AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND

TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN ELMİ-TƏDQİQAT KƏND TƏSƏRRÜFATININ

İQTİSADİYYATI VƏ TƏŞKİLİ İNSTİTUTU

Əlyazması hüququnda

ZİYA ƏLİ oğlu MƏLİKOV

RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİ MƏHSUL İSTEHSALINDA

KEYFİYYƏTƏ TƏSİR GÖSTƏRƏN İQTİSADİ AMİLLƏRİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ

PROBLEMLƏRİ

(Azərbaycan Respublikasının çay məhsulları timsalında)

08.00.05. - Xalq təsərrüfatının iqtisadiyyatı və idarə edilməsi (kənd

təsərrüfatı)

İqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün

təqdim edilmiş dissertasiyanın

A V T O R E F E R A T I

BAKI – 2008

2

Dissertasiya işi Azərbaycan Kooperasiya Universitetində yerinə

yetirilmişdir.

Elmi rəhbər: İqtisad elmləri doktoru, professor V.M.Niftullayev

Rəsmi opponentlər: İqtisad elmləri doktoru İ.H.Alıyev

İqtisad elmləri namizədi N.V.Əlibəyov

Aparıcı təşkilat: Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı

Nazirliyi

Müdafiə «____» ________ 2008-cı ildə saat ____-da Azərbaycan

Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunda

fəaliyyət göstərən iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi verən N.04.013

Dissertasiya Şurasının iclasında keçiriləcəkdir.

Ünvan: Az 0130, Bakı şəhəri, Binəqədi rayonu, Dərnəgül qəsəbəsi,

3097-ci məhəllə, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı

və Təşkili İnstitutu, II mərtəbə, akt zalı.

Dissertasiya işi ilə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının

İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutunun kitabxanasında tanış olmaq olar.

Avtoreferat «____» _________ 2008-ci ildə göndərilmişdir.

N.04.013 Dissertasiya Şurasının elmi

katibi, iqtisad elmləri namizədi: A.F.Abbasov

3

İŞİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI

Mövzunun aktuallığı. Bazar münasibətləri şəraitində mühüm iqtisadi

problemlərdən biri də respublikada müvafiq kənd təsərrüfatı və sənaye

sahələrinin bərpası və inkişaf etdirilməsidir. Rəqabət probleminin aktuallaşdığı

müasir dövrdə zəruri bazar tələblərinə cavab verə biləcək məhsul istehsalının

həyata keçirilməsi, bu məqsədlə, kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin iqtisadi

potensialından hərtərəfli və səmərəli istifadə edib, reallaşdırılan məhsulun

keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi, bununla əlaqədar konkret

iqtisadi islahatların və tədbirlərin reallaşdırılması olduqca böyük əhəmiyyət daşıyır.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksək olması, əsasən, bu istiqamətdə texniki,

texnoloji və təşkilati məsələlərin səmərəli həllini nəzərdə tutursa, onun minimum

dəyərdə olması bu istiqamətdə mühüm iqtisadi amillərin əhəmiyyətini ortaya

qoyur. Bu cür iqtisadi amillərə məhsulun keyfiyyətinə və səmərəli istehsalına sərf

olunmuş ümumi məsrəfləri, məhsulun əmək tutumluluğunu, maya dəyərini,

istehsalın və məhsulun standartlaşdırma səviyyəsini, qiymət siyasətini, idarəetmə

və əməyin səmərəliliyini, əmək məhsuldarlığını, məhsulun istehlak xərclərini,

habelə keyfiyyətin idarə edilməsinə yönəlmiş digər iqtisadi amilləri, o cümlədən

alqı-satqının forma və metodları, reklamın mükəmməlliyi, tələb-təklif

münasibətlərinin gözlənilməsi, düşünülmüş rəqabət siyasəti, tədarük və

nəqletmənin şərtləri və müddəti, idxal-ixrac əməliyyatlarının məqsədyönlü

tənzimlənməsi və s. amilləri aid etmək olar.

Dissertasiya mövzusunun aktuallığı rəqabətqabiliyyətli məhsul

istehsalında keyfiyyətə təsir göstərən iqtisadi amillərin qiymətləndirilməsini və

təkmilləşdirilməsini əhatə edərək öz obyektini Azərbaycanda istehsal olunub

satılan çay məhsullarının timsalında müəyyənləşdirmişdir. Belə ki, ölkə

iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətlilik və perspektivlilik baxımından, ənənəvi və

gəlirli sahələrdən biri sayılan çay istehsalı və emalı sahəsinin bərpasına,

inkişafına, o cümlədən, ölkədə rəqabətqabiliyyətli və yüksək keyfiyyətli çay

yarpağı və quru çay məhsullarının mütərəqqi formada istehsalına və müasir

bazar sistemində həmin məhsulların səmərəli surətdə reallaşdırılmasına şərait

yaratmaq ölkə iqtisadiyyatı üçün olduqca aktual bir məsələdir.

Ölkə Prezidenti İlham Əliyev cənablarının 11 fevral 2004-cü ildə

imzaladığı “Azərbaycan Respublikası regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramı”-nın əsas tərkib hissələrindən biri olan müvafiq regionlarda “Çay

istehsalı və emalının inkişafı” tədbiri dissertasiyada qoyulan problemin həlli

zərurətini daha da aktuallaşdırmışdır.

Problemin öyrənilmə vəziyyəti. Azərbaycanda və digər xarici

dövlətlərdə məhsulun keyfiyyətinin səmərəli idarə edilməsi və

rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi yollarının tədqiqi ölkəmizin və xarici

iqtisadçı alimlərin daim diqqət mərkəzində olmuşdur.

Bazar iqtisadiyyatının daha çox inkişaf etdiyi Qərb ölkələrinin alimləri

4

kimi M.Porter, R.Şmalenzi, M.Brun, F.Kotler, C.Şank, A.Feyqenbaum,

E.Deminq, E.Curan və başqaları makroiqtisadiyyatda rəqabət mühitinin

formalaşmasını, idarəetmədə marketinq metodlarının tətbiqini və keyfiyyətin

səmərəli iqtisadi metodlarla idarə edilməsini daha dərindən tədqiq edərək

məhsulun rəqabətqabiliyyətini əmələ gətirən keyfiyyət və qiymət

kriteriyalarını sivil sosial-iqtisadi prinsiplər çərçivəsində öyrənmiş və müvafiq

problemin daha mütərəqqi həlli yollarını göstərmişlər.

Bununla yanaşı, müasir rus iqtisadçılarından - Y.P.Adler, Q.D.Krılova,

V.A.Şvandar, R.A.Fatxutdinov, A.Y.Yudanov, Q.A.Azoyev, E.M.Kupryakov,

İ.N.Qerçikova, T.İ.Leonova, A.V.Qliçev, S.Şepetova, L.E.Skripko,

Q.P.Voronin, S.Q.Svetunkov, İ.T.Lifts və başqaları öz əsərlərində keçid

iqtisadiyyatını yaşayan ölkələr timsalında, onların məqsədyönlü inkişafı və

dünya əmtəə bazarına məhsul çıxarmaq baxımından son məhsulun ən aşağı

istehsal xərcləri ilə arzu edilən keyfiyyət səviyyəsini təmin etmək və məhsulun

davamlı rəqabətqabiliyyətini məhdud istehsal və iqtisadi imkanlar şəraitində

strateji idarə etmək məsələlərinə bu və ya digər səviyyədə aydınlıq gətirmişlər.

Respublikamızda bazar iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı, milli

istehsalın inkişaf məsələləri, həmçinin ölkədə azad sahibkarlıq fəaliyyətinin və

rəqabət şəraitinin formalaşması ilə əlaqədar bir çox ümumi və xüsusi

problemlər Z.Ə.Səmədzadə, A.A.Nadirov, Ş.Ə.Səmədzadə, S.A.Səfərov,

T.S.Vəliyev, S.V.Salahov, Ş.Ə.Axundov, T.Ə.Quliyev, A.T.Əhmədov,

Ə.Ç.Verdiyev, V.M.Niftullayev, İ.V.Əhmədov, B.X.Ataşov, R.Ə.Balayev,

İ.H.İbrahimov, İ.H.Alıyev, F.N.Ələsgərov, N.V.Əlibəyov, A.F.Abbasov və

başqalarının əsərlərində öz həllini lazımi səviyyədə tapmış və

iqtisadiyyatımızın bir çox aktual məsələlərinə aydınlıq gətirilmişdir.

Bundan əlavə, cəmiyyətdə daha çox istehlak olunan ərzaq məhsullarının,

o cümlədən çayın istehlak xassələrini və keyfiyyətini texniki, texnoloji, aqrar

və digər aspektdən tədqiq edən ayrı-ayrı MDB və ölkə mütəxəssisləri (İ.N.Furs,

İ.P.Çepurnoy, M.A.Nikolayeva, B.T.Qoqiya, B.B.Poxlyobkin, V.P.Qvasaliya,

A.Y.Bağirov, F.A.Quliyev, İ.Ə.Əhməd-Cabir, V.A.Əliyev və s.) öz elmi

əsərlərində məhsulun rəqabətqabiliyyətində keyfiyyətin zəruri rolunu və

əhəmiyyətini müvafiq şəkildə qiymətləndirmişlər.

Buna baxmayaraq, Azərbaycanda çay məhsulları bazarının rəqabət

strukturu və məhsulun rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsini formalaşdıran iqtisadi

amillərin tədqiqi, o cümlədən keyfiyyətin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi

ayrıca bir tədqiqat obyekti olmamış, bu mövzuda nə bir monoqrafiya, nə də

dissertasiya yazılmamışdır. Ölkə iqtisadiyyatının müvafiq sahəsinin inkişaf

problemlərinin öyrənilməsi və qarşıya qoyulan problemin həlli yollarının

axtarılması zərurəti tədqiqat işinin məqsəd və vəzifələrini müəyyən etmişdir.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın məqsədi Azərbaycanda çay

istehsalının müasir vəziyyətinin və bazarda formalaşan rəqabət münasibətlərinin

öyrənilməsi, həmçinin çay məhsullarının rəqabətqabiliyyətinin və

5

keyfiyyətinin iqtisadi aspektlərinin tədqiqi və onun inkişafı üçün

konkret təklif və tövsiyələri işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.

Tədqiqat işinin məqsədinə uyğun olaraq aşağıdakı vəzifələr qarşıya

qoyulmuş və yerinə yetirilmişdir:

- respublikada çay istehsalının müasir vəziyyətinin və çayçılığın iqtisadi

inkişaf məsələlərinin öyrənilməsi;

- ölkənin çay bazarında formalaşan rəqabət mühitinin tədqiqi və çay

məhsullarının rəqabətqabiliyyətlilik problemlərinin aşkarlanması;

- çay məhsullarının istehlak xassələrinin və keyfiyyətinin onların

rəqabətqabiliyyətinə təsir dərəcəsinin öyrənilməsi;

- ölkə bazarında reallaşdırılan ayrı-ayrı çay məhsullarının

ümumi rəqabətqabiliyyətlilik səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsi və bu

problemin ilkin həlli yollarının elmi cəhətdən əsaslandırılması;

- çay istehsalında keyfiyyətin idarə edilməsinin optimal iqtisadi

mexanizminin müəyyənləşdirilməsi;

- konkret marketinq tədbirlərinin müəyyənləşdirilməsi əsasında çay

bazarında məhsulun mövqeyinin və rəqabət üstünlüklərinə nail olma yollarının

təyin edilməsi;

- çay məhsullarının keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin səmərəli idarə

edilməsi istiqamətində bir sıra zəruri iqtisadi metodların tədqiqi və onların

tətbiqi yollarının göstərilməsi;

- respublikada çayçılığın inkişafı, keyfiyyətli çay istehsalı və satışının

stimullaşdırılması, həmçinin çay bazarında rəqabət münasibətlərinin dövlət

tənzimlənməsi problemlərinin həllinə istiqamətlənən nəzəri və praktiki

baxımdan əsaslandırılmış təkliflərin verilməsi.

Tədqiqatın obyekti kimi Azərbaycan Respublikasının çayçılıq sahəsi, o

cümlədən çay təsərrüfatları, ölkədə istehsal olunan yaşıl çay yarpağının ilkin

emalı və çay qablaşdırıcı müəssisələri seçilmişdir.

Tədqiqatın predmetini çay məhsullarının istehsalı və satışında

keyfiyyət və rəqabətqabiliyyətlilik problemlərinin həllinə yönələn iqtisadi

amillərin müəyyən olunması və təkmilləşdirilməsi yollarının öyrənilməsi təşkil

edir.

Tədqiqatın nəzəri-metodoloji əsasını ölkə Prezidentinin iqtisadi siyasət

və inkişafla bağlı fərman və sərəncamları, Azərbaycan Respublikasının

mövcud qanunları, Milli Məclisin qanun layihələri və normativ hüquqi aktları,

bu istiqamətdə müvafiq ictimai təşkilatların proqram və tədbirlər paketi, habelə

ölkə və xarici iqtisadçı alimlərin tədqiqatları təşkil edir.

Dissertasiya sistemli təhlil, məntiqi ümumiləşdirmə, müqayisə,

müşahidə və analitik-statistik metodlar əsasında yerinə yetirilmişdir.

Tədqiqatda həmçinin məhsulun rəqabətqabiliyyətlilik göstəricilərinin

hesablanmasında diferensial və kompleks (qrup və inteqral) metodlardan

istifadə edilmişdir.

6

Tədqiqatın informasiya bazasını Azərbaycan Respublikası Dövlət

Statistika Komitəsinin məcmuələri, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin və Kənd

Təsərrüfatı Nazirliyinin müvafiq icmalları, Azərbaycan Marketinq

Cəmiyyətinin və Sosial İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzinin bazar araşdırmaları

üzrə materialları, Azərbaycan Çay Assosiasiyasının və çay istehsal edən

müəssisələrin məlumatları, habelə respublikanın iqtisadi problemlərinə həsr

olunmuş müasir ədəbiyyatlar təşkil edir.

Tədqiqatın elmi yeniliyi aşağıdakılardan ibarətdir:

- Azərbaycanda çay istehsalı və satışının müasir iqtisadi vəziyyəti təhlil

olunmuş, mövcud problemlərin yaranma səbəbləri və nəticələri konkret

səviyyədə araşdırılmışdır;

- respublikanın çay məhsulları bazarında müəssisələr və əmtəələr

səviyyəsində formalaşan rəqabət münasibətləri və ayrı-ayrı rəqib çay

məhsullarının üstün və zəif cəhətləri müəyyən olunmuşdur;

- çayın istehlak xassələri və keyfiyyəti istehlakçı və istehsalçı nöqteyi-

nəzərindən qiymətləndirilmiş, məhsulun rəqabətqabiliyyətinin təmin

edilməsində keyfiyyət və qiymət amillərinin qarşılıqlı asılılığı tədqiq

edilmişdir;

- respublikada reallaşdırılan milli və xarici çay məhsullarının vahid və qrup

rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri elmi əsaslarla müəyyənləşdirilmiş, onların

yüksəldilməsində mühüm rol oynayan konkret iqtisadi və keyfiyyət amilləri

öyrənilmişdir;

- çay istehsalında məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin səmərəli

iqtisadi mexanizmi göstərilmiş, müəssisələrdə keyfiyyətin kompleks və

səmərəli idarə edilməsi məqsədilə təşkilatı və istehsal strukturunun

təkmilləşdirilməsi yolları müəyyən olunmuşdur;

- keyfiyyətli və rəqabətqabiliyyətli çay istehsalı və satışının

stimullaşdırılması üçün sahibkarlar səviyyəsində həyata keçiriləcək konkret

iqtisadi və xüsusi marketinq tədbirləri elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır;

- ölkədə çayçılıq sahəsinin bərpası və inkişafına stimul kimi dövlətin

müvafiq hüquqi-iqtisadi funksiyaları müəyyənləşdirilmiş və bu istiqamətdə

konkret tənzimləyici vəzifələri əhatə edən təkliflər işlənib hazırlanmışdır.

Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Tədqiqat işində əldə olunan nəticələrdən

və irəli sürülən təkliflərdən istifadə etməklə, respublikada çay istehsal edən

müəssisə və fermer təsərrüfatları bazar münasibətləri çərçivəsində öz

fəaliyyətlərini daha çevik qurmaq, rəqabət mübarizəsində özlərinin zəif və üstün

cəhətlərini layiqincə qiymətləndirmək, həmçinin istehsal olunan məhsulun

keyfiyyət və rəqabətqabiliyyətlilik problemlərinin səmərəli iqtisadi yollarla həll

etmək üçün konkret idarəetmə tədbirlərini əhatə edən müəyyən iqtisadi və

təşkilati vəzifələri həyata keçirmək imkanı əldə edə bilərlər.

Tədqiqatın aprobasiyası və nəticələrin tətbiqi. Dissertasiyanın əsas

müddəaları və alınan nəticələr, tövsiyə və təkliflər Azərbaycan Kooperasiya

7

Universitetində keçirilmiş müvafiq Respublika və Beynəlxalq səviyyəli elmi-

praktiki konfranslarda (2003, 2004 və 2005-ci illərdə) müzakirə edilmiş və

konfrans materiallarında, müvafiq elmi jurnallarda və ayrıca məqalələr kimi

çap olunmuşdur. Dissertasiya işinin mövzusu və nəticələri üzrə 2.8 çap vərəqi

həcmində altı məqalə və iki tezis nəşr edilmişdir.

Dissertasiya işinin nəticə və təklifləri Azərbaycan Çay Assosiasiyasının

İdarə Heyətində müzakirə edilərək istehsalda tətbiq üçün qəbul edilmişdir (12

yanvar 2007-ci il tarixli 08 saylı akt).

İşin həcmi və quruluşu. Dissertasiya giriş, üç fəsil (o cümlədən, on

paraqraf), nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından, həmçinin əlavələrdən

ibarət olmaqla 1.5 intervallı kompüter yazısı ilə 173 səhifə həcmindədir. Tədqiqat

işində 6 sxem, 32 cədvəl, 10 şəkil verilmiş, habelə istifadə edilmiş ədəbiyyat

siyahısında 117 adda ədəbiyyat göstərilmişdir.

TƏDQİQAT İŞİNİN QISA MƏZMUNU

Dissertasiyanın giriş hissəsində mövzunun aktuallığı, problemin

öyrənilmə vəziyyəti, tədqiqatın məqsədi və vəzifələri, obyekti və predmeti,

nəzəri-metodoloji əsasları, informasiya bazası, elmi yeniliyi, praktiki

əhəmiyyəti, aprobasiyası və işin həcmi əks etdirilmişdir.

Dissertasiya işinin “Azərbaycanda mövcud əmtəə bazarının iqtisadi

problemləri və məhsulun rəqabətqabiliyyətinin araşdırılmasının elmi-

metodoloji əsasları” adlı birinci fəslində tədqiqat işinin predmeti üzrə

məhsulun rəqabətqabiliyyətinin araşdırılmasının elmi-metodoloji əsasları

verilmiş, rəqabət və rəqabətqabiliyyətlilik, həmçinin keyfiyyət anlayışlarının

nəzəri iqtisadi mahiyyəti açıqlanmış, o cümlədən keyfiyyətə və

rəqabətqabiliyyətliliyə təsir göstərən mühüm iqtisadi amillərin nəzəri və tətbiqi

əsasları müəyyənləşdirilmişdir.

Müasir bazar iqtisadi münasibətlərinin ən səmərəli şəkildə reallaşması

prosesi bu münasibətləri hərtərəfli surətdə əhatə edən rəqabət,

rəqabətqabiliyyətlilik və keyfiyyət amillərinin birbaşa təsiri altında həyata

keçdiyindən onların nəzəri və praktiki tədqiqi daim diqqət mərkəzində olmuşdur.

Tədqiqat işində bu amillərin formalaşma xüsusiyyətləri nəzəri cəhətdən ayrı-

ayrılıqda araşdırılır və son məhsulun bazarda səmərəli reallaşdırılması üçün

onların praktikada bir-birini tamamlamasının zəruriliyi ortaya qoyulur.

İşdə qeyd olunur ki, rəqabətin yaratdığı sağlam biznes mühitində hər bir

məhsul vahidinə düşən material məsrəfləri azalır, ümumi istehsal xərcləri aşağı

düşür, bununla da istehsalın və bütövlükdə iqtisadiyyatın səmərəliliyi yüksəlir,

məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə istehlakçıların tələbatının daha

dolğun ödənilməsinə şərait yaranır. Bu baxımdan bir sıra tədqiqatlar aparan Qərb

8

iqtisadçıları rəqabətin tədqiqini onun sosial-mənəvi, struktur və funksional

cəhətləri əsasında apararaq mühüm elmi nəticələr əldə edə bilmişlər.

Görkəmli Amerika iqtisadçısı M.Porter özünün rəqabət konsepsiyasında

iqtisadi sahələr üzrə rəqabətin beş əsas qüvvə əsasında formalaşmasını irəli sürür:

yeni rəqiblərin (əmtəələrin) meydana çıxması təhdidi; əvəzedici əmtəələrin

meydana çıxması təhdidi; xammal və yarımfabrikat mal tədarükçülərinin

davranışı (öz aralarında sövdələşmə qabiliyyəti); alıcıların (istehlakçıların)

davranışı; mövcud sahədaxili rəqiblərin öz aralarındakı rəqabət. Bu rəqib

qüvvələrdən hər birinin əhəmiyyəti sahədən sahəyə dəyişərək, nəhayətdə həmin

sahənin mənfəətliliyini müəyyən edir. Sahədaxili təsərrüfat subyektləri

arasında formalaşan rəqabət münasibətləri onları təyin edən amillərin (rəqib

qüvvələrin) qarşılıqlı təsiri altında vüsət alır. Hər bir əmtəə istehsalçısı öz

konkret rəqiblərini, onların imkanlarını və çatışmayan cəhətlərini bilməklə

yanaşı, həm də müəyyən bazarda (onun müəyyən seqmentində) rəqabətin ümumi

vəziyyətini, müvafiq bazar tipini və “özünün” rəqabət mühitini tədqiq etməlidir.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, reallıqda rəqabətin əsası olduqca

mürəkkəb quruluşa malikdir. Belə ki, hər bir təsərrüfat vahidi tipinə

özünəməxsus xüsusiyyətlər xas olur, yəni böyük inhisarların – gücü, kiçik

firmaların – çevikliyi, ixtisaslaşmış firmaların bazarın xüsusi seqmentlərinə və

“kasıb” yerlərinə uyğunlaşa bilməsi, novator firmaların – ilkin ixtiralarda

üstünlüyü və s. onları rəqabətdə üstünlük qazanmağa aparan amillərdir.

Rəqabət münasibətlərinin makroiqtisadi səviyyədə tədqiqi göstərir ki, bu

prosesin sağlam şəkildə formalaşması olmadan sivilizasiyalı bazara keçid baş

tutmur və sağlam rəqabətin yaranması üçün hər bir ölkədə bir sıra sosial-

psixoloji və hüquqi-iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur.

Dissertasiyada həmçinin, iqtisadi kateqoriya kimi məhsulun keyfiyyəti və

rəqabətqabiliyyətinin nəzəri əsasları və ayrı-ayrı xüsusiyyətləri izah edilərək

burada mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra iqtisadi amillər müəyyənləşdirilmiş,

bu amillərin daxili bazarda reallaşdırılan məhsullara görə əhəmiyyətli rolu qeyd

olunmuş və onların bazarda son məhsulun satışına təsir dərəcəsi

qiymətləndirilmişdir. Araşdırılan problemin həllinə dair müxtəlif iqtisadçı

alimlərin və mütəxəssislərin nəzəri yanaşmaları və elmi fikirləri öyrənilmiş,

həmçinin müvafiq elmi metodologiyanın tədqiqat obyektinə uyğunluq səviyyəsi

müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin bu fəsildə məhsulun keyfiyyəti ilə onun

rəqabətqabiliyyəti arasında olan iqtisadi asılılığın incəlikləri tədqiq edilmiş və

məhsulun optimal keyfiyyət səviyyəsinin iqtisadi əsasları öyrənilmişdir.

Bazar münasibətlərinin inkişaf etdiyi müasir şəraitdə, hər bir müəssisənin

uğurlu fəaliyyəti təkcə onun məhsulunun yüksək texniki, texnoloji, funksionallıq,

standartlıq və s. göstəricilərini özündə əks etdirən keyfiyyət parametrlərindən

deyil, həm də bu məhsulun özünün qiyməti, münasibliyi və digər iqtisadi

göstəricilərini: alıcı zövqünü və tələbatını, onun alıcılıq qabiliyyətini və dəyişkən

tələblərini və s.-ni əhatə edən rəqabətqabiliyyətlilik cəhətindən çox asılıdır.

9

Əksər iqtisadçı alimlər tərəfindən məhsulun rəqabətqabiliyyətinə həm

keyfiyyət nöqteyi-nəzərindən baxılır, həm də bu anlayış, bir çox iqtisadi, texnoloji

və digər parametrləri özündə əks etdirən xüsusi bir kateqoriya kimi müəyyən

olunur. Əslində çox vaxt bir-biri üçün zəruri şərt olan və bir-birini tamamlayan

məhsulun keyfiyyəti və rəqabətqabiliyyəti kateqoriyaları mahiyyət etibarilə ayrı-

ayrı məzmuna malikdirlər. Məhsulun rəqabətqabiliyyəti yalnız azad bazar və

rəqabət şəraitində meydana çıxır və o, məhsulun keyfiyyətini həm istehsalçı, həm

də istehlakçı tərəfindən hesaba alır. Məhsulun rəqabətqabiliyyəti səviyyəsini

müəyyənləşdirərkən cari əmtəə bazarında istehlakçıların pul gəlirlərinin səviyyəsi

mütləq nəzərə alınır. O məhsul rəqabətqabiliyyətli ola bilər ki, onun kompleks

istehlak və digər xassələri bazarda onun müvəffəqiyyətini, daha doğrusu, bir-biri ilə

rəqabət aparan analoji əmtəələrin geniş təklifi şəraitində onun pula mübadilə

olunması qabiliyyətini təmin etmiş olsun.

Elmi-nəzəri tədqiqatlara görə məhsulun “rəqabətqabiliyyəti” və onun

“keyfiyyəti” arasındakı fərq onunla izah olunur ki, baxmayaraq “keyfiyyət”

məhsulun rəqabətqabiliyyətinin əsas tərkib hissəsidir, lakin birinci daha geniş

məzmuna malikdir. Belə ki, əgər məhsulun keyfiyyəti özündəki xassələrin

müəyyən dəyişməz məcmusunu əks etdirirsə, məhsulun rəqabətqabiliyyəti isə

keyfiyyətin sabit qaldığı təqdirdə belə reallaşma, tələb və təklif, rəqiblərin

davranışı və digər amillərdən asılı olaraq əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qala

bilər. Məsələn, mühüm ərzaq məhsullarından biri olan çayın istehsalı zamanı

onun tərkibindəki tanin, kofein, ekstraktiv və vitaminli maddələrin, həmçinin

rütubətliliyin və s.-nin daxil olduğu keyfiyyət göstəriciləri ciddi şəkildə

gözlənilsə də, alıcı üçün əsasən çayın dadı, ətri, dəminin rəngi, istehlak qaydası,

qiyməti və s. daha əhəmiyyətli rol oynayır.

Bir qrup iqtisadçı alimlərin (M.M. Lobanov, Y.M. Osipov, Ş.Ş.

Maqomedov, R.A.Fatxutdinov və s.) qənaətinə görə, məhsulun keyfiyyəti ilə

istehsal xərcləri arasında optimal qarşılıqlı münasibətlərin əldə edilməsi

rəqabətqabiliyyətliliyin mümkün surətdə səmərəli idarə edilməsinin şərti kimi

müəyyən olunur. Digər tədqiqatçılar (İ.T.Lifts, V.İ. Dudkin, İ.N.Qerçikova və

başqaları) isə qeyd edirlər ki, məhsulun rəqabətqabiliyyəti onun müəyyən zaman

ərzində müəyyən bazarda reallaşma imkanıdır. Bu kateqoriya olduqca dinamikdir,

çox vaxt əvvəlcədən müəyyən oluna bilinmir və bir çox amillərdən asılıdır.

Dissertasiyada göstərilir ki, məhsulun keyfiyyəti real və nəzərdə tutulan

tələbatın ödənilməsi qabiliyyətini özündə doğuran spesifik xassə və xüsusiyyətlərin

məcmusunu əks etdirsə də, iqtisadi kateqoriya kimi, keyfiyyət məhsulun öz

təyinatına müvafiq olaraq insan tələbatının ödənilməsi üçün onun yararlılıq

dərəcəsini müəyyən edən xassələr məcmusunu ifadə edir. Keyfiyyət

kateqoriyasının iqtisadi əhəmiyyəti məhsulun əmtəə formasını, bazarı və onun

elementləri olan tələb və təklifin xarakterini, qiymət səviyyəsini, həmçinin istehsal

və istehlak arasındakı əlaqələri öyrənməyi zəruri edir. Başqa sözlə,

rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının səmərəli idarə edilməsi istehsalçının

10

qarşısında keyfiyyətə daha çox iqtisadi kateqoriya kimi yanaşma vəzifəsini qoyur.

Öz əsərlərində keyfiyyət probleminin makro və mikro səviyyədə iqtisadi

həlli yollarına bu və ya digər səviyyədə yanaşan alimlərimizdən

Z.Ə.Səmədzadə, Ş.Ə.Səmədzadə, S.A.Səfərov, S.V.Salahov, Ş.Ə.Axundov,

T.Ə.Quliyev, T.S.Vəliyev, A.T.Əhmədov, V.M.Niftullayev, İ.H.İbrahimov,

F.N.Ələsgərov, B.X.Ataşov, R.Ə.Balayev, İ.H.Alıyev və başqaları azad

sahibkarlığın inkişafında və milli məhsulların rəqabətqabiliyyətinin

yüksəldilməsində bu yöndə olan tədqiqatlara xüsusi yer vermişlər. Xüsusilə

F.N.Ələsgərov, N.Ş.Zeynalov və M.Y.Zeynalov kimi alimlərimiz tərəfindən

keyfiyyət iqtisadi kateqoriya kimi qiymətləndirilərkən, məhsulun keyfiyyətinin

onun iki cəhəti ilə - dəyər (qiymət) və istehlak dəyəri ilə şərtlənməsi və

istehsal ilə istehlakı vahid bir prosesdə birləşdirməsi fikri irəli sürülür. Bu elmi

mülahizənin üstünlüyünə görə məhsulun keyfiyyəti iqtisadi kateqoriya kimi,

cəmiyyətin iqtisadi inkişafının ən mühüm tərəflərini – istehsal və istehlakı,

iqtisadi hadisələrin əlaqələrini və qarşılıqlı asılılığını əks etdirir. Müəllif bu

elmi mülahizəyə müasir aspektdən yanaşaraq qeyd edir ki, bazar münasibətləri

şəraitində yaradılan məhsulun qiymətləndirilməsində istehlakçının rolunun

əhəmiyyəti getdikcə artır və nəticədə, keyfiyyətin idarə edilməsinin səmərəli

mexanizminin qurulması keyfiyyət kateqoriyasının iqtisadi mahiyyətini daha

dərindən aydınlaşdırmağı tələb edir. Bu da, keyfiyyət kateqoriyası ilə istehlak

dəyərinin, dəyərin, qiymətin və tələbatın ödənilməsinə görə iqtisadi

münasibətlərin müvafiq tərəflərini əhatə edən digər kateqoriyaların arasındakı

qarşılıqlı əlaqələrin tədqiqi əsasında mümkün olur.

Ümumiyyətlə, məhsulun davamlı rəqabətqabiliyyətli olması daha çox

onun keyfiyyətinin yüksək, qiymətinin isə minimum olmasından asılı olur.

Məhsulun keyfiyyətinin yüksək olması, əsasən, bu istiqamətdə texniki,

texnoloji və təşkilati məsələlərin səmərəli həllini nəzərdə tutursa, onun

minimum qiymətdə və dəyərdə olması isə sırf iqtisadi amillərin əhəmiyyətini

ortaya qoyur. Bu cür iqtisadi amillərə məhsulun keyfiyyətinə və səmərəli

istehsalına sərf olunmuş ümumi məsrəfləri, məhsulun əmək tutumluluğunu,

maya dəyərini, istehsalın və məhsulun standartlaşdırma səviyyəsini, qiymət

siyasətini, idarəetmə və əməyin səmərəliliyini, əmək məhsuldarlığını,

məhsulun istehlak xərclərini, habelə keyfiyyətin idarə edilməsinə yönəlmiş

digər amilləri aid etmək olar (Sxem 1).

Yuxarıda sadalanan iqtisadi amillər məhsulun keyfiyyətinə bilavasitə onun

istehsalı zamanı təsir göstərirsə, məhsulun satışı zamanı onun reallaşma

(istehlakçıya tam çatdırma) keyfiyyətinə isə digər iqtisadi amillər də böyük təsir

göstərə bilirlər. Bunlar, alqı-satqının forma və metodları, reklamın

mükəmməlliyi, tələb-təklif münasibətlərinin gözlənilməsi, düşünülmüş rəqabət

siyasəti, tədarük və nəqletmənin şərtləri və müddəti, idxal-ixrac əməliyyatlarının

məqsədyönlü tənzimlənməsi, habelə müəssisələrin istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətindəki birbaşa struktur cəhətlərin formalaşdırılması, dövlətin

11

Daxili iqtisadi amillər: Xarici iqtisadi amillər:

Sxem 1. Məhsulun rəqabətqabiliyyətinə və keyfiyyətinə təsir göstərən ümumi

iqtisadi amillər

antiinhisar və vergi siyasəti və digər məsələlər ola bilər.

Dissertasiyada məhsulun rəqabətqabiliyyətinə və keyfiyyətinə

təsir göstərən bir sıra marketinq yönümlü iqtisadi amillərin də təsir

Müəssisənin maliyyə imkanları:

- müəssisənin büdcəsi; - istehsal xərclərinin səmərəli bölgüsü;

- əlavə stimullaşdırma xərcləri

Müəssisənin istehsal imkanları:

- texniki və texnoloji modernləşdirmə səviyyəsi; - zəruri resursların təşkili; - çevik istehsal vasitələri və s.

Müəssisə fəaliyyətinin səmərəli idarə edilməsi

imkanları: - mükəmməl idarəetmə strukturu; - kadrların bacarıq səviyyəsi və səriştəliliyi; - əməyin məhsuldarlığı və

düzgün təşkili və s.

Keyfiyyətin idarə edilməsi imkanları:

- keyfiyyət sisteminin kompleks menecmenti; - keyfiyyət məsrəflərinin düzgün idarə edilməsi; - standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma tədbirləri və s.

Səmərəli marketinq fəaliyyəti:

- optimal qiymət siyasəti; - rəqiblərin düzgün

qiymətləndirilməsi və qərar vermə səviyyəsi; - servis, reklam və digər stimullaşdırma tədbirləri

Rəqiblər və rəqib məhsullar:

- rəqabət şəraiti; - rəqiblərin bazar mövqeyi və strategiyası; - rəqib məhsullarının rəqabətqabiliyyəti və keyfiyyəti;

- rəqiblərin güclü və zəif tərəfləri, satış siyasəti; - potensial bazar təklifinin əhəmiyyəti və s.

İstehlakçılar: - istehlakçıların alıcılıq qabiliyyəti; - tələb və tələbatların spesifikliyi; - alıcıların bazar mədəniy yəti (tələb və zövqlərin

müxtəlifliyi, seçimlərin əsaslılığı, məhsul haq- qında məlumatlılıq və s.)

Dövlətin iqtisadi siyasəti: - sahibkarlıq və rəqabət münasibətlərinin tənzimlənmə səviyyəsi; - vergi, idxal-ixrac və ya

gömrük siyasətinin əlverişliliyi;

Regional iqtisadi xüsusiyyətlər:

- konkret və ya milli bazarın təbii cəhətləri; - bazarın infrastrukturu; - ekoloji tarazlığın mühafizə- si üçün maliyyə ayırmala-

rının əhəmiyyəti və s.

M ə h s u l u n

rəqabətqabiliyyəti

Məhsul un keyfiyyəti

Məhs ul

12

dərəcəsinin öyrənilməsinə diqqət yetirilmişdir. Bu cür amillərə

əmtəələrin alıcılar tərəfindən mənimsənilmə səviyyəsi, keyfiyyətə qarşı

yüksək həssaslıq, servis və güzəşt tədbirləri, bazar və satış amilləri,

diqqəti cəlb edən və satışı stimullaşdıran məlumat amilləri, reklam təminatı və

s. aid edilmişdir.

Birinci fəsildə müəllif belə bir qənaətə gəlir ki, yaşıl və

quru çay məhsullarının keyfiyyətinə və rəqabətqabiliyyətinə təsir göstərən

mühüm iqtisadi amillərin düzgün müəyyənləşdirilməsi kənd təsərrüfatı və emal

sənayesində səmərəli istehsal fəaliyyətini təmin edə biləcək optimal tədbirlərin

işlənib hazırlanmasına şərait yarada bilər.

Dissertasiyanın “Azərbaycanda çayçılığın aqrar-sənaye sahəsinin

tədqiqi və çay istehsalında mövcud rəqabətqabiliyyətlilik və keyfiyyət məsələləri” adlanan II fəslində ölkənin çayçılıq sahəsinin və çay istehsalı

müəssisələrinin mövcud iqtisadi vəziyyəti təhlil edilmiş, çay məhsulları

bazarında formalaşan rəqabət münasibətləri ayrı-ayrı istehsalçılar və satıcılar

səviyyəsində qiymətləndirilmiş, habelə Azərbaycanda reallaşdırılan çay

məhsullarının rəqabətqabiliyyətində keyfiyyətin iqtisadi rolu və

rəqabətqabiliyyətliliyin ümumi səviyyəsi müəyyənləşdirilmişdir.

Respublikamızda azad bazar münasibətlərinin tədricən inkişaf etməyə

başladığı real şəraitdə bir sıra çay emaledici və qablaşdırıcı müəssisələr və

çayçılıq təsərrüfatları əvvəlki direktiv iqtisadi sistem çərçivəsindəki idarəetmə

münasibətlərindən kəskin fərqlənən, yeni, bazar mexanizmli təsərrüfat sisteminə

keçməklə bir çox obyektiv problemlərlə qarşılaşmışlar. Vaxtilə planauyğun

kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri ilə çay məhsulunun kütləvi istehsalını və

satışını həyata keçirən müəssisə və təsərrüfatlar, artıq fəaliyyətlərini

dayandırmışlar. Yeni yaradılan fermer təsərrüfatları və müəssisələr isə iqtisadi

böhran və tənəzzül vəziyyətindən çıxmaq yollarını axtarmaqla yanaşı, həm də

bazar tələblərinə uyğun olaraq keyfiyyətli və rəqabətqabiliyyətli məhsulun

reallaşdırılması problemini həll etməyə məcbur olmuşlar.

Müəllif tədqiqat obyektinin təhlilinə əsasən üç istiqamətdə - ölkədə

çay məhsulları bazarının tədqiqi, çay məhsullarının real istehlak və

istehsal vəziyyətinin öyrənilməsi və əhalinin çaya olan tələbatının ödənilmə

mənbələrinə nəzərən yanaşaraq sahənin problemlərini sistemli və əlaqəli

şəkildə öyrənməyə səy göstərmişdir. Belə ki, ölkədə yaşıl çay yarpağının

istehsalı və satışını əhatə edən çayçılıq sahəsi, o cümlədən fermer

təsərrüfatlarının və çay yarpağının emalı və satışı ilə məşğul olan çay emalı

müəssisələrinin, həmçinin yerli və xarici xammal hesabına çayın

qablaşdırılması və satışını həyata keçirən çay qablaşdırma müəssisələrinin

fəaliyyəti qarşılıqlı surətdə təhlil olunmuşdur.

Aparılan təhlillərdən görünür ki, hazırda Azərbaycanın çayçılıq sahəsi,

həmçinin bura daxil olan kənd təsərrüfatı və emal müəssisələrinin əksəriyyəti

böyük iqtisadi böhrana məruz qalmış və bu, onların istehsal və satış fəaliyyətini

13

minimuma endirmişdir. Qeyd olunan təsərrüfat subyektləri səviyyəsində çay

istehsalı kəmiyyət və keyfiyyət baxımından xeyli aşağı düşmüşdür. Yaxın illərin

statistikasına nəzərən vaxtilə ölkədə çay plantasiyalarının 13,4 min hektara

çatdırılması və 15 çay emaledici və 2 çay qablaşdırıcı fabrikin fəaliyyəti

əsasında çay yarpağı istehsalının ildə 34 min tonu ötməsi (bundan da hazır

məhsul kimi 8,5 min ton keyfiyyətli Azərbaycan çayı əldə edilməsi), həmçinin

bundan təqribən 74 mln ABŞ dolları civarında gəlir götürülməsi mümkün olsa

da hazırda bu sahənin fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır.

Azərbaycanda çay sahələrinin azalması, istehsal həcminin və

məhsuldarlığın aşağı düşməsi 1991-ci ildən sonra intensivləşmiş, sonradan isə

bu göstəricilər müvafiq illər üzrə nisbi artıb-azalmalara məruz qalmışdır

(Cədvəl 1). Cədvəl 1

Azərbaycanda məhsuldar çay sahələri, məhsul yığımı və

məhsuldarlığın inkişaf dinamikası

İllər 1991 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Çay sahələri

(hektar) 8038 7019 6474 5391 3865 3664 3656 3658 2920 1796

Yaşıl çay yarpağı yığımı (ton)

25633 1634 863 1082 1424 1440 944 1048 737 655

Orta məhsuldarlıq

(sentner/hektar) 33.0 3.9 1.3 2.0 3.7 3.9 2.6 2.9 2.5 3.6

Təhlillər göstərir ki, aqrar sferada aparılan özəlləşdirilmə nəticəsində iri

çay plantasiyaları xırda təsərrüfatlar arasında bölüşdürüldüyündən, ayrı-ayrı

fermerlər bu sahənin dirçəldilməsi üçün lazımi maddi texniki imkanlardan

məhrum olmuş və idarəetmənin kooperasiya münasibətləri əsasında

qurulmasına meyl göstərilməmişdir. Emal müəssisələri isə məhdud yaşıl çay

yarpağının emalını bu və ya digər səviyyədə həyata keçirib əsasən regional

bazarlarda satış fəaliyyəti göstərmişlər.

Hal-hazırda respublikada çay emalı ilə məşğul olan 7 müəssisə faktiki

fəaliyyət göstərir ki, bunlara da Lənkəran Çay-1, Lənkəran Çay-5, Avrora Çay,

Astara Çay-1 və Astara Çay-2 ATSC-ləri, həmçinin “MMC” Lənkəran çay

istehsalı və emalı müəssisəsi, Zaqatala Çay KM-ləri aiddir. Bu müəssisələrin

əksəriyyətində marketinq vəzifələrinin optimal həyata keçirilməməsi və satış

tədbirlərinin lazımi səviyyədə görülməməsi müşahidə olunur ki, nəticədə bazarda

reallaşa bilməyən çayların uzun müddət və qeyri-normal şəraitdə qalması, onları

lazımi gəlirdən və maliyyə imkanlarından məhrum etmişdir ki, bu da

müəssisələrdə hər hansı bir rekonstruksiya və modernləşdirmə işlərinin

aparılmasına heç bir imkan yaratmır.

Aparılan tədqiqata görə keçid dövründə Azərbaycan çayçılığının kəskin

böhran vəziyyətinə düşməsini, əsasən iki səbəblə izah etmək olar. Bunlardan

14

birincisi, çay təsərrüfatlarının normal inkişafı dövründə (bu, təqribən 1992-1995-ci

illəri əhatə edir) emal müəssisələrinin vaxtında özəlləşdirilməməsi üzündən onların

inkişafdan qalmasıdır. İkinci səbəb isə, özəlləşdirmə və digər maliyyə, təşkilati

problemlərin qismən həll edilməsi ilə emal müəssisələrinin nisbətən dirçəlməsinə

və təklif olunan yaşıl çay yarpağını səmərəli emal etmək istəyinə baxmayaraq, o

zaman (bu isə əsasən 1996-2002-ci illəri əhatə edir) artıq mövcud təsərrüfatların

inkişafdan qalması və ya xammal bazasının itirilməsidir. Azərbaycanda çay

sahələrinin tükənməsi, istehsal həcminin azalması və məhsuldarlığın aşağı düşməsi

1996-cı ildən sonra daha da intensivləşmiş, sonradan isə bu göstəricilər müvafiq

illər üzrə nisbi artıb-azalmalara məruz qalmışdır.

Tədqiqat işində müəyyən edilmişdir ki, ölkə əhalisinin çaya olan tələbatı

əsasən (təqribən 93-94%) xarici investorların məqsədli fəaliyyəti nəticəsində

bərpa olunub inkişafına təkan verilən iki çay qablaşdırıcı müəssisənin: “Sun-Tea

Azərbaycan” ATSC (Azərsun Holdinq) və “Çempion” MMC-nin (“Beta”

şirkətlər qrupu) istehsal fəaliyyəti hesabına ödənilir. Ölkədə mövcud çay bazarı

oliqopoliya vəziyyətindədir və bazar əsasən “Sun-Tea Azərbaycan” ATSC və

“Çempion” MMC olmaqla iki müəssisə arasında böyük paylarla (müvafiq olaraq

43-50% və 35-40%) bölüşdürülmüşdür. Yerdə qalan bazar payına isə yerli emal

müəssisələri (2-3%) və xarici şirkətlər (8-10%) sahib olmuşlar.

Keçid dövrü ərzində milli çayçılıq sahəsinin tənəzzülə uğraması ilə

əlaqədar, respublikaya çay idxalı statistik göstəricilərə görə 1995-ci ildə 3975

tondan 2006-cı ildə 7843 tona qədər artmışdır. Əhalinin çaya olan tələbatı əsasən

idxal olunmuş məhsul hesabına təmin olunur. Bununla yanaşı, xarici ölkələrlə

olan çay ticarəti ayrı-ayrı ölkələrə görə müxtəlif göstəricilər üzrə dəyişir.

Azərbaycana çay ixrac edən əsas ölkələrə Şri-Lankanı (64,7%), Hindistanı

(26,2%), Vyetnamı (2,5%), Çini (2,1%), İranı (1.9%), Türkiyəni (0,8%) və s.-ni

aid etmək olar. Azərbaycanda adambaşına düşən çay istehlakı ildə orta hesabla 2-

2,1 kq, çay bazarının tutumu 10,5-11 min ton və il ərzində respublikada

reallaşdırılan çayın ümumi dəyəri təqribən 21-22 mln ABŞ dollarına bərabərdir.

Ölkədə illik çay idxalı və istehlak göstəricilərinin fərqli səviyyələrə malik

olmasının səbəbi xarici ölkələrə miqrasiya nəticəsində ölkə əhalisinin sayının (8.5

mln nəfər) sabit qalmaması və çay istehsal edən (idxal əsasında) müəssisələrin

illik xammal ehtiyatının dəyişməsi ilə izah oluna bilər.

Müəllifin qənaətinə görə, hal-hazırda Avropa bazarında olduğu kimi,

MDB və Azərbaycan bazarında da çay məhsuluna olan tələb daha çox qara

məxməri çaylarla yanaşı, ətirləndirilmiş, meyvəli və otlu (xüsusilə də paket

çaylar seqmentində) çaylara doğru həssaslıq nümayiş etdirir. Tələbin bu və ya

digər formada tendensiyası, bu sahədə rəqabətin də müxtəlif aspektdən

güclənməsinə şərait yaradır. Belə ki, çay bazarında təqribən eyni keyfiyyətə və

qiymətə malik olan müxtəlif markalı çayların mövcudluğu şirkətlər arasında daha

çox inhisarçı rəqabətin formalaşmasına təkan vermişdir.

Tədqiqatda göstərilir ki, respublikanın çay bazarında oliqopolçu

15

müəssisələrin təklif etdiyi çaylar əsasən eyni növlüdür, yəni bu məhsullar eyni

tipə və istehlak xassələrinə malikdirlər. Buna baxmayaraq həm müvafiq iqtisadi

amillərə (satış qiyməti, güzəştlər), həm də konkret marketinq amillərinə

(reklam, məhsulun xarici görünüşü, qablaşdırmanın dizaynı və s.) görə çay

məhsulları fərqləndirilərək müxtəlif keyfiyyətlər üzrə qruplaşdırılır. Bazara

diferensial keyfiyyətdə məhsul çıxarmaq çox çətindir və burada qeyri-qiymət

rəqabəti hökm sürür, yəni ölkənin çay bazarı daha çox rəqabətin oliqopoliya

modelinə uyğun gəlir. Burada, bir birindən kəskin fərqlənməyən istehlak

çaylarının satış qiymətləri, alıcı zövqü, münasib qablaşdırma, bazarı zəbt etmə

payı, məhsulun keyfiyyəti və s. amillərin təsiri altında formalaşaraq, müvafiq

məhsulun yüksək rəqabətqabiliyyətli olmasına şərait yaradır.

Respublikada daha çox işlədilən qara məxməri çayın istehlak həcmi və

ayrı-ayrı istehsalçı (satıcı) müəssisələrin məhsullarına üstünlük verilməsi ölkənin

bütün rayonlarında eyni səviyyədə deyildir. Yəni müəyyən marka və ya marka

qrupları altında olan çaylara alıcıların reaksiyası ölkənin regionları üzrə müxtəlif

amillərə görə dəyişə bilir. Belə amillərə istehlakçıların damaq dadı və alıcılıq

qabiliyyəti, tələbin spesifikliyi, istehsalçı (satıcı) müəssisələrin həmin

regiondakı istehsal-satış və reklam fəaliyyətinin aktivliyi və bu kimi digər amillər

aid ola bilər. Bunun nəticəsində isə çaylarını müvafiq regionlarda reallaşdıran

müəssisələrin rəqabət üstünlükləri və onlara məxsus olan çay markalarının

rəqabətqabiliyyəti müəyyən qədər fərqli göstəricilərə malik olur.

Ölkədə daha çox Şri-Lanka (Seylon) və qismən də Hindistan çayları

reallaşdırılır, Azərbaycan çayı isə çox cüzi miqdarda və əsasən regional

bazarlarda satılır. Eyni növlü çaylar arasında qiymət o qədər də fərqlənmir, yalnız

xarici çay məhsulları (Ahmad, Lipton, Akbar və s. markalı çaylar) öz keyfiyyət

və qiymətinə görə nisbətən müəyyən üstünlüyə malikdirlər. Bu amil

isə milli çayların rəqabətqabiliyyətinin təmin olunmasına şərait yaradır.

Ümumiyyətlə, ölkə bazarında reallaşdırılan çayların rəqabətqabiliyyətinin

formalaşmasında keyfiyyətə nisbətən qiymət amili daha aktiv rol oynayır ki, bu

da əsasən milli istehlakçıların zəif alıcılıq qabiliyyəti və məhsulun əsl keyfiyyət

xassələrinə daha az tələbkar olmaları ilə bağlıdır.

Respublikada fəaliyyət göstərən çay istehsalçıları və satıcılarının maddi

texniki istehsal bazası və rəqabət mövqeləri fərqli əsaslara malik olduğundan

reallaşdırılan məhsulun keyfiyyətinə və rəqabətqabiliyyətinə təsir göstərən

iqtisadi amillərin formalaşma və inkişaf xüsusiyyətləri də müxtəlifdir.

Daxili bazarda öz çay məhsullarını reallaşdıran xarici şirkətlər yerli

müəssisələrə nisbətən daha mütərəqqi istehsal texnologiyası və mükəmməl

marketinq proqramı əsasında yüksək istehlakçı tələblərinə yönələrək

nisbətən keyfiyyətli çaylarını müvafiq bazar seqmentləri üçün daha münasib

qiymətlərlə təklif edirlər. Belə çayların ümumi qiymət səviyyəsi milli çaylarla

tam rəqabət aparmağa imkan verməsə də, onların hiss edilən yüksək keyfiyyət

səviyyəsi tədricən inkişaf edən istehlakçı tələbatını ödəməyə meylli olacaqdır.

16

Tədqiqat işində müxtəlif çayların rəqabətqabiliyyətinin elmi-praktiki

metodlarla qiymətləndirilməsi üsulu tətbiq olunmuşdur ki, bu zaman, artıq bazar

tələblərinə cavab verən və müvafiq tələbatı daha çox ödəyən nümunəvi baza

məhsulu ilə rəqib məhsulların keyfiyyət və iqtisadi parametrlərinin qarşılıqlı

müqayisəsi həyata keçirilmişdir. Tədqiqat zamanı əvvəlcə rəqib məhsullara

aid olan keyfiyyət və iqtisadi parametrlər qrupu üzrə vahid göstəricilər tapılmış,

sonra buna əsasən qrup göstəricilər hesablanmış, nəhayət sonuncu mərhələdə

məhsulun rəqabətqabiliyyətinin inteqral göstəricisi müəyyən olunmuşdur. Qeyd

edək ki, dissertasiyada məhsulun qrup (kompleks) rəqabətqabiliyyətlilik

göstəriciləri hesablanarkən nisbi kəmiyyət və ekspert metodları əsasında vahid

göstəricilərin çəki əmsalları hesablanmışdır (Cədvəl 2 və 3). Cədvəl 2

Çayların keyfiyyət parametrləri üzrə qrup

rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri (Jkg)

№ Çaylar a1 x J1 a2 x J2 a3 x J3 a4 x J4 a5 x J5 a6 x J6 a7 x J7 a8 x J8 iJ

ii

a8

1 1. Azerçay 0.09 0.086 0.075 0.076 0.071 0.062 0.115 0.087 0.662

2. Final Pasha

(Golden Tea) 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 0.125 1

3. Lənkəran Çay 0.06 0.06 0.051 0.076 0.062 0.062 0.118 0.071 0.56

4. Beta Earl Grey 0.12 0.102 0.125 0.105 0.097 0.1 0.121 0.1 0.87

5. Champion 0.11 0.114 0.12 0.115 0.116 0.12 0.12 0.1 0.915

6. Ahmad Tea 0.12 0.12 0.146 0.133 0.116 0.112 0.128 0.175 1.05

7. Lipton Tea 0.125 0.135 0.135 0.133 0.133 0.125 0.132 0.175 1.093

an – n keyfiyyət göstərici üzrə rəqabətqabiliyyətliliyin çəki əmsalı. Jn – n keyfiyyət parametri üzrə rəqabətqabiliyyətliliyin vahid göstəricisi

Dissertasiyada çay məhsullarının rəqabətqabiliyyətinin diferensial və

kompleks metodlarla qiymətləndirilməsi belə bir nəticə çıxarmağa imkan verir

ki, yerli emal müəssisələrinin istehsal etdikləri xalis Azərbaycan çayı bir sıra

keyfiyyət göstəricilərinə: dəmin rəngi, dadı, xarici görünüşü, rütubətliliyi və

qablaşdırılmasına görə rəqiblərindən çox geridə qalır, lakin bu çayın zəngin

tərkibi, ekoloji təmizliyi və həmçinin milliliyi özünə xüsusi alıcı qrupunu

davamlı cəlb etməyə qadirdir.

Demək olar ki, bütün keyfiyyət göstəricilərinə: dadına, dəmin

rənginə, tündlüyünə, ətrinə, xarici görünüşünə, qablaşdırılmasına və s.-yə görə

rəqiblərindən irəlidə olan xarici çayların qiymətinin nisbətən yüksək

olması onların rəqabətqabiliyyətini aşağı salan ən böyük amildir. Milli

istehlakçıların real tələbatını bu və ya digər səviyyədə ödəməklə ən

üstün rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsinə malik olan “Sun-Tea Azərbaycan”

ATSC və “Çempion” MMC-nin bir sıra çay çeşidləri müəyyən çatışmayan

17

Cədvəl 3

Çayların iqtisadi parametrlər üzrə qrup (Jiqg)

və inteqral rəqabətqabiliyyətlilik göstəriciləri (K)

№

Çaylar

İstehlak (satış)

qiymətləri man/100q

(karton qutu)

Vahid

rəqabətqabiliy

yətlilik

göstəriciləri

ioC

iC

iq

Vahid

göstəriciləri

n çəki əmsalları

C i=1,

ai=1/C i

İqtisadi

parametrlər

üzrə qrup rəqabətqabi

liyyətlilik

göstəriciləri

qi=Jiqg

Məhsulun

inteqral

rəqabətqabiliyyətl

ilik göstəriciləri

iqgJ

kgJ

rgJK

1. Azerçay 0.40 0.727 1 0.727 0.910

2. Final Pasha

(Golden Tea) 0.55 1 1 1 1

3. Lənkəran Çay 0.40 0.727 1 0.727 0.770

4. Beta Earl Grey 0.55 1 1 1 0.870

5. Champion 0.52 0.945 1 0.945 0.968

6. Ahmad Tea 0.70 1.272 1 1.272 0.825

7. Lipton Tea 0.80 1.454 1 1.454 0.751

(məhsulların dəyəri yeni manatla göstərilmiş, lakin müvafiq ilin qiymətləri əsas götürülmüşdür)

Ci - təhlil olunan məhsulun i iqtisadi göstəricisi üzrə xərclər; Cio - baza məhsulunun i iqtisadi göstəricisi üzrə xərclər.

qi -təhlil olunan məhsulun i iqtisadi göstəricisinin ədədi qiyməti

cəhətlərə də malikdirlər. Əsasən məhsulun keyfiyyət səviyyəsini əhatə edən bu

cür çatışmayan cəhətlərə çayın zəif dadı və az tündlüyü, çayın təbii ətrinin

çatışmaması, dəmin rənginin qatılığı, xarici görünüşünün qeyri-mükəmməlliyi

(kifayət qədər iri yarpaqlı olmaması və s.) və qablaşdırmanın yüksək səviyyədə

olmaması (qabın üzərində çayın keyfiyyəti haqqında dolğun və inandırıcı

informasiyanın yoxluğu və keyfiyyətin texniki cəhətdən daha yaxşı

qorunmaması baxımından) aid edilə bilər.

Dissertasiya işinin üçüncü fəsli “Məhsulun keyfiyyətinin iqtisadi

mexanizminin təkmilləşdirilməsi və rəqabətqabiliyyətliliyin səmərəli idarə

edilməsi istiqamətləri”adlanır. Bu fəsildə çay müəssisələrində keyfiyyətin

iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi və idarəetmə strukturunun müasir

səviyyədə inkişaf etdirilməsi yolları müəyyənləşdirilmiş, məhsulun bazara

çıxarılması və satışın stimullaşdırılması tədbirlərini nəzərdə tutan konkret

marketinq vəzifələri açıqlanmış, həmçinin çay emalı və qablaşdırma

müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin səmərəli idarə

edilməsi üçün prioritet vəzifələr müəyyən olunmuş və müvafiq sahibkarlıq

fəaliyyətində dövlətin tənzimləyici funksiyaları göstərilmişdir.

18

Ölkənin aqrar və emal sənayesi sahəsində çay istehsalının düzgün təşkili və

idarəetmə münasibətlərinin səmərəli qurulması çay təsərrüfatları və

müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin idarə

edilməsinin iqtisadi mexanizminin, həmçinin idarəetmə strukturunun

təkmilləşdirilməsini şərtləndirir. Təhlillər göstərir ki, quru çayın keyfiyyətinin

formalaşmasında mütərəqqi emal texnologiyası ilə yanaşı, yaşıl çay yarpağının

keyfiyyəti də mühüm rol oynayır. Azad rəqabət şəraitində yüksək iqtisadi gəlirə

nail olmaq üçün çayçı fermer yaşıl çay yarpağının keyfiyyətini yüksəltməyə səy

göstərməlidir. Bu baxımdan, mövcud çay sahələrinin tamamilə aradan getməməsi

və yığılan məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməməsi üçün fermerlər yaşıl çay

yarpağının müvəqqəti fayda verən “sərt yığım” qaydasını dayandırmalı və

becərmədə aqrotexniki tədbirlərə ciddi əməl etməlidirlər.

Dissertasiyada müvafiq müəssisələr üçün çay məhsullarının keyfiyyətinin

kompleks idarə edilməsi sisteminin yaradılması zəruriliyi göstərilir və bu

kompleks çərçivəsində müvafiq vəzifələrin: yeni çay çeşidlərinin (qarışıqlarının)

işlənib hazırlanması; məhsulun istehsal, saxlama, nəqletmə və reallaşdırma

şəraitinin yaxşılaşdırılması; çayın keyfiyyətinin yüksəldilməsinə müsbət təsir

göstərən kompleks təşkilatı, iqtisadi, sosial-psixoloji və hüquqi tədbirlərin işlənib

hazırlanması və həyata keçirilməsi səmərəli hesab olunur. Alınan nəticələrə görə

çay müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemi düzgün təşkil

olunarsa, bu, izafi xərclərin qarşısını almaqla əlavə mənfəətin əldə edilməsinə

şərait yaradacaqdır.

Çay emalı müəssisələrində yüksək keyfiyyətli xammal problemi də müvafiq

qaydada öz həllini tapmalıdır. Keyfiyyətli xammalın istehsalı məqsədilə istehsalçı,

emalçı, çayın qiymətləndirilməsi üzrə bütün mütəxəssislər və əlaqədar təşkilatların

birgə tanıdığı və qəbul etdiyi yaşıl çay yarpağı standartı işlənməli və reallaşdırılan

məhsulun keyfiyyəti bu standartdan 10-15%-dən artıq kənara çıxmamalıdır.

Burada məhsulun müxtəlif keyfiyyət səviyyəsinə görə tətbiq olunacaq alternativ

qiymət siyasəti də yüksək səmərə verə bilər.

Müəllifin fikrincə, çay müəssisələri məhsulun rəqabətqabiliyyətini

mühüm dərəcədə şərtləndirən iqtisadi amil kimi qiymət siyasətini özlərinin

məqsəd və imkanlarının dəqiq uçotu ilə, həmçinin konkret bazar və müvafiq

rəqabət şəraitində meydana çıxan situasiyalarla müəyyənləşdirməlidirlər. Yəni,

istehsalçı öz məhsulları üçün satış qiymətini müəyyən edərkən, bu qiymətin,

məhsulun keyfiyyətinə adekvat olmasına səy göstərməlidir. Çay məhsulları üçün

qiymətqoymanın bu prinsipi daha real olmaqla, həm istehsalçı üçün təsərrüfat

risklərini minimuma endirər, həm də məhsulun rəqabətqabiliyyətinin əsaslı

təminatına daha çox şərait yarada bilər. Bu zaman qiymətlərin psixoloji

modifikasiyasına və qiymət diskriminasiyasına (birinci halda, konkret keyfiyyət

cəhətinə, ikinci halda isə konkret istehlak xassəsinə görə qiymətin təyini) yüksək

əhəmiyyət verilməsi də çay kimi zərif və həssaslıq tələb edən məhsulların

rəqabətqabiliyyətini müəyyən mənada təmin etməyə qadirdir.

19

İstehlak çayının keyfiyyəti əsasən dad, ətir, dəmin tündlüyü və rəngi kimi

xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunsa da, son məhsulun keyfiyyətinin normativ baza

əsasında müəyyən standartlara uyğun olması da böyük əhəmiyyət daşıyır.

Daxili bazarda əlverişli rəqabət mövqeyinin əldə edilməsi üçün məhsulun

keyfiyyəti üzrə real bazar tələblərinə və beynəlxalq standartlara uyğun lazımi

təkmilləşdirmələr aparılmalıdır. İstehlak çayının istehsalında daha keyfiyyətli və

ekoloji cəhətdən təmiz xammalın əldə edilməsi, bunun əsasında yeni və ya fərqli

çay çeşidlərinin hazırlanması, həmçinin bu istiqamətdə könüllü

sertifikatlaşdırmanın aparılması son məhsulun rəqabətqabiliyyətini mühüm

dərəcədə artıracaqdır. Hal-hazırda dünyada çay məhsullarının

sertifikatlaşdırılması zamanı ekoloji təmizliyə daha çox diqqət yetirilir ki, bunun

ölkəmizdə də təmin olunması hesabına digər keyfiyyət məsrəflərinə və satışın

stimullaşdırılması xərclərinə qənaət etmək olar.

Müəllif çay məhsullarının keyfiyyətinin optimallaşdırılmasını və

rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsini əhəmiyyətli dərəcədə məhsulun maya

dəyərinin aşağı salınması ilə əlaqələndirmiş və bu məqsədlə çay istehsalında

mühüm iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsini vacib saymışdır. Çay

təsərrüfatları üzrə bu istiqamətdə faydalı ola biləcək tədbirlər kimi: keyfiyyət və

aşağı məsrəflər prinsipini gözləməklə məhsulun kimyəvi deyil, üzvi gübrələrlə

becərilməsini; ailə-təsərrüfat əməyindən, kooperativ əsaslı birgə maliyyə və

aqrotexnika mənbəyindən istifadə edilməsini; kiçik miqyaslı şəxsi çay sahələrinin

səmərəliliyini artırmaq üçün bu sahələrin kooperasiya əsasında birləşdirilməsini

aid etmək olar. Çay emalı və qablaşdırma müəssisələrində isə məhsulun maya

dəyərinin aşağı salınması üçün mühüm ola biləcək tədbirlərə - yaşıl çay

yarpağının alışında keyfiyyətə görə ikili qiymət sistemini tətbiqini; stabil və

daimi məsrəflərin rasionallaşdırılması məqsədilə yanacaq, enerji, xammal və

digər resurslardan qənaətli istifadəni təmin edən texniki bazanın yaradılmasını;

izafi istehsal gücünə malik olan və saxlanması həddən artıq baha başa gələn əsas

və köməkçi istehsal avadanlıqlarının, binaların, qurğuların ləğv edilməsi,

əvəzində ETT-nin nailiyyətlərini özündə əks etdirən daha yeni, mütərəqqi və

mobil emal sexlərinin və texnikalarının işə salınmasını; idarəetmə strukturunun

mümkün qədər yeniləşdirilməsi ilə yeni şöbələrin (xüsusilə marketinq)

yaradılmasını və əlavə bölmələrin ləğvi ilə idarəetmə strukturunda koordinasiya

işinin daha da sadələşdirilməsini aid etmək olar. Bundan əlavə, ölkənin əsas çay

istehsalçıları yüksək təcrübəyə malik olan titesterləri işə cəlb etməklə (hətta

xarici ölkələrdən də olsa) münasib çay qarışıqları əsasında optimal çeşid

siyasətini işləməli və bio-Azərbaycan çayının istehsalını ən aşağı məsrəflərlə

artırmaq məqsədilə, həm emal, həm də çay təsərrüfatları ilə birgə xüsusi

biznes layihələrinin işlənib hazırlanmasına səy göstərməlidirlər.

Dissertasiyada müasir istehsal və satış münasibətlərinin qurulması və

uğurlu rəqabət siyasətinin yeridilməsi üzrə marketinq fəaliyyətinin əhəmiyyəti

vurğulanmışdır. Belə ki, çay istehsalçısı müvafiq çeşidli əmtəə ilə bazara

20

çıxmaq üçün onun bir və ya bir neçə seqmentini qiymətləndirərək seçməli və

bazarda məhsulun rəqabətqabiliyyətinin təmin edilməsi üçün mükəmməl

marketinq siyasətinə malik olmalıdır. Müəllifin fikrincə, Azərbaycanda çay

istehlakının əsas amili, alıcıların vərdişi (zövqü) və alıcılıq qabiliyyəti

olduğundan burada, əsasən, məxsusi (fərqli) əmtəə-marketinq strategiyasının

tətbiqi daha səmərəli ola bilər. Bu məqsədlə, bazarın seqmentləşdirilməsi

aparılaraq müxtəlif region istehlakçıları üçün müvafiq qiymət və keyfiyyət

çalarlarına malik çay çeşidləri (paket, dənəvər, meyvəli, otlu, maye çay və s.)

hazırlanmalı, bu zaman müxtəlif gəlir və tələb səviyyəsinə malik istehlakçı

qrupları üçün daha çox çayın növünə (çeşidinə), qiymətinə, markasına və

qismən də qablaşdırılmasına verilən fərqli üstünlük dərəcələri gözlənilməlidir.

Bununla yanaşı, ölkədə çayın istehlakına təsir edən iqtisadi (əhalinin gəlir

səviyyəsi, rəqib məhsulların qiymətləri) və qeyri-iqtisadi (istehlakçıların alıcılıq

mədəniyyəti, istehlak vərdişi, məhsulu psixoloji qavrama qabiliyyəti və s.) amillər

istehsalçılar tərəfindən düzgün qiymətləndirilməlidir. Konkret marketinq

tədbirlərinin işlənməsi üçün sahə üzrə müəyyən informasiya bazası yaradılmalıdır.

Azərbaycanda çayçılığın gələcək inkişafına yönəlmiş müvafiq Dövlət

Proqramlarının icrası və sivil sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı nəzərə alınmaqla

respublikada çay istehsalı və satışının perspektiv idarəetmə və fəaliyyət

strukturu işdə Sxem 2-də olduğu kimi təklif edilmişdir.

Müəllif dissertasiyanın yekununda çay istehsalı üzrə keyfiyyət və

rəqabətqabiliyyətlilik məsələlərinin səmərəli iqtisadi həlli yollarının

müəyyənləşdirilməsi ilə yanaşı, Azərbaycanda çayçılıq sahəsinin bərpası və

inkişafı konsepsiyasının həyata keçirilməsi üçün müvafiq vəzifələri və dövlət

tərəfindən müəyyən tənzimləmə tədbirlərini aşağıdakı kimi tövsiyə etmişdir:

- ölkədə çay sahələri üçün yararlı olan torpaq əraziləri yenidən

pasportlaşdırılmalı və bu sahələr yalnız çay becərilməsi üçün nəzərdə

tutulmalıdır, həmçinin orada istehsal fəaliyyəti göstərəcək sahibkarlar üçün bir

sıra vergi güzəştləri və təsərrüfatı stimullaşdırma tədbirləri tətbiq olunmalıdır;

- Azərbaycanda çayçılığın bərpası və inkişafı üçün xüsusi maliyyə fondu

yaradılmalı və bu məqsədlə Avropa İnkişaf və Yenidənqurma Bankı, Dünya

Bankı və digər xarici maliyyə təşkilatlarının ölkəmizdə kənd təsərrüfatının

inkişafı üçün ayırdıqları uzunmüddətli kreditlər bu istiqamətə yönəldilməlidir;

- ölkədə fəaliyyət göstərən iri çay qablaşdırıcı müəssisələrə (“Sun-Tea

Azərbaycan” ATSC və “Çempion” MMC) və ya onların aid olduqları şirkətlərə

müxtəlif vergi və investisiya güzəştləri tətbiq edilməklə onların mənfəətlərinin

bir hissəsinin çayçılığın bərpası və inkişafına cəlb edilməsinə nail olunmalıdır;

- yaşıl çay yarpağının qiymətinin dövlət səviyyəsində tənzimlənməsi

(Türkiyə təcrübəsində olduğu kimi, burada minimum qiymətin təyin edilməsi

yolu ilə) çay təsərrüfatlarının zərər etmə riskinin azalmasına imkan verməklə,

fermerlərin maddi maraqlarının təmin olunmasına və bölgələrdə kənd

əhalisinin sosial rifahının yaxşılaşdırılmasına şərait yarada bilər;

21

K o o r d i n a s i y a Ş ö b ə l ə r i

yaşıl çay yarpağı bazarı quru çay bazarı qablaşdırılmış çay bazarı

Sxem 2. Çay istehsalı və satışının perspektiv fəaliyyət və idarəetmə strukturu

- müvafiq regionlarda kəndli fermer təsərrüfatları üçün müxtəlif

aqrotexniki və maşın avadanlıqlarının təmin edilməsinə yönəlmiş “Çay

aqroservis lizinq” xidmətinin yaradılmasına dövlət və rayon icra strukturları

səviyyəsində hərtərəfli hüquqi və təşkilati yardım göstərilməlidir;

- çayçı fermerlərə və emal müəssisələrinə müvafiq orqanlar tərəfindən

qısa və uzunmüddətli kreditlərin alınması mexanizmlərinin daha dəqiq,

sadə və işlək olması təmin edilməlidir;

- çay müəssisələrində məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin

dəstəklənməsi məqsədilə dövlət tərəfindən çevik amortizasiya siyasəti

yeridilməli, keyfiyyətli məhsula görə əlverişli vergi mexanizmi qurulmalı və bu

sahəyə yönələn investorlara hər cür vergi və kredit güzəştləri tətbiq olunmalıdır;

- ölkədə satılan çay məhsullarının real və bəyan edilən keyfiyyətinin

yoxlanılması, əmtəə üzərində mövcud sertifikatların həqiqiliyinin öyrənilməsi və

əhalinin saxta çaylardan qorunması məqsədilə müvafiq dövlət orqanları tərəfindən

bazarda müntəzəm müfəttiş nəzarəti həyata keçirilməli və istehlakçıların

hüquqlarının müdafiəsi üçün digər hüquqi şərait təmin olunmalıdır; - gömrük məntəqələrində fito-sanitar nəzarət həyata keçirilməklə ölkəyə

idxal olunan çayların keyfiyyəti tam uçota alınmalı, aşağı keyfiyyətli çayların

Texnika və texnologiya

üzrə

Yaş

ıl ç

ay y

arpağ

ı üzr

ə

kooper

ativ

təs

ərrü

fatl

ar

İqtisadi

İnkişaf

Nazirliyi

Kənd

Təsərrüfatı

Nazirliyi

ETBSBİ

AETKTTİ

Rayon, bələdiyyə və regional icra strukturları

Azərbaycan Çay Assosiasiyası

İstehsalat üzrə Marketinq və kommersiya

üzrə

Planlaşdırma və maliyyə üzrə

Hüquq və konsultasiya

üzrə

Özəl kiçik çay

emalı

müəssisələri

ATSC-ləri kimi emal

müəssisələri

ÇAY BİRJASI

Kooperativ çay qablaşdırma müəssisələri

Mövcud çay

qablaşdırma

müəssisələri Topdan

və

pər

akən

də

tic

arət

obyek

tlər

i

22

milli bazara axınına yol verilməməli, bu zaman xarici çayların üzərində

məcburi sertifikatların olması və dünya bazarına görə çayın keyfiyyət-qiymət

uyğunluğu yoxlanmalıdır;

- ölkədə çay istehsalının inkişafı üzrə müvafiq hüquqi tədbirlərin həyata

keçirilməsini nəzərdə tutan hər cür qanunvericilik aktlarının və proqramların

vaxtında və düzgün icra olunmasına dövlət nəzarəti gücləndirilməlidir;

Ölkədə çay istehsalının stimullaşdırılması və tənzimlənməsi ilə əlaqədar

dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas məqsədi və görüləcək tədbirlər çayçılığın

bərpa və inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı, həm də çay becərilən regionlarda

məşğulluğun təmin olunması və sosial təminatın yaxşılaşdırılması, həmçinin

müvafiq bölgələrdə ekoloji tarazlığın qorunub saxlanılmasına xidmət edə bilər.

Dissertasiya işinin əsas müddəaları, əldə edilən nəticə və təkliflər dərc

olunmuş aşağıdakı işlərdə öz əksini tapmışdır:

1) «Azərbaycanda keçid dövrü ərzində çayçılıq təsərrüfatlarının mövcud

iqtisadi problemləri» Çoxmülkiyyətçilik şəraitində kooperasiyanın inkişafının

sosial-iqtisadi problemləri, AKU-nun məqalələr və tezislər toplusu (II

buraxılış), Bakı, 2003, səh. 367-369, 0,3 ç.v.

2) «Milli çayçılığın inkişaf etdirilməsində əsas iqtisadi amillərin rolu»,

Bazar şəraitində kooperasiyanın inkişafının sosial iqtisadi problemləri adlı

beynəlxalq elmi-praktiki konfransın materialları, AKU-nun məqalələr və

tezislər toplusu, Бакы, 2004, səh. 433-435, 0,2 ç.v.

3) «Azərbaycanın çayçılıq təsərrüfatlarında özəlləşdirmənin təsir

amilləri», Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi AzETETİİ,

İnformasiya Vərəqi, Bakı, 2004, № 20, 4.səh., 0,3 ç.v.

4) «Çay istehsalının perspektiv inkişafında dövlətin iqtisadi problemləri»,

Azərbaycan Aqrar Elmi, Bakı, 2005, № 3-4, səh. 203-207, 0,4 ç.v.

5) «Rəqabətqabiliyyətli məhsul satışı üçün marketinqin səmərəli təşkili»,

AzETKİTİ-nin Elmi Əsərləri, Bakı, 2005, № 3, səh. 268-275, 0,4 ç.v.

6) «Rəqabətqabiliyyətli məhsulun istehsalında mühüm iqtisadi amillər»,

AzTU-nun Elmi Əsərləri, Bakı, 2005, № 3, səh. 76-79, 0,2 ç.v.

7) «Məhsulun keyfiyyətin yüksəldilməsi və rəqabətqabiliyyətliliyin

təmin olunması», AMİU-nun Elmi Əsərləri, Бакы, 2005, səh. 134-137, 0,3 ç.v.

8) «Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsinin iqtisadi mexanizmi»,

AzETKİTİ-nin Elmi Əsərləri, Bakı, 2006, № 4, səh. 199-204, 0,3 ç.v.

23

Меликов Зия Али оглы

Проблемы оценки и совершенствования экономических факторов,

влияющих на качество при производстве конкурентоспособной продукции

(На примере чайных продуктов Азербайджанской Республики)

РЕЗЮМЕ

Общий объем диссертационной работы состоит из 173 страниц,

включающей введение, три главы, выводы и предложения, список использованной литературы из 117 наименований, а также

приложения.Основные выводы научно-исследовательской работы отражены в

восьми научных публикациях общим объемом 2.8 п.л..

Во введении диссертации обосновывается актуальность темы, цель и

задачи работы, выдвигаются основные теоретические и методологические

предпосылки исследования, излагается научная новизна и практическая

значимость работы.

В первой главе диссертации - «Экономические проблемы

существующего товарного рынка Азербайджана и научно-методологические

основы изучения конкурентоспособности продукта» рассматриваются

научные основы конкурентоспособности товара в условиях рыночной экономики, расскрываются теоретико-экономическая сущность понятий

«конкуренция», «конкурентоспособность» и «качества». А также в этой главе

определены теоретические и практические основы экономических факторов,

влияющих на качество и конкурентоспособность продукта.

Во второй главе - «Исследование агропромышленного сектора

чаеводства и существующие проблемы конкурентоспособности и качества в

чайном производстве Азербайджана» анализированы общие и частные

аспекты современного экономического состояния производства и сбыта чая в

Азербайджане. Здесь исследованы конкурентные отношения,

формирующиеся на рынке чайных продуктов, а также определена

экономическая роль качества в конкурентоспособности чайных продуктов,

реализуемых в стране. В третей главе - «Совершенствование экономического механизма

качества продукта и направления эффективного управления

конкурентоспособностью» определены пути совершенствования структуры

комплексного и эффективного управление качеством на чайных предприятиях,

показан эффективный экономический механизм повышения качества

продукции в производстве чая, обоснованы конкретные экономические меры и

маркетинговые задачи по производству и сбыту качественных и

конкурентоспособных чайных продуктов.

В заключителной части диссертации автор обосновал конкрентные и

приоритетные задачи по управлению конкурентоспособностью чайных

продуктов и дал научные предложения по восстановлению и развитию чаеводства в Азербайджане посредством государственного регулирования.

24

Malikov Ziya Ali oglu

Problems of assessment and development of economic factors influencing the

quality of competitive products

(In terms of tea products of the Azerbaijan Republic)

SUMMARY

The dissertation consists of 173 pages, including the introduction, three

heads, conclusions and offers, the list of the used literature from 117 names, and

also appendices. The basic conclusions of research work are reflected in eight

scientific publications of total volume 2.8 p.l.

In dissertation introduction the theme urgency, the purpose and work

problems is proved, the basic theoretical and methodological preconditions of research

are put forward, scientific novelty and the practical importance of work is stated. In the first chapter of dissertation - «Economic problems of the existing

commodity market of Azerbaijan and scientifically-methodological bases of

studying of competitiveness of a product» are considered scientific bases of

competitiveness of the goods in the conditions of market economy, discusses

theoretic-economic essence of concepts "competition", "competitiveness" and

"qualities". And also in this chapter theoretical and practical bases of the economic

factors influencing quality and competitiveness of a product are defined.

In the second chapter - «Research of agro industrial sector of tea growing

and existing problems of competitiveness and quality in tea manufacture of

Azerbaijan» were analyzed the general and private aspects of a modern economic

condition of manufacture and tea sale in Azerbaijan. Here the competitive relations

formed in the market of tea products are investigated, and also the economic role of quality in competitiveness of the tea products realized in the country is defined.

The third chapter - «Development of the economic mechanism of quality

of a product and methods of efficient control of competitiveness» defines the ways

of development of complex structures and effective quality management at the tea

enterprises. Also the effective economic mechanism of improvement of production

quality in tea manufacture is properly discussed and the real economic measures

and marketing problems of manufacture and sale of qualitative and competitive tea

products are proved in the chapter.

In Conclusion author has defined specific problems in the area of tea

products sales and highlighted the effective competitive management tools in tea

sector. He has also given scientific proposals on restoration and development of tea growing industry in Azerbaijan by means of state regulation.

25

МИНИСТЕРСТВО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ

ИНСТИТУТ ЭКОНОМИКИ И ОРГАНИЗАЦИИ

СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

На правах рукописи

МЕЛИКОВ ЗИЯ АЛИ оглы

ПРОБЛЕМЫ ОЦЕНКИ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

ЭКОНОМИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ ВЛИЯЮЩИХ НА КАЧЕСТВО

ПРИ ПРОИЗВОДСТВЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОЙ ПРОДУКЦИИ

(На примере чайных продуктов Азербайджанской Республики)

08.00.05 –Экономика и управление народным

хозяйством (сельского хозяйства)

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени кандидата

экономических наук

Баку – 2008