DOROTHEA FORSTNER OSB

WIAT SYMBOLIKI CHRZECIJASKIEJ

Leksykon

Przekad i opracowanie

Wanda Zakrzewska

Pawe Pachciarek

Ryszard Turzyski

Wybr i opracowanie ilustracji Beata Kulesza-Damaziak

Komentarz do ilustracji Magorzata Wrzeniak

Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001

Tytu oryginau

Die Welt der christlichen Symbole 5. verbesserte und eganzte Auflage

Orygina opatrzono zezwoleniem wadz kocielnych Imprimatur der Abtei

Seckau vom 25. Februar 1959,

Dr. Placidus Wolf, Abt von Seckau

Imprimatur des Bischflichen Ordinariates Innsbruck

Nr 1287/2 vom 2. September 1966,

Msgr Dr Josef Hammerl, Kanzler

by Tyrolia-Verlag, Innsbruck Copyright for the Polish translation by

Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990

Konsultacja naukowa Ks. dr hab. Stanisaw; Kobielus

Opracowanie graficzne Beata Kulesza-Damaziak

Na okadce

Ambona w ksztacie odzi z kocioa Sistr Wizytek w Warszawie,

wykona Jan Jerzy Plersch, 1760 r.

Fot. Beata Kulesza-Damaziak

Zdjcia ze zbiorw

Beaty Kuleszy-Damaziak

Magorzaty Wrzeniak

Redaktor techniczny Marian Krupicki

Korekta Zesp

ISBN 83-211-1626-4

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 2001

Wydanie II. Ark. druk. 34/16 + 96 str. ilustr.

Skad i amanie: Dartext, Warszawa

Druk i oprawa

Drukarnia Wydawnicza w Krakowie ul. Wadowicka 8

OD WYDAWCY

Ksika, ktr oddajemy do rk Czytelnika, ma dug histori. Autorka

rozpocza nad ni prac na pocztku lat trzydziestych, zachcona przez prof.

dr. Piusa Parscha. Pierwotny zamiar by skromny. Artykuy opisujce symbole

chrzecijaskie i ukazujce ich genez, rozwj, waciwe im konteksty i treci

miay pogbi przeywanie liturgii i prawd religijnych przez wiernych. W toku

tych prac zrodzi si pomys wydania ksiki systematycznie omawiajcej

symbolik chrzecijask. Niestety, najpierw trzyipletnie wygnanie, a potem

skutki wojny nie pozwoliy doprowadzi do koca tego przedsiwzicia. Do jego

realizacji powrcia Autorka, zachcona przez wydawnictwo Tyrolia, dopiero w

latach pidziesitych. Pierwsze wydanie ukazao si w 1959 r. i spotkao si z

bardzo yczliwym przyjciem recenzentw i czytelnikw. Ich uwagi pozwoliy

Autorce przygotowa drugie wydanie poszerzone o nowe tematy, ale

zachowujce dotychczasowy charakter. Autorka, piszc swe dzieo, nigdy nie

mylaa o nim jako o dziele naukowym". Miao ono dopomc wiernym

wnikn w bogactwo treciowe kryjce si w znakach, gestach, w rnorakich

przedstawieniach, bdcych w ostatecznoci jedynie skromnymi i uomnymi

rodkami wyrazu wiary w Tego, ktry wszystko stworzy wedug miary i liczby

oraz wielokrotnie i na rne sposoby przemawia do ludzi, by w kocu

przemwi do nich przez swego Syna.

Nastpne wydania, ktre ukazay si ju po mierci Autorki, opracowyway jej

wspsiostry z Opactwa St Gabriel.

Pite wydanie, na podstawie ktrego dokonano niniejszego przekadu, zostao,

tak jak wszystkie poprzednie, poszerzone i zaktualizowane (zwaszcza

bibliografia), ale zasadniczo pozostao w samym materiale i charakterze

niezmienione.

Wspczesne przeobraenia w liturgii i w wystroju wity by moe domagay

si nowego opracowania symboliki chrzecijaskiej, zwaszcza e postpujca

reforma liturgiczna w coraz wikszym stopniu stara si uwzgldnia warunki

Kociow lokalnych, usuwajc niekiedy wiele uwiconych tradycj symboli.

Wydanie dziea Dorothei Forstner w niezmienionej postaci wydaje si jednak

usprawiedliwia wiadomo, e pene przeywanie wiary wymaga sigania

rwnie po rzeczy stare", e wielowiekowa symbolika chrzecijaska, zarwno

ta z czasw narodzin Kocioa, jak i z czasw jej niebywale bujnego rozwoju - z

okresu aktywnoci wielkich Ojcw Kocioa oraz redniowiecznych teologw i

mistykw, jest nada obecna w dzieach sztuki, literaturze i codziennym yciu.

Poznanie zamierzchych, przedchrzecijaskich korzeni symboliki

chrzecijaskiej, jej rde biblijnych, wiadectw patrystycznych, liturgicznych, a

take jej artystycznego wyrazu wydaje si nieodzownym warunkiem poczucia

duchowej wizi z Kocioem powszechnym i bardziej wiadomego przeywania

jego przeobfitego, rwnie w zakresie symboliki, bogactwa.

WSTP

Symbolem" nazywano pierwotnie odamany kawaek koci do gry lub jakiego

innego przedmiotu, ktrego brzeg pasowa do brzegu pozostaej czci tak, e

mona je byo z sob zoy (Sym-ballo). Przyjaciele i gocie obdarzali si

nawzajem takimi kawakami przedmiotw, aby mc si po nich rozpozna. Byy

znakiem rozpoznawczym (tessera hospitalita-tis), ktry dziedziczono w

rodzinach. Pniej posugiwano si w takim celu odciskiem pieczci {apayic).

W znaczeniu przenonym symbole oznaczaj rzeczy, ktre z racji jakiegokolwiek

podobiestwa uzmysawiaj co duchowego1. Nie chodzi ju tylko o zczenie z

sob dwch czci jednego przedmiotu, lecz o spotkanie tego, co konkretne, z

reprezentowan przez siebie, a w sakramentach nawet skutecznie w sobie

zawart rzeczywistoci wyszego porzdku.

Czowiek jako istota duchowo-zmysowa potrzebuje symboli, aby przybliy

sobie to, co duchowe. Niekiedy mgliste odczuwanie ich bogatej treci moe mu

powiedzie wicej ni sowa. Symbole bowiem cz w jedno oglne wraenie

najbardziej rne rzeczy, natomiast mowa tylko w sposb czstkowy i

stopniowy uwiadamia to, co symbole w jednej chwili przedstawiaj duszy

ludzkiej.

Gdy spogldamy na nieprzejrzanie rozlegy wiat symboli, spostrzegamy rne

dziedziny, ktre opieraj si jedne na drugich, wzajemnie si przenikaj i - nie

biorc pod uwag wszelkiego rodzaju pogaskich wypacze i znieksztace -

tworz hierarchiczn struktur. Podstaw jej stanowi naturalna symbolika

kosmosu, przez ktr kady czowiek moe doj do poznania Boga. Dziki

objawieniu biblijnemu i waciwej dla typice ta naturalna symbolika zostaje

wypeniona sensem nowej historio-zbawczej symboliki, aby osign swoje

apogeum w tajemnicy Chrystusa, ktra jest nadal obecna i nadal dziaa w

Kociele i jego sakramentach, a w chwale osiga sw peni.

W kosmosie, ktry Bg powoa do istnienia przez swe stwrcze niech si

stanie", wszystko jest symbolem, poniewa kada rzecz jest na swj sposb

wyrazem i nosicielem idei Boej, analogicznym obrazem wiecznej Mdroci.

Idea jest czym istotnie realnym, rzecz podpadajca pod zmysy jest rwnie

realna, ale w znacznie sabszym stopniu - magis videtur quod non videtur"2.

Dla nas, ludzi, obraz jest jednak drog do prawzoru. Kada rzecz podpadajca

pod zmysy, w ktrej wieczna idea czy si z przemijajc materi, wskazuje na

to, co wieczne, i w ten sposb staje si symbolem" w znaczeniu najbardziej

pierwotnym; wraz z nim dana ;est nam owa poowa", ktra odpowiada drugiej

i tworzy z ni cao.

1 Naley jednak zaznaczy, e zgodnie z nauk Soboru Lateraskiego IV inter

creatorem et creaturam non potest tanta similitudo notari, qui inter eos maior

sit militudo notanda" (nie mona stwierdza adnego podobiestwa midzy

Stwrc i stworzeniem, nie twierdzc jednoczenie, i zawiera ono jeszcze

wikszepodobiestwo") (Denz 432).- Ambroy, De mysteriis 3,15.

8

Symbole kryj w sobie obiektywn, istotow tre, ktra nie zostaa im nadana

dopiero przez ducha ludzkiego; symbole istniej nawet wtedy, gdy czowiek ich

sobie nie uwiadamia. Moemy o tym wnosi z bardzo dawnego opowiadania o

stworzeniu wiata, ktre przyznaje pierwszemu czowiekowi zdolno

pojmowania istoty rzeczy: Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzta ldowe i

wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bg przyprowadzi je do mczyzny, aby

przekona si, jak on da im nazw. Kade jednak zwierz, ktre okreli

mczyzna, otrzymao nazw istota ywa" (Rdz 2,19).

Jednak wraz z grzechem wkrady si na wiat zamienie umysu i bd. Ludzie,

ktrzy powinni byli pozna Boga przez Jego dziea, znikczem-nieli w swoich

mylach i zamione zostao bezrozumne ich serce (...) I zamienili chwa

niezniszczalnego Boga na podobizny i obrazy miertelnego czowieka,

czworononych zwierzt i pazw" (Rz 1,21.23). Poprzestali na symbolu i

oddawali mu cze Bosk, zamiast doj do Stwrcy (por. Mdr 13,1-9). To

wypaczenie autentycznych hierofanii i uczynienie z nich przedmiotu

bawochwalczego kultu stanowi o waciwej istocie pogastwa. Znajduje ona

swj wyraz przede wszystkim w micie. W micie przedmiotem kultu staje si

samo ycie biologiczne z waciw mu regularnoci i zmiennoci, a nie Bg, o

ktrego opatrznoci to wanie ycie daje wiadectwo. Na tym polega bd

wszelkiego pogastwa. Oczywicie ludzie na wczesnych etapach rozwoju

historycznego nie posiadali wiadomoci, po ktre signa wiedza pniej. Nie

wiedzieli nic o elektrycznoci, magnetyzmie itp. To, co podziwiali i co wprawiao

ich w zdumienie, czcili jako yczliwe bstwo, to za, co napeniao ich trwog

albo wyrzdzao im szkod, prbowali, jako si z, trzyma z daleka od siebie

bd te udobrucha. Wszdzie widzieli zjawiska spowodowane przez istoty

wysze: piorun by strza boga, grzmot dudnieniem boskiego pojazdu,

chmury trzod boga, bieg soca przejadk Heliosa w wozie zaprzonym w

ogniste rumaki albo (jak w Egipcie) przejadk boga Ra, ktry w barce pynie

po oceanie niebieskim. Ze wiatem zwierzcym, nie do dokadnie poznanym,

czyli najdziwniejsze banie, ktre utrzymyway si przez tysiclecia, a

przybrawszy nowy sens, przenikny rwnie do wiata symboliki

chrzecijaskiej. Ludy staroytne w swoich religijnych witach odtwarzay

zwizan z porami roku cykliczno budzenia si do ycia przyrody i jej

zamierania i przeyway" odradzanie si przyrody w misteriach, ktre miay im

zapewni wyzwolenie i szczliwe ycie przysze. Pogaskie formy kultowe byy

rnorodne i nieprzeliczone byy te postacie bogw, ich atrybuty i symbole.

Pod rnymi nazwami

mmmmm

. Zachowali j

o waciwej im niegdy Boskiej A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen

Geisteskultur, Leipzig 1929, s. 90.

Wstp 9

harmonii oraz przepeniaa ich gboka tsknota za moliwoci wyzwolenia si

z ziemskich przeciwiestw i osignicia znw jakiej wyszej jednoci. Ta

tsknota za Istot obiecujc wyzwolenie, za przezwycieniem sprzecznoci,

ktre przeywali w przeciwiestwach mierci i ycia, wiata i ciemnoci,

znalaza swj symboliczny wyraz rwnie w ich sztuce.

Ludy staroytne poszukiway na swj sposb niewidzialnego Boga, czy nie

mogyby Go dotkn (y/riAaf]aeav avrv) i znale" (Dz 17,27). To dotkn"

trzeba rozumie dosownie. Kto wzywa bogw niebieskich, prbowa ich

uchwyci, wznoszc rce, kto modli si do bogw podziemia, dotyka ziemi.

Uczynione rk ludzk wizerunki bogw znaczyy tyle, co sam bg. To samo

odnosio si do tych zwierzt, ktre podziwiano z racji pewnych cech lub

ceniono ze wzgldu na ich uyteczno; stopniowanie i idealizacja icjji

przymiotw doprowadziy do tego, e stay si one mitycznym symbolem albo

uosobieniem samego bstwa, a czsto take obrazem zjawisk kosmicznych.

Wedug wierze antycznych symbole nie tylko wskazyway na to, co

przedstawiay, lecz rwnoczenie to co uobecniay. Swoisto takiego

sposobu mylenia wie si z osobliwym pogldem staroytnych na wiat.

Zgodnie z tym pogldem obraz jest nie tylko funkcjonalnym przedstawieniem

jakiej rzeczy, danej wiadomoci czowieka, lecz moe oznacza take

promieniowanie, ujawnienie i objawienie istoty rzeczy oraz uczestnictwo w

samym przedmiocie. Przez obraz nie naley zatem rozumie czego, co jest

obce rzeczywistoci, co istnieje tylko w myli, lecz co, co uczestniczy w

rzeczywistoci i jest sam rzeczywistoci. W nim ukazuje si istota rzeczy.

Obraz ma wobec tego te same siy, odczucia i moliwoci dziaania, co jego

prawzr."4

Z si dziaania konkretnego symbolu czy si magia. Polega ona na usiowaniu

spowodowania - wykorzystujc niezwyke lub demoniczne moce - skutkw,

ktre przyniosyby czowiekowi poytek lub szkod. Pewne przedmioty, znaki

albo te nazwy (rzeczy, osb) suyy za rodek do osignicia tego celu. Nazw

uwaano za tosam z istot jej nosiciela. Nada obrazowi nazw kogo lub

czego oznaczao stworzy sobowtra; w ten sposb poprzez symbol mona

byo oddziaywa na samego czowieka.

Szczeglnym rodzajem magii s czary przez analogi. U podstaw ich ley

zasada: Co si przytrafia obrazowi, musi si te przytrafi pierwowzorowi". Ten

zabobon obserwujemy i dzi w pewnych naiwnych ju zwyczajach ludowych,

np. przez pola toczy si ponce koo, aby zmusi soce do ich ogrzewania. W

zwyczajach ludowych zachowaa si te

ara w przenoszenie si z jednej istoty na drug (sympatia). Przykadem mog

by jaja wielkoczwartkowe", ktre zakopuje si w ziemi, aby uyniay rol,

albo te wiee gazki, ktre maj przynosi szczcie : sprzyja pomylnoci

ludzi i zwierzt. Analogiczne w swym charakterze jest stosowanie rolin do

celw leczniczych, uwzgldniajc jedynie ich zewntrzne cechy; roliny o tej

barwie stosuje si przeciw taczce, pokrzywy - przeciw kuciu w boku itp.

Tego rodzaju pogldy byy w staro-noci powszechnie znane. Nawet

potomkowie Abrahama nie byli od

1 G. Kittel, G. Friedrich, Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, t. 1-

10, gart 1933-1979 (haso: E\kwv).

10

nich wolni. Z Ksigi Rodzaju (30,14) dowiadujemy si na przykad, e Ruben

przynis swej matce, Lei, owoce mandragory, ktrej korze przypomina ma

posta ludzk. Spoycie mandragory miao obdarzy Le bogosawiestwem

urodzenia dziecka.

Rzut oka na krg idei tego naiwnego zabobonu jest konieczny do zrozumienia

niektrych symboli, siga on bowiem ich prehistorii.

Objawienie biblijne przywraca tym elementom kosmicznej symboliki, mitycznie

interpretowanej przez pogastwo, znowu ich prawdziwe znaczenie - s

wyrazem stwrczej mocy Boga. Bg objawia si w nowy sposb, a mianowicie

przez szczeglny wybr, prowadzenie i zadziwiajce czyny, ktre staj si

wydarzeniami historii zbawienia, typami Nowego Testamentu. Objawienie to

wprawdzie przekracza sposoby ujawniania si Boga w naturze, nie znosi ich

jednak, lecz poszerza i asymiluje. Przykadem moe by tu woda. Nad tym

elementem ycia unosi si na samym pocztku dziejw wiata Duch Boy. W

czasie potopu woda za staje si narzdziem zniszczenia, kary za popenione

przez ludzi grzechy, ale i ocala dzieci Izraela, uciekajce przed Egipcjanami, gdy

morze rozdziela si i pozwala im bezpiecznie przej. Wszystkie te wielkie

wydarzenia zawieraj zapowied sakramentu chrztu.

Gdy za nadesza penia czasu, w ktrym druga osoba Boa przez swoje askawe

przyjcie ciaa ludzkiego zechciaa uwici (consecrare) wiat5, spenia si

tsknota wszelkiego stworzenia: przez Chrystusa i w Chrystusie zostaa

dokonarfe wielka przemiana wiata, poniewa wraz z nastaniem krlestwa

Boego zstpio na wiat ycie Boe.

Jezus, goszc sw nauk, najczciej czerpie obrazy ze wiata przyrody i ycia

codziennego. Sam nazywa siebie winn latorol, chlebem, wiatem, bram,

pasterzem, kamieniem wgielnym itp. Czyny i cuda Chrystusa s znw typami

dziaania aski w tajemnicy Kocioa, ktrego misj jest wczenie rzeczy

ziemskich w zbawcze dzieo Chrystusa. Koci realizuje t misj przez swoje

powicenia liturgiczne. Napenia rzeczy ziemskie treci Bosk i czyni je

nosicielami ask. Wszystkie istoty i zjawiska stworzonego wiata maj, ju jako

dzieo Boe, swoje naturalne odniesienie do Boga, Koci jednak, udzielajc

swych bogosawiestw, ktrymi obejmuje cao stworzenia, ustanawia

ponadto i potwierdza szczeglny stosunek wiata do Syna Boego, ktry sta si

czowiekiem. Formuy powice wskazuj czsto na liczne typy Starego

Testamentu i ukazuj w ten sposb cudowne wizy i konteksty planu

zbawczego. Ksigi liturgiczne, mszay, pontyfikaty, rytuay dowodz, jak rzeczy

naturalne czy te dziea ludzkie staj si, dziki modlitwie Kocioa, symbolami

w penym tego sowa znaczeniu. Odnosi si to przede wszystkim do tych rzeczy

albo znakw, ktre s materi sakramentw. Przy powiceniu wody

chrzcielnej w momencie, gdy wypowiada si sowa: Niech moc Ducha,

witego zstpi w wod wypeniajc to rdo chrzcielne"6, Duch wity jakby

zostaje w niej zanurzony, aby zapodni to wite rdo dla rodzenia dzieci

Boych. Podobnie przy powicaniu witych olejw w Wielki Czwartek w

Prefacji prosi si Boga, aby raczy

5 Por. Martyrologium Romanum (wito Boego Narodzenia).

6 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia

opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum,

Pozna 1963, s. 397.

Wstp

11

witemu krzymu doda mocy Ducha witego"7. Oleje wite otrzymuj

dziki ich powiceniu tak moc, e biskup i kapani zginaj przed nimi kolana i

sawi je pieni. Najwzniolejsz jednak tre symboliczn otrzymuje

najwitsza Eucharystia. W niej chleb i wino s symbolami Ciaa i Krwi

Chrystusa, ktre wszake moc sw konsekracji w sposb realny zawieraj to,

co symbolizuj.

W jakiej mierze wszystkie powicone przedmioty staj si nosicielami i

porednikami ask. W sakramentach i sakramentaliach zostao osignite to, do

czego dy wiat antyczny, a czego nie mg osign, co uwaa, i mgby

posiada, a czego jednak by pozbawiony.

Przewrt, ktrego dokonao chrzecijastwo, przejawia si rwnie przez to, e

niekiedy spenienie jakiego antycznego wyobraenia sytuuje go na znacznie

wyszym poziomie. Mityczny Orfeusz, ktry dwikami swej liry wabi

stworzenia, staje si symbolem Chrystusa, ktry wszystko pociga do siebie.

Soce za, ktremu poganie oddawali cze bosk, jest symbolem Chrystusa,

wiatoci wiata, wschodzcym z wysokoci Socem, ktre modlitwy

brewiarzowe opiewaj w swych hymnach i ktre okrela bieg roku

liturgicznego.

Jakie znaczenie maj zatem symbole, ktre stworzya sztuka chrzecijaska?

Zapoyczyy one form ze stworzonego wiata, ale tre wziy ze witych

tajemnic, na ktre te wskazuj. Symbol ryby na przykad zawiera -

wydobywajc tylko jedno z jego wielu znacze - w swojej greckiej nazwie IX0YZ

ca chrystologi, a w poczeniu z koszem chleba przypomina cud rozmnoenia

chleba i staje si symbolem witej Eucharystii. *

Sztuka symboliczna uwydatnia w swoim obrazie zaczerpnitym z przyrody tylko

to, co jest konieczne do wskazania na tre duchow. Dziki tej stylizacji chce

ukaza, e rzeczy zostay oderwane od przyrody, aby wyrazi to, co wysze.

Mimo caego kamuflau, ktry jest waciwy dla symbolu, sens symbolu musi

by zrozumiay dla wtajemniczonego i moliwy do okrelenia dziki miejscu i

otoczeniu, w ktrym si pojawia dany motyw, bd dziki porwnaniu go z

innymi symbolami.

Chrzecijanie pierwszych wiekw znali symbole tak dobrze jak alfabet, a moe

nawet lepiej, bo nie wszyscy umieli czyta. Std Ojcowie Kocioa, goszc

kazania co ludu, czerpali przykady ze wiata symboli. Symbole traktowano

jako mow obrazw, ktrej dzisiaj na nowo trzeba si dopiero uczy, a

przyswajano j sobie w duchowej atmosferze, w jakiej wyrosa.

Malarstwo i epigrafika katakumbowe s zupenie proste i na wskro

symboliczne. Pod koniec IV w. zanikaj powoli jej proste tajemne znaki. Ich

miejsce zajmuje paskorzeba sarkofagowa i od V w. bazylikowa sztuka

mozaikowa, ktre rozwijaj znaczne bogactwo form.

Nigdzie nie jest woda czystsza ni w pobliu rda. Jeeli jest to prawda, to

prawd te jest, e starochrzecijaskie idee i motywy, a zwaszcza ich formy, s

w pewnym sensie nieprzemijajce. Tym tumaczy si ogromne zainteresowanie,

jakie budz one wanie w naszych czasach, i to nie tylko wrd wierzcych

chrzecijan."8

7 Powicenie krzyma witego, w: tame, s. 331.

8 Ch. Mohrmann, F. van der Meer, Bildatlas der fruhchristlichen Welt (wyd.

niem. H. Kraft), 1959, Przedmowa.

12

Wstp

We wczesnym redniowieczu symbol jest najczciej stosowanym rodkiem

wyrazu. Nic nie istnieje samo przez si, wszystkie rzeczy istniej tylko w wietle

tego, co Boskie, bdc zarazem Jego wypowiedzi przyobleczon w ciao. Nie

ujmuje si zjawisk otaczajcego wiata tylko myl, nigdy w jednoznacznych

pojciach, lecz oglda si je zawsze w wieloznacznych symbolach. Przede

wszystkim zwierz byo wielokrotnie wykorzystywanym i odpowiednim

wyrazem przey czowieka tego okresu. W drugiej poowie XI w., wraz z

pojawieniem si rzeby w kamieniu, zwierz staje si gwnym tematem i

ulubionym motywem architektonicznym. W XII w. symbol zwierzcia jest coraz

bardziej powszechny. W XIII w. ustpuje miejsca postaci ludzkiej."9 Pojawiaj

si wwczas motywy o innym charakterze: personifikacje cnt, wad, sztuk,

nauk, rnych okresw ycia itp.10 Do tego rodzaju obrazw symbolicznych,

ktre przedstawiaj pojcia abstrakcyjne pod postaci fikcyjnych osb,

odniesiono bdnie termin literacki alegoria" n. Z tego okresu pochodz liczne

cykle typw maryjnych. Wiele symboli zostao przeniesionych jednak do

heraldyki, a wic na grunt wiecki (np. lew, feniks, gryf, lilia).

Od XVI w. symbole staj si emblematami, z ktrymi czono sentencj acisk

odpowiadajc najczciej treci symbolu. Wyraaa ona w niektrych

wypadkach program ycia danej osoby, rodziny czy te zakonu albo jakiej innej

wsplnoty. Ulubiona zabawa renesansu, polegajca na zadawaniu i

rozwizywaniu zagadek, bya nader ywa jeszcze w baroku. Emblematy za

kryy w sobie zarwno gboko religijn tre, jak i stanowiy okazj do radosnej

zabawy. Zasady wiary i moralnoci byy przedstawiane w najrniejszych

symbolach, niekiedy zaprawionych nadto humorem.

Ponisze rozwaania o poszczeglnych symbolach opieraj si prawie zawsze na

wiadomociach zaczerpnitych ze wiata staroytnego, Biblii, patrologii, liturgii

i historii sztuki. Wszystkie one stanowi bowiem na swj sposb o

symbolice,chrzecijaskiej i pomimo caej wolnoci inspiracji artystycznej, tak

mocno dzisiaj podkrelanej, powinny pozosta podstawowymi rwnie w jej

dalszym rozwoju.

9 W. von Blankenburg, Heilige und ddmonische Tiere, Leipzig 1943 (19752).

10 Ju w sztuce starochrzecijaskiej spotykamy si z przedstawieniami

zarwno Kocioa i Synagogi, jak i rnych bstw pogaskich; te ostatnie s

jednak w chrzecijastwie raczej personifikacjami np. Nike, Victorii, Uranosa,

Okeanosa.

11 Por. K. Kunstte, Ikonograptoe der chri.stli.chen Kunst, t. 1-2, Tib

1926-1928, t. 1, s. 12.

ZNAKI I PISMO

1. Znak krzya

Krzy jest witym znakiem odkupienia; znakiem tym Koci rozpoczyna

wszelkie czynnoci, bogosawi nim i powica. Dlatego te wrd symboli

chrzecijaskich przysuguje mu naczelne miejsce.

Ukrzyowanie byo najbardziej okrutn i haniebn kar mierci stosowan przez

Rzymian. Skazywano na ni tylko niewolnikw i przestpcw; nigdy obywateli

rzymskich. Inne ludy, np. Persowie (por. Ezd 6,11; Est 2,23; 7,9; 5,14; 9,13),

znay rwnie kar ukrzyowania. Konstantyn Wielki znis t kar w imperium

rzymskim, gdy mier Pana uwicia krzy i sta si on znakiem zwycistwa.

Jeszcze przed swoj mk mwi Chrystus o naladowaniu krzya" (Mt 10,38;

16,24). Prawdopodobnie posuy si w tym wypadku wyraeniem

przysowiowym, gdy oglnie byo wiadomo, e skazani na ukrzyowanie sami

musieli zanie drzewo mki" na miejsce kani. Tylko w tym kontekcie

suchacze mogli zrozumie t obrazow wypowied Zbawiciela, ktrej peny

sens ukaza si dopiero po Jego mce.

Pawe Aposto mwi o krzyu jako o znaku pojednania z Bogiem (Ef 2,16), znaku

pokoju (Koi 1,20), znaku mocy Boej (1 Kor 1,18), znaku chluby (Ga 6,14). Na

kocu za wiata ukae si - zgodnie z zapowiedzi Pana - na niebie znak Syna

Czowieczego" (Mt 24,30).

U najstarszych ludw krzy by znakiem astronomicznym. Oznacza soce lub

strony wiata. Bardzo czsto uywano te tego najprostszego znaku jako

symbolicznego ornamentu. Formy tego znaku, ktre jako tajemne symbole

krzya zostay przyjte przez chrzecijastwo, s nastpujce:

1. Czteroramienny krzy wpisany w koo jest przedchrzecijaskim

symbolem wiata i soca uywanym zarwno przez ludy azjatyckie, jak i przez

dawnych Germanw. By on dla nich take symbolem cyklu rocznego i zasad

biologiczn. Oznacza zdrowie i ycie. W sztuce, chrzecijaskiej znaczenie tego

znaku w odniesieniu do Chrystusa jako wiatoci i Odkupiciela wiata

narzucao si samo przez si. Moe on jednak rwnie symbolizowa

jedynowadztwo Boga w wiecie.

2. Krzy w ksztacie greckiej litery Tau (crux commissa krzy skada-

1 Sawny filozof i mwca Cycero wypowiada! si na temat krzya w wielu

swoich dzieach. Drastyczn wypowied znajdujemy w jego mowie Pro C.

Rabirio perduellionis reo 5,16: (...) a sama nazwa krzya daleka niech bdzie

nie tylko od ciaa obywatela rzymskiego, lecz take od jego myli, oczu i uszu. Z

tych wszystkich bowiem rzeczy nie tylko taki kres ycia i mka, ale te taki

rodzaj mierci, oczekiwanie na ni, a wreszcie sama myl o niej niegodna jest

obywatela rzym-kiego i czowieka wolnego".

14

Znaki i pismo

jacy si z belki poprzecznej naoonej na pionow) by dla staroytnych znakiem

witym; oznacza centrum wiata, by symbolem panujcej nad wszystkim siy

soca. Krlowie asyryjscy nosili taki krzy na szyi albo na piersiach. Dla ludw

staroamerykaskich by symbolem deszczu czy boga deszczu; linia pozioma

oznaczaa horyzont, pionowa strumie wody. Zdaniem Izydora z Sewilli na

wykazach onierzy znak Theta (&) umieszczano przy nazwisku onierza, ktry

poleg w walce, a znak T przy nazwiskach onierzy yjcych2.

Prorok Ezechiel (9,4) na rozkaz Boga kreli znak Taw na czoach tych, ktrzy

zachowali wiar. Ta czynno symboliczna wskazuje - wedug nauki Ojcw

Kocioa - na krzy jako na znak odkupienia, piecz wybranych (por. Ap 7, 2 n.).

Mnisi nosili laski w ksztacie wanie takiego krzya, dlatego na pamitk w.

Antoniego Pustelnika nazywa si go rwnie krzyem w. Antoniego".

3. Krzy z uchwytem (ayx, crux ansata), nazywany bdnie te kluczem Nilu,

oznacza - jako hieroglif egipski - ycie albo zapodnienie przez soce. Linia

pozioma z ptl oznacza wschodzce soce, pionowa - promie soca. Na

grobach Koptw (chrzecijascy potomkowie Egipcjan) czsto ryto ten znak,

bdcy w tym przypadku symbolem krzya.

4. Swastyka (pierwotnie znak ognia i soca), nazywana rwnie crux gammata

(krzy gamma), gdy skada si z czterech odwrconych greckich liter F,

wywodzi si z bardzo dawnych czasw. U buddystw oznacza klucz do raju,

w kulcie Atargatis jest symbolem ycia. Pniej znajduje si j rwnie u

Germanw. W sanskrycie jest znakiem witym, w Skandynawii oznacza mot

Tora. W ornamentyce kocielnej w epoce dominujcego stylu romaskiego, w

ktrym zastaje si jeszcze niektre stare figury magiczne, traktowano swastyk

jako znak chronicy przed szatanem.

W trzech pierwszych wiekach chrzecijastwa jeszcze czciej ni z tymi

znakami krzya przejtymi z pogastwa spotykamy si zarwno z

przedstawieniami kotwicy, trjzbu, monogramu Chrystusa, jak i typi-cznych

postaci starotestamentalnych i orantw jako symbolami krzya witego.

Waciwym znakiem krzya posugiwano si tylko w pojedynczych przypadkach,

i to w cakowitej tajemnicy. Powodem takiego postpowania bya ostrono,

eby witych tajemnic wiary nie narazi na szyderstwo i profanacj ze strony

pogan, a take obawa przed przeladowaniem.

Po zwycistwie chrzecijastwa ostrono ta okazaa si zbyteczna i mona ju

byo jawnie przedstawia sam znak krzya. Oto jego rne formy:

5. Krzy rwnoramienny albo grecki (crux uadrata) z czasw chrzecijaskich,

wpisany albo nie wpisany w koo, nawizuje do przedchrzecijaskiego

czteroramiennego krzya wpisanego w koo.

6. Krzy taciski (crux immissa - od immitere: skada ze sob).

7. Krzy w. Andrzeja przypomina ksztatem drzewo mki, na ktrym ponis

mier w. Andrzej, aposto. Nazywa si go take crux decussata od decussis -

znaku rzymskiej cyfry dziesi. Odgrywa wielk rol

2 Por. Etymologiae lib. I, cap. 29, 1 n.

Gesty

15

t

w tysicletnim rozwoju zarwno znakw umieszczanych na domostwach,

znakw cechowych i granicznych, jak i stempli drukarskich. Pierwotnie

symbolizowa drewna skrzyowane i pooone na otarzu ofiarnym.

8. Krzy widlasty by zapewne pierwotnym znakiem symbolizujcym tchnienie

w wod chrzcieln; znak ten z czasem przybra posta greckiej litery y.

Prawdziwe znaczenie tego znaku tchnienia kryje si w aluzji do drzewa ycia

(por. Znaki i -pismo i Drzewa).

9. Krzy arcybiskupi albo krzy patriarchalny, w heraldyce zwany krzyem

lotaryskim. Take cudowny krzy ze Scheyern" ma tak posta.

10. Krzy papieski. W odrnieniu od krzya arcybiskupiego dodano do niego

trzeci belk poprzeczn.

11. Krzy prawosawny i jego odmiany charakteryzuj si ukon belk doln

wyobraajc belk, ktra suya skazacowi za podpor ng.

12. Krzy laskowany by umieszczany na monetach ju w czasach

Merowingw; w Austrii by umieszczany na sztandarach Dni Katolickich.

13. Krzy jerozolimski, laskowany z czterema krzyykami umieszczonymi

midzy ramionami duego krzya, mia przypomina pi witych ran. Rycerze

Grobu witego nosili go na swych biaych paszczach.

14. Osiem rozwidle krzya maltaskiego (heraldyczna odznaka zakonu

joannitw) oznacza osiem bogosawiestw.

Wedug wiadectw nauczycieli Kocioa II-V w. rado wiary modych

chrzecijan dopatrywaa si ladw krzya witego take w przyrodzie i w

najprzerniejszych przedmiotach. Rozpoznawano go w ukadzie czterech stron

wiata, w sylwetce leccego ptaka, w ukadzie rogw wou, postawie czowieka

stojcego z rozpostartymi ramionami, w ksztacie sztandaru armii, w

tropjonie3, w sylwetce statku z masztem i aglami, w ksztacie drabiny czy

puga znaczcego bruzdami ziemi. Tym znakiem krlewskim" wierni uzbrajali

si przeciw demonom, ktre ,,drc uciekay" przed nim, a take uwicali nim

naj zwyczaj niej sze czynnoci codziennego ycia.

Greccy Ojcowie Kocioa widzieli w krzyu symbol Chrystusa, ktry rozpostarty

na drzewie mki obejmuje cay wszechwiat, jego wysoko i gboko,

szeroko i dugo, przenika go swoim Bstwem i harmonijnie czy w jedno.

Mimo triumfu krzya witego w IV w., triumfu, o ktrym z takim zachwytem

opowiada w. Jan Chryzostom w swoich licznych mowach, nie przezwyciono

jeszcze penej czci bojani przed przedstawianiem ukrzyowanej postaci

Zbawiciela. Zbyt ywa bya pami o doznanej przeze habie mierci

krzyowej. Do VI w. pozosta wic krzy tylko symbolem; nie umieszczano na

nim ciaa Zbawiciela4.

3 Tropajon - tropaeum (tp07iawv od xpem - zawraca, zmusi do ucieczki) by

znakiem, e na tym miejscu pokonano nieprzyjaciela. By to drewniany stojak W

ksztacie krzya, na ktrym zwycizcy zawieszali zbroj, tarcz i bro pokona-

iO wroga.

4 Jungmann podaje inny powd nieumieszczania ciaa Zbawiciela na krzyu:

Nie chciano oglda oczyma samego zjawiska i towarzyszcych mu okolicznoci,

bez raczej ukryt za nim istot, ktra bya czym znacznie wicej ni

umieraniem mczonego czowieka. T ukryt istot o wiele trafniej i gbiej

ukazywa myli

16

Znaki i pismo

Na starochrzecijaskich sarkofagach, na ktrych przedstawiano te sceny

pasyjne obejmujce kilka postaci ludzkich, ukrzyowanie byo zastpione przez

tzw. anastasis (77 avaaramg - wzniesienie, wystawienie, obudzenie,

wskrzeszenie). Ten motyw, z ktrym spotkamy si jeszcze wielokrotnie, gdy

jest kombinacj wielu symboli, skada si z krzya, nad ktrym wznosi si

konstantyski monogram Chrystusa w wiecu zwycistwa dziobanym przez

gobie. U stp krzya, po jego prawej i lewej stronie, czuwaj (jak przy grobie

Chrystusa) dwaj rzymscy onierze. Znak haby przybiera wic posta znaku

zwycistwa i staje si wyrazem passio gloriosa.

W V i VI w. bardzo rozpowszechnione s gemmy w formie krzyy. Zawieszano je

jako wota w bazylikach albo suyy jako krzye do bogosawiestw i

relikwiarze, jako krzye procesyjne i otarzowe. W malarstwie ciennym i w

sztuce mozaikowej zajmuj miejsce centralne. Krzye

0 rnych wielkociach i wykonane rn technik - umieszczone na stopniach,

na tronach, pod ukami triumfalnymi, wypuszczajce pdy

1 kwiaty - mwi wszdzie o zwycistwie, yciu i radoci; s typami

przemienionego Zbawiciela.

Tam za, gdzie przedstawia si samego Chrystusa, najczciej trzyma On w rku

krzy w ksztacie laski albo bera. Krzy w ksztacie bera trzyma zwaszcza w

scenach przedstawiajcych cuda przez Niego dokonane. W ten sposb

podkrela si ich charakter misteryjny - to, co Zbawiciel uczyni w swoim yciu

w sposb widzialny, dokonuje take w sposb niewidzialny w liturgii Kocioa.

Krokiem w kierunku realnych przedstawie Ukrzyowanego s te krzye, na

ktrych w punkcie zczenia dwch belek znajduje si popiersie Zbawiciela,

Baranek Boy lub okolona aureol rka Chrystusa.

Istniej te, cho zupenie odosobnione, reliefy z czasw

wczesnochrzecijaskich przedstawiajce obnaon posta Ukrzyowanego.

Najstarszymi przykadami tego s mae gemmy z II w., pochodzce ze Wschodu.

Pniejszy przykad pochodzcy z V w. to posta Ukrzyowanego na sawnych

drewnianych drzwiach kocioa w. Sabiny w Rzymie.

W VI w. pojawiaj si krzye z przybitym do drzewa mki ciaem Chrystusa, ale

odzianym w dug tunik i w zwyciskiej postawie. Take w epoce romaskiej

ukrzyowany Zbawiciel zachowuje postaw triumfujc: nosi dug opask na

biodrach, a na gowie koron krlewsk.

Szczeglny charakter maj celtyckie krzye kamienne, ktre czsto spotyka si

w Wielkiej Brytanii, a mianowicie w Irlandii i Szkocji. Na kontynencie s one

nieznane, a jeli si pojawiaj, to w innej formie. Rozwiny si z

prehistorycznych dolmenw, w czasach chrzecijaskich w tych nieforemnych

kamieniach-pomnikach obiono najpierw tylko krzy otoczony koem (moe

jeszcze pod wpywem pogaskiego symbolu

chrzecijaskiej tylko na ni wskazujcy symbol" (J. A. Jungmann, E. Sauser,

Symbolik der katholischen Kirche, Stuttgart 1960, s. 17 (Symbolik der

Religionen 6). Danielou zamyka rozdzia dziewity swojej ksiki Les symboles

chretiens primi-tifs (Paris 1961, s. 151) wnioskiem, ktry chocia nie odnosi si

do sposobu przedstawiania krzya, lecz samego krelenia jego znaku,

naleaoby uwzgldni w tym kontekcie. Twierdzi on, e znak krzya nie mia

pierwotnie przypomina cierpie Jezusa, iecz mia\ by symbolem Boskiej potgi

Chrystusa. Tam, gdzie odnoszono go do mierci krzyowej, widziano w nim

raczej wyraz potgi Boej, ktra przez mier objawiaa swoj przedziwn moc.

Cztery belki krzya symbolizuj zatem kosmiczny charakter czynu zbawczego.

Gesty

17

soca), potem take spiralne ornamenty i litery. We wczesnym redniowieczu

ustala si forma krzya w swej dzisiejszej postaci. Bywa ona ozdabiana scenami

biblijnymi, ornamentem wstgowym, spiralami itp.; elementem wsplnym jest

aureola okalajca przecicie si belek krzya, ktra obramowuje stosunkowo

ma posta gwn, Zbawiciela na krzyu albo w glorii, przedstawion jednak

raczej symbolicznie ni realistycznie.

Od okoo X w. przedstawienie krzya jest ju wprawdzie bardziej realistyczne,

ale nadal wok umierajcego Zbawiciela grupuje si symboliczne postacie

soca i ksiyca, Kocioa i Synagogi. Zwycistwo symbolizuje pokonany w

lecy u stp krzya, ofiar mioci - pelikan karmicy wasn krwi swoje

pisklta.

Szeroko rozpowszechnione byy tzw. ywe krzye, ktre pojawiy si w XV w.;

nazywano je tak dlatego, e z czterech belek krzya wyrastaj ramiona.

Najwysze rami otwiera kluczem niebo, najnisze bije motem w pieko, prawe

koronuje Koci, lewe uderza mieczem Synagog.

W liturgii jednak naczelne miejsce zajmuje zawsze passio beata. Koci

bowiem spoglda na krzy w blasku przemienienia. Krzy ogarnia sob

wszystkie tajemnice Chrystusa: mk, zmartwychwstanie, panowanie nad

wiatem, paruzj. Znak krzya jest najczstszym gestem we wszystkich

obrzdach liturgicznych, jest sakramentalnym nosicielem aski zbawienia,

promieniuje Bosk moc i bogosawiestwem.

Koci rozwija swoje myli o tajemnicy krzya najpikniej w liturgii Wielkiego

Postu, Wielkiego Pitku i wita Podwyszenia Krzya (14 wrzenia), a take w

tekstach pontyfikau na powicenie nowego krzya, w ktrych wspaniale

zostaje ukazane symboliczne przeciwiestwo rajskiego drzewa ycia i znaku

zbawienia oraz zamieszcza si wspaniay tekst modlitwy:

Aby przez niego [krzy], ktry wskutek zwycistwa Baranka sta si

zbawieniem, pasterz zachowa na przyszo nienaruszone stado."5

Krzy, jako gwny symbol chrzecijaski i znak zbawienia, jest take atrybutem

wielu witych, ktrych ycie w szczeglny sposb byo zaznaczone jego

tajemnic, a mianowicie Andrzeja, Bernarda z Clairvaux, Bonawentury, Jana od

Krzya i wielu innych6.

2. Gesty

Ciao i dusza - to w istocie cay czowiek. Dlatego ciao jest narzdziem duszy,

gest - wyrazem myli i odczu. Najwysza doskonao polegaaby na tym, eby

cae ciao pozwalao, niby czysty kryszta, przewieca duszy i eby nadto kady

jego gest i cae jego dziaanie byo przeniknite duchem. Tak bdzie kiedy, gdy

ciaa nasze zostan przemienione: najdoskonalsza harmonia, wzajemna wi

bez jakichkolwiek przeciwiestw.

Gesty towarzysz mowie, oywiaj j, czciowo mog j zastpi i s

niezalene od rnorodnoci jzykw poszczeglnych narodw. Ludzie

5 Pontificale Romanum. Summorum pontificum iussu editum, a Benedicto XIV

et Leone XIII. Pont. Max. recognitum et castigatum. Editio typica, Ratisbonae

1888, II, 177.

6 Na temat atrybutw witych por. O. Wimmer, Kennzeichen und Attribute

der Heiligen, Innsbruck 1983 6.

18

Znaki i pismo

Wschodu posuguj si wiksz rnorodnoci gestw ni Europejczycy,

poniewa nale do narodw starszych. Staroytno znaa znacznie wicej

penych treci i zarazem oglnie rozumianych gestw ni wspczesno. Biblia

wspomina o takich gestach, ktre s nam ju obce, ale i o takich, ktre

zachoway do dzi swj pradawny sens.

Nie kady ruch jest gestem", a c dopiero gestem symbolicznym. Czowiek w

swoich ruchach wykazuje pewne podobiestwo ze zwierztami. Chocia

zwierzta okazuj swoje uczucia w sposb peny wyrazu (np. pies przez

merdanie ogonem i podskoki wyraa sw rado, a przez szczerzenie zbw -

zo), to jednak nie mona uwaa tych odruchw za gesty". Gesty i

gestykulacja s waciwe tylko ludziom, istotom rozumnym. Wychowanie i

sztuka samoopanowania maj za zadanie nadawa, i to od wczesnego

dziecistwa, zewntrznemu zachowaniu ksztat, ktry byby na miar godnoci

ludzkiej, i w ten sposb podda ciao rwnie pod tym wzgldem duchowi.

Panowanie nad swym ciaem naley do dobrego wychowania. Wysze jeszcze

wymagania stawia asceza. Wysokiego stopnia opanowania wymagaj te gesty

liturgiczne. Nie mog by samowolne i swobodne i dlatego s dokadnie

okrelone rubrykami i ceremoniaem. Tu ma zastosowanie upomnienie w.

Pawa: Abycie dali ciaa swoje na ofiar yw, wit, Bogu przyjemn" (Rz

12,1). W liturgii bowiem kady gest (nie ruch") ma okrelone znaczenie, ktre

albo wynika z naturalnej wymowy gestu, np. podnoszenia oczu czy wznoszenia

rk, albo stanowi o przesuniciu okrelonego witego znaku w sfer

tajemnicy, np. gdy kapan, naladujc Pana, bierze chleb i kielich w swoje rce,

aby wypowiedzie nad nimi sowa konsekracji, albo gdy bogosawic i

powicajc, kreli znak krzya witego. Liturgiczne gesty i ceremonie nie s

czym osobistym. Chodzi raczej o Chrystusa, ktry posuguje si czowiekiem

jak swoim narzdziem.

Leenie krzyem i uklknicie

"Leenie krzyem to rzucenie si twarz na ziemi, rozpostarcie na ziemi ciaa.

W formie bardziej umiarkowanej polega ono na uklkniciu na z emi z

rwnoczesnym i tak gbokim skonieniem tuowia, eby czoo mogo dotkn

ziemi albo mona byo ucaowa stop osoby, ktrej

t ]IT ?zesc.\ WJG? Sp,Sb wyraano w staroytnoci najwysz cze a bo

akt adoracji. Na Wschodzie jeszcze dzisiaj spotykamy si z t forma okazywania

czci (npoarjcn). Leenie krzyem jest zewntrznym zna kiem adoracji Jahwe i

hodu, ktry poganie okazuj swoim bogom albo wadcom, ktrym oddaje si

cze bosk.

W liturgii leenie krzyem obowizuje, wedug rytu rzymskiego, celebransa i

jego asyst na pocztku ceremonii Wielkiego Pitku. Osoby ktre otrzymuj

wicenia wysze, padaj na twarz i le krzyem podczas piewania Litanii do

Wszystkich witych przewidzianej przez rytua wice. W niektrych

klasztorach leenie krzyem jest zwizane z obrzdem prffl%cla do zakonu i

uroczystociami skadania lubw zakonnych

W Wielki Pitek gest ten jest niemym wyrazem dogbnego wstrzsu poczucia

wasnej nieskoczonej maoci w obliczu Boga-Czowieka ktry za nas umar na

krzyu.

W czasie piewania Litanii do Wszystkich witych i we wspomnianych

obrzdach monastycznych to rzucenie si na ziemi i leenie krzyem

Gesty

19

wyraa lepiej ni sowa cakowite oddanie si, poczucie wasnej niegodno-ci i

niemocy oraz wzmacnia usilno zanoszonych prb.

Uklknicie (genuflexio) jest albo jednorazowym aktem (przyklkniciem), albo

postaw przyjmowan na duszy czas (klczeniem). Waciwie jest to

uproszczona forma padnicia na twarz (leenia krzyem). Czsto jest wyrazem

pokutnego usposobienia. Postaw klczc poboni chrzecijanie najczciej

przyjmuj w czasie modlitwy. W liturgii za przepisy rubrycystyczne mwi o

czasach, dniach i okolicznociach, w ktrych naley okaza ten akt czy postaw

pobonego usposobienia.

Ukony

Ukony w najrozmaitszych formach s rwnie oznakami oddawania czci.

Podczas gdy w yciu wieckim najczciej wyraaj tylko - w zalenoci od

zwyczajw panujcych w danym kraju - uprzejmy gest powitania, w liturgii s

ceremoniaem przepojonym duchem wiary. Liturgia rzymska zna rne ukony:

mae, rednie i gbokie; rubryki mszau, sakramentarza i brewiarza

kadorazowo okrelaj ich czas i charakter. May ukon polega na skonieniu

tylko gowy, redni - rwnie ramion, za gboki ukon wymaga skonienia pod

ktem prostym caego tuowia, przy czym, o ile przepisy nie stanowi inaczej,

naley czubkami palcw skrzyowanych rk dotkn rzepek kolan, nie opierajc

ich jednak na nich.

Znaki krzya i gest bogosawiestwa

Prastarym zwyczajem chrzecijan, do ktrego niejednokrotnie zachcali

wiernych ju nauczyciele Kocioa najwczeniejszego okresu, byo krelenie

znaku krzya na osobach, przedmiotach i sobie samym. Ten znak zbawienia

towarzyszy, od chwili powstania ze snu do momentu udania si na spoczynek

nocny, prawie kadej czynnoci chrzecijan, gdy widziano w nim obron przed

demonami, pomoc w pokusach, umocnienie wiary i publiczne jej wyznanie.

W liturgii wszystko bogosawi i powica si wanie znakiem krzya i por. Znak

krzya).

Gest bogosawiestwa polega pocztkowo, jak mona wnosi z wielu tekstw

Starego Testamentu, na naoeniu rk. Stosowany dzisiaj gest

bogosawiestwa ma swj pierwowzr w gecie antycznych mwcw,

przedstawianym czsto na starych pomnikach, poniewa bogosawiestwo

czy si najczciej ze sowem. Gest bogosawiestwa polega na

wyprostowaniu prawej rki i trzech pierwszych palcw, podczas gdy pozostae

palce s ugite. Ten gest jest nazywany aciskim bogosawiestwem, w

odrnieniu od greckiego. Dzisiaj przyjo si, e wszystkie palce s

wyprostowane.

Wedug greckiej formy udzielania bogosawiestwa palce wskazujcy,

rodkowy i may s wyprostowane, za kciuk i palec serdeczny s pooone

jeden na drugim. W ten sposb zostaj utworzone greckie litery XC ApioTC).

Zgodnie z inn interpretacj, trzy wyprostowane palce s znakiem wiary w

Trjc wit, a dwa zoone - znakiem wiary w dwie natury w Chrystusie. Ta

symbolika jednak zostaa dodana pniej, tak samo jak nie jest pierwotne

rozrnienie midzy acisk i greck form bogosawiestwa.

20

Znaki i pismo

Zoenie rk

Zoenie doni zwrconych do siebie stron wewntrzn wywodzi si z

germaskiej formy oddawania czci, zgodnie z ktr wasal z tak zoonymi

rkami przystpowa do swego lennodawcy i otrzymywa od niego zewntrzny

znak nadania lenna. W czasie modlitwy zoone rce wyraaj wzniesienie

duszy do Boga: wydaje si, jakby wyrastay one z serca, obejmoway czowieka i

wraz ze wszystkimi jego intencjami modlitewnymi powierzay go w rce Boga.

To, co ju wedug wieckiego zwyczaju oznaczao zaleno od kogo wyszego,

oddanie, wydawao si szczeglnie odpowiednie do wyraenia takiego

usposobienia wobec Boga. Skadanie doni w czasie modlitwy staje si

powszechnym zwyczajem dopiero w XII w., a przyjo si w Kociele dopiero

pod wpywem owego zwyczaju germaskiego.

Zoeniu rk ze splecionymi palcami przypisywano, wedug Pliniusza i

Owidiusza, w staroytnoci magiczne znaczenie; miao chroni przed demonami

i siami tajemnymi. W czasach starochrzecijaskich tylko w pojedynczych

przypadkach pojawia si ono jako gest modlitewny, i to majcy zastosowanie

tylko w czasie modlitwy prywatnej, nigdy podczas ceremonii liturgicznych.

Naoenie rk, wycignicie rk, okrycie rk, podanie rk (por. Rka).

Stanie

W czasie stania ciao nasze przyjmuje postaw wyprostowan, ktra wyraa

czujno, napicie, uwag, cze przed kim wyszym, szacunek, gotowo do

przyjcia rozkazu i wypenienia suby, rozpoczcie wdrwki. Od

zamierzchych czasw postaw t przybierali skadajcy ofiary.

Ten, kto otrzymuje chrzest, powstaje z martwych wraz z Chrystusem. Odtd w

swoim yciu stara si wybiega naprzeciw nadchodzcego Pana. Te rnorodne

znaczenia dostatecznie uzasadniaj przyjmowanie postawy stojcej w czasie

okrelonych czci sprawowanej liturgii. W pierwszych wiekach chrzecijastwa

postawa stojca bya typow postaw modlitewn; tak te sztuka

katakumbowa przedstawiaa orantw.

Postawa siedzca

Postawa siedzca jest postaw, ktr przyjmuje si w czasie odpoczynku i

odprenia. Liturgia zezwala na ni w czasie czyta (z wyjtkiem Ewangelii) i

nastpujcych po nich piewa, a take przy duszych psalmodiach. Do

postawy siedzcej mona odnie sens ukryty w sowach w. ukasza: Maria

(...) siada u ng Pana i przysuchiwaa si Jego mowie" (k 10,39), oraz w

sowach Oblubienicy: W upragnionym jego cieniu usiadam" (Pnp 2,3).

Postawa ta nie ma nic wsplnego z gestem aoby typowym dla staroytnego

Wschodu, o ktrym jest mowa w Ps 137, 1 i w Lamentacjach Jeremiasza,

podsuwa raczej obraz smakowania w sowie Boym.

Bicie si w piersi

Tym gestem, praktykowanym przy sowach moja wina" i Panie, nie jestem

godzien" przed przyjciem Komunii witej, wyraa chrzecijanin

Gesty

21

swoje poczucie winy. Nie zrzuca winy z siebie, lecz wskazuje na siebie i wyznaje

z pokor: zgrzeszyem! Uderzenie (zamknit pici) w pier wskazuje na serce

- orodek ycia i siedzib uczu. Ono to ma by ukarane za wszystko zo, ktre

popeni czowiek. Pan powiada przecie: Z serca bowiem pochodz ze myli"

(Mt 15,19).

Pocaunek

Pocaunek (iArjfia, aanaaiuc) jest wyrazem mioci albo czci.

Pocaunek liturgiczny jest szczeglnie czsty w obrzdzie Mszy w. Wyrazem

czci jest ucaowanie otarza, ksigi Ewangelii, pateny, paramen-tw. Pocaunek

skada si na naczyniach z nowo powiconymi olejami witymi, na krzyu

podczas adoracji krzya w Wielki Pitek, na relikwiach i rnych powiconych

przedmiotach. Wyrazem szacunku jest rwnie pocaunek papieskiego,

biskupiego i praackiego piercienia albo rki kapana. Pocaunek piercienia

bezporednio przed przyjciem Komunii witej by pierwotnie znakiem

prawowiernoci, przynalenoci do jednego Kocioa katolickiego.

Pocaunek pokoju (Pax"), ceremonia podczas uroczystej Mszy w. odprawianej

z asyst bd Mszy koncelebrowanej, nastpujca dawniej po Agnus Dei, a

przed Komuni wit, obecnie po Modlitwie o pokj, a przed Agnus Dei, jest

znakiem braterskiej mioci i zgody. Pocaunek pokoju bywa w niektrych

miejscowociach (od XIV w.) przekazywany uczestniczcym we Mszy w. za

porednictwem pacyfikau, tabliczki wykonanej z koci soniowej, metalu czy

drewna i ozdobionej religijnymi motywami.

Pocaunek pokoju wyraa wsplnot z Chrystusem. Koci otrzymuje niejako

pocaunek samego Logosu, o ktry prosi Oblubienica w Pieni nad Pieniami

(1,2). Osculum pacis" stanowi rkojmi pokoju. Nie myl - pisa Cyryl

Jerozolimski - e chodzi tu o taki pocaunek, jaki widzimy u przyjaci na rynku.

Ten pocaunek jednoczy serca i prowadzi do przebaczenia uraz, jest oznak

pojednania i zapomnienia o krzywdach. Wszak Chrystus powiedzia: Jeeli

ofiar sw przynosisz do otarza i tam przypominasz sobie, i brat twj ma co

przeciw tobie, zostaw tam przed otarzem sw ofiar i id wpierw i pojednaj si

z bratem swym, a potem dopiero wr i z sw ofiar*"7 (Mt 5,23-24).

Kroczenie

Kroczy nie znaczy tak sobie chodzi czy biega ani te maszerowa, lecz i w

sposb peen umiaru i opanowania, nie opieszale i bezmylnie, zachowujc

postaw skromn i wyprostowan. Kroczy to nie pdzi i pieszy si, ale take

nie lamazarnie wlec si czy wczy.

Podczas liturgii poruszanie si powinno by godne i zdyscyplinowane.

Praktykowane w niektrych krajach obchodzenie w czasie Ofiarowania

gwnego otarza i skadanie ofiar, procesja, ingres biskupa do swojej katedry,

papiea do bazyliki, schodzenie si wsplnoty zakonnej na modlitw

brewiarzow s ceremoniami liturgicznymi, ktre wywieraj bardzo wielkie

wraenie. Wystawno naley si take Bogu, pozwala ona bo-

7 Katecheza mistyczna V, 3, w: w. Cyryl Jerozolimski, Katechezy. Tumaczy ks.

Wojciech Kania, opatrzy wstpem o. Jacek St. Bojarski, opracowa o. Mateusz

Andrzej Bogucki OP, ATK, Warszawa 1973, s. 317 (Pisma Staroytnych Pisarzy

;psp], t. 9).

_J

22

Znaki i pismo

wiem przeczuwa przysz chwa, jest antycypacj wejcia do Miasta

witego, wprowadzeniem do niebieskiego orszaku.

Taniec i korowd

Przez taniec i korowd (saltatio, chorea, chorus, %opq) naley rozumie

regularne nastpstwo rytmicznych krokw albo podskokw, obracanie si bd

stpanie podug okrelonych regu; s bardzo cile zwizane z muzyk, ktra

im najczciej te towarzyszy. Taniec jest form przeywania radoci. Dlatego

ju w staroytnoci taczono przy radosnych wydarzeniach ycia codziennego,

jak o tym wspomina rwnie Biblia; taczono w czasie uroczystych obchodw

zwycistwa, w czasie uczt (por. Mt 14,6), doynek, uroczystoci weselnych.

Tace sakralne naleay ju przed dwoma tysicami lat do najwyrazistszych

sposobw okazywania uczu religijnych. Oczywicie s te dzikie, nieokieznane

tace, ale tych nie bierzemy tutaj pod uwag.

"Rytettk.a c\a\a i &vjk-wa pozwala wypowiedzie w sposb cielesny to, o

czym myli duch, a rwnoczenie powcigliwie to ukry i ochroni. Grecy

niewypowiedziane sprawy dokonujce si w misteriach skrywali wanie pod

postaci taca, wiedzc, e s takie przekonania i przeczucia, ktrych nie mona

wypowiedzie, a tylko czyni" w pikny sposb. Taki te jest taniec sakralny,

poniewa jest przede wszystkim naladowaniem w gecie i rytmie ruchu,

ktrym Bg, jako zasad stwrcz, obdarzy kosmos; jest wczeniem si w

rytm mioci stwrczej, ktra stworzya wiat gwiazd. Czowiek staroytnoci,

podziwiajc drgajce wiata niebieskie, zwyk by mwi o tacu gwiazd. Filon

na przykad powiada, e gwiazdy wykonuj prawdziwie Boski taniec, poniewa

nie zmieniaj porzdku, ktry wyznaczy im w kosmosie wszystko rodzcy

Ojciec. Wedug nauki pitagorejczykw, gwiazdy s miejscem pobytu

bogosawionych. Dusza wic, ktra ju tu na ziemi chce zjednoczy si z

Bstwem, musi wczy si w ten taneczny korowd gwiazd, aby ju teraz by

tym, czym bya kiedy i czym kiedy bdzie. Bg bowiem chce, powiada Filon,

eby dusza mdrca bya odbiciem nieba, niebem sprowadzonym na ziemi;

eby posiadaa w sobie to, co znajduje si w sferze eteru: uporzdkowane

ruchy, harmonijne korowody taneczne, podporzdkowane Bogu obroty i rwn

gwiazdom, lnic blaskiem dobro. Lukian w zwizku z tym mwi o pobonoci

Hindusw, ktrzy okazuj cze tacu soca w ten sposb, e w gbokiej ciszy

tworz korowd i tak taczc, naladuj taniec boga(-soca). O astrolatrii

wspomina jeszcze w czasach chrzecijaskich Honoriusz z Autun, ktry

powiada, e chr piewajcych psaterz wzi swoj nazw od chorea

canentium, a wic tanecznego chru piewakw, ktry w czasach antycznych w

swoim omamieniu wielbi bogw gosem i suy im caym ciaem.

Chrzecijanie prbowali, take w zwizku z chrzecijaskimi tajemnicami, nada

tacu znaczenie sakralne i sakralnie go usprawiedliwi. W czasach

najwczeniejszych, kiedy orgie pogaskie jeszcze tkwiy wieo w pamici

chrzecijan, taniec by zakazany i z ca moc zwalczany przez Ojcw Kocioa.

redniowiecze omielio si ju jednak podj tego rodzaju prb, wprawdzie

jeszcze poza liturgi, niejako na jej kanwie. Tak

8 Por. H. Rahner, Der spielende Mensch, Einsiedeln 1978 8, rozdz. 4 (Christ

heute

2/8).

Znaki pisarskie

23

r

wic do obchodw Wielkanocy i innych dni witecznych wczono bardzo

stateczny korowd i zabaw duchownych w pik (pika, sphaira - symbol

wschodzcego soca), ktre miay miejsce albo w kruganku, albo na

dziedzicu rezydencji biskupiej; nawet biskupi brali udzia w tych zabawach. W

katedrze w Sewilli zachowa si do dzisiaj zwyczaj wykonywania przez chopcw

przed rozpoczciem Tajemnicy Otarza taca sakralnego. Takie zwyczaje miay

by niejako antycypacj niebiaskiej radoci, a usprawiedliwiay je i inspiroway

przykady zaczerpnite ze Starego Testamentu. Miriam, siostra Mojesza, po

przejciu Morza Czerwonego, wiedzie korowd, a wszystkie kobiety podaj za

ni, piewajc i uderzajc w bbenki (Wj 15,20). Dawid taczy przed ark (2 Sm

6,5). Take w niektrych miejscach Ksigi Psalmw mona napotka sowa

wskazujce na taniec, korowd taneczny, np. wtedy, gdy modlcego wzywa si

do oddania chway Bogu in choro albo do exsultatio (exsulto - skaka do gry,

podskakiwa); w tumaczeniach sens tych sw nie jest ju jednak uchwytny.

O formie staroytnych tacw i korowodw nie wiemy wprawdzie wiele, ale

mona domniemywa, e nie rniy si one istotnie od tacw wspczesnych

ludw Wschodu. W ostatnim czasie w rnych krajach misyjnych, np. w Indiach

i w krajach afrykaskich, podejmuje si wysiki, aby tradycyjne tace kultowe

tubylcw wprowadzi do liturgii. wiadkami takiej prby byli pielgrzymi zebrani

na placu w. Piotra w 1957 r., z okazji wiatowego Kongresu Modziey

Katolickiej. Dzisiaj nie jest ju niczym nadzwyczajnym, gdy zakonnice hinduskie

przebywajce w klasztorach na Zachodzie tacz podczas Mszy w. albo

piewania Magnificat. Nawet europejskie wsplnoty religijne tu i tam prbuj

znale dla odmawianych przez siebie modlitw jakie taneczne formy wyrazu.

w. Augustyn widzi w tacu symbol mistyczne przedstawienie witego

wspbrzmienia w wiecznym pokoju wszystkich tonw i gestw. atwo

zrozumie, dlaczego podrcznik malarski z klasztoru na grze Athos zaleca

opatrzenie personifikacji przedstawiajcych Koci inskrypcj: ..O Kociele,

ciesz si w Panu, wykrzykuj z radoci i tacz!"

Bogosawiony malarz-zakonnik Fra Angeico przedstawi radoci niebiaskie w

obrazie korowodu tanecznego, do ktrego anioowie zapraszaj sprawiedliwych

wszystkich stanw, podaj im rce i w rajskim ogrodzie penym kwiatw

rozpoczynaj plsy.

3. Znaki pisarskie

Alfabet

W staroytnoci cay alfabet mia znaczenie symboliczne. Pierwotni ludzie

podziwiali przede wszystkim to, co cudowne, dostrzegajc w tym -ymbole

niejasno przeczuwanego wyszego wiata. Rwnie cud, i rzeczy duchowe

mona utrwali za pomoc znakw widzialnych, za pomoc :sma, wywiera na

nich gbokie wraenie. Ludzie Wschodu przypisywali pismu nawet

pochodzenie boskie. Literami oznaczano, jak po czci i dzisiaj, liczby i nuty.

Nadto wieloraki sens greckiego sowa otoi%eiov by powodem dostrzegania w

alfabecie ukrytej symboliki religijnej alfabetu. Sowo to znaczy: najprostsza

cz skadowa, element, a wic:

24

Znaki i pismo

dla mowy i pisma - litera

dla wiedzy - pojcie podstawowe

dla dziaania - zasada

dla kosmosu - podstawowa materia.

Take dla okrelenia cia niebieskich i elementarnych mocy duchowych, ktre w

synkretyzmie reprezentuj ywioy, posugiwano si niekiedy tym sowem. To

bogactwo znacze jednego wyraenia mogo podsun myl, e oto zwyky rzd

liter staje si symbolem zupenie odmiennych poj, podpadajcych pod to

samo okrelenie.

Staroytni widzieli w alfabecie tajemnicz cao, obraz wszelkiej doskonaoci,

czci skadowe, za pomoc ktrych mona tworzy tajemnicze imiona i

formuy suce do wzywania bogw, do zaklinania mocy ciemnoci. Czowiek

nie wie, jak nazwa te istoty, jak im okaza cze albo

powstrzyma ich gniew, dlatego bekocc - raz jest to piew religijny, raz

formua magiczna - wyrzuca z siebie szeregi liter w rnorakim nastpstwie, aby

tylko trafi to, co moe usposobi yczliwie do niego moce, ktre go

przerastaj, albo utrzyma od siebie z daleka wszelkie zo. To swobodne

gromadzenie dwikw podlegao jednake rwnie wielorakiej systematyzacji.

Siedem greckich samogosek (po dwie litery dla e i o), ktrych take uywano

do okrelania siedmiu tonw prostej skali, byo symbolem siedmiu sfer

niebieskich i siedmiu poruszajcych si po nich planet. Chcc wnikn w sens

tej symboliki, trzeba zna pitagorejski obraz wiata. Pitagorejczycy uwaali

Ziemi za centrum wszechwiata, wok ktrego obracaj si po

koncentrycznych koach ciaa niebieskie o ksztacie kulistym, takim jak Ziemia.

Wyobraano sobie, e ciaa niebieskie umocowane s do krysztaowych,

wydronych kul, ktre wraz z nimi kr wokoo osi Ziemi. Wyliczano i

porzdkowano, od najbliszego do najdalszego, ciaa niebieskie w takiej mniej

wicej kolejnoci: Ksiyc, Soce, Merkury, Wenus, Mars, Jupiter, Saturn, a

wic w sumie przyjmowano siedem sfer planet i, jako sm, sfer gwiazd

staych, tak zwanych primum mobile. Soce i Ksiyc zaliczano wic wwczas

do planet. Jak szybko obracajce si koa jakiego mechanizmu wydaj dwik,

tak te ogromne wirujce sfery planet wydaj dwiki, ktre zlewaj si w

przepotn harmoni. Ta idea i jej symboliczny wyraz, jaki znajduje w muzyce

ziemskiej, pojawiaj si ju u najstarszych ludw tworzcych kultur. Owa

harmonia muzyki sfer niebieskich spaja budowl wszechwiata. My, ludzie, nie

syszymy ju wprawdzie tych tak cudownie harmonijnych dwikw, poniewa

syszymy je od urodzenia i przyzwyczailimy si do nici, ale muzyka ta

wprawia w zachwyt mieszkacw Olimpu. Kada sfera wydaje inny ton skali, a

wic i poszczeglnym bogom planet przysuguj okrelone samogoski i

odpowiadajce im tony Dlatego tez Demetriusz z Faleronu yjcy w IV w. przed

Chr. pisze: Egipscy kapani uywaj w hymnach na cze bogw siedmiu

samogosek (teoijr yfivovm Sta zcov ema a)vtjevT(ov), ktre wygaszaj w

odpowiedniej kolejnoci {e' LC rjc). Dwik tych gosek - o ile idzie o suchow

przyjemno - zastpuje dwik fletw i lutni"9. Wergiliusz opowiada nam o

piewaku Orfeuszu, ktry piewa z towarzyszeniem liry siedem rnych tonw

9 O wyraaniu si 71, w: Wadysaw Madyka (prze. i opr.), Trzy stylistyki

greckie, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1953, s. 104 (Biblioteka

Narodowa, Seria II nr 75).

Znaki pisarskie

25

(septem discrimina vocuni) w chrze bogosawionych. Inskrypcje na

staroytnych pomnikach wiadcz, e byo zwyczajem zmienia porzdek tych

tonw tak, e przy ich powtarzaniu zawsze rozpoczyna je inny ton. Chciano w

ten sposb da wyraz zmiennemu pooeniu planet, aby adna nie poczua si

uraona. Chocia brzmi to miesznie, to jednak byo znamienne dla

przeniknitej zabobonnym lkiem wiary pogan. Gnostycy kontynuowali te

niedorzecznoci, umieszczali jednak w miejsce bogw siedem eonw albo

siedem aniow, ktrzy kierowali ruchem planet. Wierzono, e za pomoc tych

liter mona wyrazi tajemne, nie mogce by wypowiedziane imi (to vo/ia to

KpvnTv), istot, ktra przewysza ludzk mow i zdolno pojmowania. Za

przewiadczeniem tym krya si gboka idea poszukiwania tego, co wzniose i

prawdziwe.

Spgoski oznaczay natomiast substancje materialne, co powiadcza

pitagorejczyk Nikomachus z Gerasy (II w. przed Chr.), a ich zestawienie z

samogoskami byo symbolem boskiego dziaania w wiecie widzialnym,

obrazem zjednoczenia pierwiastka boskiego i ziemskiego, ducha i materii. Bliski

zwizek symboliki liter z harmoni sfer tumaczy zapewne te niektre obrazy

powicone tej czci orfizmu pitagorej skiego oraz syabiki, stanowice czsto

ornament murw antycznych grobowcw i odnajdywanych w nich naczy;

syabiki te zdaj si wskazywa na harmoni sfer niebieskich i przyjcie

wtajemniczonych do chru orszaku niebieskiego. Dla pogan byy przecie

gwiazdy przyszym miejscem pobytu dusz sprawiedliwych. Lira znajdujca si

nad wejciem do jednego z grobowcw iCanossa, pn. Wochy) moe

sugerowa t sam myl (tak Millin).

Z innego punktu widzenia, o ktrym ju wspomnielimy, mia alfabet - ktremu

przypisywano moc egzorcyzmu - ochrania oznaczony nim grb albo budynek.

Pojmowany za jako obraz doskonaego, zamknitego w sobie kosmosu

wydawa si rwnie odpowiedni, aby jakiej przestrzeni nada charakter

zamknitego w sobie i samoistnego {amapKEia) mikro-kosmosu.

Jak dalece antyczne pojmowanie alfabetu, jako tajemniczej caoci i obrazu

doskonaoci, zostao przeinterpretowane w duchu chrzecijaskim, mona

dostrzec w hymnie w. Efrema (zm. 373 r.):

Podobnie jak ciao alfabetu jest doskonae we wszystkich swych czonkach i nie

mona ani uj od niego, ani doda do niego adnej litery, tak samo prawda,

ktr w witej Ewangelii spisano literami alfabetu, jest doskona miar, ktra

nie dopuszcza ani adnego wicej, ani adnego mniej".10

Tak, Bg istotnie nada charakter sakramentalny znakom pisarskim i napeni je

Bosk treci, skoro ich uy, aby przez spisane objawienie opowiedzie ludziom

o swym nieskoczonym yciu i swym zbawczym dziele.

Zwyczaj krelenia w czasie ceremonii powicenia kocioa caego aciskiego i

greckiego alfabetu na posadzce domu Boego posypanej popioem w formie

krzya ma genez czysto techniczn, a symbolik dodano dopiero pniej.

Przetrwaa jednak symbolika, natomiast wzgldy prak-

10 Hymni contra haereses 22, 1. Przekad z wyd. niem.: Das heiligen Ephraem

des Syrers Hymnen gegen die Irrlehren. Aus dem syrischen iibersetzt und mit

einer Einleitung versehen von dr. Adolf Riicker, Verlag Josef Ksel u. Friedrich

Pustet, Miinchen 1928, s. 80 (Bibliothek der Kircherwater).

26

Znaki i pismo

tyczne dawno ju utraciy swe znaczenie i poszy w zapomnienie. Obrzd ten

wywodzi si ze zwyczajw, ktre praktykowali staroytni rzymscy mierniczy,

wytyczajc granice jakiej posiadoci, odgraniczajc jaki kawaek gruntu od

innego. Krzy ukony (crux decussata) nawizuje do dwch poprzecznych linii,

ktre rzymscy mierniczy na samym pocztku zaznaczali na kawaku gruntu, jaki

mieli odmierzy. Litery, krelone na krzyu rozsypywanego popiou

przypominaj te litery, ktrymi posugiwali si mierniczy i ktre przedstawiay

w tym wypadku wielkoci liczbowe. Poniewa staroytni chrzecijanie,

przepenieni gbok mioci do Chrystusa i Jego tajemnic, byli skonni, aby we

wszystkich zjawiskach naturalnych dostrzega symbolik religijn, przeto take

w krzyu ukonym rozpoznawali liter X, pocztkow liter imienia XPICTOC,

ktra w alfabetach obydwu jzykw wiatowych, greckim i aciskim, bya

symbolem wiecznie trwajcego Kocioa powszechnego, a litery A i Q kojarzyy

si ze znanym tekstem Apokalipsy (1,8; 21,6; 22,13). Tak zatem pierwotnie

techniczne czynnoci zmieniy si w ceremoni uroczystego objcia w

posiadanie przez Chrystusa domu Boego, i jako takie przetrway. Nie mona

przy tym przeoczy apotropaicznego znaczenia, ktre w staroytnoci

nadawano literom alfabetu. Wzicie w posiadanie przez Chrystusa domu

Boego jest przecie poczone z odparciem demonicznych mocy. W niektrych

miejscowociach pisano zamiast caego alfabetu tylko ABC, cz zamiast

caoci, albo A i 12. Do tej starszej symboliki doszed jeszcze inny element,

odkd w redniowieczu w obrzdach powicenia kocioa zaczto dostrzega

podobiestwo do inicjacji chrzcielnej, a ponadto poczono rzymskie i

starogalijskie elementy tego obrzdu. Za czasw w. Remigiusza z Auxerre (IX

w.) obrzdy te przybray tak form, jak maj obecnie. Widzi on w alfabecie

symbol wprowadzenia w prawdy wiary, kadzenia podwalin pod nauk wit.

Std zrozumiay si te staje - jak dodaje - zarzut w. Pawa, ktry kieruje on

pod adresem Hebrajczykw: Gdy bowiem ze wzgldu na czas powinnicie by

nauczycielami, sami potrzebujecie kogo, kto by was pouczy o pierwszych

prawdach sw Boych" (Hbr 5, 12). Biskup kreli zatem kolejne litery alfabetu,

nauczajc pocztkw wiary, i mwi wraz z Apostoem: Mleko wam daem, a

nie pokarm stay, bocie byli niemo-cni; zreszt i nadal nie jestecie mocni" (1

Kor 3, 2). Jak wic waciwe jest, by nauczy dzieci najpierw samych liter, potem

sylab, a po sowach stopniowo zda, tak istniej te w rodzinie Kocioa rne

stopnie zrozumienia. Na pierwszym stoj ci, ktrzy yj w niewinnoci i zdajc

dopiero do osignicia pewnoci w doskonalej wiedzy, musz niejako zadowoli

si na razie jej pocztkamin.

Chcc w peni zrozumie ten jzyk staroytnych, trzeba wzi pod uwag, jak

wielk wag w nauczaniu przywizywali oni wanie do alfabetu. Dzieci musiay

umie powiedzie go - jako wiczenie pamiciowe - rwnie od koca i

recytowa w rnej kolejnoci: byo to prawdziwie spraw dzieci", mona by

powiedzie, ich odznak i symbolem12. Dziemi" w znaczeniu

nadprzyrodzonym s rwnie otrzymujcy chrzest, bez wzgldu na ich wiek, i

tak te ich nazywano. Na grobach chrzecijaskich take krelono czasem

alfabet. Zasadnicz

11 Por. Remigiusz z Auxerre, De dedicatione Ecclesiae.

Por. Hieronim, Epistoa 17 (do Laety); Komentarz do Ksigi Jeremiasza 25, 26.

Znaki pisarskie

27

racj tej praktyki naleaoby upatrywa zapewne w ywotnoci antycznego

zwyczaju zabezpieczania grobw. Zwyczaj ten przetrwa do pnego

redniowiecza, tj. do czasu wyrugowania z chrzecijastwa zabobonw, ktre

podwiadomie pieniy si w zwyczajach ludowych; niektre jednak z tych

zabobonw ostay si do dzisiaj. Pewne formuy egzorcyz-mw z pierwszych

wiekw chrzecijastwa wykazuj - z nieznaczn zmian pozytywnego

elementu pogaskiego - mocne podobiestwo do staroytnych formu

czarodziejskich (magicznych). Starajc si jednak dociec sensu chrzecijaskiego

zwyczaju krelenia na grobach liter alfabetu, trzeba poprzesta na

przypuszczeniach. Na grobach nowo ochrzczonych mg on nawizywa do

symboliki dziecictwa, na ktr zdaje si rwnie wskazywa ornamentyka na

naczyniu uywanym podczas chrztu, a znalezionym w Kartaginie. Na jego szyjce

naznaczony jest krzy, obok ryby, bardzo rozpowszechniony symbol

przyjmujcych chrzest, oraz litery ABC. Miejsce znalezienia tego naczynia

znajdowao si w pobliu baptys-terium. Wiadomo wprawdzie, e do pnego

redniowiecza chrztu udzielano przez zanurzenie, jednak oprcz cakowitego

zanurzenia istniaa inna praktyka, zgodnie z ktr przyjmujcy chrzest sta po

kolana w wodzie, a udzielajcy chrztu polewa mu gow wod.

Chrzecijask interpretacj symboliki alfabetu muzycznego podaje Klemens

Aleksandryjski:

Postrzegalne wyobraenie niebios stanowi u nas samogoski. W ten sposb

wyrazi si take sam Pan: Jam alf i omeg, pocztkiem i kocem*; za Jego

porednictwem wszystko si stao, a bez Niego nic si nie stak>."13

Alfabet muzyczny odgrywa wan rol w synkretyzmie i u gnostykw, nie ma

to jednak dla nas szczeglnego znaczenia. O starodawnej symbolice harmonii

panujcej we wszechwiecie przypominaj w sztuce plas-.ycznej staroytnych

chrzecijan jeszcze postaci Orfeusza-Chrystusa z lir.

Jeli chodzi o symbolik swoistego wykonywania przez staroytnych pieni na

cze bstw-planet (por. wyej), to okazuje si, e niektre jej elementy mog

posuy do pogbionego rozumienia chorau gregoriaskiego. Take jego

dwiki s wzite - wprawdzie nie ze sfer, ale jakby z nieba - i wyraaj

harmoni kosmosu w okazywaniu uwielbienia Bogu, zjednoczenie Logosu z

czowieczestwem, Jego ycie w Mistycznym Ciele Kocioa. Bogate melizmaty

chorau staraj si, podobnie jak oddawanie przez dwiki wrae suchowych i

wzrokowych, wyrazi tajemnice i nastroje, ktrych nie s w stanie

wypowiedzie ludzkie sowa. Taki dwik rozradowania - powiada w.

Augustyn - czasami oznacza, e w sercu rodzi si co, czego wypowiedzie

niepodobna. A komu przystoi taka rado, jeli nie Bogu? Poniewa jest

niewypowiedzialny, wyrazi Go nie zdoasz. A jeli nie zdoasz Go

wypowiedzie, a nie powiniene milcze, co ci pozostaje jak nie to, aby

wykrzykiwa z radoci, aby serce twoje weselio si bez sw, a niezamierzona

wielko radoci nie bya krpowana ograniczeniami sylab?"14

Kobierce VI 141, 6 n. Prze. Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszawa

1994.

* Objanienia Psalmw 32 (2), 8. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowa-

e: Emil Stanula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 302 n. (PSP t. 37).

28

Znaki i pismo

Alfa A

Grecka litera A odpowiada pojciu i znaczeniu pocztku (dp%jj). Jest pierwsz z

liter i przewanie wysuwa si na pierwsze miejsce jako samogoska pocztkowa

albo podstawowa. A" znajduje si w wyrazach, ktre oznaczaj wod: aqua;

rwnie w tych, ktre oznaczaj si zapadniajc: mas (ac. m, samiec),

dvr\p (grec. mczyzna), ap'p'r]v (samiec), Abba (aram. ojciec), pater (ac.

ojciec), arres (ac. baran), apis (ac. pszczoa). W jzyku hebrajskim imiona

wasne zaczynajce si na a" wystpuj najczciej: Adam, Abraham, Aaron

itd. Ju to rzuca wiato na symbolik Chrystusa w ujciu Pierwszego Listu w.

Pawa do Koryntian: Tak te jest napisane: Sta si pierwszy czowiek, Adam,

dusz yjc, a ostatni Adam duchem oywiajcym (...) Pierwszy czowiek z

ziemi - ziemski, drugi Czowiek - z nieba. Jaki w ziemski, tacy i ziemscy; jaki Ten

niebieski, tacy i niebiescy. A jak nosilimy obraz ziemskiego [czowieka J, tak te

nosi bdziemy obraz [czowieka] niebieskiego" (15,45).

Omega Q

Omega, ostatnia litera alfabetu greckiego, oznacza, wedug Pistis So-phia,

doskonao wszelkich doskonaoci. Wydaje si, e symbolika ta bya znana w

chrzecijaskim redniowieczu, gdy dwiczy jeszcze w Exercitia w. Gertrudy z

Helfty (XIII w.). wita prosi Pana, aby nauczy j alfabetu swej mioci" i modli

si: Perduc me ad Omega plenae consummationis" (Zaprowad mnie do

Omegi wszelkiej doskonaoci"15.

Alfa i Omega

W Apokalipsie w. Jana Chrystus nazywa samego siebie A \ Q: Jam jest Alfa i

Omega, mwi Pan Bg, Ktry jest, Ktry by i Ktry przychodzi Wszechmogcy

(nayTOKpdtcop)" (1,8; por. prawie tak samo brzmice miejsca paralelne: Ap

21,6 i 22,13, jak rwnie miejsca o podobnym sensie: Iz 41,4; 48,12).

T myl rozwijaj wybitni pisarze Kocioa. Najpierw Klemens Aleksandryjski (w

dziele napisanym midzy 202 a 215 r.): I nie stanowi Syn po prostu czego

pojedynczego jako jednoci ani wielokrotnoci jako poczenia czci, ale

stanowi jedno jako zespolenie wszystkiego. I z Niego wszystko wyrasta. Bo On

jest jakby koem wszystkich dyspozycji, w jedno skupionych i poczonych.

Dlatego Logos zosta nazwany alf i omeg, bo w Nim jednym koniec staje si

pocztkiem i ustaje znowu u pierwotnego pocztku, nigdzie nie doznawszy

przerwy. A wic wierzy w Niego i przez Niego to znaczy sta si czym

jednolitym, bez adnego odchylenia z Nim zjednoczonym" 16.

Nastpnie Paulin z Noli w poemacie napisanym midzy 394 a 431 r.:

Chrystus jest mi alf i omeg; opanowa

On bowiem to, co najwyej, wraz z tym, co najniej.

On, zwycizca, podziemia czeluci i niebem zawadn;

15 Gertruda z Helfty, Exercitia (wiczenie pite: O mioci Boej).

16 Kobierce TV 156,2-157,1.

Znaki pisarskie 29

Piekie zapory wyama i niebios otwarte przekroczy Bramy. Pokona mier i

zbawienia przynis zwycistwo".17

I Prudencjusz, zm. okoo 405 r., w jednym z hymnw:

Z Ojca ona on zrodzony

przed stworzeniem wszego wiata Alf nazwa i omeg,

sam pocztkiem jest i kocem Wszystkiego, co jest, byo

i co w przyszym bdzie czasie".18

W Mediolanie panowa do XI w. zwyczaj przedstawiania w sposb bardzo

uroczysty katechumenom znaku Chrystusa w poczeniu z literami A i Q. Sowa

wyjaniajce, ktre towarzyszyy temu aktowi, spisa w 1100 r. Landulf z

Mediolanu: Wy, ktrych Bg, w swej askawoci wszystko na pocztku

przewidujc, stworzy na swj obraz i podobiestwo, sercem i uszami duszy

poznajcie, co oznacza znak zawierajcy alf i omeg. Kiedy widzicie litery A i L2,

uwaajcie je za znak Pierwszego i Ostatniego, Stworzyciela nieba i ziemi oraz

Sprawc wszystkich stworze. Posuchajcie i dowiedzcie si, co mwi o Nim

napeniony Duchem witym prorok Izajasz: Przede mn nie byo

utworzonego boga i po mnie nie bdzie. Ja jestem, ja jestem Pan, a oprcz

mnie nie ma Zbawiciela (Iz 43,10 n.). Zgadziem jak obok nieprawoci twoje i

jak mg grzechy twoje (Iz 44,22). Ja jestem, ja jestem sam, ktry gadz

nieprawoci twoje dla mnie, a grzechw twoich nie wspomn (Iz 43,25)" 19.

O znakach A i Q w epigrafice chrzecijaskiej pisze Dlger nastpujco: De

Rossi znalaz obie litery, A i Q, ju na pomnikach epigraficznych w katakumbie

w. Pryscylli z II i III w. Na inny przykad z tej samej katakumby, rwnie z III w.,

zwrci uwag J. Wilpert20. Te najwczeniejsze przykady ukazuj, e liter A i O,

nie czono pocztkowo z adnymi innymi znakami. Dopiero w IV w. stao si

zwyczajem czenie ich z monogramem Chrystusa. Poczenie ze sowem IX0YI

prawdopodobnie mona datowa dopiero na koniec IV w."21

Forma Q wystpuje sporadycznie i pniej jako minuskua co, poniewa w tym

czasie uncjaa zaczyna przewaa nad kapitalikami. W dzisiejszej sztuce wybr

jest dowolny; zalet Aco jest podobiestwo do wzorw starochrzecijaskich,

AQ jest paleograficznie suszniejsze. Posugiwano si nimi take w

redniowieczu. Umieszczano je w aureoli podobizn Chrystusa, na budynkach,

mozaikach, sarkofagach, monetach i medalionach, piercieniach, ampukach,

hostiach, wiecach wielkanocnych, przedmiotach domowych itd. Najchtniej

jednak znaczono nimi nagrobki, byy bowiem szczeglnie odpowiednie do

wyraenia penego otuchy wy-

17 Poema XIX: Carmen XI (a) in Felicem, 648-652; PL 61, 547.

18 Hymn na kad godzin 10-12, w: Aureliusz Prundencjusz Klemens, Poezje.

Przekad, wstp, opracowanie: Mieczysaw Broek, ATK, Warszawa 1987, s. 66

n.

PSP t. 43).

19 Historia Mediolanensis lib. I, 12; PL 147, 836 n.

20 Por. J. Wilpert, Die Malereien der Katakomben Roms, Freiburg i. Br. 1903, s.

126, przyp. 4.

21 F. J. Dlger, IX0YX. Das Fisch-Symhol in friihchristlicher Zeit, Rom 1910, t. 1,

s. 341.

30

Znaki i pismo

znania wiary w jedynie wiecznego Boga, ktry przyjmuje dusz miertelnego

pielgrzyma do swego wiekuistego ycia. Od czasu Soboru Nicejskiego (324 r.)

uywano ich czsto, aby wyrazi swj sprzeciw wobec arianizmu.

W tekstach liturgicznych wystpuje rwnie A i L2, a mianowicie w modlitwach

mozarabskich. Powodem tego jest by moe fakt, e w lek-cjonarzach

mozarabskich czytanie Apokalipsy zajmuje o wiele bardziej znaczce miejsce ni

w innych liturgiach.

Tau T

Grecka litera Tau jest symbolem krzya, poniewa wyglda zupenie tak jak crux

commissa, tj. ta forma krzya, w ktrej belki si nie przecinaj, lecz s zczone

tak, e jedna z gry naoona jest na drug (commissi). Hebrajskie Taw miao

dawniej form krzya X, na monetach przed i po Chr. - ksztat + X, X. Bya to

ostatnia litera alfabetu hebrajskiego i dlatego uwaano j, jak greck Omeg, za

symbol koca.

Ojcowie Kocioa jednomylnie interpretuj Tau jako typ znaku odkupienia, na

przykad gdy objaniaj tekst z Ksigi Ezechiela 9,4: Prorok oglda w duchu sd,

czekajcy tych Izraelitw, ktrzy w wityni Pana uprawiaj bawochwalczy

kult. Rwnoczenie widzi, jak anio na rozkaz Boga naznacza tych, ktrzy nie

dopucili si tej obrzydliwoci. Pan rzek do niego: Przejd przez rodek

miasta, przez rodek Jerozolimy i nakrel ten znak TAW na czoach mw,

ktrzy wzdychaj i biadaj nad wszystkimi obrzydliwociami w niej

popenionymi".

Do tych sw Orygenes zauwaa: Kiedy wypytywalimy Hebrajczykw, czy na

podstawie ojcowskiej tradycji mogliby poda nam informacje

0 literze Tau, oto, co uyszelimy. Jeden powiedzia, e litera Tau zajmuje

ostatnie miejsce wrd dwudziestu dwch liter w kolejnoci, w jakiej zostay

one uoone. Ostatni zatem znak przyjty zosta dla oznaczenia doskonaoci

tych, ktrzy jako cnotliwi pacz i bolej nad grzechami ludu

1 wspczuj przeniewiercom. Drugi mwi, e litera Tau jest symbolem tych,

ktrzy zachowali Prawo, jako e u Hebrajczykw Prawo nazywa si Tor, a

poniewa pierwsz liter tego sowa jest Tau, wic oznacza ona tych, ktrzy

yj podug Prawa. Trzeci natomiast, nalecy do tych, ktrzy zawierzyli

Chrystusowi, twierdzi, e wedug starej pisowni litera Tau przypomina swym

ksztatem krzy i jest zapowiedzi tego znaku, ktry chrzecijanie krel na

czole i ktry czyni wszyscy wierni, gdy przystpuj do jakiejkolwiek pracy,

zwaszcza za zaczynajc mody lub lektur pism witych"22.

Tertulian wykada krtko ten fragment z Ksigi Ezechiela w nastpujcy sposb:

i naznacza Tau na czoach mw (Ez 9,4). Jest to grecka litera Tau, majca

ksztat krzya; ona to, jak prorokowa [Ezechiel], bdzie na naszych czoach w

prawdziwym i katolickim Jeruzalem"23.

w. Hieronim okoo 392 r. podnosi apotropaiczny charakter tego znaku, piszc,

e ten, kto zawsze go nosi, nie zginie, e tego, kto ma na czole znak krzya,

szatan nie zdoa pokona, e jedynie grzech moe wymaza ten znak24.

22 Selecta in Ezechielem cap. IX; PG 13, 800 n.

23 Adversus Marcionem III 22; PL 2, 381.

24 Por. Tractatus in Marcum.

i

Znaki pisarskie

31

..Piecz Boga ywego", o ktrej mowa w Apokalipsie w. Jana (7,2-8), :rzeba

rozumie w tym samym sensie25.

Poniewa litery greckie suyy take do oznaczania cyfr, dawao to -..ekiedy

powd do interpretacji symbolicznej, wprawdzie do sztucznej, ..itr

odpowiadajcej wczesnej egzegezie: Cyfr 300 zapisywano za pomoc 7 std

np. w. Augustyn widzi w trzystu mach, o ktrych mowa jest Ksidze

Sdziw (7,6) i ktrzy poszli z Gedeonem walczy przeciw Arr.alekitom, typ

tych, ktrzy wierz w Ukrzyowanego26.

Symbolika T daa te powd do przedstawiania sceny ukrzyowania :

umieszczania jej, w dawnych mszaach, na pocztku Kanonu (Modlitwy

eucharystycznej). Ta pierwotnie, od czasw Karolingw, tylko ornamen-tacyjna

ozdoba inicjau T (Te igitur), niekiedy przyjmowaa posta drzewa ycia, w czym

wyranie ju zaznaczya si symbolika krzya. Pniej ornamentyka ta ustpia

miejsca realistycznemu przedstawianiu cierpicego Odkupiciela, zawieszonego

na belce T. Najwczeniejszy przykad tego rodzaju ujcia znajdujemy w

rkopisie z Gellone (std Sakramentarz z Gellone) z VIII w.; przez dugi czas by

on przykadem odosobnionym. Z IX w. znane s tylko nieliczne tego rodzaju

przykady. Dopiero pod koniec X w. spotyka si je coraz czciej. cisy zwizek

pomidzy obrazem a inicjaem powoli zanikn i przedstawiano scen

ukrzyowania ju niezalenie od inicjau T.

ChiX

Platon powiada, e Bg podzieli dusz wiata na dwie czci i czci te albo

linie, jako rwnik i ekliptyk, poczy z sob na ksztat litery Chi i zgi w okrgi,

ktre przecinaj si w dwch punktach27. Z tej racji, e X jest zarwno

pocztkow liter imienia Chrystus (XPICTOC), jak i symbolem krzya (krzy w.

Andrzeja), w. Justyn Mczennik dostrzega w tym pogldzie Platona ju

symbolik Chrystusa i Jego znaku odkupienia28, ktrej oczywicie wielki filozof

nie mg by wiadom. Ta forma krzya nazywa si od decussis - crux

decussata, tzn. krzyowe przecicie dwch linii. X, jako znak Chrystusa, samo

wystpuje rzadko, za to tym czciej w monogramach i formach krzya.

Rozsypywanie popiou w ksztacie litery X w czasie powicenia kocioa i

znaczenie tego obrzdu byo ju omwione poprzednio.

25 Do najstarszych obrzdw chrzcielnych, przyjtych przez judeochrzecijan

czasw apostolskich, naleao krelenie krzya na czoach katechumenw.

Noszenie tego znaku" albo pieczci" (typayg) byo rwnoznaczne z

przyjciem chrzecijastwa. To naznaczanie krzyem trzeba jednak rozumie w

kontekcie jego pierwotnego sensu. Nawizuje ono przede wszystkim do

krelenia znaku Taw, o ktrym wspomina Ksiga Ezechiela i Apokalipsa i ktry

jest symbolem doskonaoci, a zatem i imienia Boga, Tego, ktry jest

nieskoczenie doskonay. Imi" za oznaczao w Starym Testamencie

objawienie si Boga w wiecie, a w Nowym Przymierzu objawienie si Ojca

przez Sowo, przez wcielony Logos. Poniewa Grecy nie znali znaczenia

hebrajskiego Taw", przeto nadawali jego formie krzya inn interpretacj, a

mianowicie widzieli w nim symbol krzya Chrystusa albo X, pocztkow liter

imienia Xpiamg. Oznaczenie imieniem" znaczy jednak w obydwu przypadkach

to samo: czowiek ochrzczony jest powicony Chrystusowi, jest Jego

wasnoci (por. Danielou, dz. cyt., rozdz. 9).

*6 Por. Qaestiones in Heptateuchum VII 37.

27 Por. Platon, Timaios 36 bc.

28 Por. I Apologia 60.

Jota I

I (grecka jota") jest pocztkow liter imienia Jezus, ale

Aleksandryjski na-

iesi*dlalego

j

Ypsilon

przypomina urawia w locie.

Psi

W (greckie psi"). Podczas powicenia wody chrzcielnej kapan, zanurzajc

wiec wielkanocn w wodzie, piewa ^trzykrotnie, za kadym razem w wyszej

tonacji: Niech moc Ducha witego zstpi w wod wypeniajc to rdo

chrzcielne". Nastpnie trzykrotnie tchnie w wod na ksztat W i mwi: Niech

zapodni ca t wod, dajc jej moc odradzania"32. To psi" jest dzisiaj do

powszechnie, take przez wybitnych liturgistw, interpretowane jako litera

pocztkowa sowa yrvzrj (psyche) i znak Ducha witego. Niektrzy widz w

nim take posta fruwajcej gobicy. Psyche w swym podstawowym znaczeniu

oznacza tchnienie ycia", waciwe zarwno ludziom obdarzonym dusz, jak i

zwierztom. Tchnieniem Boga jest, mwic obrazowo, Duch wity, ktrego

jednak w Pimie witym i liturgii nigdy nie nazywa si psyche, lecz zawsze

Pneuma", jak zauwaa Bauerreis, ktry w tym kontekcie przeprowadzi

wnikliwe studium nad znakiem W23. Powoujc si na Eisen-hofera i Morina,

interpretuje on raczej "FJako krzy rozumiany przewrotnie, a mianowicie nie

jako zwyky krzy, lecz jako krzy drzewa ycia", ktry w redniowieczu

zaznaczano czsto za pomoc znaku hierograficz-nego, a mianowicie kwiatu

ycia". Bauerreis uzasadnia swoje wywody

29 Paedagogus lib. I, cap. 9; PG 9, 351.

30 Por. List Barnaby 9, 7 n.; Klemens Aleksandryjski, Kobierce VI-XI.

31 Divinarum institutionum libri VII, lib. VI: De vero cultu, cap. 3; PL 6, 643.

32 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i

objanienia opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo

Pallottinum, Pozna 1963, s. 397.

33 Por. R. Bauerreis, Arbor vitae. Der Lebensbaum und setne Vervendung in

Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Munchen 1938, s. 45 nn.

i I

Monogramy i formy skrcone

33

materiaem ilustracyjnym z kodeksw pochodzcych z X i XI w., w ktrych ten

budzcy spory znak krelono wyranie w formie stylizowanego motywu

rolinnego. Biorc nadto pod uwag, e w antyku widziano powszechnie w

drzewie symbol podnego ycia, a ponadto fakt, e Chrystus na drzewie krzya

obdarzy nas yciem Boym, mona dostrzec gbi tego symbolu, ktrym

posuguje si Koci wanie wtedy, gdy udziela wodzie podnoci majcej

rodzi ycie nadprzyrodzone.

Theta 0

0, greckie Theta", nie jest w epigrafice symbolem, lecz pocztkow liter sowa

0EOC (Bg).

Na zupenie inne znaczenie wskazuje Izydor z Sewilli w swym dziele

Etymologiae, w ktrym zwile streszcza wiedz dawniejszych pisarzy.

Wymienia pi liter greckich, ktrym nadawano znaczenie mistyczne: Y, 0, T, A i

Q. W zwizku z naszym tematem powiada: 0 oznacza mier. Sdziowie

bowiem zwykli byli umieszcza t liter przy imionach ludzi skazanych na

mier. Theta" wywodzi si niejako od mierci {dno tov &avaTov ). Dlatego te

przez jej rodek przechodzi strzaa - znak mierci (tak tumaczy ma kresk w

duej literze

ktry przey, liter 0 za umieszczano przy imieniu kadego polegego. Dlatego

te w jej rodku znajduje si strzaa, to jest znak mierci"35.

To, co na podstawie dawniejszych rde powiada Izydor o listach onierzy,

uzupenia niejako antyczna mozaika w Borhgese przedstawiajca walk

gladiatorw. Pokonany gladiator ley na ziemi, natomiast zwycizca stojc nad

nim wznosi miecz do ciosu. Obok gowy powalonego znajduje si 0 z mocno

zaznaczon kresk poprzeczn jako znakiem mierci36.

4. Monogramy i formy skrcone Uwagi oglne

Monogramy (od jlivoc - sam, pojedynczy i ypdnna - litera, znak pisarski) s

skrtami nazwisk, ktre dwie lub wicej liter cz w jeden znak. Monogram

jest form skrcon, ale nie kada forma skrcona jest monogramem, gdy

moe ona przybra rwnie tak posta, e litery nie s z sob splecione, lecz

umieszczone jedne obok drugich, natomiast w wypadku monogramu jedne

litery splataj si z drugimi.

Take imiona Pana, Jezus i Chrystus, byway skracane, a praktyka ta bya tak

powszechna, e wypisywanie ich w caoci naleao do wyjtkw. Miay na to

wpyw wzgldy praktyczne, a w pewnych okolicznociach obowizek

zachowania tajemnicy; zapewne jak rol odgrywaa rwnie gboka cze:

najwitsze imiona chciano okry zason symbolu. W przypadku

monogramw, ktre nie s zwizane z tekstem, ich charak-

34 Etymologiae lib. I, cap. 3, 8.

35 Tame lib. I, cap. 24.

36 Por. F. J. Dolger, Antike und Christentum, Munster 1929 nn., t. 1, s. 49 n.

34