz siperi) kullanmalı ve çıkardıktan sonra el hijyeni
yapmalıdır. Daha fazla bilgi için WHO kılavuzuna, sağlık hizmetleri faaliyetlerinden
kaynaklanan atıkların güvenli yönetimine bakılmalıdır.
6.EVLERDE VE TOPLULUKLARDA SU ,SANİTASYON ,HIJYEN (WASH)
UYGULAMALARI
Evde ve topluluk ortamlarında en iyi WASH uygulamalarını sürdürmek, COVID-19'un
yayılmasını önlemek için olduğu kadar evde hasta bakımı yaparken de önemlidir.
Doğru ve düzenli el hijyeni özellikle önemlidir.
6.1. El Hijyeni
Sağlık hizmetleri dışındaki ortamlarda el hijyeni, COVID 19 enfeksiyonunu
önleyebilecek en önemli önlemlerden biridir. Evlerde, okullarda ve pazarlar, ibadet
yerleri ve tren veya otobüs istasyonları gibi kalabalık kamusal alanlarda, yiyecek
hazırlamadan önce, yemekten önce ve sonra, tuvaleti kullandıktan veya bir çocuğun
bezini değiştirdikten sonra ve hayvanlara dokunduktan sonra düzenli el yıkama
yapılmalıdır. Su ve sabunla el yıkama tesisleri, tuvalete 5 m mesafede bulunmalıdır.
6.2. Dışkı Arıtma ve Bertaraf Etme Gereklilikleri.
En iyi temizlik uygulamaları, özellikle sabun ve temiz su ile el yıkama kesinlikle
uygulanmalı ve sürdürülmelidir, çünkü bunlar COVID-19 bulaşmasına ve genel olarak
bulaşıcı hastalıkların bulaşmasına önemli bir ek engel oluşturmaktadır.17
İnsan dışkısının güvenli bir şekilde yönetilmesine dikkat edilmelidir. Düzenli olarak
temizlenmiş, işleyen tuvaletlere erişimin sağlanmasından başlayarak dışkının
kanalizasyonda güvenli bir şekilde taşınmasına, arıtılmasına ve nihai olarak bertaraf
edilmesine kadar uzanan tüm sanitasyon zinciri korunmalıdır.
Ev ortamında şüpheli veya teyit edilmiş COVID19 vakaları olduğunda, bakıcıları ve
diğer aile üyelerini COVID-19 virüsünü içerebilecek solunum salgıları ve dışkı ile
temas riskinden korumak için acil önlem alınmalıdır. Hastanın bakım alanı boyunca
17
sıkça dokunulan yüzeyler, masalar, karyolalar ve diğer yatak odası mobilyaları gibi
düzenli olarak temizlenmelidir. Banyolar günde en az bir kez temizlenmeli ve
dezenfekte edilmelidir. Önce temizlik için düzenli ev sabunu veya deterjan
kullanılmalı ve daha sonra durulamadan sonra % 0.5 sodyum hipoklorit (yani 5000
ppm veya% 5 sodyum hipoklorit ila 9 kısım su içeren 1 kısım ev tipi ağartıcı) içeren
düzenli ev dezenfektanı kullanılmalıdır. Maske, gözlük, sıvıya dayanıklı önlük ve
eldivenler dahil olmak üzere temizlik sırasında KKD giyilmeli ve KKD çıkarıldıktan
sonra alkol bazlı bir el ovma veya sabun ve su ile el hijyeni yapılmalıdır.
7 .EVSEL SUYUN VERİMLİ KULLANILMASI
Suyu verimli kullanmak suya olan talebi azaltmak için en uygun maliyetli ve en
çevreci yoldur. Bu, malzemelerin ömrünü uzatır ve gölleri, barajları, akarsuları ve
yeraltı suları gibi kaynakları korur. Daha az su kullanıldığında kanalizasyon
sistemlerinden arıtma tesislerine daha az baskı oluşur ve atıksu arıtma tesisi maliyeti
azalır. Suyu verimli kullanmak enerji tasarrufu sağlar. Şehirlerde kullanılan toplam
enerjinin % 2-3'ü içme suyunu pompalamada ve atıksuyu arıtmada kullanılmaktadır.
Evsel su kullanımı günde kişi başına 75 L.ile 380 L.arasında değişmekte olup
genellikle ekonomik düzeyin ve yaşam standartlarının artışı ile doğru orantılı olarak
artmaktadır.
18
Yukarıdaki şekilde verilen bazı tedbirleri alarak evlerde ve iş yerlerinde su kullanımını
%35 oranında azaltabiliriz(31).
COVID-19 virüsüne karşı yapılan mücadelede su kaynakları çok önemli bir yer
tutmaktadır. Bu nedenle bu dönemde suyu verimli kullanarak su güvenliğimizin ve
dolayısya sağlığımızın daha büyük bir risk altına girmesini önlemeliyiz.
19
Bu teknik özetin içeriği, şu anda COVID-19 virüsü ve koronavirüs ailesindeki diğer
virüslerin kalıcılığı hakkında mevcut bilgilere dayanmaktadır. Mikrobiyologlar ve
virologlar, enfeksiyon kontrol uzmanları ve acil durumlarda ve hastalık
salgınlarında WASH ve IPC hakkında pratik bilgiye sahip olanlardan gelen
girdileri ve tavsiyeleri yansıtır.
7.KAYNAKÇA
1. Coronavirus disease (COVID-19) advice for the public. Geneva: World Health
Organization; 2020 (https://www.who.int/emergencies/diseases/novelcoronavirus-
2019/advice-for-public, accessed 3 March 2020).
2. Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, et al. Clinical features of patients infected
with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020;395:497–506.
doi:10.1016/S01406736(20)30183-5.
3. Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical
characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a
descriptive study. Lancet. 2020;395:507–13. doi:10.1016/S01406736(20)30211-7.
4. Wang D, Hu B, Hu C, Zhu F, Liu X, Zhang J, et al. Clinical characteristics of 138
hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China.
JAMA. 2020. Feb 7. doi:10.1001/jama.2020.1585.
5. Xiao E, Tang M, Zheng Y, Li C, He J, Hong H, et al. Evidence for gastrointestinal
infection of SARSCoV. medRxiv. doi:10.1101/2020.02.17.20023721.
6. Holshue ML, DeBolt C, Lindquist S, Lofy KH, Wiesman J, Bruce H et al. for the
Washington State 2019-nCoV Case Investigation Team. First case of 2019 novel coronavirus
in the United States. N Engl J Med. 2020. Jan 31. doi:10.1056/NEJMoa2001191.
7. Zhang Y, Chen C, Zhu S et al. [Isolation of 2019nCoV from a stool specimen of a
laboratoryconfirmed case of the coronavirus disease 2019 (COVID-19)]. China CDC Weekly.
2020;2
20
(8):123-4. (In Chinese.) 8. Wang XW, Li JS, Zhen B, Kong QX, Song N, Xiao WJ et al.
Study on the resistance of severe acute respiratory syndrome-associated coronavirus. J Virol
Methods. 2005;126:171−7. doi:10.1016/j.jviromet.2005.02.005.
9. Gundy P, Gerba CP, Pepper IL. Survival of coronaviruses in water and wastewater. Food
Environ Virol. 2009;1:10-14. doi:10.1007/s12560008-9001-6.
10. Casanova L, Rutalal WA, Weber DJ, Sobsey MD. Survival of surrogate coronaviruses in
water. Water Res. 2009;43(7):1893–8. doi:10.1016/j.watres.2009.02.002.
11. Kampf G, Todt D, Pfaender S, Steinmann E. Persistence of coronaviruses on inanimate
surfaces and their inactivation with biocidal agents. J Hosp Infect. 2020;104(3):246−51.
doi:10.1016/j.jhin.2020.01.022.
12. Guidelines for drinking-water quality, fourth edition, incorporating the first addendum.
Geneva: World Health Organization; 2017
(http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/254637/1/9 789241549950-eng.pdf, accessed 3
March 2020).
13. SARS-CoV-2 − water and sanitation. Adelaide: Water Research Australia; 2020
(http://www.waterra.com.au/_r9544/media/system/a
ttrib/file/2199/WaterRA_FS_Coronavirus_V10.pdf, accessed 3 March 2020).
14. Essential environmental health standards in health care. Geneva: World Health
Organization; 2008 (https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/43
767/9789241547239_eng.pdf?sequence=1&isAllow ed=y, accessed 3 March 2020).
15. My 5 moments for hand hygiene. In: WHO/Infection prevention and control [website].
Geneva: World Health Organization;
2020(https://www.who.int/infectionprevention/campaigns/clean-hands/5moments/en/,
accessed 3 March 2020).
16. Siddharta A, Pfaender S, Vielle NJ, Dijkman R, Friesland M, Becker B, et al. Virucidal
activity of World Health Organization-recommended formulations against enveloped viruses,
including Zika, Ebola, and emerging coronaviruses. J Infect Dis. 2017;215(6):902–6.
doi:10.1093/infdis/jix046.
17. WHO guidelines on hand hygiene in health care settings. Geneva: World Health
Organization; 2009 (https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/44
102/9789241597906_eng.pdf?sequence=1&isAllow ed=y, accessed 3 March 2020).
18. Infection prevention and control during health care when novel coronavirus (nCoV)
infection is suspected: interim guidance, 25 January 2020. Geneva: World Health
Organization (https://www.who.int/publications-detail/infectionprevention-and-control-
during-health-care-whennovel-coronavirus-(ncov)-infection-is-suspected20200125, accessed
3 March 2020).
19. Q&A on infection prevention and control for health care workers caring for patients with
suspected or confirmed 2019-nCoV. In: WHO/Newsroom [website]. Geneva: World Health
Organization; 2020 (https://www.who.int/news-room/q-a-detail/qa-on-infection-prevention-
21
and-control-for-healthcare-workers-caring-for-patients-with-suspected-orconfirmed-2019-
ncov, accessed 3 March 2020).
20. Health aspects of plumbing. Geneva: World Health Organization; 2006.
(https://apps.who.int/iris/handle/10665/43423, accessed 3 March 2020).
21. Guidelines on sanitation and health. Geneva: World Health Organization;
2018(https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/1066 5/274939/9789241514705-
eng.pdf?ua=1, accessed 3 March 2020).
22. Yu ITS, Li Y, Wong TW, Tam W, Chan A, Lee JHW, et al. Evidence of airborne
transmission of the severe acute respiratory syndrome virus. N Engl J Med. 2004;350(17):
1731-9. doi:10.1056/NEJMoa032867.
23. Regan H. How can the coronavirus spread through bathroom pipes? Experts are
investigating in Hong Kong. CNN. 12 February 2020
(https://edition.cnn.com/2020/02/12/asia/hongkong-coronavirus-pipes-intl-hnk/index.html).
24. Sanitation safety planning: manual for safe use and disposal of wastewater, greywater and
excreta. Geneva: World Health Organization; 2015.
(https://apps.who.int/iris/handle/10665/171753, accessed 3 March 2020).
25. How to put on and take off personal protective equipment. Geneva: World Health
Organization; 2008 (https://apps.who.int/iris/handle/10665/70066, accessed 3 March 2020).
26. Chemical disinfectants: guideline for disinfection and sterilization in healthcare facilities
(2008). In: CDC/Infection Control [website]. Atlanta: US Centers for Disease Control and
Prevention; 2019. https://www.cdc.gov/infectioncontrol/guidelines/dis infection/disinfection-
methods/chemical.html, accessed 3 March 2020).
27. Best practices for environmental cleaning in healthcare facilities in resource-limited
settings. Atlanta: US Centers for Disease Control and Prevention; 2019
(https://www.cdc.gov/hai/pdfs/resourcelimited/environmental-cleaning-508.pdf, accessed 3
March 2020).
28. Safe management of wastes from health-care activities: a summary. Geneva: World
Health Organization; 2017 (https://apps.who.int/iris/handle/10665/259491, accessed 3 March
2020).
29. Home care for patients with suspected novel coronavirus (COVID-19) infection
presenting with mild symptoms, and management of their contacts: interim guidance, 4
February 2020. (https://www.who.int/publications-detail/home-carefor-patients-with-
suspected-novel-coronavirus(ncov)-infection-presenting-with-mild-symptomsand-
management-of-contacts, accessed 3 March 2020).
30.http://www.suvecevre.com/yayin/928/covid-19-icin-su-sanitasyon-hijyen-ve-atik-
yonetimi_26476.html#.Xow1IHduJv0
31. EVLERDE VE İŞYERLERİNDE %35 DAHA AZ SU KULLANMA KILAVUZU Prof.
Dr. Mustafa ÖZTÜRK Müsteşar Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ANKARA- 2018
22