suryasiddhant - central sanskrit university · 1 suryasiddhant (under the project of content...

200
1 SURYASIDDHANT (Under the Project of content Generation with a view to develop E-Databank, E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.) Chief Director Prof. Radha Vallabh Tripathi Vice Chancellor Director Prof. Sarva Narayan Jha Acting Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Lucknow Campus, National Coordinator Dr. Sukala Mukherjee Project Officer (RSKS, New Delhi) Principal Investigator Prof. Sarva Narayan Jha Department Of Jyotish Rashtriya Sanskrit Sansthan, (Deemed University) Lucknow Campus, Lucknow

Upload: others

Post on 17-Aug-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 1

    SURYASIDDHANT

    (Under the Project of content Generation with a view to develop E-Databank,

    E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.)

    Chief Director Prof. Radha Vallabh Tripathi

    Vice Chancellor

    Director Prof. Sarva Narayan Jha

    Acting Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Lucknow Campus,

    National Coordinator Dr. Sukala Mukherjee

    Project Officer

    (RSKS, New Delhi)

    Principal Investigator Prof. Sarva Narayan Jha

    Department Of Jyotish

    Rashtriya Sanskrit Sansthan,

    (Deemed University)

    Lucknow Campus, Lucknow

  • 2

    सूय�िस�ात

    स�पादक:

    ूो. सव�नारायण झा

  • 3

    ूा�कथनमूा�कथनमूा�कथनमूा�कथनम ््् ्

    ौी गणेशाय नमौी गणेशाय नमौी गणेशाय नमौी गणेशाय नम:::: अथेदं जग$ूिस�ं वत�ते यत खगोलिव(ानःय िवकासे ूा�काले भारतवष�ःय ्

    मह-वपूण�मवदानं बभूव। भारतीया: स�पूण�मिप िव0ं िस�ात1योितषं पेठुिर$यऽ नािःत

    सदेहःयावसर:। 1योितषशा7िमदं स�पूण8 िव(ानिमित 9ं;या अःय ःथानं वेदा

  • 4

    इ$यऽ हेतु: क:? अ=$वे ये संःकृतं जानित तेषां गिणते तथा ूवेशो नािःत। येषां

    गिणते ूवेशःते संःकृतं न जानित। य=Aयःय मथःया

  • 5

    सूय�िस�ात: मIयमािधकार:-1

  • 6

    जग$कLृ�$वं स�भवित। ूकृितं ःवामवbvय िवसजृािम पुन: पुन:। भूतमामिममं

    कृ$ःनमवश: ूकृतेव�शात।।् इित भगवदnेुिर$यते ।।।।।।।।1111।।।।।।।।

    सूय�िस�ातःय काल:। मयासुरःय तप:।

    अथ ःवोnःय ःवकिYपत$वश

  • 7

    चािङगनो यत फलं तदेवाङग1योित् : मोfpपफलसxावादऽ ूविृL: युnेित भाव:। अतएव

    पुtयं पुtयजनकं पुराणयाये$ यािदचतुद�शिव=ातग�त$वात। निवदं वेदा

  • 8

    सूय�मtडलःथ: द=ां दाःयािम। ननु मां दै$ यं ूतीदं वा�यं ूतारकं भिवंयती$यत:

    ःविवशेषणमूतारणपूव�कं त$कथने हेतुभूतमाह। तोिषत इित। िह यतःतपसा

    $व$कृताराधनेन अ$यतं सतुbोऽतो द=ािम$यथ�:। तथा च $व$कम�वँयेन मया

    भnजनव$सलतया जाितवैरमुपेआय अनुकि�पतूादवत ् $वमूताय_ऽनुकि�पत इित

    भाव:।।5।।

    सूया8शपुuष[ारा मयाय(ानूदानःय ूस

  • 9

    मामनुगृहाण इदं कथय इ$युिn=ोतकनमःकारोnेम�यपbृोऽयं मयं ूित अवदिदित

    भाव:।।7।।

    सूया8शपुuष[ारा ूदL 1योितषशा7(ानं सावधानतया ौोतंु मयं ूित िनदKश:।

    अथ ूित(ातत$सवंादानुवादे मयं ूित (ानं वnुकाम: सूया8शपुuष: सावधानतया

    मदnं ौणुृ $वम इित आहु ् Ñ

    ौगुृंवैकमनाौगुृंवैकमनाौगुृंवैकमनाौगुृंवैकमना: : : : पूव8 यदnं (ापूव8 यदnं (ापूव8 यदnं (ापूव8 यदnं (ाुु ुु नमुLमम।नमुLमम।नमुLमम।नमुLमम।््््

    युगे युगे महषrणां ःवयमेव िववःवता।।युगे युगे महषrणां ःवयमेव िववःवता।।युगे युगे महषrणां ःवयमेव िववःवता।।युगे युगे महषrणां ःवयमेव िववःवता।।8888।।।।।।।।

    हे मय! एकिःमनेव मनो यःय असौ। अयिवषयेvयो मन: समा$य मदnे ुमनो ददानः$व ं त11 योित:शा7ं ौणुृंव। ौोऽ[ारा आ$मन: संयोगेन ू$यfं कुu

    इ$यथ�:। ननु $वं ःवकिYपतं विदंयिस इ$यतःतaछcदस�बधमाह। पूव�िम$यािद ।

    यदLमं नेऽpपं (ानं शा7ं 1योितु : शा7िम$यथ�:। बहकालातरेण पूव�काले कदे$यत ुआह। युगे युगे इित। ूितमहायुगे महामुनीनां तान ूतीित ता$पया�थ�् :। सूयKण

    ःवयम[ारकेण साfािद$यथ�:। एवकारो तथा $वां ूित अहं [ारं साfात कथनास�भवात ् ्

    तथा तान ूित अहमयो वा [ा् रिम$यःय वारणाथ�:, तेषां ःवतप: समाजवशीकृते0राणां

    त$ूसादािधगताूितहतेaछानां सूय�मtडलािध^ानस�भवात। उnम उपिदbम। तथा च ् ् ्

    सूय_nं $वां ूित कयते न ःवकिYपतिमित भाव:।।8।।

    मयं ूित ूदLःय (ानःय कालभेदकथनम। ्

    ननु ूितयुगं सूय_nःयै�याभावात $वया िकं युगीयशा7मुपिदँयते। ्

    अयथैकदो�$या युगे युगे इ$यः यानुपपLेिर$यत आहÑ

    शा7मा=ं तदेवेदं य$पूव8 ूाह भाःकरशा7मा=ं तदेवेदं य$पूव8 ूाह भाःकरशा7मा=ं तदेवेदं य$पूव8 ूाह भाःकरशा7मा=ं तदेवेदं य$पूव8 ूाह भाःकर::::।।।।

    युगानां पिरवतKन कालभेदोऽयुगानां पिरवतKन कालभेदोऽयुगानां पिरवतKन कालभेदोऽयुगानां पिरवतKन कालभेदोऽऽ केवलऽ केवलऽ केवलऽ केवल: : : : ।।।।।।।।9999।।।।।।।।

    इदं मया तुvयं वआयमाणं 1योित:शा7ं तत सूय_nा् िभन$वेन $वां ूित अनुवादो

    न �विचत ःवकYपनातरेणे$यथ�् :। आ=ं ूा�काले सूयKणोnम। ननु ्

    आसनयुगीयसूय_nःयािप पूव�कालोnःया=$वस�भव इ$यतःत$पदापेिfतमा=पद-

    वरणpपमाह। यिदित। शा7ं सूय�: पूव8 ूथमं यःमात पूव�मनुnिम$यथ�् :। ूाह ूकषKण

    िवःतरेण मुनीन ूित उnवान। तथा च ूथमाितरेके कारणाभावात ूथमःय ् ् ्

    िवःततृ$वाaचानतरोnं पूव_nे गताथ�तया संिfXमुपेआय ूथमयुगीयशा7मुपिदँयत इित

    भाव:। ननु तिह� अनतरयुगीयशा7ाणां सूय_nानां वैयय�ूस

  • 10

    च ूयोजनाभावादपेआय तदnमेव $वां ूित उपिदँयत इित भावु ु :। एवZच

    युगमIयेऽAयवातरकाले महचारेषु अतरदश�ने तL$काले तदतरं ूसाIय

    मथांःत$कालवत�मानािभयुnा: कुव�ित। तिददम तरं पूव�मथे बीजिम$यामनित।

    पूव�मथानां लुX$वात सयू�िष�संवादोऽपीदानीं न 9ँयत इित तदूिस�् : आगमूामाtयाaच

    न आश

  • 11

    घटीनां षं;याहोराऽ ं नाfऽमnुम। तुकारादहोराऽःय नाfऽ$वो् �$ या उnघ;या

    अिप नाfऽ$वमुnम। ए् तत पिbघटीिभभ�चबपिरवत�् नात।् नाfऽिदनानां िऽंश$सmंयया

    मासो नाfऽ:। मासानामनेक$वेन सावनमासःवpपमाह। सावन इित। तथा िऽंशदहोराऽै:

    सूय_दयस�ब�ैःतदविधकै: सूय_दयासूय_दयातकालpपैकाहोराऽमानमािपतैिर$यथ�:।

    सावनोमास: ।।12।।

    चािमास:। सौरमास:। िद]यिदनम। ्

    अथचाि सौरमासिनpपणपूव�कं वष8 वदन िद]यिदनमाह् Ñ

    ऐदविःतिथिभःत[त संबा$या और उaयते।ऐदविःतिथिभःत[त संबा$या और उaयते।ऐदविःतिथिभःत[त संबा$या और उaयते।ऐदविःतिथिभःत[त संबा$या और उaयते।्् ््

    मासै[ा�दशिभव�ष8 िद]यं तदह उaयते।।मासै[ा�दशिभव�ष8 िद]यं तदह उaयते।।मासै[ा�दशिभव�ष8 िद]यं तदह उaयते।।मासै[ा�दशिभव�ष8 िद]यं तदह उaयते।।13131313।।।।।।।।

    त[त िऽंशता ितिथिभ`ा िो् मासःतऽ दशा�ताविधक: पूिण�माताविधक` शा7े

    मुmयतया ूितपािदत:। अऽ शा7े तु दशा�ताविधक एव मुmय:। इbितयविधकःतु

    मासो गौण:। संबा$या संबा$यविधकेन कालेन सौरो मासो मान(ै: कयते।

    संबाितःतु सूय�मtडलकेिःय राँयािद- ूदेशसZचरणकाल:। [ादशिभमा�सैव�ष�म। ्

    यमानेन मासाःतमानेन वष8 (ेयम । त[ष8 सौरमासःयासन$वात सौरम। अह् ् ् :

    अहोराऽं िद]यम। त[ष8् सौरमासःयासन$वात सौरम। अह् ् : अहोराऽं िद]यम। ् िदिव

    भवम। सौरवष8् देवानामहोराऽमानं मानत-व(ै: कयत इ$यथ�:।।13।।

    देवासुराणामहोराऽम।् देवासुराणां वष�म। ्

    ननु देवानां यथाहोराऽमुnं तथा दै$यानामहोराऽं कथं नोnिम$यतःतदLरं वदन ु ्

    देवासुरयोव�ष�माह-

    सुरासुराणामयोयमहोराऽ ंिवपय�यात।सुरासुराणामयोयमहोराऽ ंिवपय�यात।सुरासुराणामयोयमहोराऽ ंिवपय�यात।सुरासुराणामयोयमहोराऽ ंिवपय�यात।््््

    त$षिं टंत$षिं टंत$षिं टंत$षिं टं: : : : षगुणा िद]यं वष�मासरुमेव च।।षगुणा िद]यं वष�मासरुमेव च।।षगुणा िद]यं वष�मासरुमेव च।।षगुणा िद]यं वष�मासरुमेव च।।14141414।।।।।।।।

    देवदै$यानां बह$वा[हवचनम। ु ु ् अयोऽयम परःपरं िवपय�यात ]य$यासात् ् ।्

    अहोराऽम। अयमथ�् :। देवानां यिनं तदसुराणां रािऽ:। देवानां या रािऽःतदसुराणां िदनम। ्

    दै$यानां यिनं तेवानां रािऽ:। दै$यानां या रािऽःतेवानां िदनिमित । तथा च

    देवदै$ययोिद�नरायोरेव ]य$यासाe भेदो न मानेनेित । तयोरहोराऽःयै�याe

    देवाहोराऽमानकथनेनैव दै$याहोराऽमानमुnिमित भाव:। युगकथनाथ8 िद]यवष8 पिरभाषया

    सुगममिप िवशेष=ोतनाथ� ूकारातरेणाह-त$षिbिरित। िद]याहोराऽषिb: देवLु�pपा

    वष�Lु�िभ: षिभगु�िणता िद]यमासरंु दै$यस�बिध। च समुaचये। तेन [योिर$यथ�:। वष�म। ्

    एवकारःतयोिद�नरायोभKद: ःयािदित मदशङकािनवारणाथ�म।।् 14।।

    महायुगम। स$ययुगािदमानःयाधार् :।

    अथ कYपमानं िववfु: ूथमं युगमानमयदिप ोकाvयामाहÑ

    त[ादशसहत[ादशसहत[ादशसहत[ादशसहॐाॐाॐाॐािण चतुयु�गमुदातम।िण चतुयु�गमुदातम।िण चतुयु�गमुदातम।िण चतुयु�गमुदातम।््््

    सूया�cदसूया�cदसूया�cदसूया�cदस

  • 12

    कृतादीनां ]यवःथेयं धम�पाद]यवःथया।।कृतादीनां ]यवःथेयं धम�पाद]यवःथया।।कृतादीनां ]यवःथेयं धम�पाद]यवःथया।।कृतादीनां ]यवःथेयं धम�पाद]यवःथया।।16161616।।।।।।।।

    तेषां िद]यवषा�णां [ादशसहॐािण चतुयु�गम। चतुणा8 युगानां कृतऽेता[ापर् -

    कYयाmयानां समाहारो योगःतदा$मकं महायुगिम$यथ�:। एत=ोतनाथ8

    चतुिर$ययुिnरयथा युगिम$यु�$या त[ैयया�पLे:। मानािभ(ैunम। अथ सौरमानेन ्

    त$संmयां िवशेषं चाह-सूया�cदसंmययेित। तेवासरुमानेनोnं चतुयु�गं [ादशसहॐवषा�$मकं

    महायुगं सIया-साIयांशसिहतम। युगचरणःया=् तयो: बमेण ू$येकं

    सIयासIयांशाvयां युnं तदेव सIयासIयांशौ अतग�तौ न पथृक यऽ एता9् शम ्

    सौरवष�ू माणेन ि[िऽसागरै:। अ

  • 13

    मनुमानम। जलAलव् :।

    अथ कYपमानाथK मनुमानं त$सािधमानं चाहÑ

    युगानां सXितयुगानां सXितयुगानां सXितयुगानां सXित: : : : सैका मवतरिमहोaयते।।सैका मवतरिमहोaयते।।सैका मवतरिमहोaयते।।सैका मवतरिमहोaयते।।

    कृताcदसंmया तःयाते सिधकृताcदसंmया तःयाते सिधकृताcदसंmया तःयाते सिधकृताcदसंmया तःयाते सिध: : : : ूोnो जलपYवूोnो जलपYवूोnो जलपYवूोnो जलपYव::::।।।।।।।।18181818।।।।।।।।

    युगानां सैकासXितरेकसXितम�हायुगिम$ यथ�:। इह मूL�काले मवतरं मवार�भ

    त$समािXकालयोरतरकालमानािम$यथ�:। मूL�कालमानभेदािभ(ै: कयते। तःय मनारेते

    िवरामे जाते सित कृताcदस

  • 14

    पूव�पिरभाषया मासमानं तःमात पूव_nपिरभाषया ॄWणो वष�् मानमेतत शतसंmयया ्

    ॄWायुिरित। न तु यथा ौतुाथKन कYपशत[यमायु: कीटादीनामिप िदनसंmयया

    आयुषोऽस�भवात। ् “िनजेनैव तु मानेन आयुव�ष�शतं ःमतृम।्” इित िवंणुपुराणोnे`।

    एतेन परमायुिरित िनरःतम। ॄWणोऽिनयतायुदा�यास�भवात। तःय ॄWण आयु् ् :

    शतवष�pपमःया�8 पंचाश[ष�पिरिमतिमतं गतम। अयं वत�मान आिदम् : ूथम: शेषकYप:

    शेषायुदा�यःय ॄWिदवस उLरा��ःय ूथमिदवसो वत�मान इित फिलताथ�:।।21।।

    सूय�िस�ातःय समये िकयत: मनव: गता: ।

    अथ वत�मानेऽिःमन िदवसेऽAयेत|तिम$याह् Ñ

    कYपादःमाकYपादःमाकYपादःमाकYपादःमाaच मनवaच मनवaच मनवaच मनव: : : : ष]यतीताष]यतीताष]यतीताष]यतीता: : : : ससधयससधयससधयससधय::::।।।।।।।।

    वैवःवतःय च मनोयु�गानां िऽघनो गतवैवःवतःय च मनोयु�गानां िऽघनो गतवैवःवतःय च मनोयु�गानां िऽघनो गतवैवःवतःय च मनोयु�गानां िऽघनो गत::::।।।।।।।।22222222।।।।।।।।

    अःमा[L�माना$कYपाॄWिदवसात ष;संmयाका मनव एकसXित युगpपा् :

    ससधय: सXिभ: सिधिभ: कृतयुगूमाणै: सिहता ]यतीता गता:। चकार

    आयुषोऽ��िमतिमित ूागुnेन समुaचयाथ�क:। वत�मानःय सXमःय मनोववःवताmयःय

    युगानां िऽघन: ऽयाणां घन: ःथानऽयिःथततुYयानां घात: सX िवंशितसंmया$मको

    गत:। सXिवशितयुगािन गतािन इ$यथ�:। च: समुaचये।।22।।

    अथ वत�मानयुगःयािप गतमेतिदित वदन अिभमत् कालेऽमतो वष�गण: काय�

    इ$याहÑ

    अbािवंशा=ुगादःमादा=ामेतत कृतं युगम।अbािवंशा=ुगादःमादा=ामेतत कृतं युगम।अbािवंशा=ुगादःमादा=ामेतत कृतं युगम।अbािवंशा=ुगादःमादा=ामेतत कृतं युगम।् ्् ्् ्् ्

    अतअतअतअत: : : : कालं ूस

  • 15

    जीयमानाःतु ल�बते तुYयमेव ःवमाग�गाजीयमानाःतु ल�बते तुYयमेव ःवमाग�गाजीयमानाःतु ल�बते तुYयमेव ःवमाग�गाजीयमानाःतु ल�बते तुYयमेव ःवमाग�गा::::।।।।।।।।25252525।।।।।।।।

    प`ादन तरं पुनराव$ृया प`ात पि`मिदगिभमुखं नfऽै् : तारकािदिभ: सह महा:

    सूया�दयोऽितजवात ्ूवहवायुस$वरगितवशात सततं िनरतरं ोजतो गaछत् : ःवमाग�गा:

    ःवकfावLृःथा जीयमाना नfऽै: परािजता नfऽाणाममे गमनात। अतएव ल1जयेव ्

    गुuभूता इित ता$पया�थ�:। तुYयं समम। एवकारादिधकयून]यवaछेद् :। ल�बते

    ःवःथानात पूव�िःमन ल�बायमाना भवित। यथा लि1जत् ् : प`ाe भवित नामे। तुकारात ्

    अधोऽध: कfाबमानुरोधेन शयािदमहाणां चिातानां गुuतापचय:

    शिनरितगुuभूतःतःमात िकZचयूनो गुuःतःमा् दिप भौम इ$यािद यथोLरम। यःय ्

    कfा महती तःय गुu$वािध�यं यःय लवी तःय तदनुरोधेन गुuताYप$विमित। एतदnं ुभवित। ॄWणा ूवहवायौ नfऽािधि^तो मूत_ गोल: ःथािपत: तदतग�ता:

    ःवःवाकाशगोलःथा: शयादयो नfऽािधि^तमतू�गोलःथबाितवLृःथरेवतीयोग-

    तारासनpपमेषािदूदेशसमसूऽःथा: ःथािपता:। बाितवLंृ तु मेषतुलाःथाने

    िवषुववLृलgनस�पातात िऽभातिरतबाित् वLृूदेशौ ःवासनिवषुव[Lूदेशाvयां ृचतुिव8श$यंशातरेण दिfणोLरौ मकरकका�िदpपौ तदेव [ादशराँया$मकं वLंृ

    महचारभूतम। िवषुवदवLंृ तु ीुवमIयःथं िनरfदेशोपिरगतम। ् ्

    तऽ ूवहवायुना ःवाघातेन मूत_ नfऽगोलो नाfऽषिbघटीिभ: पिरव$य�ते।

    तदतग�तवायुिभ: तदाघातेन वा महा ॅम$यिप नfऽगोलिःथतबाितवLृीयमेषािदूदेशेन

    समं न गaछित वायूनां ःवYप$वात तदाघातःयािप अYप$वाि[�बानां गुu$वाaच। ्

    अतःतत ःथानाe महाणां ल�बनं 9ँयते। अतएव नfऽोदयकाले तेषां ि[तीयिदने न ्

    उदय:, िकतु महो लि�बतूदेशेन वायुना तदनतरमूIव�मागaछतीित अनतरमुदय:।

    ल� बनं तु शयादीनां कfानुरोधेन गुu$वा[ायूना ं तe-घातानां वा कfानुरोधेन

    ब¢Yप$वात तुYयम । य=िप वायोीु�वानुरोधेन स$वाe महावल�बनं िवषुव[् ् Lेृ भिवतुम ्

    उिचतं न बाितवLेृ। तथा च-वआयमाणबा$यनुपपिL: बाितवLृःथ[ादशरािशभोगेन

    वआयमाणानां भगणानामनुपपिL`। तथािप वायुना अवलि�बतो महो िवषुव माग�गोऽिप

    ति[षुवूदेशासनबाितवLृूदेशने महाकाशगोल एव ःवसमसूऽेण आकृंयत इित न

    अनुपपिL:। अतएव ःवमाग�गा इित बाितवLृानुसतृःवाकाशगोलःथकfामाग�गता

    इ$यथ�कमुnम इित ् संfपे:।।25।।

    अथात एव महाणां लोके ूाgगित$वं िस�िम$यत आहÑ

    ूाgगित$वमतःतेषां भगणैूाgगित$वमतःतेषां भगणैूाgगित$वमतःतेषां भगणैूाgगित$वमतःतेषां भगणै: : : : ू$यहं गितू$यहं गितू$यहं गितू$यहं गित::::।।।।

    पिरणाहवशाe िभना त[शाe भािन भुZजते।।पिरणाहवशाe िभना त[शाe भािन भुZजते।।पिरणाहवशाe िभना त[शाe भािन भुZजते।।पिरणाहवशाe िभना त[शाe भािन भुZजते।।26262626।।।।।।।।

    अतोऽवल�बनादेव तेषां महाणां ूाgगित$वं ूाa यां िदिश गितयKषां ते

    ूाgगतयःतxाव: ूाgगित$वं िस�म। ल�बनःवpपा एव महाणां पूव�गितu$पना लौके् :

    कारणानिभ(ै: ू$यfावगततया तaछि� तजिनता किYपता इ$यथ�:। या िकयती$यत

    आह-भगणैिरित। वआयमाणभगणै: ू$यहं ूितिदनं गित: ूाgगमनpपा भगणानां

  • 16

    ग$यु$पन$वाe भगणस�बिधवआ यमाणिदनै: सूय�सावनैम�हभगणा लvयते तदा एकेन

    िदनेन के$यनुपातात (ेया। ननु महभगणानां तुYय$वाभावात ूितिदनं महगितिभ�नेित ् ्

    पूव8 ल�बनpपा महगित: अयुnोnा मह ल�बनःय अिभन$वािद$यत आह-

    पिरणाहवशािदित। पिरणाह: कfापिरिधःत[शात तदनुरोधािदयं म् हगितिभ�ना तुYया।

    अयमिभूाय:। महाणां ल�बनं तुYयूदेशेन परतु ःवःवकfायां त$ूदेशे तुYये या:

    कला: ता: गितकला: वाःतु महित कfावLेृऽYपा लघुकfावLेृ बह]य: सव�कfापिरधीनां

    चबकलांिकत$वात। भगणा् ः तु गितवशादेव यःय कfावतंृ महत तःय् अYपा यःय च

    लघु कfावतंृ तःय बहवःतद$पना गितरिप तथेितु न िवरोध:। ननु एकpपगितं िवहाय

    िभनpपागित: कथम

  • 17

    युगे सूय�बुधशुबाणां भगणा:। युगे कुजािक� गुuशीयोaचानां भगणा:।

    अथ भगणान ् िववfु: ूथमं सूय�बुधशुबाणां भौमगुuशिनशीयोaचानां च

    भगणानाहÑ

    युगे सूय�(शुबाणां खचतुंकरदाण�वायुगे सूय�(शुबाणां खचतुंकरदाण�वायुगे सूय�(शुबाणां खचतुंकरदाण�वायुगे सूय�(शुबाणां खचतुंकरदाण�वा::::।।।।

    कुजािक� गुuशीयाणां भगणाकुजािक� गुuशीयाणां भगणाकुजािक� गुuशीयाणां भगणाकुजािक� गुuशीयाणां भगणा: : : : पूव�याियनाम।।पूव�याियनाम।।पूव�याियनाम।।पूव�याियनाम।।्् ्् 29292929।।।।।।।।

    महायुगे सूय�बुधशबुाणां खानां चतुंकमेकःथानािदसहॐःथानातचतु:

    ःथानिःथतािन शूयािन ततोऽयुतािदूयुतःथानपय�तं दतसमुिाःतथा च युगसौरवषा�िण

    खाॅखाॅि[रामवेदिमतािन भगणा [ादशरािशभोगा$मकपिरवLा�नां संmया भवतीित शेष:।

    भौम-शिन-बहृःपतीनां यािन शीयािण शीयोaचािन तेषामेतिमता भगणा:। चकार:

    समुaचयाथ�कोऽनुसधेय:। अऽ कfाबमेण चारबमेण वा गुरो: खलमIयगता भवतीित न

    तथोेश:। ःवतऽःय िनयोगाह�$वा[ा। ननु आकाश एषां िव�बाभावादवल�बनास�भवेन

    ग$यभावात कथं भगणा उnा इ$यत आह। पूव�याियनािमित पूव�गािमनाम। तथा च ् ्

    तेषाम अ9ँयpपाणां पूव�गितसxा् वाe भगणोnौ न fित:। एषा ं ःवpपािदिनण�यःतु

    ःपbािधकारे ूितपादियंयते।।29।।

    चिम

  • 18

    शुबशीयोaचःय अ9ँयpपःय पूव�गतेभ�गणा: ष;ःXिऽि[ि[खसX। एतेन भूधरा

    इ$यःय एकसXितरेकादशवाथ_ िनरःत:। शनेिव��बा$मकःय अbष;पZचर-

    सेििमता:।।32।।

    चिःयोaचपातयोभ�गणा:।

    अथ चिःयोaचपातयोभ�गणानाहÑ

    चिोaचःयािgनशूयाि0वसुसपा�ण�वा युगे।चिोaचःयािgनशूयाि0वसुसपा�ण�वा युगे।चिोaचःयािgनशूयाि0वसुसपा�ण�वा युगे।चिोaचःयािgनशूयाि0वसुसपा�ण�वा युगे।

    वामं पातःय वःविgनयमाि0वामं पातःय वःविgनयमाि0वामं पातःय वःविgनयमाि0वामं पातःय वःविgनयमाि0----िशिखदॐकािशिखदॐकािशिखदॐकािशिखदॐका::::।।।।।।।।33333333।।।।।।।।

    चिमदोaचःय पूव�गतेर9ँयpपःय भगणा महायुगे रामनखाbाbवेदिमता:। पातःय

    चिशcदःय सिनिहत$ वात चिपातःय अ् 9ँयpपःय वामं पि`मग$या

    [ादशरािशभोगा$मकपिरवL�pपभगणा महायुग अbरामाकृितरामि[िमता:। अऽ युगमहणं

    वआयमाणमहोaचपातभगण-स�बिधकYपकालवारणाथ�म। ् महोaचपातभगणाःतु युगे युगे

    नो$पना इित अिःमन युगस�बिधूसगेनोnा् :। मदोaचपातःवpपािदिनण�यःतु

    ःपbािधकारे ]यnो भिवंयित।।33।।

    युगे नfऽभगणा: ।

    अथ युगे नाfऽिदवसांःत-ःवpपावगमाय महसावनिदनःवpपं ःवसंmया(ानहे-

    तुकZच आहÑ

    भानामbािfवःविििऽि[[यbशरेदवभानामbािfवःविििऽि[[यbशरेदवभानामbािfवःविििऽि[[यbशरेदवभानामbािfवःविििऽि[[यbशरेदव::::।।।।

    या भगणैया भगणैया भगणैया भगणै: : : : ःवैःवैःवैःवै: : : : ःवैpनाःवैpनाःवैpनाःवैpना: : : : ःवः वोःवः वोःवः वोःवः वोदया युगे।।दया युगे।।दया युगे।।दया युगे।।34343434।।।।।।।।

    भानां नfऽाणां ःवतो ग$यभावेऽिप ूवहवायुना पिरॅमणात त$संmयातुYया ्

    भगणा: ःविदनतुYया:। अतएव अऽ वामिमित पूव_nःय युnोऽवय:।

    अb[यbनगािgनजाितगजिदनिमता:। ननु महाणामिप ूवहवायुना पिरॅमणेन

    उदयसxावात तेषां िदवसा् : कथं (ेया इ$यत आह-भोदया इित। उदयो यिःमन ्अहिन

    ःवा=ाताविधpप इित ]यु$प$योदयशcदेन िदनम। तथा च भोदया नाfऽिदवसा एत ्

    उnा: ःवै: ःवै: ःवकीयै: भगणै: ूागुnै: विज�ता: सत: ःवःवोदया

    िनजिनजसावनिदवसा युगे भवित। युग इ$यनेन अभीbकाले नाfऽिदवसा

    महगतभोगािदना भगणािदनोना महसावनिदवसा अभीbा भवित। परतु राशीन ्

    पZचगुिणतानंशािदकं दशगुिणतं कृ$वा घ;यािदःथाने हीनं काय�मयथा

    िवजातीय$वादतरानुपपLेिरित सूिचतम। अऽोपपिL् :। यिद महाणां ूाgगमनावल�बनं न

    ःयात तिह� महोदयनf् ऽोदययो: एकहेतु$वात नाfऽ् सावनिदवसयोरभेद: ःयात।् अतो

    महाणां ल�बनेन नाfऽिदवसेvय: सावनिदवसानामतिरत$वात अवल�बनजभगणातरेण ्

    युगे नाfऽिदवसा यूना भवित। ूवहेण भगणतुYयपि`ममहतुYयानामकरणािद$युपपनं

    भोदया इ$यािद। अनेन एव भगणसावनयोगो नाfऽिदवसा इ$यिप अथ�िस�म ।।् 34।।

  • 19

    चािमास:। अिधमास:।

    अथ वआयमाणचाििदवसािधमासयो: संmया(ानहेतुकं ःवpपमाहÑ

    भवित शिशनो मासाभवित शिशनो मासाभवित शिशनो मासाभवित शिशनो मासा: : : : सूयKदभगसूयKदभगसूयKदभगसूयKदभगुुुु णातरम।णातरम।णातरम।णातरम।््््

    रिवमासोिनताःते तु शेषारिवमासोिनताःते तु शेषारिवमासोिनताःते तु शेषारिवमासोिनताःते तु शेषा: : : : ःयुरिधमासकाःयुरिधमासकाःयुरिधमासकाःयुरिधमासका::::।।।।।।।।35353535।।।।।।।।

    सूय�चिभगणयोरतरं चिःय मासा भवित ते चािमासा रिवमासोिनता:। अऽ

    ूथमं तुकारावयाe [ादशगुिणतरिवभगणpपवआयमाणाक� मासैpिनता: सत: शेषा

    अविशbा ये चािमासाःतेऽिधमासा एव भवित न अये। अनेन चाि$वमिधमासानां

    ःपbीकृतम।् अऽोपपिL: िऽंशिL या$मकःय रवीदयुितकालpपदशा�तावधेु : चािमासःय

    [ादशरािशिमतेन सयूK[तरेण एव िसि�:। कथमयथा दशा�ते जातःय मदशीययो:

    सूयK[ोय_गःय पुनद�शा�ते स�भव:। [ादशराँयतरं तु एकं भगणातरमतो भगणातरेण

    चािो मास: िस�:। सौरमासापेfया यदतरेण चािमासानामिधक$वं त एव अिधमासा

    इित ःवpपमेव वआयमाणोपयोगात ्पिरभािषतम।्।35।।

    ितिथfय:। सावनिदनम। ्

    अथ वआयमाणावमसूय�सावनयो: ःवpपमाहÑ

    सावनाहासावनाहासावनाहासावनाहािन चािेvयो =ुvयिन चािेvयो =ुvयिन चािेvयो =ुvयिन चािेvयो =ुvय: : : : ूो1¦यूो1¦यूो1¦यूो1¦य ितिथfया ितिथfया ितिथfया ितिथfया::::।।।।

    उदयाददयं भानोभू�िमसावनवासरउदयाददयं भानोभू�िमसावनवासरउदयाददयं भानोभू�िमसावनवासरउदयाददयं भानोभू�िमसावनवासरुु ुु ::::।।।।।।।।36363636।।।।।।।।

    चािेvयो =ुvयो वआयमाणचाििदवसेvय: सकाशािद$यथ�:। सावनाहािन

    सावनिदनािन ूो1¦य $यnावशेषं ितिथfया:। ितिथषु चाििदनेषु

    सावनिदनानामवशेषतुYय: fयो यून$वम। य[ा् ितिथशcदेन सावनो िदवसःतःय

    चाििदवसात fय इित ःवpपमेव वआयमाणोपयोगात पिरभािषतम। ननु भोदया भगणै् ् ् :

    इ$यािदना पूव8 सवKषां सावनिदवसा उnा इ$यऽ कःय मा इ$यत: सूय�सावन

    ःवpपकथनaछलेन उLरमाह उदयािदित। सूय�ःय उदयकालमारvय अ]यविहत

    तददयकालपय�तं यु : काल: स एको िदवस:। इित ये िदवसाःते भूिमसावनवासरा:।

    भूिदवसा उदयःय भूस�बधेन अवगमात। सावनिदवसा`् इ$यथ�:। तथा च

    िनuपपदसावनभूिमशcदाvयां सूय�ःय वासरा एव न अयेषां सोपपद$वाभावािदित

    भाव:।।36।।

    युगे सौरिदनािन। युगे चाििदनािन।

    ते िकयत इ$यतःत$ूमाणं चाििदनूमाणZच आहÑ

    वसु[यbाििpपा

  • 20

    युगे अिधमाससंmया। युगे fयितिथसंmया।

    अथािधमासावमयो: संmयामाहÑ

    षविहनिऽहताशा

  • 21

    अथ ोकाvयां िवचिसूया�िदमहाणां मदोaचभगणान वदन पातभगणान ् ् ्

    ूितजानीते। ूाgगते: कYप इ$यनयो: शिनमदातं ू$येकं स�बध:। पूव�गते:

    सूय�मदोaचःय कYपे सXाbरामिमता: शिनपातःय भगणा इित वआयमाणःय भगणा

    इित पदमऽ ू$येकमवेित। कौजःय कुजस�बिधन: सूय�मदःय इ$यःय एकदेशो

    मदःय इित मदोaचःय इ$यथ�कमऽावेित। तथा च भौममदोaचःय चतुरिधकं

    शत[यम। बौधःय बुधमदोaचःय अb् षटिऽिमता:। जैवःय गुu स�बिधन:। अऽ

    शिनमदःयेित वआयमाणःय एकदेशो मदःय इित मदोaचःय इ$यथ�कमवेित

    एकवLृःथ$वात। य[ा आ=तयोम� द् ःय इ$यु�$यैव मIयःथानामवय: सूपपन इित।

    तथा च गुuमदोaचःय नवशतं शौबःय शुबमदोaचःय पZचिऽंशदिधकपZचशतं

    शिनमदोaचःय एकोनच$वािरंशत। अथ अनतरं पातानां भौमािदपातानां वामत् :

    पि`मग$या भगणा उaयत इित शेष: ।।41-42।।

    तान ोकाvयामा् ह। कुजस�बिधन:। तुकारात पातःय भौमपातःय कYपे ्

    भगणा`तुद�शािधकं शत[यम। बौधःय बुधस् �बिधन: शिनपातः य इ$यःय एकदेश:

    पातःय इ$यऽावेित। बुधपातःय [ादशोना पZचशती। जैवः य गुuपातःय चतु:

    सX$यिधकं शतम। भगृो् : शुबःय तथा स�बिधन`कारात पातःय शुबपातःय इ$यथ�् :।

    यिधका नवशती। शिनपातःय ि[रसष;का भगणा: कYपे भवित। ननु अिःमन ूस

  • 22

    िद]यमानेन पूव_nं कृताििवेदा िद]याcदा: शतना इ$यनेनोnम। सूया�cदसंmय् या

    सौरवष�मानेन षं;यिधकशतऽयगुिणतं कृ$वा इित ता$पया�थ�:। एतेन ूागुnैकीकरणं

    सौरवष�ू माणेन न िद]यवष�ू माणेन इित ]यnीकृ$य च समुaचयाथ_ऽनुसधेय:। अमी

    अविशbाcदा: खाॅखाॅि[सXिऽशराितधतृय: कृतयुगचरणःय अवसाने गता अतीता

    (ात]या:। ननु कYपादःमाaच मनव इ$यािदपूव_nस�पीिडतकालो�$येदं

    षtमनूनािम$यािद पुनunमाभाित। न पूव8 ॄWगतवय: ूमाण(ानाथ�िमदानीं च

    महसाधनाथ�म। अयथा गतॄWवय् : ूमाणाe महसांधनापLेिरित वाaयम। ॄWगतवय् :

    ूमाणादेव महसाधनःय युn$वािदbापLे:। अयथा महचबादेॄ�Wो$पिLःतदवसानपय�तं

    स$वाॄWिदनािधककाले गताcद(ानाभावाe महसाधनानुपपिLिरित चेन। इ$थं

    युगसहॐण भूतसंहारकारक: कYप इ$यनेन ॄWिदनाते महचबािदनाशोnे: तिनादौ

    महचबो$पLे` ॄWिदवस एव तदािदगताcदा महचारोपजी]या न ॄWगतायु: ूमाणाcदा:।

    महास$वे महसाधनापLे:। अत: पुनग�ताcदा महचारोपजी]या ॄWिदनािदतो

    महचारूविृLकालपय�तं य: सिृbिवलि�बतकालःतदना ॄWिदनािदगताcदाू : सिृbगताcदा

    महसाधनोपजी]या इित तथोnम। अयथा सbृयतग�तकाले महचारास$वे त$साधनापLे् :

    सिृbकालकथनानुपपLे` इित िदक। यथा िद]याcदःय सौरवषा�िण ् 360

    [ादशसहॐगुिणतािन महायुगम ् 4320000 इदमकेसXितगुणं मनुमानम ् 306720000

    इदं षगुिणतं षtमनुमानम ्1840320000 इदं ःवसिधिभ: कृतयुगूमाणै: सXिभरेिभ:

    12096000 युतम ् 1852416000 एतत सXिवंशितयुग ् 116640000 सिहतम ्

    1969056000 कृतयुग 1728000 युnं जातािन कYपगतवषा�िण 197078400

    सिृbिद]याcदै: 47400 खषडिgनगुिणतैरेिभ: 17064000 हीनं सिृbगताcदा

    महचारोपजी]या: कृतयुगाते खचतुंके$यािद उपपना: 1953720000 ।।45-47।।

    अहग�णसाधनम। वा् रेशसाधनम। ्

    अथाभीbकालेऽहग�णसाधनं ततो िदनमासाcदपूित(ां वासरे0र(ानं च

    ोकचतुbयेन आहÑ

    अत ऊIव�ममी युnा गतकालाcदस

  • 23

    सौरगताcदा भवित। एते मासीकृता [ादशगुिणता इ$यथ�:। अभीbकाले मधुशु�लािदिभ:

    चैऽशु�ला=विधभूतै: गतै: मासैयुता�:। अऽ गतमासातग�तोऽिधमास`ेन

    माःतःयोLरमासा¢य$वेन तदतग�त$वात तमासःय षिb् िदना$मक$वाaच। ते िस�ा:

    पथृ�ःथा युगािधमासगुिणता युगसूय�मासभnा: ूाXािधमासकै: िनरमै: िस�ा: युnा:। अऽ

    यदा ःपbोऽिधमास: पितत आनयने न लcधःतदानयनूाXािधमासै: सैकैयु�nा:। यदा तु

    ःपbोऽिधमासो न पितत आनयने ूाXःतदानयनूाXािधमासै: िनरेकैयु�nा:। अयथाभीb

    कालसािधताहग�णःय िऽंशिनातिरत$वापLेिरित Iयेयम। एते िस�ा िदनीकृ$य् िऽशता

    संगुtये$यथ�:। िदनािवता वत�मानमासःय शु�लूितपदािदगतितिथिभयु�nा इ$यथ�:। एते

    ि[^ा: ःथान[ये ःथाAया एकऽ युगावमै: गुिणता युगचाििदनैभ�nा` ूाXावमै: िनरमै:

    अपरऽ हीना: सतो ल

  • 24

    इित फलमिधमासावयव`ाि:। अथ ता9शेb सौरचािमासयो:

    पथृग(ानादिधमासतदवयवयो(ा�नमश�यमिप एको हर`े|णकौ िविभनौ ुइ$यािदरी$येbता9श सौरचािमासयोय_ग एव अयं (ातोयुगािधमासगुिणतो

    युगसूय�मासभn: फलमिमधमासा:। शेषात त् दवयवोऽहग�णानयनेऽनुपयुn:। तऽ

    केवलिधमासानामेव यून$वेन तेषामेव योजनावँयक$वात। अयं सृं ;यािदत ्

    इbमासािदपय�तं चािमासगण: िस�:। बहवःतु [ादाशगुिणतसौरवष�pपसौरमासानां

    सौरवषा�िदतोऽभीbकालपय�तं सौरमासानाम(ाना1(ातचैऽािदगत-चािमासा एव योिजता:

    परिमbसौरमासेषु अिधमासशषेमिधकं तaचािधमासानयनेऽिधशेष$यागेन

    केवलािधमासयोजने िनरतरं भवित। अिधमासानयनं च चाििमbसौरमास$वेनैव

    अिधशषेािधकेbसौरमासानाम

  • 25

    िऽंशिनाना ं सXतbतया [यवशेषात। एव ं षbयिधकशतऽयाहोराऽा् णामकंे सौरसावनवष8

    तःयािधपोऽक� :। वषा�िदिदनेऽक� ःयािधपित$वात। ् एवं ि[तीयसावनवषा�दौ बुधःय

    िदनािधपित$वाe बुधो ि[तीयवषK0र इित ूितवष8 वषK0रयोरतरं ऽयं

    षं;यिधकशतऽयिदनानां सXतbतया यवशेषात। तथा च वत�मानकाले त|णनया ्

    िकयतो मासा गता: िकयित च वषा�िण गतानीित (ानाथ�महग�णि7ंशxn: फलं

    गतमासा: षbयिधकशतऽयभn: फलं गतवषा�िण। एकमासे [ौ वारौ तदा गतमासै: क

    इित गतमासवारा वL�मानाथ8 सैका:। एवम एकवषK ऽयो वाराःतदा गतवष् : क इित

    गतवष�वारा वL�मानाथ8 सैका वाराणां सXसंmय$वात सXतbौ शेषौ ् सूया�िदकौ

    मासवषK0रौ।।52।।

    महानयनम।्

    अथ महानयनमाहÑ

    यथा ःवभगणाvयःतो िदनरािशयथा ःवभगणाvयःतो िदनरािशयथा ःवभगणाvयःतो िदनरािशयथा ःवभगणाvयःतो िदनरािश: : : : कुवासरैकुवासरैकुवासरैकुवासरै::::।।।।

    िवभािजतो मIयग$या भगणािदम�हो भवेत।।िवभािजतो मIयग$या भगणािदम�हो भवेत।।िवभािजतो मIयग$या भगणािदम�हो भवेत।।िवभािजतो मIयग$या भगणािदम�हो भवेत।।्् ्् 53535353।।।।।।।।

    िदनरािशरहग�णो यथाःवभगणाvयःतो य$कािलकिनजोnभगणैगु�िणतो युगभगणै:

    कYपभगणै: वा इ$यथ�:। तथा कुवासरैःता$कािलकसावनिदनैयु�गसावनै: कYपसावनैवा�

    इित यथायोgयिम$यथ�:। भn: फलं यःय महःय भगणा गुणनाथ8 गहृीता: स महो

    भगणािदभ�गणरािशभागकलािवकला$मकभोगा$मक:। मIयग$या मIयगितमानेन न

    ूितिदनिवलfणःफुटगितूमाणेन अमे त$ूमाणेन महभोग-(ानःयोnे:। मIयमो मह:

    ःयािद$यथ�:।

    अऽोपपिL:। युगािदसावनैयु�गािदभगणाःतदा एकेन िदनेन केित ूाXा

    मIयमगितःतत एकेन िदनेन इयं गितःतदेbाहग�णेन केित pपयोःतुYय$वेन

    िवकाराजनक$वाaच नाशादपपनमानयनमु ।् य=िप

    युगािदसावनैयु�गािदभगणाःतदेbाहग�णेन िकिम$येकानुपातेनानयनमुपपनं लाघवात तथािप ्

    मIयग$ये$यःय ूदश�नाथ�मनुपात[यं गुpभूतमिप ूदिश�तम ्।।53।।

    अथामंु ूकारमुaचपातयोरानयनायाितिदशितÑ

    एवं ःवशीयमदोaचा ये ूोएवं ःवशीयमदोaचा ये ूोएवं ःवशीयमदोaचा ये ूोएवं ःवशीयमदोaचा ये ूोnाnाnाnा: : : : पूव�याियनपूव�याियनपूव�याियनपूव�याियन::::।।।।

    िवलोमगतयिवलोमगतयिवलोमगतयिवलोमगतय: : : : पाताःत[aचबाe िवशोिधतापाताःत[aचबाe िवशोिधतापाताःत[aचबाe िवशोिधतापाताःत[aचबाe िवशोिधता::::।।।।।।।।54545454।।।।।।।।

    ये पूव�याियन: पूव�िदgगतय: ःवशीयमदोaचा: ःवेषां महाणां शीयोaचमदोaचा

    महबह$वेन शीयोaचमदोaचयोब�ह$वात बहवचनम। ूोnाु ु ु् ् : पूव8 भगणो�$या

    किथताःतेऽAयेवं महानयनरी$या साIया:। ननु पूव�याियन एवं साIयाःतिह� पि`मगतय:

    पाता कथं साIया इ$यत आह। िवलोमगतय इित। पि`म गतय: पाता अिप

    त[महानयनरी$या अऽ चिोaचपातौ महानयनवत युगकYप भगणसावनाvयां िस�ौ ्

    भवतोऽयेषामaुचपातौ तु कYपसावनिदनहरेणेित Iयेयम। ननु तिह� पूव�् पि`मग$यो: को

    िवशेष आनयन इ$यत आह। चबािदित। आगता राँयािदपाता [ादशरािशv य: शोIया:

  • 26

    पाता भवित। एतावानेव िवशेष इित भाव:। अऽोपपिL:। पूव�याियनो

    मेषवषृिमथुनािदबमेण गaछित पि`मगतयःतु मेषमीनकु�भे$या=ु$बमेण गaछित।

    तऽो$बमगणनाया लोकेऽनvयासािािशबमेण त1(ानाथ8 [ादशरािशvय: शोिधता:

    पूव�गितपि

  • 27

    अथ उaचपातयोिव�शेषमाहÑ

    मकरादौ शशाङकोaचं त$पातःतु तुलािदगमकरादौ शशाङकोaचं त$पातःतु तुलािदगमकरादौ शशाङकोaचं त$पातःतु तुलािदगमकरादौ शशाङकोaचं त$पातःतु तुलािदग::::।।।।

    िनरंश$वं गिनरंश$वं गिनरंश$वं गिनरंश$वं गता`ाये नोnाःते मदचािरणता`ाये नोnाःते मदचािरणता`ाये नोnाःते मदचािरणता`ाये नोnाःते मदचािरण::::।।।।।।।।58585858।।।।।।।।

    चिःय मदोaचं तदानीं मकरादौ अिःत त$पा`िपातःतुलािदःथोऽिःत।

    तुकारात अतःतयो् 7ेतािदत आनयनं नवषसािशयोजनिवशषेेण सुगमिम$यथ�:। ननु

    एवमयेषामिप यिाँयािदःथ$व ं त$कथनेन तेषामिप आनयनं सुगमं भिवंयती$यत

    आह। िनरंश$विमित। अयेऽविशbा मदोaचपाता ये मदचािरणोऽYपगतय उnा: पूव8

    भगणोnया किथताःते चकारात अिःमन कृत् ् युगाते िनरंश$वमंशाभावतां न ूाXा:। तथा

    च तेषा ं राँयािदकथने गौरवं मदगित$वात एकदानीता् : सहॐवष�पय�तमुपयुnा

    भवतीित िनरतरं त$साधनावँयकताभावात तेषाम आनयनं ऽेतािदगताcदेvय ् ्

    उपेिfतिमित भाव:। यिद च तत आनीयते तदा ःवःवfेपयुnा: काया�:। fेपकाःतु

    रिवमदोaचं राँयािदकं 0, 7, 28, 12, भौमःय 3, 3, 14, 24, बुधःय 5, 4, 4, 48

    गुरो: 0, 9, 0, 0, शुबःय 11, 13, 21, 0 शने: 4, 20, 13, 12, भौमपातःय 9, 11,

    20, 12, बुधःय 8, 11, 16, 48, गुरो: 8, 8, 56, 24 शुबःय 4, 17, 25, 48,

    शिनपातःय 4, 20, 13, 12 एविमbकालादिप महा: साIया: ःवःवfेपयोजनपूव�म।।् 58।।

    मIयमभूपिरिध:।

    अथ महाणां देशातरफलानयनाथ8 भूपिरिध: ःवोपजी]यभू]यासकथनपूव�कमाहÑ

    योजनािन शतायbौ भूकण_ योजनािन शतायbौ भूकण_ योजनािन शतायbौ भूकण_ योजनािन शतायbौ भूकण_ ि[गुणािन तु।ि[गुणािन तु।ि[गुणािन तु।ि[गुणािन तु।

    त[ग�तो दशगुणात पदं भूपिरिधभ�वेत।।त[ग�तो दशगुणात पदं भूपिरिधभ�वेत।।त[ग�तो दशगुणात पदं भूपिरिधभ�वेत।।त[ग�तो दशगुणात पदं भूपिरिधभ�वेत।।् ्् ्् ्् ् 59595959।।।।।।।।

    अbौ शतािन ि[गुणािन षोडशशतं योजनािन भूकण_ भवुो भूगोलःय कण_

    वLृपिरिधमIयभागसूऽं पिरIयध�िमतचापःय 1याpपं ि[गुण ं इ$यनेन शतािन अbौ

    केिात पिरिधपय�तम ऋजुसऽूःय मानिमित सूिचतम। कfा]यासा��ःय ् ् ्

    कण�]यवहारवदःय अिप भूकण�]यवहार:। तुकारात पुराण िवu�ोऽिप ्

    ू$यfसहकृतागमूमाणिस�:। अःमात पिरिध(ानमाह। त[ग�त इित। भू]यासवगा�त ् ्

    तुYययो: घातpपाशगुणामूलम। कःयायं समि[घात इित तमूलं त$ूकार` मथातरे ्

    ूिस�: भूपिरिध: ःयात। अऽोपपिL् :। गजािgनवेदरामिमत 3438 िऽ1याया:

    कfा]यासा��$वाि[गणिऽ1या pप]यासे चबकलातुYय: पिरिध: 21600 तदेb]यासे क

    इित गुण 21600 हरौ 6876 हरेण अपवित�तौ हरःथाने pपं गुणःथाने सा�ा�bावयवयुता:

    ऽय: तथा च ]यासोऽनेन गुिणत: पिरिधभ�वित। तऽ भगवता गुणःय

    एकःथानकरणाथ8 वग�: कृत: 9, 52, 12 अऽ ःवYपातराश गहृीता:। वगKण वग8

    गुणयेिद$युnवात ]यासवग_ दशगुिणतःतमू् लं ]यासो मूलpपगुणगुिणत: िस�ो भवित।

    य=िप वग�ःथाने दशमहणेन ःथूलिमदमानयनं तथािप परमवेदम

  • 28

    गुण: 3, 9, 44 पदोनदशावयवयुतं ऽयमःय वग_ दशूाय: 9, 59, 59

    इ$युपपनमुnम।।् 59।।

    ःपbभूपिरिध:।

    अथ ःफुटपिरIयानयनं देशातरफलानयनं त$संःकारZच ोकाvयामाहÑ

    ल�ब1यानि7जीवाXल�ब1यानि7जीवाXल�ब1यानि7जीवाXल�ब1यानि7जीवाX: : : : ःफुटो भूपिरिधःफुटो भूपिरिधःफुटो भूपिरिधःफुटो भूपिरिध: : : : ःवकःवकःवकःवक::::।।।।

    तेन देशातराvयःता महभुिnिव�भािजता।।तेन देशातराvयःता महभुिnिव�भािजता।।तेन देशातराvयःता महभुिnिव�भािजता।।तेन देशातराvयःता महभुिnिव�भािजता।।60606060।।।।।।।।

    कलािद त$फलं ूाaया ंमहेvयकलािद त$फलं ूाaया ंमहेvयकलािद त$फलं ूाaया ंमहेvयकलािद त$फलं ूाaया ंमहेvय: : : : पिरपिरपिरपिरशोधयेत।शोधयेत।शोधयेत।शोधयेत।््््

    रेखाूतीचीसंःथाने ूिfपेत ःयुरेखाूतीचीसंःथाने ूिfपेत ःयुरेखाूतीचीसंःथाने ूिfपेत ःयुरेखाूतीचीसंःथाने ूिfपेत ःयु्् ्् : : : : ःवदेशजाःवदेशजाःवदेशजाःवदेशजा::::।।।।।।।।61616161।।।।।।।।

    [ादशपलभयोव�ग�योगमूलमfकण�:। अनेन [ादशगुिणता िऽ1या भnा फलं

    ल�ब1या। अनया गुिणतो भूपिरिधि71यया गजािgनवेदरामिमतया भn: फलं ःवक:

    ःवदेशस�बधी ःपbो भूपिरिध: ःयात।् महःय गितदKशातराvयःता

    ःवरेखादेशःवदेशयोरतरयोजनािन देशातरपदवाaयािन तैगु�िणता तेन ःपbेन भूपिरिधना

    भnा फलं कलािदकं तत फलं ूाaयां ःवरेखादेशात ःवदेशःय ् ् पूव�िदग भागिःथत$वे ्

    महेvय: कलािदःथाने पिरशोधयेत वज�येत हीनं कुया�त इ$य् ् थ�:। रेखाूतीचीसंःथाने

    ःवरेखादेशात पि`म् िदgभागिःथते ःवदेशे महेvय: कलािदःथाने ूिfपेत योजयेत युnं ् ्

    कुया�त गणक इित शेष् :। ते िस�ा महा: ःवदेशजा: ःवदेशीया भवित। पूव�महग�णःय

  • 29

    ूाि�स�ल

  • 30

    चिःय सव�महणातग�तोमीलनकालात िवना देशातरं गिण् तागतात ्

    चिमहणोnूकार गिणत(ानात। अती$य त$कालःय अितबमणं कृ$वा ्

    प`ादनतरकाले मदबोधाथ�िमदम। ् अयथाती$य प`ािदित अनयो: एकतरःय

    वैयया�पLे:। तaचििव�बःय उमीलनं यदा यिद इ$यथ�:। ःवािभमतःथानं मIयतो

    मIय रेखादेशात पूव�िदिश भवेत ित^ित इ$यथ�् ् :। प`ात तिद$ य् ऽ 9ि�स�िमित पाठे तु

    ू$यfम उमीलनिम$यथ�् :। अूाAय तदितबमणमकृ$वा पूव�काल एव। चकारात ्

    चिोमीलनं यिद ःयात तिह� मIयरेखात् : ःवःथानम इ$यथ�् :। प`ात पि`मिदgभागे ्

    भवेत ् ित^ती$यथ�:। ननु चिःय ःपश�मोfस�मीलनोमीलनकालेषु उमीलनकाल एव

    कथं गहृीत इ$यत आह। एविमित। वा ूकारातरेण िनमीलानाaचि स�मीलनकालात। ्

    एवं चिमहणािधकारोnगिणतूकार(ानादनतरकाले स�मीलनं तिह� मIयरेखादेशात ्

    ःवःथानं पि`मािदgभागे ित^ित इ$यथ�:। अिपशcदो िन`याथK। तेन उमीलन

    स�मीलनकालयोिभ�नरीित]युदास:। तथा च उमीलनमहणम उपलfणाथ8् तऽािप

    ःपश�मोfयो: महणा=तpपयो: अिन`य$वस�भावनयोिnमुपेआय महणमIयःथयो:

    स�मीलनोमीलनयो: िन`य$वेनोिn: कृतेित भाव:। अथ देशातरयोजनपुर:सरं

    देशातरफलं िस�िम$याह। तयोिरित। ू$यfोमीलानकालगिणतागतोमीलनकालयो:

    स�मीलनकालयोःता9शयोवा� अतरघटीिभभू�पिरिधं ःपbं ःवदेशभूपिरिधं ल�ब1यान

    इ$या=वगतं हया|णयेत ता9शं गुिणतःपbु ् पिरिधं षं;या भnा लcधै: ूाXै: योजनै:

    पूव�भागयोजनै:। अथ अथवा अपरै: पि`मिवभागिःथतै: योजनै: ःवदेशपिरिध: ःवदेशःय

    पिरिधरविध: ःवदेशःथानमtडलpपःतुकारात रेखादेशादतिरत इ$यथ�् :। (ेयो गणकेनेित

    शेष:। ःवरेखा ःवदेशयोरतरयोजनािन फलिमित फिलताथ�:। तै: अतरयोजनै: देशातरं

    तेन देशातराvयःते$यािद ूागुnूकारेण महाणां देशातरफलं कला$मकं कुया�|णक इित

    शेष:। िहकारात त$संःका् रोऽिप अिभनूकार$वात अिभन इ$यथ�् :।

    अऽोपपिL:। िवना देशातरसंःकारं महगिणतं ःवरेखादेशीयं भवित। अतो

    गिणतसािधतोमीलनस�मीलनािदकाला: ःवरेखादेशे िसIयित। ःवदेशे पूव�िवभागःथे

    ूथमं ःवःय सूय_दयािदकलाःतदनतरं रेखाया इित चिमहणःय सव�देशे युगपत ्

    स�भवात। गिणतागतकालात रेखादेशःथादनतरं ःपशा�िदकालो भवित। एवं ःवदेशे ्

    पि`मिवभागःथे ूथमं रेखादेशेऽक_दयािदकालाःतदनतरं ःवदेश इित

    रेखाःथगतागतःपशा�िदकालादध;या$मकात पूव�मे् व ःपशा�िदकालो भवित। अत:

    स�यगुपपनमती$ये$यािद सा��ोकोnम। ् ःवदेशरेखादेश

    सूय_दया=विधकघ;या$मककालयोरतरं देशातरघिटका: िस�ा: सूय_दय[यातरकालने

    अक_ भूपिरिधं बामतीित षिbसावनघटीिभभू�पिरिधयोजनािन ःवदेशीयािन तदा

    त$कालातरpपदेशातरघटीिभ: कािन इ$यनुपातेन ःवरेखादेशःवदेशयोरतरयोजनािन।

    (ातेvय: एvय: पूव�िदशैव देशातरं भवित, सूय�महणःय सव�देशे युगपe स�भवात ्

    तदमीलनकालािदना उnिदशा न एतज (ानिम$यनुिnिरित ु ् Iयेयम।।् 63-65।।

  • 31

    वारूविृL:। 27

    अथ वारूवतृिLकाल(ानमाहÑ

    वारूविृLवारूविृLवारूविृLवारूविृL: : : : ूाgदेशे fपाधKूाgदेशे fपाधKूाgदेशे fपाधKूाgदेशे fपाधKऽvयिधके भवेत। ऽvयिधके भवेत। ऽvयिधके भवेत। ऽvयिधके भवेत। ्् ््

    तेशातरनाडीिभतेशातरनाडीिभतेशातरनाडीिभतेशातरनाडीिभ: : : : प`ादने िविनिद�शेत।।प`ादने िविनिद�शेत।।प`ादने िविनिद�शेत।।प`ादने िविनिद�शेत।।ूू ूू ्् ्् 66666666।।।।।।।।

    रेखात: पूव�भागिःथतःवािभमतदेशे तेशातरनाडीिभ:

    पूव�ू कार(ातदेशातरनाडीिभ: अvयिधकेऽ��राऽसमयेऽ��राऽे युnा��राऽसमयेऽ��राऽादनतरं

    देशातरघटीकाल इ$यथ�:। वारूविृL: काल: ःयात। रेखात् : पि`मभागःथदेशे

    पूव�ू कार(ातदेशातरघटीिभpनेऽ��राऽेऽ��राऽात पूव�मेव देशातरघटीकाले वारूविृLं ्

    िविनिद�शeे गणक: कथयेत। ्

    अऽोपपिL:। यमकोिटसूय_दयकालो ल

  • 32

    अऽोपपिL:। षिbसावनघटीिभग�ितकलाःतदाभीbगतैंयघटीिभ: का इ$यनुपातेन

    अवगतकला$मकचालनेन मह: बमेण युतोनःता$कािलको महो भवित। चबशोिधतपातःय

    िवपरीतिमित (ेयम। चािलतःपb् महापेfया चािलतमIयमह: ःपb: कृत`ेत सूआम इित ्

    सूचनाथ�मऽ महचालनमुnंम।।् 67।।

    चिःय परमिवfेपमानम। ्

    अथ चिःय परमिवfेपमानमाहÑ

    भचबिलXाशी$यंशं परमं दिfणोLरम। भचबिलXाशी$यंशं परमं दिfणोLरम। भचबिलXाशी$यंशं परमं दिfणोLरम। भचबिलXाशी$यंशं परमं दिfणोLरम। ्् ््

    िविfAयतेिविfAयतेिविfAयतेिविfAयते ःवपातेन ःवबा$यतादनुंणगु ःवपातेन ःवबा$यतादनुंणगु ःवपातेन ःवबा$यतादनुंणगु ःवपातेन ःवबा$यतादनुंणगु::::।।।।।।।।68686868।।।।।।।।

    अनुंणगु`ि: ःवबा$यताि[षुवदवLृानुकारेण अवलि�बत`ि:

    ःवासनबाितवLृ-ूदेशेनाकृंयते तथा त$ःथानात ःवभोगिमतरेव$यासना=विधका् -

    भीbःथानभतूबाितवLृूदेशादिप ःवपातेन चिपातेन दिfणोLरं दिfणःयामुLरःयां वा

    तत सूऽेण िविfAयते $य1यते ःव् भोगःथानबाितवLृूदेशे चििव�बं ःथातंु पातेन न

    दीयते, ततोऽिप चििव�बं ःथलातरे दिfणोLरसूऽेण िकिZचदतरेण $य1यत इ$यथ�:।

    एतेन सयू�ःय पाताभावात ःव् भोगःथानीयबाितवLृूदेशे िव�बं भवित न

    िविfXिम$यनुंणगुिर$यनेनािप सूिचतम। परमिवfेपणं दिfणोLरिम$यःय ्

    िवशेषणायाह। भचबेित [ादशरािशकलानां ष;शतािधकैकिवंशितसहॐिमतानामेषां 21600

    अशीितभाग: खसXयमकलािमत: परमं यःय तिfणोLरिम$यथ�:। चिः य परमो

    िवfेप: खभिमत इित फिलतम। केिचत अऽ सयू�ःय शराभावात त$कfातो भचब् ् ् ःय

    पZचमकf$वात ततोऽिप चिकfाया अbम$वात तऽ दिfणोLरpपिदg[ये चिःय ् ्

    िवfेपणात पZचाbि[घातpपाशी$यंशो भचबिलXानां परमचििवfे् प

    इ$युपपिLमाहु:।।68।।

    मंगलादीनां परमिवfेपमानम। ्

    अथैवं भौमादयोऽिप ःवपातै: िविfAयत इ$येषामिप परमिवfेपानाहÑ

    तनवांशं ि[गुिणतं जीवि7गुिणतं कुजतनवांशं ि[गुिणतं जीवि7गुिणतं कुजतनवांशं ि[गुिणतं जीवि7गुिणतं कुजतनवांशं ि[गुिणतं जीवि7गुिणतं कुज::::।।।।

    बुधशुबाक� जाबुधशुबाक� जाबुधशुबाक� जाबुधशुबाक� जा: : : : पातैिव�िfAयते चतुगु�णम।।पातैिव�िfAयते चतुगु�णम।।पातैिव�िfAयते चतुगु�णम।।पातैिव�िfAयते चतुगु�णम।।्् ्् 69696969।।।।।।।।

    तनवांशं तःय चिपरमिवfेपः य नवभागं िऽंशतं ि[गुिणतं षिbकलािमतं परमेण

    तदतरेण इ$यथ�:। पातेन गुuद�िfणोLरयो: बमेण िविfAयते। भौम: पातेन िऽगुिणतं

    िऽंशतं नवित कलािमतपरमातरेण िविfAयते। चतुगु�णं िऽंशतं

    िवंश$यिधकशतकलािमतपरमातरेण बुध शुबशनै`रा: ःवःवपातै: ू$येकं िविfAयते

    ःवभोगबाितवLृूदेशात $य1यते। केिचत अऽािप ऽयि7ंश$कलािव�बात ् ् ्

    चिानवांशि[गुणेन सयंशकलासXकःय गुuिव�बःय तदpप ं िवfेपणं

    युnमःमाxौमःयाधःत$वात िऽगुणं परमिवfपेणम अःमादिप बुधशुबयो् ् :

    लघुपथुृिव�बयो: अध:ःथ$वात चतु् गु�णं परमिवfेपणं तुYयं न अYपािधकमेवं

  • 33

    शनेuaचकfाःथ$वेऽिप मद$वात बुधशुबिवfेपणतुYयं परमिवfेपणं ्

    युnिम$युपपिLमाहु:।।69।।

    ननु एषामऽ कथने का स

  • 34

    त[ातरिँमिभब��ाःतैत[ातरिँमिभब��ाःतैत[ातरिँमिभब��ाःतैत[ातरिँमिभब��ाःतै: : : : स]येतरपािणिभस]येतरपािणिभस]येतरपािणिभस]येतरपािणिभ::::। । । ।

    ूा�प`ादपकृंयते यथासनं ःविद«खुम।।ूा�प`ादपकृंयते यथासनं ःविद«खुम।।ूा�प`ादपकृंयते यथासनं ःविद«खुम।।ूा�प`ादपकृंयते यथासनं ःविद«खुम।।्् ्् 2222।।।।।।।।

    तेषामुaचसं(कजीवानां वायुpपा ये रँमयो र1जवःतािभब��ा िव�बा$मकमहाःतै:

    उaचसं(कजीवै: स]यवामहःतै: उaचबह$वेन हःतबाहYयात बहवचनं हःताvयािम$यथ�ु ु ु् :।

    ःविद«ुखं यथासनं महिव�बं भवित तथा ूाक प`ात पूव�पि`ममागा�् ् vयािम$यथ�:।

    अपकृंयते आकंय�ते। अयमिभूाय:। भचबगोलःथबाितवLृानुसतृमहाकाश-

    गोलातग�तबाितवLेृ कfाpपे ःवःवूदेशे महोaचपातािःत^ित। तऽ

    िव�ब]यासोनकfाकारसऽंू ूवहवाsवितिरnवायुpपं ःवतोगित ःवःथाने क�पमानं

    महिव�ब]यासे पूवा�परे ूोतमुaचजीवहःत[यातग�तमिःत। अथ महिव�बमुaचःथानात ्

    पूव�िःमन ्ःवश�$या गaछन अिप वामहःतिःथ् तसूऽेण उaचःथानात प`ात षभातरं ् ्

    तयो: अनतरं तमागKण आकष�णस�भवात पूव�िःमन गaछe महिव� बं् ्

    स]यहॐिःथतसूऽेण उaचःथानात पि`मpपेण महःथानात पूव�pपेण वहृ$सूऽावयवा$मकेन ् ्

    ःवःथानात पूव�िःमन ् ् ःवािभमुखमाकृंयते ःवश�$या िनरतरं

    यावदतराभावःतयोिरित।।2।।

    िवलfणगितकारणम। ्

    अथात एव एकpपां पूवा�िधकारावगता ंगितं $य�$वा ू$यहं िवलfणां गितं ूाXा

    महा इ$यत आहÑ

    ूवहाmयो मuत तांःतु ःवोaचािभमखुमीरयेत।ूवहाmयो मuत तांःतु ःवोaचािभमखुमीरयेत।ूवहाmयो मuत तांःतु ःवोaचािभमखुमीरयेत।ूवहाmयो मuत तांःतु ःवोaचािभमखुमीरयेत।् ्् ्् ्् ्

    पूवा�परापकृbाःते गितं याित पथृिgवधाम।।पूवा�परापकृbाःते गितं याित पथृिgवधाम।।पूवा�परापकृbाःते गितं याित पथृिgवधाम।।पूवा�परापकृbाःते गितं याित पथृिgवधाम।।्् ्् 3333।।।।।।।।

    ूवहाmय: ूवहसं(को मu[ायु: पि`मािभमुखं ॅ�नःतान महान तुकारात ् ् ्

    उaचािन ःवोaचािभमुखं ःवःय ूवहॅमणेन उaचं भावूधानिनदKशादaचता यःया ं िदिश ुतत ःवोaच ं पूव�िदक पूव�भाग एव महाणां ूवहॅमेण उ् ् aचगमनदश�नात त$स�मुखं ्

    पूव�िदशीित ता$पया�थ�:। ईरयेत पि`मािभमुखं् ॅमन ् िस�ूागुnमहावल�बनpपेण

    चालयती$यथ�:। अत: कारणात ते् महा: पूवा�परापकृbा उaचदेवतै: पूव�पि`मिदशोराकृbा:

    पथृिgवधां ूथमावगतैकpपिभ न-ूकारावगतां ूितfणिवलfणां गितं गमनिबयां याित

    ूाAनुवित। अवल�बनाकष�णाvयां ूितिदनं महाणां गतेरया9श$वं तदनुसारेण

    महचार(ानं युnिमित महाणां ःपbिबयो$पनेि