systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań: ewolucja systemów, jakość, środowisko

Systemy zarządzania

w świetle nowych wyzwań

Ewolucja systemów, jakość, środowisko

Aneta Wysokińska-Senkus

Piotr Senkus

Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań


Wydawnictwo Naukowe • Szkolenia Biznesowe • Szkolenia Specjalistyczne

Warszawa 2013

Copyright © Aneta Wysokińska-Senkus, Piotr Senkus, 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Książka ta jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w Internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanuj cudzą własność i prawo.

Częste cytowanie pożądane zgodnie z prawem cytatu. „Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań” – więcej na www.openmanagement.info Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2009 – 2013 jako projekt badawczy N N115 292737 Redaktorzy Naukowi Wydawnictwa prof. dr. Lothar Giltz, Management Institut Ruhleder (Niemcy • Szwajcaria) dr hab. Aleksander Grzelak, prof. nadzw. UEP (Polska) doc. dr. Jonas Čėsna, ASU (Litwa) doc. dr. Rolandas Domeika, ASU (Litwa)

Recenzent dr hab. Konrad Raczkowski, prof. SAN Projekt okładki Piotr Senkus

ISBN 978-83-64116-00-1 Wydawnictwo: ROI Consulting Sp. z o.o. Warszawa, 2013 ul. Długa 4, 00-238 Warszawa www.roiconsulting.pl [email protected] tel. (22) 497-07-64 fax (22) 635-22-30 Wyprodukowano w Polsce Wszystkie rysunki i zdjęcia stanowią własność ich autorów, zostały wykorzystane zgodnie z prawem cytatu. Cytowanie: Wysokińska-Senkus A., Senkus P., Systemy zarządzania w świetle nowych wyzwań: Ewolucja systemów, jakość, środowisko, ROI Consulting, 2013, ISBN 978-83-64116-00-1

Spis treści Wprowadzenie ................................................................................................................. 9

1 Historia standaryzacji i systemów zarządzania .............................................................. 12

1.1 Standaryzacja w Starożytności i Średniowieczu .......................................................... 37

1.2 Standaryzacja w początkach i w czasie Rewolucji Przemysłowej ................................... 44

1.3 Standaryzacja w początkach XX wieku ...................................................................... 48

1.4 Standaryzacja ery wojny i odbudowy powojennej ...................................................... 54

1.5 Era cywilnych standardów ....................................................................................... 58

1.6 Standaryzacja nowych wyzwań ................................................................................ 71

1.7 Nowy porządek standaryzacji................................................................................... 76

2 Organizacje standaryzacyjne i proces tworzenia standardów ......................................... 79

2.1 ISO oraz PKN jako przykłady organizacji standaryzacyjnych ......................................... 79

2.2 Koszty i korzyści standaryzacji .................................................................................. 86

2.3 Proces powstawania standardów ............................................................................. 87

3 Systemy zarządzania jakością w organizacjach .............................................................. 92

3.1 Charakterystyka systemu zarządzania jakością ........................................................... 92

3.2 TQM i inne alternatywne systemy zarządzania jakością............................................... 99

3.3 Branżowe aplikacje systemów zarządzania jakością .................................................. 115

3.4 Ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania jakością ........................... 124

4 Systemy zarządzania środowiskiem w organizacjach ................................................... 130

4.1 Charakterystyka systemu zarządzania środowiskiem ................................................ 130

4.2 EMAS i inne alternatywne systemy zarządzania środowiskiem ................................... 139

4.3 Ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania środowiskiem ................... 191

Podsumowanie ............................................................................................................. 195

Wykaz tabel ................................................................................................................. 197

Wykaz rysunków........................................................................................................... 197

Wykaz literatury ........................................................................................................... 199


Wprowadzenie

9

Wprowadzenie Współczesny świat jest dla organizacji pełen wyzwań związanych

z intensywnymi zmianami w rzeczywistości gospodarczej. Nieustanne

zmiany otoczenia organizacji stwarzają szereg możliwości, które właściwie

wykorzystane mogą przyczynić się do sukcesu organizacji,

ale jednocześnie opóźniona reakcja organizacji na zmiany stanowi

ogromne zagrożenie.

Podmioty gospodarcze nieustannie dążą do realizacji

wyznaczonych na etapie budowania misji, wizji oraz strategii

funkcjonowania celów. Proces ich realizacji jest bardzo złożony i polega

na nieustannym podejmowaniu ważnych decyzji, które są z kolei

ograniczone przez zasoby organizacji: ludzkie, finansowe, rzeczowe,

informacyjne.

Organizacje chcąc sprostać wymaganiom, jakie wynikają

z nieustannych zmian w otoczeniu powinny stosować koncepcję

zintegrowanego zarządzania holistycznego, które obejmuje kompleksowe

spojrzenie na całą organizację wraz z identyfikacją wszelkich korelacji z jej

otoczeniem.

Organizacja jest jednostką gospodarczą, która jest podmiotem

niezwykle złożonym. Złożoność organizacji polega na różnorodności

celów, które zostały wyznaczone oraz różnych sposobach i metodach

ich realizacji.

Systemowe podejście do zarządzania służy nie tylko promocji

organizacji, ale wskazuje słabe miejsca w procesie zarządzania, jest

skutecznym narzędziem doskonalenia procesu zarządzania, poprawy

efektywności organizacji oraz zwiększenia ich wartości, co powoduje

w konsekwencji poprawę pozycji konkurencyjnej organizacji.

Coraz więcej organizacji zarówno komercyjnych, jak i non-profit

wdraża różnego rodzaju systemy, których celem wspólnym ma być

kompleksowe wspomaganie poszczególnych aspektów zarządzania.

Wśród tych systemów można wyróżnić np.: systemy zarządzania jakością

10 Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań

Wprowadzenie

oparte na wymaganiach standardu ISO 9001, systemy zarządzania

środowiskiem oparte na wymaganiach standardu ISO 14001, systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy oparte na wymaganiach

standardu PN-N 18001, system zapewnienia bezpieczeństwa żywności -

HACCP oraz inne.

Ludność od zamierzchłych czasów dąży do regulowania, tam gdzie

to konieczne, stosunków gospodarczych i społecznych pomiędzy człon-

kami społeczności.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono historię standaryzacji

i systemów zarządzania rozpoczynając od standaryzacji w Starożytności

i Średniowieczu poprzez standaryzację w początkach i w czasie Rewolucji

Przemysłowej; standaryzację w początkach XX wieku; standaryzację ery

wojny i odbudowy powojennej; erę cywilnych standardów; standaryzację

nowych wyzwań po nowy porządek standaryzacji. W opinii autorów jest to

obecnie jedno z najbardziej kompleksowych opracowań dotyczących histo-

rii standaryzacji i systemów zarządzania. Analizując rys historyczny proce-

su tworzenia standardów można dostrzec następujące prawidłowości:

standaryzacja w latach starożytnych, tam gdzie się pojawiała,

dotyczyła kompleksowo, w miarę możliwości, wszystkich obszarów

życia. W Kodeksie Hammurabiego i Prawie Rzymskim odnaleźć

można aspekty dotyczące zarówno jakości, bezpieczeństwa

żywności, bezpieczeństwa i higieny pracy, jak i ochrony środowiska

naturalnego;

od czasów starożytnych pojawiające się standardy regulowały

w sposób wybiórczy tylko niektóry obszary, takie jak na przykład

wymiana handlowa, jakość; przy czym należy zauważyć, iż ewolucji

ulegało także podejście, jak i sama definicja terminu „jakość”;

od początków Rewolucji Przemysłowej zmieniało się znacznie

podejście do priorytetów w zakresie zarządzania. Początkowo

najważniejsza była produktywność, następnie jakość, a obecnie

priorytetem jest zarządzanie oparte na założeniach koncepcji


Wprowadzenie

11

sustainability, która zakłada realizację celów ekonomicznych,

ekologicznych i społecznych.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono również funkcjonujące

na świecie organizacje standaryzacyjne i proces tworzenia standardów.

Przedstawiono ISO oraz PKN jako przykłady organizacji standaryzacyj-

nych, koszty i korzyści standaryzacji; proces powstawania standardów.

W dalszej części omówiono dwa najpopularniejsze obecnie systemy

zarządzania w organizacjach: systemy zarządzania jakością i systemy za-

rządzania środowiskiem. Opis systemów został sporządzony

w następującej konwencji: charakterystyka systemu zarządzania; systemy

alternatywne lub komplementarne; ogólna ocena i perspektywy rozwoju

systemu.

Nowością w stosunku do innych opracowań obecnych na rynku jest

przedstawienie rozwoju omówionych systemów z ujęciem najnowszych

trendów rozwoju standaryzacji, co związane jest z opublikowaniem między

innymi PAS 99:2012 BSI British Standards Specification of common ma-

nagement system requirements as a framework for integration („Specyfi-

kacja wspólnych wymogów standardów dotyczących systemów zarządza-

nia w ramach integracji”) i ISO Guide 83:2011 „High level structure and

identical text for management system standards and common core mana-

gement system terms and definitions” („Wysoki poziom struktury i spójne

wymagania redakcji tekstów norm dotyczących systemów zarządzania,

wspólnych podstawowych wymogów zarządzania systemem i definicji”).


Historia standaryzacji i systemów zarządzania

1 Historia standaryzacji i systemów zarządzania

W niniejszym rozdziale zaprezentowano ewolucję standaryzacji

i systemów zarządzania począwszy od pierwszych prób obserwacji

i standaryzowania zjawisk, poprzez lata rewolucji przemysłowej, kiedy

to nastąpił również gwałtowny rozwój standaryzacji, po czasy

dzisiejsze, w których mamy do czynienia z nową rewolucją

postrzegania roli standardów w zarządzaniu. Chodzi tu o nowe

wytyczne zawarte w ISO Guide 83: 2012, które zaznaczają, że proces

zarządzania przy wykorzystaniu standardów rozpoczyna się nie

od „zaplanuj”, jak mówi cykl PDCA, ale od „rozpoznaj kontekst

organizacji, … i rozpoznaj oczekiwania interesariuszy”.

„Historia jest świadkiem czasów,

światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką

życia.”

Marcus Tullius Cicero

Standardy to: „Udokumentowane porozumienia zawierające

specyfikacje techniczne lub inne precyzyjne kryteria

do udokumentowanych umów, które mają być stosowane konsekwentnie

w przypadku zasad, wytycznych lub definicji cech charakterystycznych,

aby zapewnić, że materiały, produkty, procesy i usługi są odpowiednie do

ich przeznaczenia. … Standardy Międzynarodowe mają przyczynić się

do uproszczenia życia oraz do zwiększenia wiarygodności i skuteczności

tych towarów i usług, których używamy”1.

Należy podkreślić, iż „Standaryzacja nie jest mechanizmem

regulacyjnym. Jest to tworzenie dobrowolnych zasad ustalonych w drodze

1 Galinski Ch., Terminology polices standardization, http://www.infoterm.info/, 2013.



13

porozumienia, konsensusu, mające na celu osiągnięcie optymalnego

stopnia uporządkowania w określonym zakresie”2.

Normy i standardy towarzyszą ludzkości niemal od początku jej

dziejów i dotyczą różnych sfer życia3,4.

Niektóre normy i standardy zostały utworzone w drodze dekretu

władców, inne z chęci ujednolicenia ram działalności.

Russel wyróżnia kilka źródeł standaryzacji5:

Polityka,

Biznes i ekonomia,

Technologia i nauka,

Kultura i idee społeczne,

Wojna i przemysł zbrojeniowy6.

Poniżej przedstawiono ewolucję procesu standaryzacji od czasów

prehistorycznych do czasów obecnych. Wybrane do zestawienia wydarze-

nia zostały uporządkowane według dziedzin, których dotyczyły: QMS –

Quality Management System – System Zarządzania Jakością; AI – QMS

Automobile Industry Quality Management System – System Zarządzania

Jakością w Przemyśle Samochodowym; EMS – Environmental Manage-

ment System – System Zarządzania Środowiskowego; CSR – Corporate

Social Responsibility – Społeczna Odpowiedzialność Biznesu; SB –

Standardization Bodies – Organizacje Standaryzacyjne; MM – Manage-

2 ISO/IEC Directives, Part 2: Rules for the structure and drafting of International Standards,

Sixth edition, 2011. 3 Russell A., Industrial Legislatures: Consensus Standardization in the Second and Third

Industrial Revolutions, Oxford Journals, Humanities & Social Sciences, Enterprise & Soci-

ety, Volume 10, Issue 4, s. 661-674. 4 Hoyt H., Standardization and Its Relation to Industrial Concentration, Annals

of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 82, Industries in Readjust-

ment, 1919, s. 271-277. 5 Russel A. L., Standardization in History: A Review Essay with an Eye to the Future De-

partment of the History of Science and Technology, the Johns Hopkins University, 2006. 6 Dodane przez autorów.



ment Milestone – Krok Milowy Zarządzania; SM – Standardization Mile-

stone – Krok Milowy Standaryzacji; ISMS - Information Security Manage-

ment System – System Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji; FSMS –

Food Safety Management System – System Zarządzania Bezpieczeń-

stwem Żywności, TQM – Total Quality Management – Kompleksowe Za-

rządzanie Jakością.

Rysunek 1. Wybrane kamienie milowe standaryzacji i zarządzania

Okres /Rok

Wydarzenie Info

2012 -

2014

Spodziewana dalsza nowelizacja i integracja norm ISO serii 9000;

ISO serii 14000; ISO serii 27000; ISO 50000 w oparciu na ISO Guide

83:2012.

SM, QMS

OHSAS,

MM, ISMS

FSMS,

EMS, CSR 2012 Ukazuje się PAS 99:2012 „BSI British Standards Specification

of common management system requirements as a framework

for integration” - PAS 99:2012 („BSI Brytyjska Specyfikacja

wspólnych wymogów dotyczących standardów systemów

zarządzania, jako rama dla integracji") pierwsza specyfikacja oparta

na ISO Guide 83:2012.

Ukazuje się ISO Guide 83:2012 „Guidelines for the justification and

development of management system standards” (ISO Guide 83:2012

„Wytyczne dotyczące ujednolicenia i rozwoju norm dotyczących

systemów zarządzania”) przewodnik dotyczący jednolitej konstrukcji

standardów wprowadzający rewolucyjne zmiany w konstrukcji

nowych standardów ISO.

2011 Ukazuje się nowa norma ISO 19011: 2011 „Guidelines for auditing

management systems” w Polsce znana, jako PN-EN ISO 19011:2012

„Wytyczne dotyczące auditowania systemów zarządzania”.

W USA system HACCP zostaje wprowadzony w handlu żywnością. FSMS

Ukazuje się DOE O 414.1D „Quality Assurance” (DOE O 414.1D

„Zapewnienie jakości”) opublikowana przez U.S. Dep. of Energy.

QMS

2010 Ukazuje się norma ISO 26000:2010 „Guidance on social

responsibility” („Przewodnik dotyczący odpowiedzialności

społecznej”).

CSR



15

Okres /Rok

Wydarzenie Info

2007 Ukazuje się standard OHSAS 18001:2007 „Occupational health and

safety management systems – Specification”, druga edycja.

W Polsce funkcjonuje nadal norma PN-N-18001:2004 „Systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – Wymagania”.

OHSAS

2006 Ukazuje się PAS 99:2006 „BSI British Standards Specification


for integration” (PAS 99:2012 „BSI Brytyjska Specyfikacja wspólnych

wymogów dotyczących standardów systemów zarządzania jako rama

dla integracji"), specyfikacja oparta na ISO Guide 72:2006.

SM, QMS

OHSAS,

MM, ISMS

FSMS,

EMS, CSR

2009

-

2005

Ukazuje się nowa edycja norm rodziny ISO serii 9000, największe

zmiany dotyczą normy ISO 9004. Po nowelizacji do głównej rodziny

norm należą: ISO 9000:2005 „Quality management systems -

Fundamentals and vocabulary” (PN-EN ISO 9000:2006 „Systemy

zarządzania jakością - Podstawy i terminologia”); ISO 9001:2008

„Quality management systems – Requirements” (PN-EN

ISO 9001:2009 Systemy zarządzania jakością – Wymagania);

ISO 9004:2009 „Managing for the sustained success

of an organization - A quality management approach” (PN-EN

ISO 9004:2010 „Zarządzanie ukierunkowane na trwały sukces

organizacji - Podejście wykorzystujące zarządzanie jakością”).

QMS

2005 ISO rozpoczyna publikację rodziny standardów ISO serii 27000.

Obecnie do podstawowych standardów należą: ISO/IEC 27000:2009

„Information technology - Security techniques - Information security

management systems - Overview and vocabulary” (PN-ISO/IEC

27000:2012 „Technika informatyczna - Techniki bezpieczeństwa -

Systemy zarządzania bezpieczeństwem informacji - Przegląd

i terminologia”); ISO/IEC 27001:2005 „Information technology -

Security techniques - Information security management systems –

Requirements” (PN-ISO/IEC 27001:2007 „Technika informatyczna -

Techniki bezpieczeństwa - Systemy zarządzania bezpieczeństwem

informacji – Wymagania”); ISO/IEC 27002:2005 „Information

technology - Security techniques - Code of practice for information

security management”

ISMS



Okres /Rok

Wydarzenie Info

2005 Ukazuje się nowa norma ISO 22000:2005 „Food safety management

systems - Requirements for any organization in the food chain”

w Polsce PN-EN ISO 22000:2006 „Systemy zarządzania

bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji

należącej do łańcucha żywnościowego”.

FSMS

2004 Ukazuje się nowa norma ISO 14001:2004 „Environmental

management systems - Requirements with guidance for use” znana

w Polsce jako PN-EN ISO 14001:2005 „Systemy zarządzania

środowiskowego - Wymagania i wytyczne stosowania”.

EMS

Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej wchodzi obowiązek

wdrożenia systemu HACCP, na początku w dużych a od 2006

we wszystkich zakładach sektora spożywczego.

FSMS

2003 Ukazuje się pierwszy standard AA1000:2003 „Assurance Standard”

(AA1000:2003 „Normy Zapewniania”) opublikowany przez Institute

of Social and Ethical Account Ability. Standard jest oparty na pracy

John ’a Elkington ’a „Cannibals with Forks: the Triple Bottom Line

of 21st Century Business”, obecnie funkcjonuje AA1000:2008.

CSR

2002 Ukazuje się norma ISO 19011:2002 „Guidelines for quality and/or

environmental management systems auditing”, w Polsce PN-EN

ISO 19011:2003 „Wytyczne dotyczące auditowania systemów

zarządzania jakością i/lub zarządzania środowiskowego”.

QMS EMS

ISO publikuje normę ISO/TS 16949:2002 „Quality management

systems. Particular requirements for the application

of ISO 9001:2000 for automotive production and relevant service

part” (ISO / TS 16949:2002 „Systemy zarządzania jakością -

Szczegółowe wymagania dotyczące stosowania ISO 9001:2000

w przemyśle motoryzacyjnym i odpowiedniej części serwisu")

przykład integracji wielu standardów w jeden wspólny. Obecnie

funkcjonuje ISO/TS 16949:2009 „Quality management systems -

Particular requirements for the application of ISO 9001:2008

for automotive production and relevant service part organizations”.

AI

QMS



17

Okres /Rok

Wydarzenie Info

2002 W USA system HACCP staje się obligatoryjny dla producentów

soków owocowych.

FSMS

Ukazuje się książka, której autorem jest Michael George „Lean Six

Sigma: Combining Six Sigma with Lean Speed" („Lean Six Sigma:

Kombinacja Six Sigma z Lean Speed").

TQM

2001 Ukazuje się norma ISO Guide 72:2001 „High level structure and

identical text for management system standards and common core

management system terms and definitions” (ISO Guide 72:2012

„Wytyczne dotyczące ujednolicenia i rozwoju norm dotyczących

systemów zarządzania") - przewodnik jednolitej konstrukcji norm

ISO.

SM, QMS

OHSAS,

MM, ISMS

FSMS,

EMS, CSR

Ukazuje się norma ISO 15161:2001 „Guidelines on the application

of ISO 9001:2000 for the food and drink industry”. W Polsce

wprowadzona jako PN-ISO 15161:2004 „Wytyczne stosowania

ISO 9001:2000 w przemyśle żywnościowym i napojów”.

FSMS

Ukazuje się 10 CFR 830.120 „Quality Assurance” (10 CFR 830.120

„Zapewnienie jakości”) opublikowana przez U.S. Department

of Energy.

QMS

2000 ISO publikuje jako międzynarodowy ISO/IEC 17799:2000 brytyjski

standard BS 7799 „Information technology - Security techniques -

Code of practice for information security management” (BS 7799

„Technika informatyczna - Techniki bezpieczeństwa - Kodeks

praktyki dla zarządzania bezpieczeństwem informacji").

ISMS

Znaczna nowelizacja norm ISO 9000. Wycofano normy ISO 9002 i

ISO 9003 oraz ISO 8402 a na ich miejsce wprowadzono ISO 9000,

ISO 9001 (z możliwymi wyłączeniami). ISO 9004 również zostało

zaktualizowane.

QMS

W USA system HACCP staje się obligatoryjny dla bardzo małych

producentów i przetwórców mięsa.

FSMS



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1999

Ukazuje się norma OHSAS 18001:1999 Occupational health and

safety management systems – Specification, pierwsza edycja.

W Polsce funkcjonuje nadal norma PN-N-18001:2004 „Systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – Wymagania”. Polska

norma jest oparta na OHSAS 18001:1999 ale nie jest z nią identycz-

na.

OHSAS

1999 W USA system HACCP staje się dobrowolnym programem

w produkcji mleka.

FSMS

W USA – Ohio system HACCP staje się obligatoryjnym programem

w produkcji mrożonych deserów.

W USA system HACCP staje się obligatoryjny dla małych

producentów i przetwórców mięsa.

FSMS

1998 Ukazuje się DOE O 414.1C „Quality Assurance” (DOE O 414.1C

„Zapewnienie jakości”) opublikowana przez U.S. Dep. of Energy.

QMS

W USA HACCP staje się obligatoryjny dla dużych producentów

i przetwórców mięsa.

FSMS

1997 Ukazuje się praca Johna Elkington ’a „Cannibals with Forks:

the Triple Bottom Line of 21st Century Business”, Oxford. Jest to

jeden z pierwszych pomysłów na integrację zarządzania.

QMS

CSR

EMS

1997 System HACCP zostaje wzbogacony o kolejne dwie zasady i zostaje

zaadoptowany do wszystkich rodzajów produkcji spożywczej: mięso,

drób, owoce morza, nabiał. Obejmuje swoim zasięgiem cały łańcuch

żywnościowy „od farmy do stołu”.

FSMS

W USA „FDA's Seafood HACCP programs” („FDA Programy HACCP

dla owoców morza” stają się obligatoryjne.

FSMS

Ukazuje się ISO Guide 64:1997 „Guide for addressing environmental

issues in product standards” (ISO Guide 64:1997 „Przewodnik dla

określania zagadnień środowiskowych w normach produktów").

EMS



19

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1996 Ukazuje się standard BS 8800:1996 „Occupational health and safety

management systems” (BS 8800:1996 „Systemy zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy”).

OHSAS

American Society for Quality wystawia swoje pierwsze certyfikaty

dla audytorów systemu HACCP.

FSMS

Ukazuje się standard ISO 14001:1996 „Environmental management

systems - Specification with guidance for use”. W Polsce PN-EN

ISO 14001:1998 „Systemy zarządzania środowiskowego.

Wymagania i specyfikacja stosowania”.

EMS

1995 Ukazuje się pierwsza z serii norm BS 7799-1:1995 „Information

security management. Code of practice for information security

management systems” (BS 7799-1:1995 Zarządzanie

bezpieczeństwem informacji. Kodeks praktyki dla systemów

zarządzania bezpieczeństwem informacji).

ISMS

Krajowa Izba Gospodarcza, Polskie Centrum Badań i Certyfikacji

oraz Fundacja Teraz Polska ustanawiają Polską Nagrodę Jakości

QMS

TQM

1993 Opublikowanie w Unii Europejskiej wymagań dotyczących systemu

HACCP w formie dytektywy: „Council Directive 93/43/EEC of 14 June

1993 on the hygiene of foodstuffs” (93/43/EWG) („Dyrektywa Rady

z dnia 14 czerwca 1993 r. w sprawie higieny środków spożywczych”

(93/43/EWG)).

FSMS

1993 Codex Alimentarius Commission WHO publikuje „Guidelines for

the Application of the Hazard Analysis Critical Control Point System”

(„Przewodnik Stosowania Systemu Analizy Zagrożeń i Krytycznych

Punktów Kontroli”).

FSMS

1992 Powstaje EASC Euro Asian Interstate Council for Standardization,

Metrology and Certification znany również jako Interstate Council

for Standardization.

SB

National Advisory Committee on Microbiological Criteria for Foods

(NACMCF) publikuje „HACCP Hazard Analysis and Critical Control

Point System” („System Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów

Kontroli”).

FSMS



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1992 14 prezesów czołowych europejskich przedsiębiorstw tworzy

European Foundation for Quality Management, której nazwę

zmieniono potem na EFQM.

TQM

QMS

MM

CFDRA, Campden Food and Drink Research Association (UK)

„HACCP: A Practical Guide, Technical Manual No 38” („HACCP:

Przewodnik Praktyczny, Instrukcja techniczna nr 38”.

SB

1991 Ukazuje się HSG65 „Successful health and safety management”

(HSG65 „Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną z sukcesem”)

wydana przez Health and Safety Executive.

OHSAS

WHO - World Health Organization publikuje „Draft Principles and

Application of the HACCP System” („Projekty zasad i stosowania

systemu HACCP”).

FSMS

1989 Powstaje Arab Industrial Development and Mining Organization

(AIDMO). Obecnie organizacja ta zrzesza 21 krajów arabskich.

SB

1989 National Advisory Committee on Microbiological Criteria for Foods

(NACMCF) publikuje „HACCP Principles tor Food Production”

(„Podstawy HACCP w produkcji żywności”).

FSMS

1988 Powstaje European Telecommunications Standards Institute (ETSI). SB

John Krafcik w swoim artykule, „Triumph of the Lean Production

System" („Sukces Zwinnego systemu Zarządzania”) napisanym

na podstawie swojej pracy magisterskiej w MIT Sloan School

of Management, opisuje Lean Six Sigma.

TQM

QMS

MM

The International Commission on Microbiological Specifications

for Foods (ICMSF) (Międzynarodowa Komisja ds. Wymagań

Mikrobiologicznych dla Żywności (ICMSF)) wydaje zasady systemu

HACCP w formie publikacji „Microorganisms in Foods 4. Application

of the Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP) System to

Ensure Microbiological Safety and Quality. Blackwell Scientific,

Oxford” („Mikroorganizmy w żywności 4. Zastosowanie systemu

analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli (HACCP) system

zapewniający bezpieczeństwo mikrobiologiczne i jakość. Blackwell

Scientific, Oxford”).

FSMS



21

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1987 Ukazuje się pierwsza edycja norm ISO serii 9000 służących

zapewnieniu jakości: ● ISO 9001:1987 „Model for quality assurance

in design, development, production, installation, and servicing was

for companies and organizations whose activities included

the creation of new products.”; ● ISO 9002:1987 „Model for quality

assurance in production, installation, and servicing had basically

the same material as ISO 9001 but without covering the creation

of new products.”; ● ISO 9003:1987 “Model for quality assurance in

final inspection and test”. W Polsce wprowadzono: ● PN-

EN 29001:1993 „Systemy jakości - Model zapewnienia jakości

w projektowaniu/konstruowaniu, produkcji, instalowaniu i serwisie”;

● PN-EN 29002:1993 „Systemy jakości - Model zapewnienia jakości

w produkcji, instalowaniu i serwisie”; ● PN-EN 29003:1993 „Systemy

jakości - Model zapewnienia jakości w kontroli i badaniach

końcowych”.

QMS

Bob Galvin, prezes Motorola Co. uruchamia „The Six Sigma Quality

Program” („Program jakości Six Sigma”), który został oparty

na długoterminowym raporcie Bill ‘a Smith ’a. W 1993 roku Six

Sigma Quality Program zostaje wdrożony w Allied Signal

(Honeywell), a w 1996 r. w General Electric.

QMS

TQM

MM

1987 National Institute of Standards and Technology (Narodowy Instytut

Standaryzacji i Technologii) tworzy Malcolm Baldrige National Quality

Award („Narodową Nagrodę Jakości im. Malcolma Baldrige ’a”).

Kryteria nagrody były takie same, jak kryteria TQM. Pierwszą

nagrodzoną firmą została Motorola Co. (1988).

QMS

TQM

MM

National Advisory Committee on Microbiological Criteria for Foods

(NACMCF) wprowadza wstępną rekomendację, na której obecnie

oparte są wszystkie programy HACCP.

FSMS

1986 Ukazuje się DOE 5700.6B, „Quality Assurance” (DOE 5700.6B

„Zapewnienie jakości”) opublikowana przez U.S. Department

of Energy.

QMS

Ukazuje się pierwsza edycja ISO 8402 "Quality Vocabulary."

Pierwsza norma terminologiczna zarządzania jakością.

QMS



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1985 National Academy of Sciences publikuje swój pierwszy raport

na temat HACCP: „An Evaluation of the Role of Microbiological

Criteria for Foods and Food Ingredients (Green Book)” (“Ocena roli

kryteriów mikrobiologicznych dla żywności i składników żywności

(Zielona Księga)").

FSMS

1984 Po raz pierwszy użyto terminu Total Quality Management (TQM).

Termin został po raz pierwszy użyty przez U.S. Naval Air Systems

Command dla opisania japońskiego podejścia do problemu

zarządzania i doskonalenia jakości.

TQM

MM

QM

1981 BSI publikuje BS 5750-4:1981 „Quality systems. Guide to the use

of BS 5750:Part 1 Specification for design, manufacture and

installation” (BS 5750-4:1981 Systemy jakości – Przewodnik

stosowania BS 5750:Part 1”); BS 5750-5:1981 „Quality systems.

Guide to the use of BS 5750:Part 2 'Specification for manufacture

and installation” (BS 5750-5:1981 Systemy jakości – Przewodnik

stosowania BS 5750:Part 2”); BS 5750-6:1981 „Quality systems.

Guide to the use of BS 5750:Part 3 'Specification for final inspection

and test'” (BS 5750-5:1981 Systemy jakości – Przewodnik

stosowania BS 5750:Part 3”) które stały się potem szkieletem

standardu ISO 9004.

QMS

1980 Food Safety and Inspection Service, Food and Drug Administration,

National Marine Fisheries Service, US Army Natick Research and

Development Center wchodzą we współpracę z National Academy

of Sciences w celu opracowania wytycznych w sprawie najlepszego

sposobu, jednolitego podejścia postępowania, które mogłoby zostać

wykorzystane do ustalenia kryteriów mikrobiologicznych.

FSMS

1980 NBC emituje program “If Japan Can... Why Can't We?” (“Jeśli

Japonia potrafi, … czemu my nie potrafimy”). Ten program

z udziałem Williama Edwarda Deminga zapoczątkował „Quality

Revolution” („Rewolucją Jakości”) w USA.

QMS

TQM



23

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1979 BSI publikuje BS 5750-1:1979 „Quality systems. Specification

for design, manufacture and installation” (BS 5750-1:1979 „Systemy

jakości - Model zapewnienia jakości w projektowaniu/konstruowaniu,

produkcji, instalowaniu i serwisie”); BS 5750-2:1979 „Quality

systems. Specification for manufacture and installation” (BS 5750-

2:1979 „Systemy jakości - Model zapewnienia jakości w produkcji,

instalowaniu i serwisie”); BS 5750-3:1979 „Quality systems.

Specification for final inspection and test” (BS 5750-3:1979 „Systemy

jakości - Model zapewnienia jakości w produkcji, instalowaniu

i serwisie”), które zostały potem zaprezentowane jako standardy:

ISO 9001; ISO 9002 i ISO 9003.

QMS

1979 American National Standards Institute (ANSI) publikuje ANSI/ASQC

Z1.15 „Quality systems - model for quality assurance in design /

development, production, installation and servicing” (ANSI/ASQC

Z1.15 „Systemy jakości - Model zapewnienia jakości

w projektowaniu/konstruowaniu, produkcji, instalowaniu i serwisie”).

QMS

Philip B. Crosby publikuje swoją pierwszą książkę dotyczącą jakości

„Quality is Free” („Jakość jest za darmo”), New York: McGraw-Hill.

QMS

TQM

1978 Międzynarodowa Agencja Energetyki Atomowej publikuje IAEA 50-C-

QA „Quality Assurance for Safety in Nuclear Power Plants – a code

of Practice” (IAEA 50-C-QA „Zapewnienie Jakości – Kodeks

Bezpieczeństwa w elektrowniach jądrowych”).

QMS

1975 Standards Association of Australia publikuje serię norm Australian

Quality System Standards as 1821-1985: „Suppliers quality systems

for design, development, production and installation” (AS 1821-1975:

„Systemy jakości dla dostawców w projektowaniu/konstruowaniu,

produkcji, instalowaniu i serwisie”); AS 1822-1975 „Suppliers quality

systems for production and installation” (AS 1822-1975: „Systemy

jakości dla dostawców w produkcji, instalowaniu i serwisie”);

AS 1823-1975: „Suppliers inspection systems” (AS 1823-1975:

System Inspekcji Dostawców”).

QMS

HACCP został początkowo ustalony na trzech zasadach. W 1975

roku Pillsbury Co. wprowadza kolejne dwie zasady.

FSMS



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1974 W Wielkiej Brytanii zostaje przyjęty „Health & Safety at Work Act”

(„Ustawa Bezpieczeństwo i Higiena w Pracy”).

OHSAS

BSI publikuje BS 5179 „Guidelines for Quality Assurance” (BS 5179

„Wytyczne dla zapewniania jakości”).

QMS

1973 Powstaje Pacific Area Standards Congress (PASC). SB

American Petroleum Institute (API) publikuje API Specification 14A,

„Specification for Subsurface Safety Valve Equipment" (API 14A

„Specyfikacja dla podpowierzchniowych zaworów bezpieczeństwa")

znaną później jako norma ISO 10432.

QMS

1973 American National Standards Institute (ANSI) publikuje N45.2.1-

1973, „Cleaning of Fluid Systems and Associated Components

During Construction Phase of Nuclear Power Plants” (N45.2.1-1973,

„Czyszczenie układów chłodzących i komponentów związanych

w fazie budowy elektrowni jądrowych").

QMS

Brytyjskie Ministerstwo Obrony publikuje Defence Standard 05-91

„Quality system requirements for design/development, production,

installation and servicing” (Standard Obrony 05-91 „Wymagania

systemów jakości w projektowaniu/konstruowaniu, produkcji,

instalowaniu i serwisie”).

QMS

Pillsbury Co. publikuje pierwszy kompleksowy dokument HACCP:

„Food Safety Through the Hazard Analysis Critical Control Point

System” („Bezpieczeństwo żywności poprzez analizę zagrożeń

i krytycznych punktów kontroli”).

FSMS

Zasady systemu HACCP zostają wpisane w pierwszy akt prawny

dotyczący bezpieczeństwa żywności – „US FDA Thermally

Processed Low Acid Canned Foods Packaged in Hermetically

Sealed Containers Part 128B” („US FDA Termicznie Konserwowana

Nisko-kwasowa Żywność Puszkowana w Hermetycznie Zamkniętych

Pojemnikach, Część 128B”).

FSMS

Powstaje Comité Européen de Normalisation Electrotechnique SB



25

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1972 BSI publikuje standard BS 4891:1972 „A guide to quality assurance”

(BS 4891:1972 „Przewodnik do zapewniania jakości”) – pierwszą

normę wielobranżową.

QMS

1972 Pillsbury Co. przygotowuje pierwsze szkolenie z zakresu systemu

HACCP dla Food and Drug Administration (FDA) (US) zatytułowane

„Food Safety through the Hazard Analysis and Critical Control Point

System" („Bezpieczeństwo żywności poprzez System Analizy

Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli").

FMS

1971 American National Standards Institute (ANSI) publikuje ANSI N 45.2

„Quality Assurance Program Requirements for Nuclear Facilities”

(ANSI N 45.2 „Programowe wymagania dotyczące zapewnienia

jakości w obiektach jądrowych").

QMS

1971 Prezentacja założeń systemu HACCP na National Conference on

Food Protection, USA. System HACCP oparty był wówczas na trzech

zasadach.

FSMS

1970 Canadian Standards Association (CSA) przygotowuje serię norm

CAN3-Z299: ● CAN3-Z299.0-86: Guide for Selecting and

Implementing the CAN3-Z299-85 Quality Assurance Program

Standards; (CAN3-Z299.0-86: Przewodnik do selekcji i wdrożenia

CAN3-Z299-85 Standardy programu zapewnienia jakości); ● CAN3-

Z299.4-85: Quality Assurance Program – Category 4; ● CAN3-



Z299.1-85: Quality Assurance Program – Category 1. Seria norm

zostaje opublikowana oficjalnie dopiero w 1985 roku. Do dziś

standardy te są w użyciu i stanowią alternatywę dla ISO 9000.

QMS

1970 Powstaje ARSO - African Regional Organization for Standardization,

obecnie African Organization for Standardization.

SB

Nuclear Quality Associates publikuje 10 CFR 50 „Appendix B Nuclear

Quality Assurance” (10 CFR 50 „Dodatek B Zapewnianie jakości

w przemyśle jądrowym").

QMS



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1969 AEC Reactor Development and Technology (RDT) opracowuje

i publikuje RDT F2-2T „A comprehensive quality assurance program

standard” (RDT F2-2T „Standardowy program kompleksowego

zapewnienia jakości”).

QMS

MIL-Q-9858A, „Quality Program Requirements” (MIL-Q-9858A,

„Wymagania programu jakości”) staje się standardem

obowiązującym w NATO i zostaje opublikowany jako AQAP1 „Quality

Program Requirements” następnie zostają opublikowane AQAP2,

identyczna jak MILHDBK-50, AQAP4 identyczna jak MIL-I-45208A.

Pełna rodzina AQAP zawierała 9 standardów od AQAP1 do AQAP9.

QMS

1967 Powstaje AIDMO Arab Industrial Development and Mining

Organization; zrzesza 21 krajów.

SB

Powstaje ASEAN Consultative Committee for Standards and Quality

(ACCSQ) założycielami są Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur

i Tajlandia. Następnie zostaje powiększona o Brunei Darussalam

(1984), Wietnam (1995), Laos i Myanmar (1997) oraz Kambodżę

(1999).

SB

1967 ASME publikuje „Appendix I to Section III of the ASME Boiler and

Pressure Vessel Code” („Załącznik I do sekcji III ASME Kodeks

dla kotłów i zbiorników ciśnieniowych”), który zawiera 15 wskazówek

dotyczących dotrzymania jakości.

QMS

1963 U.S. Department of Defence nowelizuje standard MIL-Q-9858

i wydaje go jako MIL-Q-9858A „Quality Program Requirements” (MIL-

Q-9858A „Wymagania programu jakości”).

QMS

1962 Kaoru Ishikawa tworzy pierwsze „Quality circles” („Koła Jakości”). MM, QMS

TQM

1961 Konferencja FAO ustanawia Komisję Codex Alimentarius, której

zadaniem jest praca nad wspólnymi standardami żywnościowymi.

FSMS

Rada Codex Alimentarius Europaeus przyjmuje rezolucję w sprawie

wejścia pod patronat FAO/WHO.

FSMS

1961 Powstaje Comité Européen de Normalisation (CEN), które zrzesza

25 krajów europejskich.

SB



27

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1960 U.S. Department of Defense publikuje standard MIL I 45208

„Inspection System Requirements” (MIL I 45208 „Wymagania

systemu kontroli”).

QMS

Douglas McGregor wydaje książkę „The Human Side of Enterprise”.

Zawarł w niej teorie motywacji X i Y - założenia kluczowe dla teorii

i praktyki zaangażowania pracowników.

QMS, MM

QMS, TQM

1959 Pillsbury CO zostaje wybrana do produkcji pierwszej żywności,

dla kosmonautów. W celu zagwarantowania bezpieczeństwa

żywności we współpracy z US Army Natick Laboratories i National

Aeronautics and Space Administration opracowany zostaje

trzypunktowy system HACCP.

FSMS

1959 U.S. Army Natick Laboratories adoptuje metodę „Modes of Failure"

(„Modele niepowodzeń”).

FSMS

1959 National Aeronautics and Space Administration opracowuje metodę

„Zero Defects” („Zero Defektów”).

FSMS

1958 U.S. Department of Defense publikuje standard MIL-Q-9858, „Quality

Program Requirements” (MIL-Q-9858 „Wymagania systemu

jakości”).

QMS

1954 Pod przewodnictwem Austrii powstaje regionalna organizacja d/s

standaryzacji żywności Codex Alimentarius Europaeus, albo

European Codex Alimentarius.

SB

AEC Santa Fe publikuje „QC-1 AEC Santa Fe Weapons Quality

Policy” („QC-1 AEC Santa Fe Polityka jakości broni”).

QMS

1951 Union of Japanese Scientists and Engineers (JUSE) ustanawia

„Deming Prize” (Nagrodę Deminga), która jest jedną

z najważniejszych nagród w zakresie TQM (Total Quality

Management) na świecie.

QMS

MM

TQM

1950 Ukazuje się artykuł Josepha Jurana (1904–2008) opisujący

zastosowanie zasady Pareto w zarządzaniu „Pareto, Lorenz,

Cournot, Bernoulli, Juran and Others", która ukazała się w książce:

„Critical Evaluations in Business and Management” („Krytyczna

Ocena Biznesu i Zarządzania”), John C. Wood and Michael C. Wood.

TQM

MM

QM



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1950 Gen'ichi Taguchi formułuje swoje metody zarządzania jakością;

najbardziej znane to: Funkcja strat jakości; Sterowanie jakością off-

line; Projektowanie eksperymentów. Efekty pracy Gen'ichi Taguchi

ukazują się potem w książce: Gen'ichi Taguchi, Subir Chowdhury,

Yuin Wu; „Taguchi's Quality Engineering Handbook” („Podręcznik

jakości dla inżynierów Taguchi'ego”).

TQM

MM

QM

1949 Powstaje COPANT Pan American Standards Commission. SB

Powstaje Toyota Production System (TPS), którego twórcami byli

Sakichi Toyoda, jego syn Kiichiro Toyoda oraz inżynier produkcyjny

Taiichi Ohno.

MM

QMS

Pod przewodnictwem Argentyny powstaje regionalna organizacja d/s

standaryzacji żywności Código Latino-Americano de Alimentos.

SB

1948 Powstaje WHO - World Health Organization (Światowa Organizacja

Zdrowia).

FSMS

OHSAS

1947 William Edwards Deming zostaje członkiem Rice Statistics Mission

i zaczyna pracę w Japonii.

MM

QMS

1946

/1947

Powstaje International Organization for Standardization (ISO)

(Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna).

MM, SM

SB

1945 Armand V. Feigenbaum publikuje książkę „Quality control: principles,

practice and administration; an industrial management tool

for improving product quality and design and for reducing operating

costs and losses” („Kontrola jakości: zasady, praktyki i administracja;

przemysłowe narzędzie zarządzania dla poprawy jakości

i projektowania produktu oraz zmniejszenie kosztów operacyjnych

i strat”) w serii „McGraw-Hill Industrial Organization and Management

Series”, New York, McGraw-Hill. W 1961 roku publikuje kolejną

książkę, która staje się jedną z fundamentalnych w zakresie TQM:

„Total Quality Control” („Totalna Kontrola Jakości”), McGraw-Hill.

QMS

MM

QMS

TQM

Powstaje FAO - Food and Agriculture Organization of the United

Nations (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia

i Rolnictwa).

FSMS



29

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1936 Powstaje Technical Committee ISA/TC 37 „Terminology",

pod wpływem publikacji książki Eugen ’a Wüster 'a

„Internationale Sprachnormung in der Technik" („Normalizacja

i umiędzynarodowienie języka w technologii").

SM

SB

1932 H.F. Dodge i H.G. Roming opracowują metodę próbkowania jako

alternatywę całkowitej kontroli końcowej. Później metoda ta rozwijana

jest przez armię amerykańską.

TQM

QM

1931 Powstaje Industrial Standard Committee of China. SB

Walter A. Shewhart publikuje książkę „Economic Control of Quality

of Manufactured Product” („Ekonomiczna kontrola jakości

wytworzonego produktu”) jest to zbiór wyników badań Shewhart ’a

prowadzonych w Bell Telephone Laboratories. Praca Shewhart ’a

została włączona do standardów American War Standards Z1.1-

1941, Z1.2-1941 and Z1.3-1942.

TQM

SM

1929 Dziekan Harvard Business School, Wallace B. Donham stwierdza:

„doszedłem do wniosku, że największą potrzebą cywilizacji, takiej

jak nasza, są społecznie myślący ludzie biznesu”.

CSR

MM

Powstaje International Federation of Standardizing Associations

(ISA), protoplasta ISO. ISA zostaje rozwiązana w 1942 roku.

SB

SM

1927 Rozpoczyna się eksperyment „Hawthorne” przeprowadzony przez

Eltona Mayo. Doświadczenia eksperymentu wykazały, że udział

pracowników w podejmowaniu decyzji poprawia wydajność.

TQM

CSR

1926 Rozpoczynają się dyskusje na temat społecznej odpowiedzialności

biznesu - Owen D. Young, przewodniczący rady nadzorczej i Gerard

Swope, prezes General Electric Company. Young i Swope starali się

budować partnerstwo i współpracę biznesową z pracownikami

i społecznością.

CSR

MM

1925 Powstaje State Committee of the Russian Federation

for Standardization and Metrology (GOST R).

SB

1924 Powstaje Polski Komitet Normalizacyjny (PKN). SB

1923 Powstaje Norwegian Standards Association (NSF). SB



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1923 Powstaje Polski Komitet Elektrotechniki (PKE) (utworzony w ramach

Stowarzyszenia Elektryków Polskich – SEP), który zostaje członkiem

Międzynarodowej Komisji Elektrotechnicznej IEC.

MM

SM

Powstaje Komitet Techniczny ds. Normalizacji Wyrobów

Przemysłowych przy Ministerstwie Handlu i Przemysłu.

SM

SB

1922 Powstaje Swedish Standards Institute (SIS). SB

1921 Powstaje Italian Organization for Standardization (UNI). SB

1920 Powstaje Österreichische Normenausschuss für Industrie und

Gewerbe (ONIG) protoplasta „Österreichisches Normungsinstitut ON"

(1969).

SB

AT&T powołuje dział kontroli jakości. TQM, QM

B.P. Dudding prowadzi obserwacje jakości lamp elektrycznych przy

użyciu metod statystycznych w General Electric (Anglia).

TQM

QM

1919 Powstaje Association Belge de Standardisation (ABS), protoplasta

Belgisch Instituut voor Normalisatie/Institut Belge de Normalization

(1945).

SB

1918 Powstaje Commission Permanente de Standardisation, protoplasta

Association Francaise de Normalisation (AFNOR) (1926).

SB

1917 Powstaje Deutsches Institut für Normung e.V. (DIN). SB

1916 Henri Fayol publikuje opracowanie, w którym przedstawia 14 zasad

zarządzania. Te zasady stały się potem jednym z fundamentów

TQM, QM i innych koncepcji zarządzania.

MM

QMS

TQM

1915 Amerykański Związek Przemysłu Maszynowego (ASME) publikuje

Boiler & Pressure Vessel Code (BPVC).

QMS

1911 Frederick W. Taylor w swoim dziele „The principles of Scientific

Management" („Zasady naukowego zarządzania") poruszył problem

standaryzacji pracy, narzędzi, maszyn, surowców i miejsca pracy.

Dzięki standaryzacji przyczynił się między innymi do 3,8 krotnego

wzrostu wydajności pracy ładowaczy.

SM

MM



31

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1907 Henry Ford zrewolucjonizował system produkcji aut, wprowadzając

ruchomą taśmę produkcyjną i trzyzmianowy dzień pracy. Szybko

pokonał konkurencję, wprowadzając w 1907 r. Forda T i ograniczając

produkcję wyłącznie do jednego modelu i koloru czarnego.

Do zakończenia produkcji w 1927 r. wyprodukowano ponad 15

milionów Fordów T. Był to pierwszy samochód, dla którego

wprowadzono powszechną wymienność części.

SM

MM

1906 Powstaje International Electro-Technical Commission (IEC). SB

1904 Wybuchł pożar w piwnicy John E. Hurst & Building Company

w Baltimore. Pożar zniszczył około 2500 budynków w 30 godzin –

wydarzenie to zainicjowało powstanie standardów dla sprzętu

gaśniczego.

SM

1903 IDF International Dairy Federation („Światowa Organizacja

Mleczarska”) wprowadza międzynarodowe standardy dotyczące

mleka i jego przetworów.

SB

FSMS

1902 Powstaje Food Standards Committee (Komitet Standardów

Żywności), USA.

SM

FSMS

1901 Powstaje Engineering Standard Committee (ESC), protoplasta British

Standard Institute (BSI).

SB

SM

Engineering Standards Committee ustanawia ujednolicone standardy

przekroju dźwigarów stalowych w odpowiedzi na rosnące trudności

przy zawieraniu transakcji na stal oraz w projektowaniu budynków.

Jest to przykład, że motorem standaryzacji nie jest technologia,

ale relacje handlowe pomiędzy podmiotami rynku.

SM

1899 Powstaje American National Bureau of Standards (NBS). SM SB

British National Physical Laboratory (Brytyjskie Narodowe

Laboratorium Fizyczne).

SM

1893 Powstaje Verband der Elektrotechnik, Elektronik und

Informationstechnik (VDE).

SM

1887 Powstaje Physikalisch-Technische Reichsanstalt (Niemiecki Cesarski

Instytut Fizyki i Technologii).

SM SB



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1899 Powstaje American National Bureau of Standards (NBS). SM SB

1894 Rodzina Bata zakłada na terenie Czechosłowacji pierwszą fabrykę

obuwia firmy Bata. Do 1960 roku otwiera około 70 fabryk na całym

świecie. W firmie został opracowany „Bata’ System of Management”,

który był inspiracją dla E.W. Deminga.

TQM

MM

QM

1886 Powstaje standard szerokości torów kolejowych – dzięki temu

wagony i lokomotywy mogły poruszać się po torach różnych firm

kolejowych. Przed normalizacją trzeba było rozładować i załadować

fracht przy każdej zmianie operatora.

SM

SB

1880 Wielkość żarówek i gwintów żarówek – najczęściej stosowanym

standardem jest E27 (Edison 27 mm).

SM

1884 Powstaje American Institute of Electrical Engineers (AIEE), obecnie

Institute of Electrical and Electronics Engineers.

SM

SB

1879 W Szwabii i Alzacji wprowadza się jedne z pierwszych aktów

prawnych dotyczących żywności w kontynentalnej Europie.

FSMS

1870 W 1870 r. Charles Renard, francuski inżynier wojskowy, wprowadził

liczby normalne, zwane też ciągami Renarda. Znajdują one

zastosowanie w naukach technicznych. Wprowadzenie liczb

normalnych przyczyniło się do redukcji rodzajów lin do sterowców

z 450 do 17 używanych przez armię francuską.

SM

1865 Powstaje International Telegraph Union (ITU), następnie w 1932 r.

zmienia nazwę na International Telecommunications Union, a w 1947

r. zostaje włączona do ONZ.

SM

SB

1860 W Anglii zostaje wydana pierwsza nowoczesna ustawa „Preventing

the Adulteration of Food and Drink” („Zapobieganie fałszowaniu

żywności i napojów"), która wymaga przeprowadzenia naukowego

podejścia do analizy żywności. Wprowadzono termin „zbadanie

czystości”.

FSMS

1850 W Amsterdamie powstają miejskie służby powołane do kontroli

żywności i napojów.

FSMS

1847 Powstaje Institution of Mechanical Engineers (IMechE). SM SB



33

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1841 Powstaje standard rozmiarów śrub, nakrętek i gwoździ, znany jako

Brytyjski Standard Wirhworth ’a (British Standard Whitworth) od jego

autora Joseph ’a Whitworth ’a.

SM

1820 Friedrich Christian Accum publikuje „A Treatise on Adulteration

of Foods and Culinary Poisons” („Traktat o Fałszowaniu Żywności

i Truciznach Kulinarnych”) wymienia tam szereg nieuczciwych

praktyk, które stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego.

FSMS

1818 Powstaje Institution of Civil Engineers (ICE). SM SB

1810 Kary za fałszowanie żywności wchodzą do kodeksu karnego,

podobnie staje się w 1881 r. w Holandii.

FSMS

od

1800

Napoléon Bonaparte narzuca w podbitych państwach nowe

standardy, między innymi system metryczny, ruch lewostronny itd.

SM

1798 Thomas Jefferson zawarł z Eli Whitney kontrakt, na podstawie

którego zostało dostarczonych do armii amerykańskiej dziesięć

tysięcy karabinów w ciągu dwóch lat. Rząd USA postawił

wymaganie, żeby karabiny były identyczne z karabinami „Charleville”

wynalezionymi we Francji. Dodatkowo karabin powinien mieć

wymienne części. W ten sposób zostały opracowane zasady

wymienności części, a Eli Whitney został uznany przez wielu

badaczy za „ojca standaryzacji”.

MM

SM

1791 Uporządkowanie standardu miar i wag narodziny „metra”. Do XVIII

wieku we Francji funkcjonowało 250 000 regionalnych miar i wag.

SM

1790 Anglia staje się świadkiem pierwszego na dużą skalę bojkotu

konsumentów przeciwko niewolniczej pracy przy zbiorze cukru.

Bojkot zmusił importerów do sprowadzania cukru, który był zbierany

przez wolnych ludzi.

CSR

1789 John Cadbury rozpoczyna budowę pierwszej modelowej osady

Bourneville Village. Osadę wybudowano obok fabryki; znajdowały się

w niej mieszkania dla niektórych pracowników.

CSR

MM

Rewolucja francuska ogłasza wolność przemysłu i handlu. Wraz

z rewolucją znikły dotychczas rozwijane cechy i hierarchie. Znikły też

rozwijane przez około pięć wieków zasady kontroli żywności.

FSMS

MM

CSR



Okres /Rok

Wydarzenie Info

1694 W Amsterdamie zakazuje się dodawania barwników do masła w celu

uzyskania bardziej pożądanej ciemno-żółtej barwy (dodawano wtedy

annato).

FSMS

około

1660

Robert Boyle, chemik i fizyk brytyjski pochodzenia irlandzkiego,

rozwija chemiczną analizę jakościową; zastosował wskaźnik

umożliwiający rozróżnienie roztworów kwasów oraz zasad. Metody te

stały się jednymi z podstawowych w badaniu zgodności żywności ze

standardami.

FSMS

1649 W Wielkiej Brytanii uchwalono standardy jakości masła w celu

zapobiegania fałszerstwom oraz w celu ustalania właściwych stawek

celnych.

FSMS

1622 Niezadowoleni akcjonariusze w Dutch East India Company -

Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, rozpoczęli wydawanie

pamfletów na tajność sposobu zarządzania firmą i wzbogacanie się

zarządu.

CSR

1612 Edward Coke angielski prawnik skarżył się, że korporacje „nie mogą

popełnić zdrady, ani też nie mogą być wyjęte spod prawa

lub ekskomunikowane, bo nie mają duszy."

CSR

1560 Domenico Romoli w swojej książce „La Singolar Dottrina” opisuje test

jakości mleka. Jeśli kropla mleka umieszczona na płaskiej

powierzchni będzie zachowywać kompaktowy kształt to mleko jest

bezpieczne, jeśli nie zachowuje kształtu kropli i rozlewa się to jest

zepsute i niebezpieczne.

FSMS

QM

1481 We Francji Ludwika XI funkcjonowały bardzo dotkliwe kary

za naruszenie standardów żywnościowych: ● sprzedawców

zepsutych jaj obrzucało się ich zepsutym towarem i wystawiało

na publiczny widok, ● sprzedawcom fałszowanego masła, poprzez

dodanie rzepy, kamieni i innych rzeczy nakładano ich masło

na głowę aż się całkowicie stopi i wystawiało na publiczny widok, ●

sprzedawcom fałszowanego mleka wkładano lejek do gardła

i wlewano ich towar, a następnie obserwowano skutki spożycia

sfałszowanego produktu.

FSMS



35

Okres /Rok

Wydarzenie Info

1419 Zakaz mieszania win z jednej krainy geograficznej z winami z innej

krainy geograficznej.

FSMS

około

1400

Brytyjska firma the Grocers' Company rozpoczyna stosowanie

kontroli jakości żywności. Zatrudnia na etacie osoby, które są

odpowiedzialne za wynajdywanie i usuwanie z żywności i przypraw,

którymi firma handlowała, kamieni i innych zanieczyszczeń.

FSMS

1268 Powstaje „Le Livre des métiers” pierwszy zbiór przepisów

dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej na terenie

Paryża. Przygotował go Étienne Boileau - ówczesny burmistrz

Paryża.

SM

1266 Standaryzacja procesów – na przykładzie procesu wypieku chleba

i przygotowywania piwa. Powstaje „Assize of Bread and Ale”,

angielski statut dotyczący ceny, jakości i wagi chleba i piwa,

sprzedawanych w miastach i na wsi7.

FSMS

SM

około

1020

Arabski fizyk Al-Chazini, zajmujący się problemami równowagi,

mechaniki i hydrostatyki tworzy tzw. wagę mądrości.

MM

1000 Powstają pierwsze cechy rzemiosł, w Niemczech, Anglii itp. SB, MM

około

500

Rozpoczyna się proces standaryzacji języków europejskich,

szczególnie poprzez zastosowanie alfabetu łacińskiego.

MM

około

500

Rozpoczyna się proces standaryzacji muzyki, w pierwszym okresie

szczególnie muzyki liturgicznej.

MM

535 Prawo rzymskie cesarza Justyniana w części dotyczącej ustawy o

przedmiotach, w pierwszym wpisie, mówi: „Prawa natury rzeczy są

wspólne dla ludzi - powietrza, wody bieżącej, morza, a tym samym

brzegu morza".

EMS

300 Biblia – Nowy Testament, wspiera idee sprawiedliwości społecznej. CSR

100 Rzym, Plutarch zaleca, aby w kopalniach ołowiu i rtęci pracowali

tylko niewolnicy, przestępcy. Stwierdził, że „nie powinno się

wystawiać nie-przestępców do tych warunków”.

OHSAS

7 Oxford English Dictionary, 2nd Edition; Harvard Law School Library.



Okres /Rok

Wydarzenie Info

80 Rzymski Senat uchwala prawo o ochronie wody przechowywanej

w suchych okresach roku - może być ona wydana do czyszczenia

ulic i kanalizacji.

EMS

W Rzymie funkcjonuje prawo dotyczące fałszowania żywności. FSMS

Około

10

W Indiach funkcjonowało prawo zakazujące rozcieńczania zbóż

i tłuszczów jadalnych.

EMS

około

200

p.n.e.

Marek Porcjusz Katon (Marcus Porcius Cato) w swoim traktacie „O

Rolnictwie” podaje standardy sprawdzania jakości wina.

EMS

około

210

p.n.e.

Qin Shi Huang, założyciel chińskiego imperium, budowniczy

Wielkiego Muru wprowadził standardy masy i długości; były one

zastosowane już przy budowie Wielkiego Muru.

EMS

256

p.n.e.

Król Indii Ashoka (Piyadasi) wydał edykty „Siedem Filarów”, z których

jeden mówi: „Dwadzieścia sześć lat po mojej koronacji różne

zwierzęta zostały wzięte pod ochronę”.

EMS

600

p.n.e.

Standaryzacja podatków w Imperium Rzymskim. Zabezpieczenie

funduszy na kampanie zbrojne.

QMS

CSR

ok.

700

p.n.e.

Prawo mojżeszowe zabrania spożywania mięsa ze zwierząt innych

niż zabite. Mowa tam również o różnych miarach dotyczących

żywności.

QMS

FSMS

ok.

800

p.n.e.

W księdze Amosa znajdują się zapisy odnośnie standaryzacji obrotu

zbożem. Mowa jest tam o wprowadzeniu standardowych wymiarów

skrzyń na zboże i srebro przy wymianie zboża na srebro.

QMS

FSMS

. Egipskie mozaiki świadczące o prawach dotyczących obrotu zbożem. FSMS

ok.

2500

p.n.e.

Sumeryjski epos o Gilgameszu opisuje ogromne połacie lasów

cedrowych (obecny południowy Irak). Gilgamesz wspomina, że

bogowie za wycięcie lasów ukarali Sumer ogniem. Około 2100 r.

p.n.e., erozja gleby oraz nagromadzenie soli zniszczyły rolnictwo.

Cywilizacja została przeniesiona na północ, do Babilonii i Asyrii.

Wylesianie tych obszarów stało się również, czynnikiem upadku tych

cywilizacji.

EMS



37

Okres /Rok

Wydarzenie Info

ok.

2700

p.n.e.

Egipscy budowniczowie piramid z okresu „Starego Królestwa” stosują

standardy jednostek do pomiaru odległości. Jedną z pierwszych miar

jest „mahe” – „łokieć królewski” (od 523 do 529 mm).

SM

około

3000

p.n.e.

Fenicjanie zaczynają używać formalny alfabet. Potem wprowadzają

zestaw praw, gdzie za niedochowanie jakości grozi taka sama kara

jak za kradzież – obcięcie ręki.

SM

QM

4236

p.n.e.

Egipcjanie opierali swój kalendarz na heliakalnym wschodzie

Syriusza, który miał miejsce niedługo przed wylewami Nilu

oraz przed przesileniem letnim. Podział roku na 365 dni.

SM

5 000

p.n.e.

Sumeryjskie kalendarze, podział roku na miesiące, miesiąca na 30

dni, dnia na 12 godzin, godziny na 30 minut.

SM

6 000

p.n.e.

Wylesianie prowadzi do upadku społeczności w południowym Izraelu/

Jordanii.

EMS

58 000

p.n.e.

Najwcześniejsze prawdopodobne oznaki wykorzystania celowo

ognia, aby usunąć lasy pod uprawy Kalambo Falls w Tanzanii.

EMS

180 00

0

p.n.e.

Pierwsze próby standaryzacji pomiaru czasu. Rysunki naskalne.

Próby ewidencji czasu i przewidywania sezonowości.

SM

QMS – Quality management system – System Zarządzania Jakością; AI – QMS Automobile

Industry Quality management system - System Zarządzania Jakością w Przemyśle

Samochodowym; EMS - Environmental Management Systems - Systemy Zarządzania

Środowiskowego; CSR - Corporate Social Responsibility - Społeczna Odpowiedzialność

Biznesu; SB – Standardization Bodies – Organizacje Standaryzacyjne; MM – Management

Milestone - Krok Milowy Zarządzania; SM - Standardization Milestone - Krok Milowy

Standaryzacji; ISMS - Information Security Management System - Systemów Zarządzania

Bezpieczeństwem Informacji; FSMS - Food Safety Management System - Systemów

Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności, TQM – Total Quality Management – Kompleksowe

zarządzanie Jakością.

Źródło: opracowanie własne, 2013.

1.1 Standaryzacja w Starożytności i Średniowieczu

U podstaw wdrożenia standardów leżała prawdopodobnie chęć

uporządkowania codziennego życia poprzez próby ewidencji czasu



i przewidywania sezonowości, mogą o tym świadczyć rysunki naskalne8,

czy sumeryjskie albo egipskie próby standaryzacji czasu.

W czasach prehistorycznych próbowano też zmieniać otoczenie, o

czym mogą świadczyć najwcześniejsze prawdopodobne oznaki używania

celowo ognia, aby usunąć lasy pod uprawy Kalambo Falls w Tanzanii9.

Cywilizacje prehistoryczne szybko zorientowały się jednak, że natura jest

potężna i nie wszystko może zostać zmienione zgodnie z chęcią ludzkości.

Ślady znalezione w Jordanii czy bezpośrednie przekazy zawarte

w sumeryjskim eposie Gilgamesza świadczą o tym, że ta chęć

do uporządkowania otoczenia kończyła się w wielu wypadkach upadkiem

całych cywilizacji10,11.

Pośród jednych z pierwszych działań standaryzacyjnych można

znaleźć działania dotyczące żywności.

Około 900 lat p.n.e. w Egipcie można znaleźć starożytne mozaiki

świadczące o prawach dotyczących obrotu zbożem12.

Około 800 lat p.n.e. w księdze Amosa znalazły się zapisy odnośnie

standaryzacji obrotu zbożem. Mowa jest tam o wprowadzeniu standardo-

wych wymiarów skrzyń na zboże i srebro przy wymianie zboża na srebro13.

8 Lewis-Williams J.D., Bardill P., Biesele M., Yearwood S., Clegg J., Davis D., Groenfeldt

D., Inskeep R., Jones T., Pretty G., Sauvet G., Sieveking A., Trbuhović V., Van Noten F.,

Vastokas J., Walker N., The Economic and Social Context of Southern San Rock Art [and

Comments and Reply], Current Anthropology, Vol. 23, No. 4 , 1982, s. 429-449. 9 Clark J. D., Kalambo Falls Prehistoric Site: Volume 3, the Earlier Cultures: Middle and

Earlier Stone Age, Cambridge University Press, 2001. 10 Perlin J., A Forest Journey: the Role of Wood in the Development of Civilization, Cambrid-

ge MA, Harvard University Press, 1991. 11 Grove R.H., Green Imperialism: Colonial Expansion, Tropical Island Eden’s and

the Origins of Environmentalism, 1600-1860. Cambridge, England: Cambridge University

Press, 1995. 12 Lasztity R., Petro-Turza M., Foldesi F., Food Quality and Standards - History of the Food

Quality Standards, Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS), 2007. 13 Stary Testament, Księga Amosa, Biblia Tysiąclecia, 2001.



39

Około 700 lat p.n.e. Prawo mojżeszowe zabrania spożywania mięsa

ze zwierząt innych niż zabite. Mowa jest tam również o różnych miarach

dotyczących żywności14.

Rysunek 2. Prolog do Kodeksu Hammurabiego

Źródło: zbiory Luwru, Paryż.

Około 200 lat p.n.e. Marek Porcjusz Katon (Marcus Porcius Cato)

w swoim traktacie „O Rolnictwie” zawiera standardy sprawdzania jakości

14 Stary Testament, Księga Amosa, Biblia Tysiąclecia, 2001.



wina15. W tym czasie, w starożytnym Rzymie funkcjonują już prawa doty-

czące fałszowania żywności.

W miarę rozwoju cywilizacji pojawiało się coraz więcej kwestii, które

trzeba było uregulować. Przy budowie Piramid potrzebna była standardo-

wa miara odniesienia, bez której takie wielkie przedsięwzięcia nie mogłyby

zaistnieć. Przykładem takiej miary odniesienia był „mahe” – „królewski ło-

kieć”, który odpowiada obecnym 523 do 529 mm. Mniejsze miary to dłonie

i palce. Podobnie jednostkę miary, „li” stworzył do budowy Wielkiego Chiń-

skiego Muru, Qin Shi Huang, Cesarz i twórca potęgi Chin. Całkowita dłu-

gość Wielkiego Chińskiego Muru to 10 000 li, to jest około pięć tysięcy ki-

lometrów16.

Prawdziwe rewolucyjne rozwiązanie w zakresie standaryzacji i praw

wprowadził Hammurabi17. Oryginalny tekst pozbawiony był wyróżnień

i punktów, jednak we współczesnych przekładach dzieli się go na trzy

części: wstęp, właściwe przepisy prawne z 282 paragrafami oraz epilog

zawierający sankcje prawne. Dokument ten był na tyle kompleksowy, że to

właśnie od niego naukowcy z różnych dziedzin: prawa, zarządzania

jakością, zarządzania środowiskowego, społecznej odpowiedzialności

biznesu czy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy rozpoczynają

opis swoich dziedzin.

Z późniejszych okresów pochodzą takie uregulowania, jak ochrona

środowiska naturalnego, poprawa higieny i warunków pracy. Jeśli chodzi o

ochronę środowiska naturalnego to należy wspomnieć, przede wszystkim

uregulowania króla Indii Ashoka (Piyadasi), który wydał edykty „Siedem

15 Marcus Porcius Cato, On Agriculture, an English translation by William Davis Hooper,

revised by Harrison Boyd Ash, Cambridge, Mass, London: Harvard University Press,

1999. 16 Perry J., The Story of Standards, New York Funk and Wagnall’s Company, 1955. 17 Harper R., The Code of Hammurabi, King of Babylon: about 2250 B.C. : autographed text,

transliteration, translation, glossary index of subjects, lists of proper names, signs, numer-

als, University of Chicago Press, 1999.



41

Filarów”, z których jeden mówi: „Dwadzieścia sześć lat po mojej koronacji

różne zwierzęta zostały wzięte pod ochronę”18. Inny przykład z zakresu

zarządzania środowiskiem to prawo Cesarza Justyniana, które w części

dotyczącej ustawy o przedmiotach w pierwszym wpisie mówi: „Prawa

natury rzeczy są wspólne dla ludzi - powietrza, wody bieżącej, morza,

a tym samym brzegu morza”19,20. Przykład świadczący o początkach

uregulowań dotyczących higieny to prawo uchwalone przez Rzymski

Senat o ochronie wody przechowywanej w suchych okresach roku - może

być ona wydana do czyszczenia ulic i kanalizacji21. Rzymianie zajmowali

się warunkami pracy choć głosy te były dość specyficzne, a mianowicie

Rzymski historyk i pisarz Plutarch zalecał, aby w kopalniach ołowiu i rtęci

pracowali tylko niewolnicy-przestępcy. Stwierdził, że „nie powinno się

wystawiać nie przestępców do tych warunków”22.

Postulaty dotyczące sprawiedliwości społecznej oraz poszanowania

dla środowiska naturalnego możemy dostrzec w Biblii23.

Wiele źródeł literaturowych milczy na temat rozwoju standaryzacji

i jakości w średniowieczu. Z jednej strony średniowiecze zaczyna się

od upadku Cesarstwa Rzymskiego, z drugiej jednak strony łacina staje się

18 Ghosh A., The Pillars of Aśoka - Their Purpose, East and West, Vol. 17, No. 3/4, 1967,

s. 273-275. 19 Makra L., Brimblecombe P., Selections from the history of environmental pollution, with

special attention to air pollution. Part 1, International Journal of Environment and Pollution,

Volume 22, Issue 6, 2004, s. 641 – 656. 20 Makra L., Brimblecombe P., Selections from the history of environmental pollution, with

special attention to air pollution. Part 1, International Journal of Environment and Pollution,

Volume 23, Issue 4, 2005, s. 351 – 367. 21 Water Resource Commission, a study of Roman water law, with specific reference to wa-

ter allocations and prior appropriation, Research Report, 2006. 22 Plutarch, tłumaczenie Dryden J., edycja Clough A. H., Plutarch's Lives, Modern Library,

2001. 23 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Tysiąclecia, Wydawnictwo Pallotti-

num, 2005.



językiem dominującym w ówczesnym świecie. Staje się również

podstawowym alfabetem dla większości języków świata.

Średniowiecze to właśnie okres rozwoju i standaryzacji języków;

w tym czasie rodzi się i kształtuje wiele języków. To również okres, który

zapoczątkował pewien uniwersalny sposób przekazu; tym sposobem była

właśnie komunikacja w języku łacińskim.

Standaryzacji i rozwojowi języków towarzyszył rozwój

i standaryzacja muzyki oraz zwyczajów liturgicznych, związane

z ekspansją chrześcijaństwa.

Dopiero gdy społeczeństwa średniowieczne rozwinęły jednolite

języki przyszły czasy na rozwój i standaryzację pozostałych dziedzin.

Przytoczone poniżej zestawienie świadczy o tym, iż w średniowieczu

najsilniejszym nurtem była standaryzacja języka i jakości żywności:

Około 1000 roku powstają pierwsze cechy rzemiosł, między innymi

w Niemczech i Anglii24. Cechy wprowadzają swoje wewnętrzne

przepisy, które dyscyplinują rzemieślników i stoją na straży jakości

wytwarzanych dóbr i świadczonych usług.

Około 1080 roku arabski fizyk Al-Chazini, zajmujący się problemami

równowagi, mechaniki i hydrostatyki tworzy tzw. Wagę Mądrości25.

W 1266 roku dochodzi do prób standaryzacji procesów produkcji.

W królestwie Brytyjskim powstaje „Assize of Bread and Ale”,

angielski statut dotyczący ceny, jakości i wagi chleba i piwa

sprzedawanych w miastach i na wsi26.

W 1268 roku we Francji powstaje „Le Livre des métiers” pierwszy

zbiór przepisów dotyczących prowadzenia działalności

24 Kieser A., Organizational, Institutional, and Societal Evolution: Medieval Craft Guilds and

the Genesis of Formal Organizations, Administrative Science Quarterly Vol. 34, No. 4,

1989, s. 540-564. 25 Robens E., Dąbrowski A., Extension of the measuring range of balances Journal Name:

Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Volume: 86, Issue: 1, 2006, s. 17-21. 26 Ross A. S. C., The Assize of Bread. the Economic History Review, 9, 1956, s. 332–342.



43

gospodarczej na terenie Paryża. Przygotował go Étienne Boileau -

ówczesny burmistrz Paryża27.

Około 1400 roku brytyjska firma the Grocers' Company rozpoczyna

stosowanie kontroli jakości żywności. Zatrudnia na etacie osoby,

które są odpowiedzialne za wynajdywanie i usuwanie z żywności

i przypraw, którymi firma handlowała, kamieni i innych

zanieczyszczeń28.

W 1419 roku wydano we Francji zakaz mieszania win z jednej

krainy geograficznej z winami z innej krainy geograficznej.

W 1481 roku we Francji Ludwika XI funkcjonowały bardzo dotkliwe

kary za naruszenie standardów żywnościowych:

o sprzedawców zepsutych jaj obrzucało się ich zepsutym

towarem i wystawiało na publiczny widok,

o sprzedawcom fałszowanego masła, nakładano ich masło

na głowę aż się całkowicie stopi i wystawiało się ich

na publiczny widok,

o sprzedawcom fałszowanego mleka wkładano lejek do gardła

i wlewano ich towar, następnie obserwowano skutki spożycia

sfałszowanego produktu29.

W 1488 roku powołano w Niemczech „inspektorów wina” 30.

W 1560 roku Domenico Romoli w swojej książce „La Singolar

Dottrina” opisuje test jakości mleka. Jeśli kropla mleka,

umieszczona na płaskiej powierzchni, będzie zachowywać

27 Lalou E., Les tablettes de cire médiévales, Bibliothèque de l'école des chartes, Volume

147, Numéro 147, Année 1989, s. 123-140. 28 Nightingale P., A medieval mercantile community: the grocers' company & the politics &

trade of London, 1000-1485, Yale University Press (New Haven, Conn), 1995. 29 Lasztity R., Petro-Turza M., Foldesi F., Food Quality and Standards - History of the Food

Quality Standards, Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS), 2007. 30 Lasztity R., Petro-Turza M., Foldesi F., Food Quality and Standards - History of the Food

Quality Standards, Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS), 2007.



kompaktowy kształt to mleko jest bezpieczne, jeśli nie zachowuje

kształtu kropli i rozlewa się to jest zepsute i niebezpieczne31.

1.2 Standaryzacja w początkach i w czasie Rewolucji Przemysłowej

Źródła dotyczące standaryzacji w zasadzie milczą na temat

rozwoju standardów i zarządzania w pierwszych 15 wiekach naszej ery,

niemniej jednak 1612 rok przynosi pierwsze wzmianki na temat społecznej

odpowiedzialności biznesu. Sir Edward Coke, angielski prawnik, skarżył

się, że korporacje „nie mogą popełnić zdrady, ani też nie mogą być wyjęte

spod prawa lub ekskomunikowane, bo nie mają duszy"32. Kolejne ślady

rozwoju CSR również miały charakter skarg. W 1622 roku możemy

odnaleźć w bibliografii opis protestu niezadowolonych akcjonariuszy Dutch

East India Company, którzy rozpoczęli wydawanie pamfletów na tajność

sposobu zarządzania firmą i wzbogacanie się zarządu33.

Jednym z pierwszych świadectw początków pozytywnych aspektów

CSR jest działalność angielskiego przemysłowca John ’a Cadbury, który

rozpoczął budowę pierwszej modelowej osady Bourneville Village34.

Osadę wybudowano obok fabryki, znajdowały się w niej mieszkania

dla niektórych pracowników. Ta inicjatywa, kontynuowana potem przez

Thomasa Alva Edisona, rozwija się po dzień dzisiejszy. Obecnie

w Chinach ten trend jest nadal rozwijany; przykładem jest tutaj

17 tysięczne miasto/fabryka EŰPA.

31 Walker H., Milk: Beyond the Dairy, Proceedings of the Oxford Symposium on Food and

Cookery 1999, Oxford Symposium, 2000. 32 Boyer A. D., Coke E., Ciceronian’s: Classical Rhetoric and the Common Law Tradition.

Law, Liberty and Parliament: Selected Essays on the Writings of Sir Edward Coke. Liberty

Fund, 2004. 33 Ruangsilp B., Dutch East India Company Merchants at the Court of Ayutthaya: Dutch Per-

ceptions of the Thai Kingdom, Ca. 1604-1765, BRILL, 2007. 34 Bryson J., Lowe P., Story-telling and history construction: rereading George Cadbury's

Bourneville Model Village, Journal of Historical Geography, Volume 28, Issue 1, 2002,

s. 21–41.



45

Rysunek 3. Proces przygotowywania żywności w średniowieczu

Źródło: Renaissance kitchen Opera, Scappi (1570).

Kolejne dziesięciolecia przynoszą wzrost świadomości i roli

konsumentów. To w 1790 roku Anglia staje się świadkiem pierwszego,

na dużą skalę, bojkotu konsumentów przeciwko niewolniczej pracy przy

zbiorze cukru. Bojkot zmusił importerów do sprowadzania cukru, który był

zbierany przez wolnych ludzi35.

Koniec osiemnastego wieku, czyli czasy napoleońskie, to przede

wszystkim rozwój standardów podyktowanych przede wszystkim chęcią

zbudowania przewagi militarnej przez Napoleona Bonaparte. Jeden

35 Brycchan C., Slavery and Romanticism, Literature Compass, Volume 3, Issue 3, 2006,

s. 397–408.



z najważniejszych standardów czasów napoleońskich to uporządkowanie

standardu miar i wag, narodziny „metra”. System metryczny został

równocześnie narzucony wszystkim podbitym krajom i sprzymierzeńcom.

System metryczny został ostatecznie przyjęty w całej Europie

i wyeksportowany w epoce kolonializmu do wszystkich części świata36.

Rysunek 4. Patent na wymienny zamek - Eli Whitney

Źródło: Biuro Patentowe USA, Patent 44,991.

Czasy Napoleońskie to również bardzo gwałtowny rozwój

standardów militarnych. Napoleon zdecydował również o unifikacji

36 Ritterbusch G.H., Functions of A Standards Program, Standards Management a Hand-

book for Profits, ANSI, N.Y., 1990.



47

rozmiarów kalibrów broni. Sama standaryzacja w tym zakresie przyczyniła

się również do znacznej innowacji; powstał wtedy jeden z najlepszych

karabinów tej epoki „Charleville”, który był używany w wojnach

napoleońskich oraz również w walkach o niepodległość USA37.

Militarny czynnik rozwoju standardów dotyczył w tym czasie

również USA. Chodziło tutaj po raz pierwszy o wprowadzenie wymienności

części, czego przykładem jest kontrakt, który Prezydent Thomas Jefferson

zawarł z amerykańskim przemysłowcem Eli Whitney. Przedmiotem

kontraktu było dostarczenie do armii amerykańskiej dziesięciu tysięcy

karabinów identycznych z wspomnianymi wcześniej karabinami

„Charleville”. Dodatkowo zamówione karabiny powinny mieć wymienne

części. W ten sposób zostały opracowane zasady wymienności części,

a Eli Whitney został uznany przez wielu badaczy za „ojca standaryzacji”38.

Wojny napoleońskie oraz walki o niepodległość USA napędziły tak

silnie spiralę rozwoju, że dały one impuls rozwoju standardów cywilnych.

Trzeba pamiętać, że jednocześnie po tym okresie nastąpił okres

działalności jednych z największych wynalazców: Nikoli Tesli i Thomasa

Alva Edisona. To właśnie Thomas Alva Edison stworzył standard żarówek,

które używamy do dzisiaj39. Krótko po standardzie żarówek powstają

standardy: szerokość torów kolejowych – dzięki temu wagony

i lokomotywy mogły poruszać się po torach różnych firm kolejowych. Przed

normalizacją trzeba było rozładować i załadować fracht przy każdej

37 Sivilich D., Analyzing Musket Balls to Interpret a Revolutionary War Site, Historical Ar-

chaeology, Volume 30, Issue 2, Society for Historical Archaeology, 1996, s. 101-109. 38 Lehman B., Intellectual Property and the National Information Infrastructure - the Report

of the Working Group on Intellectual Property Rights, Secretary of Commerce, 1995. 39 Hargadon A., Douglas Y., When Innovations Meet Institutions: Edison and the Design

of the Electric Light, Administrative Science Quarterly, Volume 46, Issue 3, 2001, s. 476-

501.



zmianie operatora40; standard rozmiarów śrub, nakrętek i gwoździ, znany

jako Brytyjski Standard Wirhworth ’a (British Standard Whitworth) od jego

autora Joseph ’a Whitworth ’a. Jednak standard ten ustępuje wkrótce

miejsca standardowi metrycznemu41.

W okresie tym powstają równocześnie pierwsze organizacje

standaryzacyjne i zrzeszenia branżowe, które zajmują się procesem

tworzenia standardów, takie jak na przykład: Institution of Civil Engineers

(ICE); American National Bureau of Standards (NBS); Institution

of Mechanical Engineers (IMechE); International Telegraph Union (ITU),

następnie w 1932 roku zmienia nazwę na International

Telecommunications Union, a w 1947 roku zostaje włączona do ONZ;

American Institute of Electrical Engineers (AIEE), obecnie Institute

of Electrical and Electronics Engineers czy Physikalisch-Technische

Reichsanstalt42.

1.3 Standaryzacja w początkach XX wieku

Początek dwudziestego wieku przynosi dalszy gwałtowny rozwój

standardów i organizacji standaryzacyjnych:

Institutions of Civil Engineers, Mechanical Engineers, Naval

Architects i Iron and Steel Institute powołują Engineering Standards

Committee i ustanawiają ujednolicone standardy przekroju

dźwigarów stalowych, w odpowiedzi na rosnące trudności przy

zawieraniu transakcji na stal oraz w projektowaniu budynków. Jest

40 Puffert D., The Standardization of Track Gauge on North American Railways, 1830-1890,

the Journal of Economic History, Volume 60, Issue 4, s. 933-960. 41 Sinclair B., At the Turn of a Screw: William Sellers, the Franklin Institute, and a Standard

American Thread, Technology and Culture, Volume 10, Issue 1, 1969, s. 20-34. 42 Ping W., A Brief History of Standards and Standardization Organizations: a Chinese Per-

spective, East - West Center Working Papers, Economics Series, No. 117, April 2011.



49

to przykład, że motorem standaryzacji nie jest technologia,

ale relacje handlowe pomiędzy podmiotami rynku43.

IDF International Dairy Federation („Światowa Organizacja

Mleczarska”) wprowadza międzynarodowe standardy dotyczące

mleka i jego przetworów44.

Powstają pierwsze standardy dotyczące sprzętu gaśniczego45.

Początek dwudziestego wieku to okres rozwoju podejścia

naukowego do zarządzania i zarządzania jakością. W 1916 roku Henri

Fayol publikuje opracowanie, w którym przedstawia 14 zasad zarządzania.

Te zasady stały się potem jednym z fundamentów TQM, QM i innych

koncepcji zarządzania46,47. Dudding B. P. prowadzi obserwacje jakości

lamp elektrycznych przy użyciu metod statystycznych w General Electric

(Anglia)48,49.

Okres ten, to również czas wielkiego boomu technologicznego, w

którym jednym z największych pionierów staje się Henry Ford.

Zrewolucjonizował on system produkcji aut, wprowadzając ruchomą taśmę

43 LeMaistre C., Summary of the Work of the British Engineering Standards Association,

Annals of the American Academy of Political and Social Science, 82, Industries in Read-

justment, 1919, s. 247-252. 44 Wysokińska-Senkus A., Ewolucja Standaryzacji w Zarządzania Jakością w Sektorze Go-

spodarki Żywnościowej na Świecie A Proces Globalizacji, Roczniki Akademii Rolniczej

w Poznaniu – CCCLXXVII, 2006, s. 240-250. 45 Petersen P., The Great Baltimore Fire of 1904, Baltimore Civil Engineering History, Dennis

B., Fenton M. (Red.), Fifth National History and Heritage Congress at ASCE Civil Engi-

neering Conference and Exposition, Baltimore, Maryland, United States, 2004. 46 Fayol H., Administration industrielle et générale; prévoyance, organisation, commande-

ment, coordination, controle, Paris, H. Dunod et E. Pinat, OCLC 40204128, 1916. 47 Spencer B., Models of Organization and Total Quality Management: A Comparison and

Critical Evaluation, ACAD MANAGE REV July 1, vol. 19 no. 3, 1994, s. 446-471. 48 Montgomery D. C., Opportunities and Challenges for Industrial Statisticians, Journal

of Applied Statistics, Vol 28, No 3/4, 2001, s. 427-439. 49 Montgomery D. C., Experimental Design for Product and Process Design and Deve-

lopment, the Statistician, 48, Part 2, 1999, s. 159-177.



produkcyjną i trzyzmianowy dzień pracy. Szybko pokonał konkurencję,

wprowadzając w 1907 r. Forda T i ograniczając produkcję wyłącznie

do jednego modelu i koloru czarnego50. Do zakończenia produkcji w 1927

r. wyprodukowano w sumie ponad 15 milionów Fordów T. Był to pierwszy

samochód, dla którego wprowadzono powszechną wymienność części51.

Rysunek 5. Linia produkcyjna Ford T – jeden z symboli Rewolucji Przemysło-wej

Źródło: Detroit Public Library, dostęp 2013.

Rodzina Bata zakłada na terenie Czechosłowacji pierwszą fabrykę

obuwia firmy Bata. Przez lata firma rozrasta się do ogromnych rozmiarów;

do 1960 roku otwiera około 70 fabryk na całym świecie. W firmie został

opracowany „Bata’ System of Management”, który mógł być inspiracją

50 Farba czarna schła najszybciej. 51 Ford H., My Life and Work, Create Space Independent Publishing Platform, 2011.



51

dla E.W.Deminga52,53. Ciekawostką jest fakt, iż po wizycie w 1927 roku

w Japonii Tomasz Bata przewidział gospodarczy sukces tego kraju.

Kolejny wielki człowiek tych czasów to Frederick W. Taylor, który

w swoim dziele „The principles of Scientific Management" („Zasady

naukowego zarządzania") poruszył problem standaryzacji pracy, narzędzi,

maszyn, surowców i miejsc pracy. Dzięki standaryzacji przyczynił się

między innymi do 3,8 krotnego wzrostu wydajności pracy ładowaczy54.

Dla badaczy i późniejszych naukowców z zakresu zarządzania dzieło „The

principles of Scientific Management" („Zasady naukowego zarządzania")

stało się fundamentalne.

W 1927 roku rozpoczął się eksperyment „Hawthorne”

przeprowadzony przez Eltona Mayo. Doświadczenia eksperymentu

wykazały, że udział pracowników w podejmowaniu decyzji poprawia

wydajność55. Doświadczenia Eltona Mayo można również rozpatrywać

w kontekście CSR.

Lata dwudzieste dwudziestego wieku to okres odbudowy i scalania

Polski po rozbiorach, okres działalności Eugeniusza Kwiatkowskiego, który

dawał impuls rozwoju dla polskiego przemysłu. Okres ten był również

związany z tworzeniem polskich organizacji standaryzacyjnych, takich

jak na przykład: Komitet Techniczny ds. Normalizacji Wyrobów

Przemysłowych przy Ministerstwie Handlu i Przemysłu; powstaje również

Polski Komitet Elektrotechniki (PKE) w 1923 roku (utworzony w ramach

Stowarzyszenia Elektryków Polskich (SEP) w 1923 roku i najważniejszy

52 Tribus M., The statistician’s stake in the managerial revolution. Philosophical Transactions

of the Royal Society of London, Series A, Mathematical and Physical Science 1989; 327

(1596), s. 487–498. 53 Tribus M., Lessons from Tomas Bata for the Modern Day Manager, Tvůrčí odkaz Tomáše

Bati a současné podnikání, 2001. 54 Taylor F. W., The Principles of Scientific Management, Dover Publications, 1997. 55 Mayo E., The Social Problems of an Industrial Civilization. Boston: Division of Research,

Harvard Business School, 1945.



z punktu widzenia przedmiotu niniejszego opracowania), Polski Komitet

Normalizacyjny (PKN) w 1924 roku56.

Koniec lat dwudziestych to również początek społecznych dyskusji

na temat społecznej odpowiedzialności biznesu. Na uwagę zasługują tutaj:

Owen D. Young, przewodniczący rady nadzorczej i Gerard

Swope, prezes General Electric Company. Rozpoczynają oni

dyskusje na temat społecznej odpowiedzialności biznesu; starali

się budować partnerstwo i współpracę biznesową

z pracownikami i społecznością57.

Wallace B. Donham Dziekan Harvard Business School

stwierdził: „doszedłem do wniosku, że największą potrzebą

cywilizacji, takiej jak nasza, są społecznie myślący ludzie

biznesu”58.

W tym samym okresie nadal rozwija się normalizacja i powstają

nowe, narodowe organizacje standaryzacyjne i normalizacyjne. Powstaje

również pierwsza organizacja o charakterze międzynarodowym -

International Federation of Standardizing Associations (ISA), protoplasta

ISO (ISA zostaje rozwiązana w 1942 roku)59.

Biznes i ekonomia oraz nauka i technologia dominują jako źródła

powstawania standardów w latach trzydziestych. W 1931 roku Walter A.

Shewhart publikuje książkę „Economic Control of Quality of Manufactured

56 Schweitzer T., Normalizacja w Polsce, Spektrum, Biuletyn Organizacyjny i Naukowo-

Techniczny Stowarzyszenia Elektryków Polskich, marzec – kwiecień 2008, s. 23-25. 57 Heald M., Business Thought in the Twenties: Social Responsibility, American Quarterly,

Volume 13, Issue 2, Part 1, 1961, s. 126-139. 58 Spector B., Business Responsibilities in a Divided World”: the Cold War Roots

of the Corporate Social Responsibility Movement, Enterprise & Society, Volume 9, Num-

ber 2, 2008, s. 314-336. 59 Felber H., International Standardization of Terminology: Theoretical and Methodological

Aspects, International Journal of the Sociology of Language, Volume 1980, Issue 23,

2009, s. 65–80.



53

Product” („Ekonomiczna kontrola jakości wytworzonego produktu”). Jest to

zbiór wyników badań Shewhart ’a prowadzonych w Bell Telephone

Laboratories60. Praca Shewhart ’a została włączona do standardów

American War Standards Z1.1-1941, Z1.2-1941 and Z1.3-1942. Eugen

Wüster publikuje "Internationale Sprachnormung in der Technik"

(„Normalizacja i umiędzynarodowienie języka w technologii"), co staje się

inspiracją dla powstania Technical Committee ISA/TC 37 „Terminology"61.

Kształtuje się jednocześnie swoisty mechanizm rozwoju standardów

i metod zarządzania: standardy i metody zarządzania tworzone są

z pobudek ekonomiczno-biznesowych lub technologiczno-naukowych, a

następnie adoptowane przez przemysł wojskowy, tam są rozwijane i dalej

wracają do zastosowań cywilnych. W 1942 roku W. E. Deming

rekomenduje metody statystyczne Waltera Shewharta na łamach

czasopisma Journal of the American Statistical Association62.

H.F. Dodge i H.G. Roming w 1932 roku z Bell Telephone

Laboratories publikują opracowanie, w którym przedstawiają metodę

próbkowania jako alternatywę całkowitej kontroli końcowej. W późniejszym

czasie metoda ta rozwijana jest przez armię amerykańską63,64.

60 Shewhart W.A., Economic Control of Quality of Manufactured Product, Van Nostrand,

Princeton, N.J, 1931. 61 Felber H., International Standardization of Terminology: Theoretical and Methodological

Aspects, International Journal of the Sociology of Language, Volume 1980, Issue 23,

s. 65–80, 62 Deming, W.E., On a classification of the problems of statistical inference, Journal

of the American Statistical Association, Vol. 37, No. 218, 1942, s. 173–185. 63 Dodge H.F, Statistical control in sampling Inspection, American Mechanist, Oct 1932:

1085-88. 1932, s. 1129-1131. 64 Dodge H.F., Roming H.G., Army service forces tables, Bell telephonelaboratories, United

States, 1942.



1.4 Standaryzacja ery wojny i odbudowy powojennej

II Wojna Światowa to przede

wszystkim militarne wpływy na procesy

tworzenia i rozwoju standardów i norm

ale również żywe laboratorium

dla badań nad efektywnością

zarządzania i produkcji, i kto wie, może

właśnie te przyczyniły się do wygrania

wojny przez aliantów. Prawdopodobnie

na bazie doświadczeń produkcyjnych,

nabytych w okresie wojennym Armand

V. Feigenbaum publikuje w 1945 roku

książkę „Quality control: principles,

practice and administration;

an industrial management tool

for improving product quality and design and for reducing operating costs

and losses” („Kontrola jakości: zasady, praktyki i administracja;

przemysłowe narzędzie zarządzania dla poprawy jakości i projektowania

produktu oraz zmniejszenie kosztów operacyjnych i strat”) w serii

„McGraw-Hill Industrial Organization and Management Series” 65, a w 1961

roku publikuje kolejną książkę, która staje się jedną z fundamentalnych w

zakresie TQM: „Total Quality Control” („Totalna Kontrola Jakości”)66. Sam

Armand V. Feigenbaum trwale wpisuje się w poczet twórców podejścia

projakościowego.

65 Feigenbaum A., Quality control: principles, practice and administration; an industrial man-

agement tool for improving product quality and design and for reducing operating costs

and losses, McGraw-Hill industrial organization and management series, 1951. 66 Feigenbaum A., Total Quality Control, Revised (Fortieth Anniversary Edition), McGraw-Hill

Companies; 3 Rev Sub edition, 1991.

Rysunek 6. W. Edward Deming około 1976 roku

Źródło: Detroit Public Library, dostęp 2013.



55

Koniec II Wojny Światowej to wzmożony okres odbudowy, gdzie

niekwestionowaną rolę odegrały Stany Zjednoczone. To również okres

odbudowy międzynarodowych inicjatyw standaryzacyjnych

i normalizacyjnych. Powstaje wtedy International Organization

for Standardization – ISO (Międzynarodowa Organizacja

Normalizacyjna)67. Na fali tej odbudowy rozpoczyna się działalność

niekwestionowanej legendy rozwoju projakościowego, podejścia Williama

Edwarda Deminga. William Edward Deming stał się dla Japonii i całego

Dalekiego Wschodu nawet większym symbolem niż generał George

Catlett Marshall dla Europy. Amerykańskie metody adoptowane przy

odbudowie Japonii ze zniszczeń wojennych i kultura Dalekiego Wschodu

stworzyły niesamowity efekt synergii, i stały się fundamentem podboju

Świata przez dalekowschodnie koncerny. Dla wzmocnienia rozwoju

wewnętrznego powojenny rząd Japonii zastosował jeszcze jeden

mechanizm, znaczny protekcjonizm i ochronę krajowych przedsiębiorstw.

Mechanizm działał w ten sposób, że firmy międzynarodowe chcące wejść

na rynek japoński musiały stworzyć Joint Venture z którymś z japońskich

podmiotów, i przeprowadzić offset technologiczny. W ten sposób nie było

mowy o wrogiej prywatyzacji i zamykaniu japońskich firm.

Ciekawostką jest to, że sam William Edward Deming nigdy nie był

zwolennikiem opisywania swoich 14 zasad, ponieważ uważał, że

dokument spisany staje się martwy. Opisał je dopiero w 1982 roku

w książce „Out of the Crisis” („Wyjście z kryzysu”)68.

Japończycy przejmują w tym momencie rolę liderów w rozwoju

nowoczesnych standardów i metod zarządzania. W 1949 roku powstaje

najsłynniejszy chyba system zarządzania, wzór dla wielu kolejnych metod,

standardów i norm, Toyota Production System (TPS), którego twórcami

67 Spruyt H., The supply and demand of governance in standard-setting: insights from

the past, Journal of European Public Policy, Volume 8, Issue 3, 2001. 68 Deming W.E., Out of the Crisis, the MIT Press, 1982.



byli Sakichi Toyoda, jego syn Kiichiro Toyoda oraz inżynier produkcyjny –

Taiichi Ohno69. W kolejnym roku Gen'ichi Taguchi formułuje swoje metody

zarządzania jakością, najbardziej znane to: Funkcja strat jakości;

Sterowanie jakością off-line; Projektowanie eksperymentów. Efekty pracy

Gen'ichi Taguchi ukazują się potem w książce: Gen’ichi Taguchi, Subir

Chowdhury, Yuin Wu; „Taguchi's Quality Engineering Handbook”

(„Podręcznik jakości dla inżynierów Taguchi'ego”)70. Kolejny rok natomiast

to powstanie pierwszej nagrody jakości. Union of Japanese Scientists and

Engineers (JUSE) ustanawia „Deming Prize” (Nagrodę Deminga). Jest ona

jedną z najbardziej popularnych nagród w zakresie TQM (Total Quality

Management) na świecie71. W późniejszym okresie, w 1961 roku Kaoru

Ishikawa zainspirowany pracą Williama Edwarda Deminga, tworzy

pierwsze „Quality circles” („Koła Jakości”)72.

W tym czasie w USA ukazuje się artykuł Josepha Jurana, opisujący

zastosowanie zasady Pareto w zarządzaniu „Pareto, Lorenz, Cournot,

Bernoulli, Juran and others”. Artykuł ukazał się w książce: „Critical

Evaluations in Business and Management” („Krytyczna ocena Biznesu

i Zarządzania”)73. Powstaje też pierwsza polityka jakości dla amerykańskiej

firmy zbrojeniowej. AEC Santa Fe publikuje „QC-1 AEC Santa Fe

Weapons Quality Policy” („QC-1 AEC Santa Fe Polityka jakości broni”), a

w 1958 roku powstaje pierwsza norma militarna z zakresu zarządzania

69 Becker R.M., Lean Manufacturing and the Toyota Production System, Encyclopedia

of World Biography, 1998. 70 Taguchi G., Chowdhury S., Wu Y., Taguchi's Quality Engineering Handbook, Wiley-

Interscience, 2004. 71 Mahoney F. X., Total quality management; Quality assurance; Quality control; ISO 9000

Series Standards; Malcolm Baldrige National Quality Award; Management; Standards,

American Management Association (New York), 1994. 72 Hill S., Why Quality Circles Failed but Total Quality Management Might Succeed, British

Journal of Industrial Relations, Volume 29, Issue 4, 1991, s. 541–568. 73 Juran J.M., Pareto. Lorenz, Cournot Bernoulli, Juran and Others, Industrial Quality Con-

trol, October 1950, s. 25.



57

jakością U.S. Department of Defence publikuje standard MIL-Q-9858,

„Quality Program Requirements” (MIL-Q-9858 „Wymagania systemu

jakości”). Kolejnym krokiem jest nowelizacja standardu MIL-Q-9858

i zastąpienie go standardem MIL-Q-9858A, „Quality Program

Requirements” (MIL-Q-9858A, „Wymagania program jakości”)

oraz wprowadzenie go jako standard obowiązujący w NATO jako AQAP1

„Quality Program Requirements”. Następnie zostają opublikowane AQAP2

identyczna jak MILHDBK-50, AQAP4 identyczna jak MIL-I-45208A. Pełna

rodzina AQAP zawierała 9 standardów od AQAP1 do AQAP974.

W 1960 roku Douglas McGregor wydaje książkę „The Human Side

of Enterprise”. Zawarł w niej teorie motywacji X i Y, kluczowe dla teorii

i praktyki zaangażowania pracowników.

Równolegle szczególna uwaga zostaje skoncentrowana na jakości

produktów żywnościowych; zostają rozwijane standardy wprowadzone

między innymi przez IDF. Pod przewodnictwem Argentyny powstaje

regionalna organizacja d/s standaryzacji żywności Código Latino-

Americano de Alimentos, a w momencie konieczności dostarczenia

bezpiecznej żywności dla kosmonautów w proces tworzenia standardów

włącza się NASA (National Aeronautics and Space Administration)

(Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej). To właśnie

umowa pomiędzy NASA, a Pillsbury Co. z 1959 roku skutkuje produkcją

pierwszej bezpiecznej żywności dla kosmonautów. Pierwszym

znamiennym efektem współpracy Pillsbury Co., US Army Natick

Laboratories i National Aeronautics and Space Administration jest

opracowanie trzypunktowego systemu HACCP (Hazard Analysis and

Critical Control Points). Do celów realizacji programu HACCP U.S. Army

Natick Laboratories adoptuje metodykę „Modes of Failure" („Modele

74 Faulkner D., Wood R., Introduction to Quality Assurance - Quality Standards and Applica-

bility to DOE, U.S. Department of Energy (DOE), 2004.



niepowodzeń”)75. W opracowanie HACCP włącza się również National

Aeronautics and Space Administration, która opracowuje metodę „Zero

Defects” („Zero Defektów”)76. Już w 1961 roku kwestia bezpieczeństwa

żywności staje na forum międzynarodowym: Rada Codex Alimentarius

Europaeus przyjmuje rezolucję w sprawie wejścia pod patronat

FAO/WHO, a wkrótce potem konferencja FAO ustanawia Komisję Codex

Alimentarius o zasięgu światowym, której zadaniem jest praca

nad wspólnymi standardami żywnościowymi77.

1.5 Era cywilnych standardów

Lata siedemdziesiąte to chyba najbardziej owocny okres w rozwoju

standaryzacji. Początek lat siedemdziesiątych przynosi wprowadzenie

nowych standardów w przemyśle jądrowym:

AEC Reactor Development and Technology (RDT) opracowuje

i publikuje RDT F2-2T „A comprehensive quality assurance program

standard” (RDT F2-2T „Standardowy program kompleksowego

zapewnienia jakości”);

Nuclear Quality Associates publikuje 10 CFR 50 „Appendix B

Nuclear Quality Assurance” (10 CFR 50 „Dodatek B Zapewnianie

jakości w przemyśle jądrowym”);

American National Standards Institute (ANSI) publikuje ANSI N 45.2

„Quality Assurance Program Requirements for Nuclear Facilities”

(ANSI N 45.2 „Programowe wymagania dotyczące zapewnienia

jakości w obiektach jądrowych”);

75 Savage R., Hazard analysis critical control point: A review, Food Reviews International,

Volume 11, Issue 4, 1995, s. 575-595. 76 Savage R., Hazard analysis critical control point: A review, Food Reviews International,

Volume 11, Issue 4, 1995, s. 575-595. 77 Mayes T., Mortimore S., Making the most of HACCP - Learning from others’ experience,

CRC Press LLC, 2005.



59

American National Standards Institute (ANSI) publikuje N45.2.1-

1973, „Cleaning of Fluid Systems and Associated Components

During Construction Phase of Nuclear Power Plants.” (N45.2.1-

1973, „Czyszczenie układów chłodzących i komponentów

związanych w fazie budowy elektrowni jądrowych”)78.

W kwestii rozwoju koncepcji zarządzania jakością, poza rozwojem

standaryzacji militarnej, dochodzi do opracowania pierwszych standardów

cywilnych przez Canadian Standards Association (CSA). Canadian

Standards Association (CSA) przygotowuje serię norm CAN3-Z299:

CAN3-Z299.0-86: Guide for Selecting and Implementing the CAN3-

Z299-85 Quality Assurance Program Standards; (CAN3-Z299.0-86:

Przewodnik do selekcji i Wdrożenia CAN3-Z299-85 Standardy

programu zapewnienia jakości);

CAN3-Z299.1-85: Quality Assurance Program – Category 1;



CAN3-Z299.4-85: Quality Assurance Program – Category 4.

Jednak seria norm zostaje opublikowana oficjalnie dopiero w 1985

roku. Do dziś standardy te są w użyciu i stanowią alternatywę dla ISO serii

900079. Następnie BSI publikuje:

o BS 4891:1972 „A guide to quality assurance” (BS 4891:1972

„Przewodnik do zapewniania jakości”) – pierwszą normę

wielobranżową;

o BS 5179 „Guidelines for Quality Assurance” (BS 5179

„Wytyczne dla zapewniania jakości”);

78 IEEE Xplore Digital Library, http://ieeexplore.ieee.org/Xplore/guesthome.jsp, dostęp

22.09.12. 79 Dahab R., Relation Between the Degree of Implementation of the Quality System and

the Degree of Customer Satisfaction, Universite Du Quebec A Chicoutimi, 1991.



o BS 5750-1:1979 „Quality systems. Specification for design,

manufacture and installation” (BS 5750-1:1979 „Systemy

jakości - Model zapewnienia jakości w projektowaniu

/konstruowaniu, produkcji, instalowaniu i serwisie”);

o BS 5750-2:1979 „Quality systems. Specification

for manufacture and installation” (BS 5750-2:1979 „Systemy

jakości - Model zapewnienia jakości w produkcji, instalowaniu

i serwisie”);

o BS 5750-3:1979 „Quality systems. Specification for final

inspection and test” (BS 5750-3:1979 „Systemy jakości -

Model zapewnienia jakości w produkcji, instalowaniu

i serwisie”), które zostały potem zaprezentowane jako

ISO 9001; ISO 9002 i ISO 900380.

Standards Association of Australia publikuje serię norm Australian

Quality System Standards:

o AS 1821-1985: „Suppliers quality systems for design,

development, production and installation” (AS 1821-1975:

„Systemy jakości dla dostawców

w projektowaniu/konstruowaniu, produkcji, instalowaniu

i serwisie”);

o AS 1822-1975 „Suppliers quality systems for production and

installation” (AS 1822-1975: „Systemy jakości dla dostawców

w produkcji, instalowaniu i serwisie”);

o AS 1823-1975: „Suppliers inspection systems” (AS 1823-

1975: „System Inspekcji Dostawców”)81.

80 Street P., Promoting Good Environmental Management: Lessons from BS 5750, Journal

of Environmental Planning and Management, Volume 38, Issue 4, 1995, s. 483-504. 81 Calder R., Quality - an Attitude of Mind; a Customer Requirement and an Engineer's Re-

sponsibility, In: National Engineering Conference (1990: Canberra, A.C.T.). 1990 National

Engineering Conference of the Institution of Engineers, Australia: Government, Engineer-



61

American National Standards Institute (ANSI) publikuje ANSI/ASQC

Z1.15 „Quality systems - model for quality assurance in design /

development, production, installation and servicing” (ANSI/ASQC

Z1.15 „Systemy jakości - Model zapewnienia jakości


i serwisie”)82.

W kwestii zarządzania bezpieczeństwem żywności to również

bardzo owocny okres. Już na początku, bo w 1971 roku, odbywa się

prezentacja założeń systemu HACCP na National Conference on Food

Protection w USA. HACCP składał się wtedy z trzech zasad83. W 1972

roku Pillsbury Co. przygotowuje pierwsze szkolenie z zakresu systemu

HACCP dla Food and Drug Administration (FDA) (US) zatytułowane „Food

Safety through the Hazard Analysis and Critical Control Point System"

(„Bezpieczeństwo żywności poprzez System Analizy Zagrożeń

i Krytycznych Punktów Kontroli")84. Następnie w 1973 roku Pillsbury Co.

publikuje pierwszy kompleksowy dokument HACCP: „Food Safety Through

the Hazard Analysis Critical Control Point System” („Bezpieczeństwo

żywności poprzez analizę zagrożeń i krytycznych punktów kontroli”),

a w tym samym roku zasady HACCP zostają wpisane w pierwszy akt

prawny dotyczący bezpieczeństwa żywności – „US FDA Thermally

Processed Low Acid Canned Foods Packaged in Hermetically Sealed

Containers Part 128B” „US FDA Termicznie Konserwowana Nisko-

ing and the Nation; Preprints of Papers, The. Barton, ACT: Institution of Engineers, Aus-

tralia, 1990, s. 61-65. 82 Cottman R., A guidebook to ISO 9000 and ANSI/ASQC Q90, ASQC Quality Press, 1993. 83 Ropkins K., Beck A., Evaluation of worldwide approaches to the use of HACCP to control

food safety, Trends in Food Science & Technology, Volume 11, Issue 1, 2000, s. 10–21. 84 Ropkins K., Ferguson A., Beck A.J., Development of Hazard Analysis and Critical Control

Points (HACCP) Procedures to Control Organic Chemical Hazards in the Agricultural Pro-

duction of Raw Food Commodities. Critical Reviews in Food Science and Nutrition 43(3),

2003, s. 287–316.



kwasowa Żywność Puszkowana w Hermetycznie Zamkniętych

Pojemnikach, Część 128B”)85. W 1975 roku Pillsbury Co. wprowadza

kolejne dwie zasady. Wprowadzono również system HACCP dla produkcji

roślinnej86.

Lata 70 to również początek

sformalizowanych prac

nad standardami i prawem pracy;

w 1974 roku w Wielkiej Brytanii zostaje

przyjęty „Health & Safety at Work Act”

(„Ustawa Bezpieczeństwo i Higiena

w Pracy”)87.

Lata osiemdziesiąte, właściwie

już końcówka lat siedemdziesiątych, to

mocne akcenty dla rozwoju naukowych

koncepcji zarządzania jakością.

W 1979 roku Philip B. Crosby

publikuje swoją pierwszą książkę dotyczącą jakości „Quality is Free”

(„Jakość jest za darmo”)88. Jest to jedna z przełomowych pozycji literatury

naukowego podejścia do zarządzania jakością. Rok 1980 przynosi wstrząs

w amerykańskiej pop-kulturze zainteresowanej problemami biznesu

i ekonomii, NBC emituje program „If Japan Can... Why Can't We?” („Jeśli

Japonia potrafi, … czemu my nie potrafimy”)89.

85 Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and Prospec-

tive". FoodSafety magazine, 2010, s. 42, s. 44-46. 86 Mayes T., Mortimore S., Making the most of HACCP - Learning from others’ experience,

CRC Press LLC, 2005. 87 Ridley J., Channing J., Safety at Work, Routledge, 2012. 88 Crosby B., Quality is free: the art of making quality certain, New American Library, 1980. 89 Neave H., The Deming Dimension: Management for a Better Future, the Swiss Deming

Institute, August 25, 2000.

Rysunek 7. Philip B. Crosby

Źródło: Humes L., Philip Crosby: Trustee Profile,

2000 .



63

Ten program, z udziałem Williama Edwarda Deminga,

zapoczątkował „Quality Revolution” („Rewolucją Jakości”) w USA. Program

odnosił się do sytuacji, w której firmy japońskie zaczęły wypierać z rynku

amerykańskiego amerykańskie firmy, w zasadzie w każdej dziedzinie

biznesu. Doszło nawet do tego, że przez lata osiemdziesiąte Mitsubishi

Estate Company of Tokyo weszła w posiadanie Rockefeller Center

w Nowym Jorku90.

Przez lata osiemdziesiąte Amerykanie uczą się konkurować

z Japończykami, co owocuje ważnymi wydarzeniami, które nastąpiły

w 1984, 1987 i 1988 roku, a mianowicie:

W 1984 roku po raz pierwszy użyto terminu Total Quality

Management (TQM). Termin został po raz pierwszy użyty przez

U.S. Naval Air Systems Command dla opisania japońskiego

podejścia do problemu zarządzania i doskonalenia jakości91;

Bob Galvin, prezes Motorola Co. uruchamia “The Six Sigma Quality

Program” („Program jakości Six Sigma”), który został oparty

na długoterminowym raporcie Bill ‘a Smith ‘a. W 1993 roku Six

Sigma Quality Program zostaje wdrożony w Allied Signal

(Honeywell), a w 1996 roku w General Electric92;

National Institute of Standards and Technology (Narodowy Instytut

Standaryzacji i Technologii) tworzy Malcolm Baldrige National

Quality Award („Narodową Nagrodę Jakości im. Malcolma

90 Gale B., Managing Customer Value: Creating Quality and Service That Customers Can

See, Simon and Schuster, 1994. 91 Al-Dabal J., Is Total Quality Management Enough for Competitive Advantage?: Realities in

Organizations Implementing Change Initiatives with Examples from the United States and

the Developing World, Universal-Publishers, 2001. 92 Birkinshaw J., Mol M., How management innovation happens. MIT Sloan Management

Review, Volume 47, Issue 4, 2006, s. 81-88.



Baldrigea”). Kryteria nagrody były takie same, jak kryteria TQM.

Pierwszą nagrodzoną firmą została Motorola Co. (1988)93;

John Krafcik w swoim artykule, „Triumph of the Lean Production

System" („Sukces Zwinnego Systemu Zarządzania”), napisanym

na podstawie swojej pracy magisterskiej w MIT Sloan School

of Management, opisuje Lean Six Sigma. Na uwagę zasługuje tutaj

fakt, że obecnie John Krafcik jest prezesem Hyundai Motor

America94.

Lata osiemdziesiąte to również okres gwałtownego rozwoju

standardów zarządzania inspirowany głównie przez europejskie

organizacje standaryzacyjne i amerykańskie departamenty:

W 1981 roku BSI publikuje:

o BS 5750-4:1981 „Quality systems. Guide to the use

of BS 5750:Part 1 Specification for design, manufacture and


stosowania BS 5750: Part 1”);


of BS 5750: Part 2 'Specification for manufacture and


stosowania BS 5750:Part 2”);


of BS 5750:Part 3 'Specification for final inspection and test'”

(BS 5750-5:1981 Systemy jakości – Przewodnik stosowania

93 Blackburn R., Benson R., Total quality and human resource management: Lessons

learned from Baldridge Award-winning companies, Academy of Management Journal, vol-

ume 7, Issue 3., s.49-66. 94 Krafcik J. F., Triumph of the lean production system. Sloan Management Review 30 (1)

1988, s. 41–52.



65

BS 5750:Part 3”), które stały się potem szkieletem standardu

ISO 900495;

o W 1986 roku ukazuje się pierwsza edycja normy ISO 8402

„Quality Vocabulary". Pierwsza norma terminologiczna

zarządzania jakością. W Polsce została ona wprowadzona

jako PN-EN 28402:1993 „Jakość – Terminologia”. Ukazuje

się również DOE 5700.6B, „Quality Assurance” (DOE

5700.6B „Zapewnienie jakości”) opublikowana przez U.S.

Department of Energy96.

Wreszcie w 1997 roku ukazuje się pierwsza edycja

międzynarodowych norm ISO serii 9000 służących zapewnieniu

jakości:

o ISO 9001:1987 „Model for quality assurance in design,

development, production, installation, and servicing was

for companies and organizations whose activities included

the creation of new products”.

o W 1986 roku Ukazuje się DOE 5700.6B, „Quality Assurance”

(DOE 5700.6B „Zapewnienie jakości”) opublikowana przez

U.S. Department of Energy.

o ISO 9002:1987 „Model for quality assurance in production,

installation, and servicing had basically the same material

as ISO 9001 but without covering the creation of new

products”.

o ISO 9003:1987 „Model for quality assurance in final

inspection and test97.

95 Street P., BS 5750: the Industry View, Fernie M., International Journal of Quality & Relia-

bility Management, Volume 9, Issue: 7. 96 Faulkner D., Wood R., Introduction to Quality Assurance - Quality Standards and Applica-

bility to DOE, U.S. Department of Energy (DOE), 2004. 97 Cianfrani Ch., Tsiakals J., West J., ISO 9001:2008 Explained, ASQ Quality Press, 2009.



W Polsce normy te wprowadzono w 1993 roku jako: ● PN–



i serwisie”; ● PN-EN 29002:1993 „Systemy jakości - Model za-

pewnienia jakości w produkcji, instalowaniu i serwisie”; ● PN-


w kontroli i badaniach końcowych”98.

Standardy żywnościowe również rozwijają się bardzo gwałtownie

w tym okresie:

W 1980 roku Food Safety and Inspection Service, Food and Drug

Administration, National Marine Fisheries Service, US Army Natick

Research and Development Center wchodzą we współpracę

z National Academy of Sciences w celu opracowania wytycznych

w sprawie najlepszego sposobu, jednolitego podejścia

postępowania, które mogłoby zostać wykorzystane do ustalenia

kryteriów mikrobiologicznych99;

W 1985 roku National Academy of Sciences publikuje swój pierwszy

raport na temat HACCP: „An Evaluation of the Role

of Microbiological Criteria for Foods and Food Ingredients (Green

Book)” („Ocena roli kryteriów mikrobiologicznych dla żywności

i składników żywności - Zielona Księga)"100;

98 Wysokińska – Senkus A., Systemy ISO i HACCP w praktyce polskich przedsiębiorstw,

Wyd. UP, Poznań 2008. 99 Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and Prospec-

tive". FoodSafety magazine, 2010, s. 42, 44-46. 100 National Research Council (U.S.). Food Protection Committee. Subcommittee on Microbi-

ological Criteria, an evaluation of the role of microbiological criteria for foods and food in-

gredients, National Academies, 1985.



67

W 1987 roku National Advisory Committee on Microbiological

Criteria for Foods (NACMCF) wprowadza wstępną rekomendację,

na której obecnie oparte są wszystkie programy HACCP101;

W 1988 roku the International Commission on Microbiological

Specifications for Foods (ICMSF) (Międzynarodowa Komisja

ds. Wymagań Mikrobiologicznych dla Żywności – ICMSF) wydaje

zasady systemu HACCP w formie publikacji „Microorganisms in

Foods 4. Application of the Hazard Analysis Critical Control Point

(HACCP) System to Ensure Microbiological Safety and Quality.

Blackwell Scientific, Oxford” („Mikroorganizmy w żywności 4.

Zastosowanie systemu analizy zagrożeń i krytycznych punktów

kontroli (HACCP), system zapewniający bezpieczeństwo

mikrobiologiczne i jakość. Blackwell Scientific, Oxford”)102.

Lata dziewięćdziesiąte charakteryzują się raczej obserwacją

dotychczasowych efektów prac nad wprowadzonymi do tej pory

standardami i koncepcjami zarządzania jakością. Pojawiają się w tym

okresie w Europie inicjatywy oddolne, na przykład w kwestii powołania

w 1990 roku European Foundation for Quality Management, (której nazwę

zmieniono potem na EFQM) przez 14 prezesów czołowych europejskich

przedsiębiorstw103. W Polsce w 1995 roku Krajowa Izba Gospodarcza,

Polskie Centrum Badań i Certyfikacji oraz Fundacja „Teraz Polska”

ustanawiają Polską Nagrodę Jakości (PNJ)104. Pod koniec lat

dziewięćdziesiątych, w 1988 roku ukazuje się DOE O 414.1C „Quality

101 Corlett D., HACCP User's Manual, Springer, 1998. 102 International Commission on Microbiological Specifications for Food . Microorganisms in

Foods 4: Application of the hazard analysis critical control point (HACCP) system to en-

sure microbiological safety and quality. . Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1988. 103 Conti T., A history and review of the European Quality Award Model, the TQM Magazine,

Volume 19 Issue: 2, 2007, s.112 – 128. 104 Zymonik J., Polska Nagroda Jakości w świetle dotychczasowych edycji tego konkursu,

Problemy Jakości, 2009, 41, nr 7, s. 29-36.



Assurance” (DOE O 414.1C „Zapewnienie jakości”) opublikowana przez

U.S. Dep. of Energy. Jest to jeden z pierwszych sygnałów, że normy

ISO 9001 w pierwszej wersji stają się niewystarczające105.

W latach dziewięćdziesiątych nadal bardzo dynamicznie rozwija się

system HACCP:

W 1991 roku WHO - World Health Organization publikuje „Draft

Principles and Application of the HACCP System” („Projekt zasad

i stosowania systemu HACCP”);

W 1992 roku CFDRA, Campden Food and Drink Research

Association (UK) publikuje „HACCP: A Practical Guide, Technical

Manual No 38” 106 („HACCP: Przewodnik Praktyczny, Instrukcja

techniczna nr 38” oraz National Advisory Committee on

Microbiological Criteria for Foods (NACMCF) publikuje „HACCP

Hazard Analysis and Critical Control Point System” („System Analizy

Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli”);

W 1993 roku opublikowano w Unii Europejskiej wymagania

dotyczące HACCP w formie DYREKTYWY: „Council Directive

93/43/EEC of 14 June 1993 on the hygiene of foodstuffs”

(93/43/EWG) („Dyrektywa Rady z dnia 14 czerwca 1993 r.

W sprawie higieny środków spożywczych” (93/43/EWG))107. Było to

pierwsze użycie systemu HACCP jako formy protekcjonizmu rynku

Unii Europejskiej. W Polsce system ten wchodził stopniowo;

najpierw od 2004 roku objął duże przedsiębiorstwa, a od 2006 roku

średnie przedsiębiorstwa branży spożywczej. Poza UE system

105 Freshley M. D., 300 Area Integrated Field-Scale Subsurface Research Challenge (IFRC)

Field Site Management Plan, Prepared for the U.S. Department of Energy, 2008. 106 Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and Prospec-

tive. FoodSafety Magazine, 2010, s. 42, s. 44-46. 107 Council Directive 93/43/EEC of 14 June 1993 on the hygiene of foodstuffs OJ L 175,

19.7.1993, p. 1–11, http://eur-lex.europa.eu/, dostęp: 25.09.12.



69

HACCP rozwija się w większości przypadków jako system

fakultatywny;

W 1996 roku American Society for Quality wystawia swoje pierwsze

certyfikaty dla audytorów HACCP108;

W 1997 roku w USA „FDA's Seafood HACCP programs” („FDA

Programy HACCP dla owoców morza”)109 stają się obligatoryjne,

oraz System HACCP zostaje wzbogacony o kolejne dwie zasady

i zostaje zaadoptowany do wszystkich rodzajów produkcji

spożywczej: mięso, drób, owoce morza, nabiał. Obejmuje swoim

zasięgiem cały łańcuch żywnościowy „od farmy do widelca”110;

Od 1998 roku w USA system HACCP staje się obligatoryjny dla

producentów i przetwórców mięsa, a potem handlu żywnością111.

Lata dziewięćdziesiąte to również gwałtowny rozwój pozostałych

koncepcji i systemów zarządzania, szczególnie zarządzania

środowiskowego i zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

W latach dziewięćdziesiątych pojawia się jeszcze jeden trend –

zarządzanie bezpieczeństwem informacji.

W sferze rozwoju zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

najważniejszymi wydarzeniami były:

W 1991 roku ukazuje się HSG65 „Successful health and safety

management” (HSG65 „Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną

z sukcesem”),wydana przez Health and Safety Executive112;

108 Ulmer J., A Study of ASQ and SME Members on the Effects of Continuous Improvement

Practices and Certifications on Quality Cost for Small-to-midsized United States Manufac-

turing Companies, ProQuest, 2008. 109 Alberini A., Lichtenberg E., Mancini D., Galinato G., Was It Something i Ate? Implementa-

tion of the FDA Seafood HACCP Program, American Journal of Agricultural Economics,

Volume: 90, Issue: 1, 2008, s. 28-41. 110 Monaghan J., United Kingdom and European Approach to Fresh Produce Food Safety

and Security, HortTechnology, Volume: 16 no: 4, 2006, s. 559-562. 111 Marshall R., Food Safety: A Practical and Case Study Approach, Springer, 2006.



W 1996 roku ukazuje się standard BS 8800:1996 „Occupational

health and safety management systems” (BS 8800:1996 „Systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy”) 113;

W 1999 roku ukazuje się standard OHSAS 18001:1999

Occupational health and safety management systems –

Specification, pierwsza edycja114. W Polsce funkcjonuje nadal PN-

N-18001:2004 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną

pracy – Wymagania”. Polska norma jest oparta na OHSAS

18001:1999 ale nie jest z nią identyczna.

W sferze rozwoju zarządzania bezpieczeństwem informacji, naj-

ważniejszym wydarzeniem było, w 1995 roku ukazanie się pierwszej z serii

norm BS 7799-1:1995 „Information security management. Code of practice

for information security management systems” (BS 7799-1:1995 „Zarzą-

dzanie bezpieczeństwem informacji. Kodeks praktyki dla systemów zarzą-

dzania bezpieczeństwem informacji”)115.

W sferze rozwoju zarządzania środowiskowego:

W 1996 roku ukazuje się norma ISO 14001:1996 „Environmental

management systems - Specification with guidance for use”.

W Polsce PN-EN ISO 14001:1998 „Systemy zarządzania

112 Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin E.,

Culyera A., Mahood Q., The effectiveness of occupational health and safety management

system interventions: A systematic review, Safety Science, 45 (3) 2007, s. 329-353. 113 Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin E.,

Culyera A., Mahood Q., the effectiveness of occupational health and safety management

system interventions: A systematic review, Safety Science, 45 (3) 2007, s. 329-353. 114 Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin E.,

Culyera A., Mahood Q., the effectiveness of occupational health and safety management

system interventions: A systematic review, Safety Science, 45 (3) 2007, s. 329-353. 115 Völker J., BS 7799 – Von „Best Practice“ zum Standard, Datenschutz und Datensicherheit

28, 2, 2004, s. 102-109.



71

środowiskowego. Wymagania i specyfikacja stosowania” znana

w Polsce jako PN-EN ISO 14001116.

W 1997 roku ukazuje się ISO Guide 64:1997 „Guide for addressing

environmental issues in product standards” (ISO Guide 64:1997

„Przewodnik dotyczący określania zagadnień środowiskowych

w normach produktów")117.

1.6 Standaryzacja nowych wyzwań

Rok 1997 przynosi wydanie pracy Johna Elkington ’a „Cannibals

with Forks: the Triple Bottom Line of 21st Century Business”, Oxford118.

Jest to jeden z pierwszych współczesnych pomysłów na integrację

zarządzania. Stanowi ona jedną z pierwszych prac zachęcającą

do systemowego myślenia w wymiarach ekonomicznym, społecznym

i ekologicznym. Od początku dwudziestego pierwszego wieku

ta koncepcja staje się fundamentem sustainability, nurtu obecnie

dominującego w zarządzaniu.

Początek dwudziestego pierwszego wieku to znów gwałtowny

rozwój koncepcji związanych z zarządzaniem jakością, jednak zmienia się

tutaj rola koncepcji systemu zarządzania jakością opartego

na wymaganiach standardu ISO 9001, gdyż nowe normy konstruuje się

tak, aby stanowiły zachętę do integracji systemów zarządzania. Wszystkie

116 Kwai-Sang Chin, Simon Chiu, V.M. Rao Tummala, An evaluation of success factors using

the AHP to implement ISO 14001-based EMS, International Journal of Quality & Reliability

Management, Volume: 16 Issue: 4, 1999, s. 341 – 362. 117 Pålsson A., Flemström K., Gap analysis of the documents in the ISO 14000-series with

regard to quality management of environmental data and information, CPM report 2004:3,

Chalmers University of Technology, Göteborg, Sweden, 2004. 118 Elkington J., Cannibals with forks: the triple bottom line of 21st century business, New

Society Publishers, 1998.



nowe normy zostają oparte na podejściu procesowym i cyklu PDCA

Deminga119. Następują kolejne kluczowe wydarzenia w zakresie:

Rysunek 8. Cannibals with Forks: the Triple Bottom Line of 21st Century Busi-ness

Źródło: New Society Publishers, 1997.

Jakość i zarządzanie jakością:

o Znaczna nowelizacja norm ISO 9000. Wykreślono normy

ISO 9002 i ISO 9003 oraz ISO 8402, a na ich miejsce

wprowadzono ISO 9000, ISO 9001 (z możliwymi

119 Wilkinson G., Dale B. G., An examination of the ISO 9001:2000 standard and its influence

on the integration of management systems, Production Planning & Control:

the Management of Operations, Volume 13, Issue 3, 2002, s. 212-220.



73

włączeniami). Norma ISO 9004 również została

zaktualizowana120;

o Ukazuje się 10 CFR 830.120 „Quality Assurance” (10 CFR

830.120 „Zapewnienie jakości”) norma opublikowana przez

U.S. Department of Energy121;

Integracja systemów:

HACCP/QMS – zostaje opublikowany standard ISO 15161:2001

„Guidelines on the application of ISO 9001:2000 for the food and

drink industry”. W Polsce standard wprowadzony został jako

PN-ISO 15161:2004 „Wytyczne stosowania ISO 9001:2000

w przemyśle żywnościowym i napojów”; w 2006 roku ukazuje się

nowa norma ISO 22000:2005 „Food safety management

systems - Requirements for any organization in the food chain”

(w Polsce PN-EN ISO 22000:2006 „Systemy zarządzania

bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji

należącej do łańcucha żywnościowego”). Jej struktura zostaje

dopasowana do ISO Guide 72:2001 i do struktury normy

ISO 9001:2000122;

QMS/EMS/OHSAS/ISMS/HACCP - Ukazuje się ISO Guide

72:2001 „High level structure and identical text for management

system standards and common core management system terms

and definitions” (ISO Guide 72:2012 „Wytyczne dotyczące

ujednolicenia i rozwoju norm dotyczących systemów

zarządzania"), przewodnik jednolitej konstrukcji standardów

ISO); w latach 2005-2009 ukazuje się nowa edycja norm rodziny

120 Wysokińska – Senkus A., Systemy ISO i HACCP w praktyce polskich przedsiębiorstw,

Wyd. UP, Poznań 2008. 121 http://law.justia.com/cfr/title10/10-4.0.2.5.26.1.html, dostęp 2013. 122 Karapetrovic S., Jonker J., Integration of standardized management systems: Searching

for a recipe and ingredients, Total Quality Management & Business Excellence, Volume

14, Issue 4, 2003, s. 451-459.



ISO 9000; największa nowelizacja dotyczy normy ISO 9004.

Po nowelizacji do głównej rodziny norm należą (w Polsce):

ISO 9000:2005 „Quality management systems - Fundamentals

and vocabulary” (PN-EN ISO 9000:2006 „Systemy zarządzania

jakością - Podstawy i terminologia”); ISO 9001:2008 „Quality

management systems – Requirements” (PN-EN ISO 9001:2009

Systemy zarządzania jakością – Wymagania); ISO 9004:2009

„Managing for the sustained success of an organization - A

quality management approach” (PN-EN ISO 9004:2010

„Zarządzanie ukierunkowane na trwały sukces organizacji -

Podejście wykorzystujące zarządzanie jakością”). Nowelizacja

ta świadczy o coraz większym promowaniu integracji systemów

zarządzania. W 2006 roku ukazuje się PAS 99:2006 „BSI British

Standards Specification of common management system

requirements as a framework for integration” (PAS 99:2012 „BSI

Brytyjska Specyfikacja wspólnych wymogów dotyczących

standardów systemów zarządzania jako rama dla integracji”);

specyfikacja oparta na ISO Guide 72:2006123.

o QMS/EMS – zostaje opublikowana norma ISO 19011 : 2002

„Guidelines for quality and/or environmental management

systems auditing” w Polsce PN-EN ISO 19011:2003

„Wytyczne dotyczące auditowania systemów zarządzania

jakością i/lub zarządzania środowiskowego”; w 2004 roku

zostaje opublikowana nowa norma ISO 14001:2004

„Environmental management systems - Requirements with

guidance for use” znana w Polsce jako PN-EN

ISO 14001:2005 „Systemy zarządzania środowiskowego -

Wymagania i wytyczne stosowania”. Jej struktura zostaje

123 Łańcucki J. (red.), Rola znormalizowanych systemów zarządzania w zrównoważonym

rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, 2011.



75

dopasowana do ISO Guide 72:2001 i do struktury normy

ISO 9001:2000;

o Integracja standardów w przmyśle motoryzacyjnym oparta

na normie ISO 9001 - ISO/TS 16949:2002 „Quality

management systems. Particular requirements for

the application of ISO 9001:2000 for automotive production

and relevant service part” (ISO / TS 16949:2002 „Systemy

zarządzania jakością - Szczegółowe wymagania dotyczące

stosowania ISO 9001:2000 w przemyśle motoryzacyjnym

i odpowiedniej części serwisu");

o ISMS/QMS – w 2005 roku ISO rozpoczyna publikację rodziny

standardów ISO serii 27000. Obecnie do podstawowych

standardów należą: ISO/IEC 27000:2009 „Information

technology - Security techniques - Information security

management systems - Overview and vocabulary” (PN-

ISO/IEC 27000:2012 „Technika informatyczna - Techniki

bezpieczeństwa - Systemy zarządzania bezpieczeństwem

informacji - Przegląd i terminologia”); ISO/IEC 27001:2005

„Information technology - Security techniques - Information

security management systems – Requirements” (PN-ISO/IEC

27001:2007 „Technika informatyczna - Techniki

bezpieczeństwa - Systemy zarządzania bezpieczeństwem

informacji – Wymagania”); ISO/IEC 27002:2005 „Information

technology - Security techniques - Code of practice

for information security management” (PN-ISO/IEC

17799:2007 „Technika informatyczna - Techniki

bezpieczeństwa - Praktyczne zasady zarządzania

bezpieczeństwem informacji”, norma identyczna z ISO/IEC

27002:2005), jej struktura zostaje dopasowana do ISO Guide

72:2001 i do struktury normy ISO 9001:2000;



o QMS/OHSAS - Ukazuje się OHSAS 18001:2007

„Occupational health and safety management systems –

Specification”, druga edycja. W Polsce funkcjonuje nadal

standard PN-N-18001:2004 „Systemy zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy – Wymagania”; jego

struktura zostaje dopasowana do ISO Guide 72:2001 i

do struktury normy ISO 9001:2000124.

o QMS/EMS/CSR – w 2003 roku ukazuje się pierwszy standard

AA1000:2003 „Assurance Standard” (AA1000:2003 „Normy

Zapewniania”) opublikowany przez Institute of Social and

Ethical Account Ability. Standard jest oparty na pracy Johna

Elkingtona „Cannibals with Forks: the Triple Bottom Line

of 21st Century Business”; obecnie funkcjonuje

AA1000:2008125.

1.7 Nowy porządek standaryzacji

Obecnie w zakresie standardów dotyczących systemu zarządzania

jakością rysują się znaczne zmiany, fakt ten zapowiadają następujące

dokumenty:

W 2011 roku ukazuje się nowa norma ISO 19011 : 2011 „Guidelines

for auditing management systems” w Polsce znana, jako PN-EN

ISO 19011:2012 „Wytyczne dotyczące auditowania systemów

zarządzania”126.

124 Smith D., OHSAS 18001 provides MS approach for occupational health and safety,

ISO Management Systems – July-August 2008, s. 42-46. 125 Kraatz J., Value-mapping for major economic infrastructure projects, Faculty of Built Envi-

ronment and Engineering, School of Urban Development, Queensland University

of Technology, 2009. 126 PN-EN ISO 19011:2012 „Wytyczne dotyczące auditowania systemów zarządzania”, PKN,

2012.



77

W 2012 roku ukazuje się PAS 99:2012 „BSI British Standards

Specification of common management system requirements as a

framework for integration” - PAS 99:2012 („BSI Brytyjska

Specyfikacja wspólnych wymogów dotyczących standardów

systemów zarządzania, jako rama dla integracji")127 , pierwsza

specyfikacja oparta na ISO Guide 83:2012.

W 2012 roku ukazuje się ISO Guide 83:2012 „Guidelines for

the justification and development of management system standards”

(ISO Guide 83:2012 „Wytyczne dotyczące ujednolicenia i rozwoju

norm dotyczących systemów zarządzania”), przewodnik dotyczący

jednolitej konstrukcji standardów, wprowadzający rewolucyjne

zmiany w konstrukcji nowych standardów ISO128.

Nadchodzące lata i nowe ramy integracji systemów zarządzania

przynoszą wiele rewolucyjnych zmian, i zdaniem autorów, jeśli zostaną

należycie wdrożone, mogą przynieść pożyteczne skutki przede wszystkim

w sferze ekonomicznej działalności organizacji.

Jedno natomiast jest pewne – oparcie PAS 99:2012 oraz nowych

norm na przewodniku ISO Guide 83:2012 „Wytyczne dotyczące

ujednolicenia i rozwoju norm dotyczących systemów zarządzania”), będzie

ogromnym wyzwaniem dla certyfikowanych organizacji.

Zarządzanie jakością powstało, jeśli sięgnąć do Taylora, jako

koncepcja technologiczno-naukowa. Gwałtownie rozwijało się jako

koncepcja militarna, a następnie jako standard ISO serii 9000 oraz

koncepcja TQM powróciło do zastosowań biznesowo-ekonomicznych.

System HACCP powstał jako koncepcja technologiczno-militarna, a w Unii

Europejskiej stał się, w pierwszym okresie, narzędziem politycznym jako

127 PAS 99:2012 „BSI British Standards Specification of common management system re-

quirements as a framework for integration”, BSI, 2012. 128 ISO Guide 83:2012 „Guidelines for the justification and development of management sys-

tem standards”.



zamiennik za system ceł importowych, który Unia Europejska musiała

złagodzić zgodnie z umowami GATT/WTO. Standard metryczny został

wprowadzony jako polityczna decyzja Napoleona Bonaparte w celu

poprawy jakości rządzenia państwem; został nakładany na państwa

podbite oraz stowarzyszone, po czym znalazł szerokie zastosowanie

cywilne.

Rysunek 9. Wybrane uwarunkowania rozwoju modeli, standardów i koncepcji zarządzania


Po przeanalizowaniu rozwoju wielu standardów, modeli zarządzania

i norm można dojść do jeszcze jednego wniosku: jeśli nie staną się one

instrumentami politycznymi to stają się martwe oraz jeśli nie znajdą

wymiernego potwierdzenia w postaci biznesowo-ekonomicznej.


Organizacje standaryzacyjne i proces tworzenia standardów

79

2 Organizacje standaryzacyjne i proces tworzenia standardów

W niniejszym rozdziale zaprezentowano organizacje: International

Organization for Standardization znaną w Polsce jako

Międzynarodowa Organizacja ds. Standaryzacji i Polski Komitet

Normalizacyjny, jako przykład krajowej jednostki ds. standaryzacji.

Przedstawiono również schemat tworzenia standardów według

ISO (europejski) oraz w USA (amerykański) a także modele tworzenia

wspólnych standardów.

2.1 ISO oraz PKN jako przykłady organizacji standaryzacyjnych

International Organization for Standardization znana w Polsce jako

Międzynarodowa Organizacja ds. Standaryzacji jest organizacją

pozarządową zrzeszającą krajowe jednostki ds. standaryzacji.

Rysunek 10. Państwa członkowskie ISO

członkowie rzeczywiści

członkowie korespondencyjni

członkowie wspierający

pozostałe kraje

Źródło: www.iso.org, dostęp 2013.

Celem ISO jest „Wspieranie rozwoju standaryzacji i związanych

z tym działań na świecie" w celu „ułatwienia międzynarodowej wymiany



towarów i usług oraz akceleracji rozwoju współpracy w sferach

intelektualnych, naukowych, technologicznych i ekonomicznych”129.

Rysunek 10 przedstawia państwa członkowskie, które wchodzą w

skład International Organization for Standardization.

Rysunek 11. Główne części struktury ISO

Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.iso.org, 2013.

Rysunek 11 przedstawia główne elementy struktury organizacyjnej

International Organization for Standardization.

Historia ISO sięga 1946 roku. Organizacja ta powstała w Londynie

z inicjatywy BSI (British Standards Institution). Powstała przez połączenie

dwóch organizacji tj.: Międzynarodowej Federacji Narodowych

Stowarzyszeń Normalizacyjnych (International Federation of the National

Standardizing Associations – ISA) założonej w 1926 roku w Nowym

129 ISO STATUTES art. 2.1.; 2.2.

Zgromadzenie Ogólne (GA)(107 MBs) + Urzędnicy ISO

Rada ISO(18 MBs)

Centralny Sekretariat

SekretarzGeneralny

Radatechniczna (TMB)

V-ce Prezydent

KomitetyTechniczne

(TCs/SCs/WGs)

CASCO

CIE

COPOLCO

IIW

IULCTS

REMCO

VAMAS

Komitet Finansowy

Komitet Strategiczny

Organy Doraźne



81

Jorku, zarządzanej ze Szwajcarii, działającej jako porozumienie

najważniejszych na świecie organizacji standaryzacyjnych –

amerykańskiej ANSI, niemieckiej DIN, francuskiej AFNOR i brytyjskiej BSI

oraz Komitetu Koordynacyjnego Narodów Zjednoczonych do spraw

Standardów (United Nations Standards Coordinating Committee UNSCC),

założonego w 1944 roku przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię

i Kanadę, w którego skład wchodziły byłe kolonie brytyjskie i niektóre

państwa europejskie wyzwolone w toku II wojny światowej; zarządzany

z londyńskiego biura IEC130.

Rysunek 12. Liczba tworzonych standardów w poszczególnych latach


Od początku oficjalnymi językami ISO były: angielski, francuski

i rosyjski. Jako siedzibę ISO wybrano Genewę. ISO oficjalnie rozpoczęła

130 ISO, Overview of the ISO system, http://www.iso.org, 2011.



działalność 23 lutego 1947 r. Od tego czasu zostało opublikowane już

ponad 1500 standardów.

ISO jest organizacją pozarządową i jej członkowie nie są

delegowani przez rządy. Każdy kraj reprezentuje z zasady tylko jedna

organizacja. Wśród członków-założycieli ISO jest Polski Komitet

Normalizacyjny. 163 członków ISO w większości stanowią organizacje

pozarządowe (ponad 70%), natomiast pozostałą część stanowią różnego

rodzaju organizacje, będące albo częściami ministerstw, albo

wyodrębnionymi organizacjami zależnymi od rządów.

Struktura ISO jest wzorowana na strukturze komitetów

założycielskich tj.: ANSI oraz DIN.

Rysunek 13. Struktura standardów opublikowanych przez ISO według obszarów




83

Członkowie ISO są sklasyfikowani na trzy kategorie, według

możliwości uczestnictwa w procesie standaryzacji. Podstawową kategorię

stanowią Member Bodies (MBs) [członkowie rzeczywiści]; jest ich obecnie

około 105. Podmioty te mają prawo uczestniczyć we wszystkich

działaniach prowadzonych przez ISO, w tym posiadają prawo głosu.

Pozostałe grupy Correspondent Members (CMs) [członkowie

korespondenci], 45 członków, i Subscriber Members (SMs) [członek

wspierający] 11 członków. Są to organizacje z państw, które nie

wykształciły narodowych systemów standaryzacyjnych, lub organizacje

z mniejszych państw; mają status obserwatorów. Oznacza to, że nie mogą

brać aktywnego udziału w pracach komitetów technicznych

oraz pozostałych organach ISO w procesie tworzenia standardów.

Pracując nad standardami członkowie są zorganizowani

w Technical Committees (TCs/SCs/WGs) [Komitety Techniczne]. Praca

Komitetów Technicznych jest koordynowana przez Technical Management

Board (TMB) [Rada techniczna]. W skład TMB wchodzą przewodniczący

oraz 12 przedstawicieli MSs – członków rzeczywistych. Poza komitetami

technicznym w ramach, lub pod patronatem ISO, działają również inne

grupy odpowiedzialne za przygotowywanie standardów i przewodników, są

to:

CASCO – Komitet ds. Oceny Zgodności;

CIE - Międzynarodowa Komisja ds. Oświetlenia;

COPOLCO - Komisja ds. Polityki Konsumenckiej;

IIW - Międzynarodowy Instytut Spawalnictwa;

IULTCS - Międzynarodowy Związek Technologów Skór

i Chemików;

REMCO – Komisja ds. Materiałów Referencyjnych;

VAMAS - Versailles Project on Advanced Materials and

Standards.



Ponadto przy ISO działają dwa stałe komitety: finansowy

i strategiczny. W miarę potrzeb mogą być powoływane również zespoły

tymczasowe.

Prace Międzynarodowej Organizacji ds. Normalizacji koordynuje

Sekretariat Generalny z siedzibą w Genewie, oraz Rada ISO, która zbiera

się raz na cztery miesiące. Natomiast decyzje strategiczne podejmuje

Zgromadzenie Ogólne na corocznych spotkaniach. Główne części

struktury organizacyjnej ISO przedstawia rysunek 11.

Najniższy poziom stanowią grupy robocze oraz komitety techniczne.

Organem kolegialnym jest Komitet Główny, w którym po jednym głosie

mają wszystkie 162131 członkowskie kraje.

Działalność Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej

finansowana jest, przede wszystkim, ze składek członkowskich

ustanawianych proporcjonalnie do produktu krajowego brutto krajów,

z których pochodzą organizacje członkowskie. Dodatkowe dochody

ISO pochodzą ze sprzedaży norm oraz podręczników, poradników,

kompendiów oraz periodyków informujących o bieżących i planowanych

pracach organizacji132.

Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), państwowa jednostka

organizacyjna, której zadaniem jest organizowanie i wprowadzenie

normalizacji krajowej, w tym zatwierdzanie, rozpowszechnianie

i wycofywanie Polskich Norm. Ponadto PKN organizuje i przeprowadza

szkolenia, prowadzi działalność wydawniczą oraz inicjuje pracę komitetów

technicznych. Pełni on również rolę reprezentanta Polski w organizacjach

międzynarodowych i regionalnych oraz ma możliwość występowania

w sprawach normalizacyjnych.

Polski Komitet Normalizacyjny utworzony został w 1924 roku,

w latach 1972-1979 działał w ramach Polskiego Komitetu Normalizacji

131 http://www.iso.org/iso/about/iso_members.htm, dostęp 2011. 132 ISO, Overview of the ISO system, http://www.iso.org, 2011.



85

i Miar natomiast w latach 1979-1993 w strukturze Polskiego Komitetu

Normalizacji, Miar i Jakości. W 1994 roku PKN został reaktywowany

na mocy ustawy o normalizacji z 1993 roku oraz został przekształcony

na mocy ustawy o normalizacji z 2002 roku.

Przy PKN działa Rada do spraw Normalizacji powoływana

na czteroletnią kadencję, organ opiniodawczy i doradczy, w którego skład

wchodzą przedstawiciele organów państwowych, organizacji

gospodarczych, naukowych, technicznych i społecznych (w tym związków

zawodowych i organizacji konsumenckich). Rada opiniuje roczne

sprawozdania Prezesa PKN oraz ustala kierunki rozwoju normalizacji.

PKN działa poprzez komitety techniczne (grupujące specjalistów

z określonych dziedzin), które opracowują projekty Polskich Norm i innych

dokumentów normalizacyjnych.

Na czele PKN znajduje się Prezes, wybierany na pięcioletnią

kadencję, a do jego obowiązków należy, między innymi reprezentowanie

PKN na zewnątrz, oraz organizacja pracy komitetu. PKN jest członkiem

wielu organizacji, między innymi:

Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO);

Międzynarodowych Komisji Elektrotechnicznych (IEC).

Ponadto jest afiliowany przy Europejskim Komitecie

Normalizacyjnym (CEN) i Europejskim Komitecie Normalizacyjnym

Elektrotechniki (CENELEC)2, oraz na mocy podpisanego porozumienia

pełni funkcję Krajowej Jednostki Normalizacyjnej (NSO) Europejskiego

Instytutu Norm Telekomunikacyjnych (ETSI).



2.2 Koszty i korzyści standaryzacji

Literatura światowa wskazuje korzyści i koszty standaryzacji. Naj-

częściej wymieniane korzyści i koszty standaryzacji zawiera tabela 1.

Tabela 1. Koszty i korzyści standaryzacji

Korzyści materialne Korzyści niematerialne

• Zmniejszenie kosztów części, materiałów,

procesów oraz wymagań technicznych.

• Zmniejszenie biurokracji związanej między

innymi z ewidencjonowaniem zakupów,

zapewnieniem jakości, kontrolą zapasów, itp.

• Wypełnienie potrzeb testów kwalifikacji

produktu.

• Zmniejszenie inwestycji w specjalne

wyposażenie magazynów.

• Zmniejszenie kosztów operacyjnych w

prowadzenie magazynu.

• Bardziej dokładne i szybsze opracowanie

kosztorysów.

• Redukcja czasu potrzebnego na przeszkolenie

pracowników.

• Zredukowanie czasu potrzebnego

do wdrożenia do produkcji nowego

produktu.

• Zmniejszenie częstotliwości błędów.

• Zapewnienie wspólnego języka przy

procesie projektowania i produkcji

(szczególnie przy ustalaniu wymagań).

• Zwiększenie efektywności produkcji.

• Poprawa jakości oparta na stosowaniu

powszechnych standardów.

• Poprawa niezawodności poprzez spójność

i racjonalizację procesów.

• Zwiększone zaufanie klientów.

Koszty materialne Koszty niematerialne

• Wydatki na przeprowadzenie procesu

standaryzacji: spotkania, badania, itp.

• Dokumentowanie działań standaryzacyjnych.

• Wdrażanie i egzekwowanie działań związanych

ze standaryzacją.

• Obsługa programu standardów.

• Utrzymanie standardów wewnętrznych.

• Monitorowanie i udział w zewnętrznych

działaniach standaryzacyjnych.

• Koszty audytów.

• Ograniczanie wolności wyboru.

• Ograniczanie innowacyjności zwłaszcza

w projektowaniu.

• Osłabienie pozycji przedsiębiorstw

na rynku przez standaryzację, która

zmniejsza zróżnicowanie produktów

przedsiębiorstw.

• Uproszczenie wejścia na rynek

konkurentów, wystarczy, że spełniają

określone standardy.

• Kontynuacja stosowania przestarzałych

standardów z powodu bezwładności

przemysłu.

Źródło: Toth R.B., Getting Standards Implemented" Standards Management a Handbook for Profits, ANSI, N.Y, 1990.

Zarówno korzyści, jak i koszty, można podzielić na materialne, które

w jakiś sposób można zmierzyć w określonych, wymiernych jednostkach



87

naturalnych oraz niematerialne, które jedynie można próbować oszaco-

wać133.

Korzyściom zawsze towarzyszą koszty, dlatego rolą najwyższego

kierownictwa powinno być monitorowanie wymiernych efektów standary-

zacji. Najczęściej stosowanym miernikiem do oceny efektów standaryzacji

jest ROI134.

2.3 Proces powstawania standardów

W skali międzynarodowej działa około 175 organizacji, które są

zaangażowane w przygotowywanie standardów na poziomie

międzynarodowym. ISO (Międzynarodowa Organizacja ds. Standaryzacji)

i IEC (Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna) przygotowują aż 85%

międzynarodowych standardów. Według badań przeprowadzonych przez

ANSI (American National Standards Institution) stwierdzono, że w USA

dostępnych jest około 89 000 standardów, w CIS dostępnych jest 88 000,

18 300 we Francji, 8800 w Japonii i 6000 w Kanadzie135.

Rysunek 14 prezentuje typy standardów uszeregowane zgodnie ze

skalą ich zastosowania.

Standardy o najwęższym zastosowaniu to standardy korporacyjne,

albo nawet zakładowe. Gdy zachodzi potrzeba wymiany handlowej

pomiędzy, co najmniej, dwiema firmami niezbędne staje się utworzenie

standardów umownych (handlowych). Szerszy zakres obowiązywania

mają standardy branżowe. Przykładem jednego z najpowszechniej

używanych standardów branżowych jest ISO/TS 16949:2002 „Quality

133 Toth R.B., Getting Standards Implemented. Standards Management a Handbook

for Profits, ANSI, N.Y, 1990. 134 Deshpande S., Nazemetz J., Global Harmonization of Standards. Computer Assisted

Technology Transfer (CATT) Research Program, Contract Number F34601-95-D-00376,

Delivery Order: Engineering Assignment CATT-95-01, 1999. 135 Stevens C., Harmonization. Trade and the Environment, International Environmental Af-

fairs, 1993, http://www.ciesin.org/docs/008-062/008-062.html, dostęp 25.09.12.



management systems. Particular requirements for the application

of ISO 9001:2000 for automotive production and relevant service part”

(ISO / TS 16949:2002 „Systemy zarządzania jakością - Szczegółowe

wymagania dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w przemyśle

motoryzacyjnym i odpowiedniej części serwisu"). Standardy te mogą

obowiązywać w organizacjach branżowych na terenie jednego państwa,

lub w niektórych przypadkach - być adoptowane przez organizacje

w różnych państwach.

Rysunek 14. Typy standardów


Według klucza, który przedstawia rysunek 14 standardami o

szerszym stosowaniu są standardy krajowe. Przykładem mogą być tutaj

wczesne standardy dotyczące sprzętu gaśniczego.

Najszerzej stosowana grupa standardów to standardy

międzynarodowe. Jednym z motywów umiędzynarodowienia standardów

jest ich sukces na poziomie krajowym, tak jak było to na przykład z duńską

normą DS 3027E:2002 Styring af fødevaresikkerhed efter HACCP (Hazard

Analysis and Critical Control Points) - Krav til ledelsessystem



89

for fødevarevirksomheder og deres leverandører Management of food

safety based on HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) -

Requirements for a management system for food producing organizations

and their suppliers.

2.3.1 Amerykański i europejski model tworzenia standardów

W Stanach Zjednoczonych cały system tworzenia i rozwoju

standardów jest zdecentralizowany. W USA istnieje około 600 organizacji,

tylko z sektora prywatnego, biorących udział w tworzeniu i rozwoju norm,

w związku z czym dostrzegalny jest również rozdźwięk pomiędzy

poszczególnymi normami wydanymi przez różne organizacje. Różnice

poglądów i celów sektora prywatnego odnośnie głównych standardów

mogłyby powodować trudności w ustaleniu ich jednolitych wersji.

W związku z tym przy ustalaniu jednakowej wersji standardów,

decydujące zdanie należy do agencji rządowych.

Zupełnie inne podejście do tworzenia norm i standardów obecne

jest w Unii Europejskiej. Tutaj proces tworzenia standardów pozostaje

pod znacznym wpływem rządów i Komisji Europejskiej. Cały system jest

systemem zamkniętym, zintegrowanym na szczeblu krajowym

i regionalnym. Udział w działaniach rozwojowych, dotyczących norm

i standardów na poziomie regionalnym, jest ograniczony

do upoważnionych przedstawicieli europejskich krajowych organizacji

normalizacyjnych. Większość ogólnoeuropejskich struktur

normalizacyjnych, takich jak Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN),

Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki (CENELEC)

oraz Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych (ETSI), zostały

powołane przez Komisję Europejską w celu opracowania standardów

wspierających prawodawstwo UE. Oznacza to, że produkty, które są

zgodne z europejskimi normami, spełniają zasadnicze wymagania UE.



Europejski model tworzenia i rozwoju standardów jest charakteryzowany

jako monolityczny, zintegrowany, formalistyczny i polityczny136.

2.3.2 Model tworzenia standardów według ISO

Rysunek 15 prezentuje proces wdrażania kolejnych norm. Proces

powstawania norm i standardów w modelu stosowanym przez

ISO inicjowany jest, w większości przypadków, przez organizacje

członkowskie, przez nie też najczęściej przygotowywany jest projekt

normy.

Następnie projekt normy przekazywany jest do grupy roboczej – jest

to najczęściej Komitet Techniczny. Na tym etapie projekt normy jest po raz

pierwszy weryfikowany, jeśli jest uzasadniony, przechodzi do następnego

etapu opracowywania, jeśli nie jest, prace nad nim zostają ukończone.

Po wypracowaniu jednolitej formy projektu przez Komitet

Techniczny jest on przekazywany do Komitetu Głównego. W Komitecie

Głównym projekt normy jest opiniowany. Jeśli uzyska siedemdziesiąt pięć

procent głosów pozytywnych zostaje wydany jako norma. W przeciwnym

wypadku, prace nad projektem normy zostają zakończone.

Respektowanie większości norm ISO jest w zasadzie dobrowolne,

ale w przypadku niektórych norm, takich jak na przykład ISO 14001:2004

Systemy zarządzania środowiskowego - Wymagania i wytyczne

stosowania, nastąpiło włączenie całości tekstu normy do aktu

rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009

z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji

w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS).

Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna jako organizacja

pozarządowa nie może narzucać, wymuszać stosowania norm. Autorytet

organizacji wynika z międzynarodowej reprezentacji, sposobu

136 Warshaw S.I., Saunders M.H., International Challenges in Defining the Public and Private

Interest in Standards. Standards, Innovation and Competitiveness, Edward Elgar, Alder-

shot, UK, 1995.



91

ustanawiania norm: na zasadzie konsensu oraz ze zrozumienia wpływu

normalizacji na ekonomikę.

Rysunek 15. Proces wprowadzenia nowej normy

Źródło: Opracowanie własne według notacji BPMN 2.0, 2013.

Org

aniz

acja

czło

nkow

ska

(OCz

) Przygotuj szkicnowej normy

"draft"

Gru

pa ro

bocz

a/

Kom

itet t

echn

iczn

y (K

T)

Przedyskutuj szkicnowej normy

Szkicnormy"draft"

Szkicnormy"draft"

Przekaż szkicnowej normy

"draftu" do KT

Przygotuj projektnormy

Zakończ pracęnad szkicem

Czy projekt jestuzasadniony ?

Tak

Nie

Projektnormy

"project"

Przekaż projektnormy do KG

Kom

itet G

łów

ny (K

G)

Przekaż projektnormy do KG

Projektnormy

"project"

Zaopiniuj projektnormy

Wydaj oficjalnąnormę

Zaprzestańpracy nadprojektem

Czy projekt uzyskał3/4 pozytywnych

opinii ?Tak

Nie

Nowanorma


Systemy zarządzania jakością w organizacjach

3 Systemy zarządzania jakością w organizacjach

W poniższym rozdziale został opisany najpopularniejszy

pod względem certyfikowanych systemów zarządzania – System

Zarządzania Jakością oparty na wymaganiach zawartych w normie

ISO 9001. W pierwszej części dokonano charakterystyki systemu

zarządzania jakością, w drugiej omówiono TQM i inne alternatywne

systemy zarządzania jakością. Trzecia część to przedstawienie

branżowych aplikacji systemów zarządzania jakością. Czwarta to

ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania jakością.

3.1 Charakterystyka systemu zarządzania jakością

„Proces wdrażania rodziny norm ISO 9000 rozpoczął się w Polsce

od wprowadzenia do Polskich Norm, przez ówczesny Polski Komitet

Normalizacyjny Miar i Jakości, norm serii ISO 9000 z 1987 roku,

początkowo były one przyjęte jako Polskie Normy PN – EN 29000,

a w 1996 r. wydane jako PN – ISO 9000”137.

Obecnie możemy wyróżnić następujące normy wchodzące w skład

rodziny ISO serii 9000:

PN-EN ISO 9000:2006 Systemy zarządzania jakością - Podstawy

i terminologia (zastąpiła normę PN-EN ISO 9000:2001) (ISO 9000:2005 Quality management systems. Fundamentals and

vocabulary).

PN-EN ISO 9001:2009 Systemy zarządzania jakością. Wymagania

(zastąpiła normę PN-EN ISO 9001:2001 a następnie normę PN-EN

ISO 9001:2008) (ISO 9001:2008 Quality management systems.

Requirements).

PN-EN ISO 9004:2010 Zarządzanie ukierunkowane na trwały

sukces organizacji. Podejście wykorzystujące zarządzanie jakością

137 Wawak T., System jakości ISO 9000, Wydawnictwo Informacji Ekonomicznej, Kraków

1996.



93

(ISO 9004:2009 Managing for the sustained success

of an organization - A quality management approach).

Normy pomocnicze sytemu zarządzania jakością:

PN-ISO 10001:2009 - Zarządzanie jakością - Zadowolenie klienta -

Wytyczne dla organizacji dotyczące kodeksów postępowania (ISO 10001:2007 Quality management. Customer satisfaction. Guidelines

for codes of conduct for organizations)


Wytyczne dotyczące postępowania z reklamacjami w organizacjach

(ISO 10002:2004 Quality management. Customer satisfaction.

Guidelines for complaints handling in organizations).


Wytyczne dotyczące rozstrzygania sporów na zewnętrz organizacji

(ISO 10003:2007 Quality management. Customer satisfaction.

Guidelines for dispute resolution external to organizations).

ISO/TS 10004:2010 Quality management. Customer satisfaction.

Guidelines for monitoring and measuring (brak polskiego

odpowiednika).

PN-ISO 10005:2007 - Systemy zarządzania jakością - Wytyczne

dotyczące planów jakości (ISO 10005:2005 Quality management

systems. Guidelines for quality plans)


dotyczące zarządzania jakością w przedsięwzięciach (ISO 10006:2003 Quality management systems. Guidelines for quality

management in projects).


dotyczące zarządzania konfiguracją (ISO 10007:2003 Quality

management systems. Guidelines for configuration management).

PN-EN ISO 10012:2004 - Systemy zarządzania pomiarami -

Wymagania dotyczące procesów pomiarowych i wyposażenia



pomiarowego (ISO 10012:2003 Measurement management

systems. Requirements for measurement processes and measuring

equipment).

ISO/TR 10013:2001 Guidelines for quality management system

documentation (brak polskiego odpowiednika).

PN-ISO 10014:2008 - Zarządzanie jakością - Wytyczne

do osiągania korzyści finansowych i ekonomicznych (ISO 10014:2006 Quality management . Guidelines for realizing financial

and economic benefits).

PN-ISO 10015:2004 - Zarządzanie jakością - Wytyczne dotyczące

szkolenia (ISO 10015:1999 Quality management - Guidelines

for training).

PKN-ISO/TR 10017:2005 - Wytyczne dotyczące technik

statystycznych odnoszących się do ISO 9001:2000 (ISO/TR 10017:2003 Guidance on statistical techniques for ISO 9001:2000).

ISO 10018:2012 Quality management. Guidelines on people

involvement and competence (brak polskiego odpowiednika).

PN-ISO 10019:2006 - Wytyczne dotyczące wyboru konsultantów

systemu zarządzania jakością i korzystania z ich usług (ISO 10019:2005 Guidelines for the selection of quality management

system consultants and use of their services).

ISO/TS 16949:2009 - Quality management systems - Particular

requirements for the application of ISO 9001:2008 for automotive

production and relevant service part organizations (brak polskiego

odpowiednika).

Aby systemy zarządzania jakością były efektywne i przynosiły

wymierne rezultaty niezbędne jest przeprowadzanie auditów systemów

zarządzania. Szczegółowe wskazania odnośnie przeprowadzanych

auditów systemów zarządzania prezentuje norma PN-EN ISO 19011:2012 Wytyczne dotyczące auditowania systemów zarządzania.



95

Strukturę normy PN-EN ISO 9001:2009 oraz jej wymagań tworzą

(rysunek 16):

Zakres normy - Wymagania systemu zarządzania jakością zawarte

w normie PN – EN ISO 9001 są przeznaczone do stosowania

we wszystkich organizacjach, bez względu na wielkość, formę

prawną czy rodzaj prowadzonej działalności. Wymagania te

powinny być spełnione w organizacjach, które wdrażają system

zarządzania jakością i dążą do potwierdzenia zdolności wytworzenia

wyrobu zgodnego z oczekiwaniami klienta, obowiązującymi

uregulowaniami prawnymi oraz innymi przepisami obligatoryjnymi

dla danej organizacji. Ponadto norma ta ma zastosowanie

w organizacjach, które nieustannie dążą do zwiększenia

zadowolenia klienta.

Powołania normatywne - Organizacje, które wdrażają normę PN –

EN ISO 9001 powinny również zapoznać się z normą PN-EN

ISO 9000:2006 Systemy zarządzania jakością - Podstawy

i terminologia.

Terminy i definicje - Norma PN-EN ISO 9000:2006 Systemy

zarządzania jakością - Podstawy i terminologia zawiera wyjaśnienie

83 terminów pogrupowanych w 10 grup tematycznych, dotyczących:

jakości, zarządzania, organizacji, procesu i wyrobu, właściwości,

zgodności, dokumentacji, badań, auditu i zapewnienia jakości

procesów pomiarowych.

Rozdział 4. normy zatytułowany: Systemy zarządzania jakością

zawiera wymagania, które dotyczą:

o identyfikacji procesów (zarządzania, zaopatrywania, realizacji

wyrobów i pomiarów) niezbędnych w systemie zarządzania

jakością,

o oceny skuteczności tych procesów,

o działań na rzecz ciągłego doskonalenia procesów.



W rozdziale tym zawarte są ponadto wymagania w zakresie

dokumentacji systemu i jej nadzoru.

Rozdział 5. Odpowiedzialność kierownictwa zawiera

wymagania wobec najwyższego kierownictwa, które powinno

dostarczać dowody swojego zaangażowania w tworzenie

i wdrożenie systemu zarządzania jakością. Kierownictwo

przedsiębiorstwa powinno określić politykę jakości,

ukierunkować działania wszystkich pracowników na spełnienie

oczekiwań klientów, wyznaczyć cele dotyczące jakości, dokonać

podziału odpowiedzialności i uprawnień oraz ustanowić procesy

komunikacyjne pomiędzy poszczególnymi działami

przedsiębiorstwa. W rozdziale tym zawarto postanowienia

dotyczące konieczności przeprowadzania przez kierownictwo

przedsiębiorstwa przeglądów zarządzania.

Rozdział 6. Zarządzanie zasobami zawiera wymagania wobec

kompetencji, wykształcenia, szkolenia oraz doświadczenia

personelu wykonującego pracę wpływającą na jakość wyrobu.

Ponadto organizacja powinna posiadać odpowiednią

infrastrukturę (budynki, maszyny i urządzenia, transport

oraz łączność).

Rozdział 7. Realizacja wyrobu określa wymagania wobec:

procesów potrzebnych do realizacji wyrobu, działań dotyczących

weryfikacji, walidacji, monitorowania, kontroli i badań wyrobów.

Dodatkowo rozdział ten określa wymagania w zakresie

wyspecyfikowania wymagań klienta wobec wyrobu, w zakresie

projektowania i rozwoju, zakupów oraz nadzorowania produkcji.

Bardzo ważne są wymagania związane z nadzorowaniem

wyposażenia do monitorowania i pomiarów w procesach

realizacji wyrobu.



97

Rysunek 16 Struktura i wymagania normy PN- EN ISO 9001:2009

Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie Normy PN-EN ISO 9001:2009 Systemy zarządzania jakością. Wymagania. PKN 2009.



Rozdział 8. Pomiary, analiza i doskonalenie to wymagania

w zakresie monitorowania i pomiaru zadowolenia klienta

oraz nadzoru nad wyrobem niezgodnym (PKN, 2009).

Wdrażanie systemu zarządzania jakością niesie ze sobą wiele

korzyści.

Wśród najważniejszych korzyści wewnętrznych można wyróżnić:

uporządkowanie, usystematyzowanie spraw realizowanych

przez organizację poprzez identyfikację i opis

procedur/procesów,

wzrost efektywności procedur/procesów,

monitorowanie terminowości załatwiania spraw,

jasny podział kompetencji i odpowiedzialności wydziałów, biur

i osób,

usprawnienie obiegu informacji w organizacji,

zmniejszenie kosztów złej jakości i ujawnienie źródeł

ich powstawania, zmniejszenie liczby popełnianych błędów,

uproszczona metoda wdrażania pracowników

nowozatrudnionych.

Do typowych korzyści zewnętrznych zaliczyć należy :

spełnienie wymagań klienta i wzrost wiarygodności organizacji,

zwiększenie efektywności działania, przy mniejszych kosztach

własnych,

dobre postrzeganie jakości usług przez klientów i wzrost

satysfakcji klientów,

wdrożenie standardów obsługi na poziomie europejskim,

promocja organizacji,

redukcja skarg.



99

3.2 TQM i inne alternatywne systemy zarządzania jakością

3.2.1 TQM

Teoria i praktyka zarządzania dostrzega, że Total Quality Manage-

ment (TQM) stał się kluczowym czynnikiem poprawy funkcjonowania or-

ganizacji. TQM ma głęboki wpływ na wydajność organizacji, w tym małych

i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Prowadzone są również badania relacji

między wymaganiami, jakie musi spełnić organizacja na drodze

do uzyskania certyfikatu ISO 9001, a realizacją TQM.

TQM to metoda, której celem jest poprawa efektywności organiza-

cyjnej138. TQM stanowiło główną strategię biznesową od lat osiemdziesią-

tych 139, 140.

TQM – Total Quality Management, oznacza całkowite zarządzanie

jakością, kompleksowe zarządzanie jakością lub zarządzanie przez ja-

kość141. Jest to określenie filozofii działania projakościowego. Komplekso-

we zarządzanie jakością jest strategią przedsiębiorstwa, która wytycza kie-

runki działania przedsiębiorstwa w warunkach ogromnej konkurencji

rynkowej. TQM pozwala również na wyznaczenie skutecznych metod walki

z konkurencją o klienta, co w konsekwencji prowadzi do uzyskania pełnej

satysfakcji klienta, ale jednocześnie zapobiega powstawaniu wewnętrz-

nych problemów i niezgodności.

Według filozofii TQM, osiągnięcie trwałego sukcesu gospodarczego

jest możliwe tylko przez wykorzystanie zaawansowanych metod, technik

i narzędzi zarządzania oraz ciągłe doskonalenie wszelkich procesów,

138 Wruck K. H., Jensen M. C., Science, specific knowledge, and total quality management.

Journal of Accounting and Economics, 18, 1994, s. 247-287. 139 Withers E. B., Ebrahimpour M., Hikmet N., An exploration of the impact of TQM and JIT on

ISO 9000 registered companies. International Journal of Production Economics, 53, 1997,

s. 209-216. 140 Lee S. F., Leung R., Survey on total quality management implementation in Hong Kong.

Managerial Auditing Journal, 14(1/2), 1999, s. 71-74. 141 PN-ISO 8402:1996 Zarządzanie jakością i zapewnienie jakości. Terminologia.



skoncentrowanych na zaspokajaniu oczekiwań klientów zewnętrznych

i wewnętrznych142.

TQM to filozofia i strategia przedsiębiorstwa, którego głównym ce-

lem jest dążenie do wyższej jakości pracy, i tą drogą osiągania ciągłej po-

prawy jakości wyrobów i świadczonych usług143.

Założenia TQM wynikają z reprezentowanego przez pracowników

przedsiębiorstwa systemu wartości, systemu idei, norm, symboli, wartości

religijnych, motywów i postaw. Aby filozofia ta znalazła przełożenie

na sposób funkcjonowania przedsiębiorstwa musi być głęboko zakorze-

niona w sposobie myślenia zatrudnionych, co wpływa na ukształtowanie

pożądanych wewnątrzzakładowych warunków pracy oraz kontaktów

z otoczeniem144.

Według normy PN – EN ISO 8402:1996 Zarządzanie jakością

i zapewnienie jakości. Terminologia. PKN 1996, kompleksowe zarządzanie

przez jakość to sposób zarządzania organizacją, skoncentrowany

na jakości, oparty na udziale wszystkich członków organizacji

i nakierowany na osiągnięcie długotrwałego sukcesu dzięki zadowoleniu

klienta, oraz korzyściom dla wszystkich członków organizacji i

dla społeczeństwa (PKN, 1996).

Budowa TQM opiera się na zmianie i kształtowaniu postaw, kultury,

przebudowy świadomości, w szczególności w przypadku pracowników

przedsiębiorstw państwowych. W trakcie budowy i wdrażania koncepcji

TQM należy uwzględnić następujące zasady:

Firma nastawiona jest na spełnienie wymagań wszystkich grup,

które tworzą przedsiębiorstwo, w szczególności: klientów,

pracowników i współwłaścicieli.

142 Fisher N. I., Nair V. N., Quality management and quality practice: Perspectives on their

history and their future. Appl. Stoch. Model. Bus. Ind. 25, 1, 2009, s. 1-28. 143 Bugold M., Integracyjne działanie TQM, Problemy Jakości, Nr 5, 1995, s. 12. 144 Bagiński J. (red.), Menedżer jakości. Wydawnictwo PW Warszawa, Warszawa 2000.



101

Wady należy traktować jako źródło uczenia się; skutki wszelkich

nieprawidłowości wymagają podjęcia szybkich działań

zapobiegawczych, a w przyszłości pozwolą na opracowanie

skutecznego systemu działań zapobiegawczych.

Problemy są po to, aby je rozwiązywać na bieżąco.

Zachodzi proces systematycznego doskonalenia przez

wszystkich pracowników, działań potrzebnych firmie.

Odpowiedzialność za jakość ponosi każdy w firmie bez względu

na szczebel zarządzania. Należy opracować określony system

mierników pozwalających oceniać efekty pracy,

na poszczególnych stanowiskach.

TQM wymaga akceptacji i prawidłowego zrozumienia przez

kierownictwo jego założeń145.

Proces kontroli i wykrywania wad w wyrobach gotowych są mało

efektywne i zbyt kosztowne; tylko określone i realizowane przez wszyst-

kich pracowników przedsiębiorstwa, priorytety pozwalają na bieżąco roz-

wiązywać pojawiające się problemy, które eliminują wszelkie nieprawidło-

wości już na etapie procesu produkcji.

TQM prowadzi do poprawy jakości poszczególnych procesów reali-

zowanych w przedsiębiorstwie: produkcji, organizacji, optymalizacji kosz-

tów i cen, które to działania wspierają decyzje kierownictwa146.

TQM to wielowymiarowa koncepcja zarządzania przedsiębior-

stwem, uwzględniająca główne aspekty pracy, tj. jakość, czas, koszty,

z koncentracją wysiłku na jakość.

TQM to proces, który obejmuje:

Filozofię przedsiębiorstwa i jego kulturę.

145 Dahlgaard J., Kristensen K., Kanji G., Podstawy zarządzania jakością. PWE, Warszawa

2004. 146 Wawak S., Zarządzanie jakością - teoria i praktyka. OnePress, Warszawa 2002.



Całościowy kompleks myślowy oraz całościowy kompleks

działań.

Świadomość jakości i zarządzania jakością we wszystkich

fazach łańcucha wartości oraz przez wszystkich kierujących

i personel147.

TQM to efektywna organizacja ludzi na wszystkich szczeblach or-

ganizacji, ukierunkowana na ciągłe ulepszanie dostarczanych wyrobów

lub usług. Oznacza to preferowanie pracy zespołowej w procesach wy-

twórczych, działalności handlowej i usługowej148.

„Zarządzanie przez jakość to nie tylko doskonalenie jakości wyro-

bów czy usług, ale doskonalenie jakości pracy, projektowania, technologii,

procesów produkcyjnych, marketingu i innych działań zorientowanych

na zaspokojenie potrzeb klienta, ale również na przetrwanie przedsiębior-

stwa, jego rozwój, zwiększenie zamówień, a co się z tym wiąże, więcej

miejsc pracy, szerszy rynek, więcej zysku”149.

Realizacja strategii TQM opiera się na podejściu systemowym. We-

dług Z. Kłosa jest to takie działanie, które wykorzystuje uporządkowany

zbiór wzajemnie powiązanych elementów pewnej całości do tego by ca-

łość ta, jako system, była w maksymalnym stopniu efektywna, ze względu

na kryterium oceny efektywności, w określonych warunkach150 .

Celem TQM jest:

zapewnienie ciągłej poprawy jakości dziś i w przyszłości

oraz ciągłego ulepszenia procesów, w oparciu o sygnały płynące

z rynku,

147 Bagiński J. (red.), Menedżer jakości. Wydawnictwo PW Warszawa, Warszawa 2000. 148 Bugold M., Integracyjne działanie TQM, Problemy Jakości, Nr 5, 1995, s. 12. 149 Kłos Z., Uwarunkowania wprowadzania strategii TQM do polskich przedsiębiorstw, Pro-

blemy Jakości, Nr 11, 1996, s. 12. 150 Wawak T., Zarządzanie przez jakość, Wydawnictwo Informacji Ekonomicznej, Kraków

1997.



103

uzyskanie kompletnej satysfakcji klientów, a tym samym

pozyskanie ich zaufania do kompetencji producenta

lub usługodawcy oraz jego wyrobów i usług, czyli wzbudzenie

zaufania do organizacji i jej logo,

polepszenie wydajności procesów,

poprawa efektywności działań przedsiębiorstwa.

Wiele przedsiębiorstw czeka droga przebrnięcia przez system

ISO 9000 i dalej do TQM. Jest to długa droga do sukcesu, okupiona ciężką

pracą, zaangażowaniem, wymagająca zmiany kultury zarządzania i przede

wszystkim świadomości.

Wprowadzenie kompleksowego zarządzania jakością (Total Quality

Management) jest jedynym skutecznym sposobem sprostania międzyna-

rodowej konkurencji.

Kompleksowe zarządzanie jakością (TQM) nie jest kolejnym mode-

lem zarządzania, lecz nicią przewodnią w realizacji sprawdzonych metod,

takich jak proces ciągłego ulepszania, reengineering i zarządzanie jako-

ścią zgodne z normami ISO serii 9000151.

3.2.2 Nagrody jakości oparte na koncepcji nagrody Deminga

Rosnąca popularność nagrody Deminga spowodowała, iż w wielu

krajach na wzór Japonii, wprowadzono nagrody krajowe. Tabela 2 przed-

stawia krajowe nagrody jakości funkcjonujące na świecie.

Tabela 2. Nagrody zarządzania na świecie Kraj Nazwa nagrody Model oceny Organizacja

przyznająca nagrodę 1) Argentyna National Quality

Award of Argentina (Premio Nacional a la Calidad)

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a, Nagrody Deminga i Modelu doskonałości EFQM)

Foundation for the National Quality Award (FNQA)

151 Steinbeck H.H., TQM - Kompleksowe zarządzanie jakością. Placet, Warszawa 1998.



Kraj Nazwa nagrody Model oceny Organizacja

przyznająca nagrodę 2) Aruba Aruba Quality

Award Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a )

Aruba Quality Foundation

3) Australia Australian Business Excellence Award

Model krajowy (unikatowy)

SAI Global

4) Austria Austrian Quality Award

Model doskonałości EFQM

Austrian Foundation for Quality Management (AFQM)

5) Bahrajn No award to date Model doskonałości EFQM

Bahrain Centre for Excellence

6) Belgia K2 Award Model doskonałości EFQM

Flemish Centre for Quality Management (VCK)

7) Brazylia Brazil National Quality Award

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a i Modelu doskonałości EFQM)

Brazilian Foundation for the National Quality Award

8) Brunei Brunei Civil Service Excellence Award

Nieznany Brunei Darussalam’s Civil Service

9) Kanada Canada Awards for Excellence


National Quality Institute of Canada

10) Chile National Quality Award of Chile (Premio Nacional a la Calidad)

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a Nagrody Deminga i Modelu doskonałości EFQM)

National Center of Productivity and Quality

11) Chiny China Quality Award

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a )

China Association for Quality

12) Kolumbia Colombia National Quality Prize


National Government of Columbia

13) Kostaryka Costa Rica Excellence Award


Costa Rican Chamber of Industries

14) Chorwacja Croatian Quality Award

Nieznany Nieznana

15) Kuba National Quality Award of Cuban Republic


Ministry of Economy and Planning

16) Cypr ECO-Q Recognitions


ECO-Q Magazine

17) Czechy Quality Award of the Czech Republic


Czech Quality Award Association (CQAA)



105


przyznająca nagrodę 18) Dania Danish Quality

Prize (Danske Kvalitetspris)


Center for Ledelse

19) Ekwador Ecuador National Quality Award

Nieznany Nieznana

20) Egipt The National Award for Excellence in Quality


Industrial Modernisation Centre (IMC)

21) Estonia Estonian Quality Award


Estonian Centre for Excellence (ECE)

22) Fidżi Fiji Business Excellence Award

Model krajowy (opracowany z australijski ram doskonałości Business)

Training and Productivity Authority of Fiji

23) Finlandia Finnish Quality Award (Suomen laatupalkinto)


Finnish Center for Excellence

24) Francja French Quality Award (Prix Francais pour la Qualite)

Model krajowy (opracowany na podstawie modelu doskonałości EFQM )

Mouvement Francais pour la Qualite (MFQ)

25) Niemcy German National Quality Award (Ludwig-Erhard-Preis)


German Society for Quality (DGQ)

26) Grecja Athens Chamber of Commerce and Industry Awards


Athens Chamber of Commerce and Industry

27) Grecja ECO-Q Recognitions


ECO-Q Magazine

28) Hongkong Hong Kong Management Association Quality Award

Baldrige kryteria wydajności doskonałości

Hong Kong Management Association (HKMA)

29) Węgry Hungarian National Quality Award


The Hungarian Quality Development Center (HQDCIT)

30) Węgry IIASA SHIBA Award Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Deminga)

The Hungarian Quality Development Center & National Institute IIASA




przyznająca nagrodę 31) Islandia Icelandic Quality

Award Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a i Modelu doskonałości EFQM)

Icelandic Association for Quality

32) Indie Rajiv Gandhi National Quality Award


Bureau of Indian Standards

33) Indie CII-EXIM Bank Award for Business Excellence


Confederation of Indian Industry and Export-Import (EXIM) Bank of India

34) Indie IMC Ramkrishna Bajaj National Quality Award


IMC Ramkrishna Bajaj National Quality Awards Committee

35) Indie Golden Peacock National Quality Award


Institute of Directors

36) Indonezja Indonesian Quality Award


Indonesian Quality Award Foundation (IQAF)

37) Iran Iran National Quality Award (INQA)


Institute of Standards and Industrial Research of Iran

38) Irlandia Irish Business Excellence Award


Excellence Ireland Quality Association (EIQA)

39) Irlandia Q-MARK National Quality Award


Excellence Ireland Quality Association (EIQA)

40) Izrael Israel National Industrial Quality Award


The Israek Standards Institute

41) Włochy Italian Quality Award (Premio Qualita Italia)


Associazione Premio Qualita Italia (APQI)

42) Japonia Japan Quality Award


Japan Productivity Center



107


przyznająca nagrodę 43) Japonia Deming Prize Model krajowy

(unikatowy) Japanese Union of Scientists and Engineers (JUSE)

44) Jordania King Abdullah II Award for Excellence


King Abdullah II Center for Excellence

45) Korea Korean Quality Grand Award


Korean Standards Association (KSA)

46) Łotwa Latvian National Quality Award


Ministry of Economy & Latvian Quality Association

47) Litwa Lithuanian National Quality Prize


Minister of Economy & Quality Council

48) Luksemburg Prix Luxembourgeois de la Qualite


Mouvement Luxembourgeois pour la Qualite, Minister of Economy & Centre of Public Research

49) Malezja Prime Minister’s Industry Excellence Award (formerly known as Prime Minister's Quality Award for Private Sector)

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a i nagrody Deming’aa)

Ministry of International Trade and Industry (MITI)

50) Malezja Prime Minister's Quality Award (for public sector)


Malaysian Administrative and Modernization Planning Unit (MAMPU)

51) Malezja Quality Management Excellence Award (QMEA)

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a i nagrody Deming’a)

Malaysia Productivity Corporation (MPC)

52) Malta Malta Quality Award Nieznany Nieznana 53) Mauritius Mauritian National

Quality Award Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a )

Mauritius Export Processing Zone Association

54) Meksyk National Quality Award of Mexico (Premio Nacional de Calidad)


Mexican Foundation for Total Quality (FUNDAMECA)




przyznająca nagrodę 55) Mongolia National

Productivity Award (NPA)

Model krajowy (opracowany na podstawie Nagrody Baldrige’a

National Productivity and Development Center

56) Maroko Moroccan National Quality Award


Moroccan Association for Quality

57) Nepal FNCCI National Business Excellence Award


Federation of Nepalese Chambers of Commerce & Industry (FNCCI)

58) Holandia Dutch Quality Award


Institute Nederland Kwaliteit (INK)

59) N. Zelandia New Zealand Business Excellence Award


New Zealand Business Excellence Foundation

60) Irlandia Pn. Northern Ireland Quality Award


Centre for Competitiveness

61) Norwegia Norwegian Quality Award


Excellence Norway Forum for Leadership and Quality

62) Oman Oman Award for Excellence

Nieznany Nieznana

63) Pakistan Pakistan National Quality Award


National Productivity Organization (NPO)

64) Paragwaj Paraguay National Quality Award

Nieznany Nieznana

65) Peru Peruvian National Quality Award

Nieznany Nieznana

66) Filipiny Philippines Quality Award (PQA)


Department of Trade and Industry (DTI) and Development Academy of the Philippines

67) Polska Polish Quality Award


Polish Chamber of Commerce

68) Polska Business Fair Play Award


Polish Chamber of Commerce



109


przyznająca nagrodę 69) Portugalia Portuguese Quality

Award (Premio de Excellencia – Systema Portugues da Qualidade)


Instituto Portugues de Qualidade

70) Portoryko The Puerto Rico Excellence Award

Nieznany Nieznana

71) Katar Qatar Quality Award Nieznany Nieznana 72) Rumunia Romanian Quality

Award Model doskonałości EFQM

Nieznana

73) Rosja Russian National Quality Award


Government of the Russian Federation

74) Arabia Sau. King Abdulaziz Quality Award

Nieznany Saudi Arabian Standards, Metrology and Quality Organization (SASO)

75) Szkocja Scottish Award for Business Excellence


Quality Scotland

76) Singapur Singapore Quality Award


The Standards, Productivity and Innovation Board (SPRING)

77) Słowacja The Slovak Quality Award


Slovak Society for Quality

78) Słowenia Slovenian Business Excellence Prize


Metrology Institute of the Republic of Slovenia (MIRS)

79) RPA South African Excellence Award


South African Business Excellence Foundation

80) Hiszpania Prince Philip Award for Business Excellence (Premios Principe Felipe a la Excellencia Empresarial)


Spanish Ministry of Industry, Tourism and Trade

81) Sri Lanki Sri Lanka National Quality Award


Sri Lanka Standards Institution (SLSI)




przyznająca nagrodę 82) Szwecja Swedish Quality

Award (Utmarkelsen Svensk Kvalitet)


Swedish Institute for Quality (SIQ)

83) Szwecja Swedish Quality Award (Utmarkelsen Svensk Kvalitet)


Swedish Institute for Quality (SIQ)

85) Szwajcaria Swiss Quality Award for Business Excellence


ESPRIX

86) Tajwan Taiwan National Quality Award


Ministry of Economics Affairs

87) Tajlandia Thailand Quality Award (TQA)


Foundation for Thailand Productivity Institute (FTPI)

88) Turcja TUSIAD-KalDer Quality Award


KalDer and TÜSİAD

89) Ukraina Ukrainian National Quality Award


Ukrainian Association for Quality

90) ZEA Dubai Quality Awards


Department of Economic Development

92) W. Brytania UK Business Excellence Award


British Quality Foundation (BQF)

93) USA Malcolm Baldrige National Quality Award (MBNQA)


Baldrige National Quality Program, National Institute of Standards and Technology (NIST)

94) Urugwaj National Quality Award of Uruguay (Premio Nacional de Calidad)


National Quality Committee of Uruguay

95) Wietnam Vietnam Quality Award


Directorate for Standards, Metrology and Quality (STAMEQ)

96) Walia Wales Quality Award


Wales Quality Centre




111

3.2.3 Alternatywne systemy zarządzania równorzędne z systemami zarządzania jakością opartymi na wymaganiach normy ISO 9001

Poza systemami zarządzania jakością opartymi na wymaganiach

normy ISO 9001, na świecie funkcjonują systemy równorzędne, które przedstawia tabela 3.

Tabela 3. Alternatywne QMS względem ISO 9001

Nr. Tytuł Numer/Symbol Kraj

1 SQMS CODE:2000 Safe Quality Food Management for production, processing, retailing and catering industries.

SQMS Code:2000 Australia

2 Draft BS 7799-2:2002 Information Security Management Part 2 Specification for Information Se-curity MS Upon formal release of BS 7799-2:2002, audits against this standard will be accepted.

Draft BS 7799-2:2002 Wielka Brytania

3 Quest Forum TL9000 QMS Re-quirements Handbook (Release 3.0)

TL9000 QMS Require-ments Handbook (Re-lease 3.0)

USA

4 ISO/TS 16949:2002 (E) ISO/TS 16949 Second Edition 2002-03-01

USA

5 Motorola QSR Version 4 and Seagate Revision A-ISO 9001:2000

Motorola QSR Version 4 and Seagate Revision A- ISO 9001:2000 (DIS) Dated 1st January 2001

USA

6 ICH Topic E 6 Guideline for Good Clinical Practice

CPMP/ICH/135/95, UE, Japonia, USA

7 Medical Devices - Quality Man-agement Systems - system re-quirements for regulatory purpos-es

ISO/FDIS 13485 ISO 13485 will be simi-larly recognised upon issue

Irlandia

8 The Q Mark The Q Mark Irlandia

9 International Guide for QMS certi-fication Bodies (IAF) International Accreditation Forum

The ISO/IEC guide 62, with EA guidelines on EN45012. 7/01 and IAF (F962-2)

Szwajcaria




10 American Petroleum Institute Specification for Quality Programs for the petroleum, Petro-Chemical and Natural Gas Industry

API Specification Q1 7th Edition ISO TS 29001

Międzynarodowy

11 International Electro-technical Commission IEC Scheme for Certification to Standards for Safety of Electrical Equipment for Explosive Atmospheres

IEC Ex Standard No OD/005 Version2 dated June 2003 With EN 13980

Europa

12 The International Atomic Energy Agency Quality Assurance for Safety in Nuclear Power Plants

IAEA 50-C/SG-Q Międzynarodowy

13 Raytheon Aircraft Integrated For-eign Supplier Assurance System

RAIFSAS/QA/SC1 Issue 2 May 2003

Wielka Brytania

14 Department of Health -Medicines and Control agency (OECD)

GLP-OECD Standard, ENV/MC/Chem 98/17

Wielka Brytania

15 ISO/IEC FDIS 17025:2004(E) ISO/IEC FDIS 17025:2004(E) ISO/IEC 17025:2004 will be simi-larly recognised upon issue

Canada

16 AS/EN/JISQ 9100 AS/EN/JISQ 9100 Międzynarodowy as – Ameryka

EN- Europa JISQ - Japonia/Azja

17 Law Society, the Practice Man-agement Standard

LEXCEL Wielka Brytania

18 Specification for Vehicle Ac-ceptance and Conformance Certi-fication Bodies Operating Rail-track's Process for Engineering Acceptance of Rail Vehicles

PS305/04 RT/LS/P/036 & Operations Protocol Manual

Wielka Brytania

19 Ministry of Defence AQAP2120 & AQAP 2110

AQAP 2120 & AQAP 2110

Wielka Brytania

20 IATA International Air Transport Association

1st Edition April 2003 Wielka Brytania

21 Clinical Pathology Accreditation UK TD

PD-LAB-standard ver-sion 1.03 Nov 04

Wielka Brytania



113


22 US Department of Health and Human Services, Food and Drug Administration

G.M.P Good Manufac-turing Practice Guide for Pharmaceutical In-dustry (may include other guidance docu-ments such as CFR's, commission directives 2003)

Wielka Brytania Europa

USA

23 European Commission Guide 2003

Jak wyżej Wielka Brytania Europa

USA

24 Board BIA - Irish Food Board Beef Quality Assurance Standard, Processor Standard Revision 03/January 2004

Irlandia

25 Clinical Pathology Accreditation UK Ltd

PD-LAB Standards Ver-sion 1.03 Nov 04

Wielka Brytania

26 The Coca Cola Quality System - Evolution 3

QMS-SD-001 USA Międzynarodowy

27 The Health Quality Service The Health Quality Ser-vice Accreditation Pro-gramme

Wielka Brytania

28 M&S Quality requirements for all Merchandise Suppliers

MSQR 7th March 2001 Wielka Brytania

29 International Association of Classification Societies

Quality Management System Certification Scheme, IACS Ref A2 5th Issue 1-12-2003

Międzynarodowy

30 ISO 15378:2006 Primary packaging ma-terials for medicinal products- particular re-quirements for the application of ISO 9001:2000 with reference to Good Man-ufacturing practice (GMP)

Międzynarodowy

31 BS EN 13980:2002 Potentially Explosive Atmospheres - Application of Quality Systems

Międzynarodowy




32 ISO/IEC 17011:2004 (E) General requirements for accreditation bodies

Międzynarodowy

33 ISO 15189:2003 Medical Laboratories - Particular requirements for quality and compe-tence

Międzynarodowy

34 JAP 100A-01/2 Issue 14 Septem-ber 2006 QMS 2000 & Aerospace C5 Part 1 only

Military Aviation Engi-neering Policy, regula-tion and Documentation M.O.D

Wielka Brytania

35 Department of Health Domiciliary Care, Na-tional Minimum Stand-ards (regulations) Standards Care Act 2000

Wielka Brytania

36 Citizens Advice Bureau Membership scheme, QA standard, Version 3 January 2008

Wielka Brytania

37 International Railway Industry Standard

2006 UNIFE Międzynarodowy

38 Canon Group-Head Office Quality Management Standard 0020

Międzynarodowy

39 International Railway Industry Standard (IRIS)

Ref.: 2006 UNIFE Międzynarodowy

40 Conformity Assessment - Requirements for bodies provid-ing audit and certification of management systems

ISO 17021 Międzynarodowy

41 Guidance for industry - Q7A Good manufacturing practice Guidance for active Pharmaceutical ingredi-ents

Q7A Międzynarodowy

42 The Food Standards Agency Framework (equivalent to ISO 9001:2008)

The Food Standards Agency Framework. Amendment 4 - July 2004

Międzynarodowy

43 Australian Vocational Education & Training Accreditation Board (VETAB)

The Australian Quality Training Framework (AQTF 2007)

Australia



115


44 Air Traffic Organization Safety management system (ATO Order JO 1000.37)

US Department of Transportation, FAA 2007

Międzynarodowy

45 Caterpillar Quality Management System CAT791A

CAT's Quality Manual and related Procedures

Międzynarodowy

46 IAEA GS-R-3 GS-G-3.1 Nu-clear Industry Specific

Międzynarodowy

Źródło: IRCA, 2011.

Dokumenty, na których oparte są systemy zarządzania jakością, al-

ternatywne w stosunku do systemów zarządzania jakością opartych

na wymaganiach zawartych w normie ISO 9001, mają bardzo różny cha-

rakter. Znajdują się wśród nich standardy korporacyjne, wytyczne rządo-

we, umowy handlowe, specyfikacje itp.

3.3 Branżowe aplikacje systemów zarządzania jakością

Jednym z najczęściej podnoszonych głosów krytyki, odnośnie

systemów zarządzania jakością opartych na normie ISO 9001, jest

argument, że sama norma jest zbyt ogólna i nie pełni roli narzędzia

wspomagania podnoszenia efektywności zarządzania w poszczególnych

branżach152,153. Argument taki może być bardzo łatwo obalony, gdyż ISO

oraz inne organizacje przygotowały szereg dokumentów, które pomagają

we właściwym wdrożeniu systemów zarządzania jakością, opartych

na normie ISO 9001 w poszczególnych branżach. Tabela 4 przedstawia

branżowe aplikacje systemów zarządzania jakością.

152 Curkovic S., Pagell M., A critical examination of the ability of ISO 9000 certification to lead

to a competitive advantage. Journal of Quality Management, vol. 4(1), 1999, s. 51-67. 153 Anderson S.W., Daly J.D., Johnson M.F., Why firms seek ISO 9000 certification: regulato-

ry compliance or competitive advantage? Production and Operations Management, Spring

1999, s. 28-43.



Tabela 4. Branżowe aplikacje systemów zarządzania jakością

Sektor Symbol dokumentu

Tytuł dokumentu angielski Tytuł dokumentu polski

Data wyd.

Lotnictwo i kosmonautyka

EN 9100:2009 Quality management systems - Aerospace – Requirements Lotnictwo i kosmonautyka - Systemy zarządzania jakością - Wymagania (na podstawie ISO 9001:2000) i systemy jakości - Model zapewnienia jakości w projektowaniu, pracach rozwojowych, produkcji, instalowaniu i serwisie (na podstawie ISO 9001:1994)

2009


EN 9101:2011 Quality System Assessment Systemy Zarządzania Jakością - Wymagania auditu dla organizacji związanych z lotnictwem, kosmonautyką i obronnością

2011

EN 9110:2010 Quality management systems - Aerospace - Requirements maintenance organizations Systemy zarządzania jakością - Wymagania dotyczące lotniczych organizacji obsługowych

2010


EN 9111:2005 Quality management systems assessment for maintenance organizations Lotnictwo i kosmonautyka - Systemy zarządzania jakością - Ocena organizacji obsługowych (na podstawie ISO 9001:2000)

2005

EN 9120:2010 Quality management systems - Aerospace - Requirements for stockist distributors Systemy zarządzania jakością - Wymagania dotyczące dystrybutorów sprzętu lotniczego, kosmicznego i obronnego

2002

EN 9121:2009 Quality management systems - Aerospace - Requirements for stockist distributors Lotnictwo i kosmonautyka - Systemy zarządzania jakością - Ocena dotycząca jednostek zajmujących się dostawami (na podstawie ISO 9001:2000)

2009

Rolnictwo ISO 22006:2009 Quality management systems - Guidelines on the application of ISO 9001:2000 in crop production Systemy zarządzania jakością - Wytyczne dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w zakresie produkcji roślinnej

2009



117



Data wyd.

Rolnictwo UNI 11219:2006 Quality management systems - Guidelines for the application of UNI EN ISO 9001:2000 standard in farms Systemy zarządzania jakością - Wytyczne dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w gospodarstwach rolnych

2006

Architektura Quality management system for architects. Guidelines on the application of UNE-EN ISO 9001:2000

2005

Samochodowe ISO/TS 16949:2009

Quality management systems - Particular requirements for the application of ISO 9001:2008 for automotive production and relevant service part organizations Systemy zarządzania jakością - Szczegółowe wymagania w zakresie stosowania ISO 9001:2008 w produkcji seryjnej oraz produkcji części zamiennych w przemyśle motoryzacyjnym

2009

Chemiczne ONORM S 2095-3 Integrated management - Quality assurance, environment, health and safety - Part 3: Requirements in chemical industry Zintegrowane systemy zarządzania - Zapewnienie jakości, ochrony środowiska, zdrowia i bezpieczeństwa - Część 3: Wymagania w przemyśle chemicznym

2004

Usługi w zakresie czyszczenia

EN 13549:2001 Cleaning services. Basic requirements and recommendations for quality measuring systems Usługi czyszczenia - Podstawowe wymagania i zalecenia dotyczące systemów pomiaru jakości

2001

Oprogramowanie komputerowe

ISO/IEC 90003:2004

Software engineering - Guidelines for the application of ISO 9001:2000 to computer software Inżynieria oprogramowania - Wytyczne stosowania ISO 9001:2000 do oprogramowania komputerów

2004

Budownictwo ASQ E2014 Interpretive Guide for the Design and Construction Project Team Interpretacyjny Przewodnik projektowania i budowy dla Zespołu Projektowego

2009





Data wyd.

Budownictwo IRAM 30100 Guidance for the interpretation of ISO 9001:2000 in construction Wytyczne dotyczące interpretacji normy ISO 9001:2000 w budownictwie

2002

HB 90.3 The Construction Industry - Guide to ISO 9001:2000 Budownictwo - Przewodnik ISO 9001:2000

2000

Konsulting przemysłowy

Guide to interpretation and application of the ISO 9001: 2000 standard for the Consulting Engineering Industry Przewodnik do interpretacji i stosowania ISO 9001: 2000 standard dla konsultingu przemysłowego

2001

Edukacja IWA 2:2007 Quality management systems - Guidelines for the application of ISO 9001:2000 in education Systemy zarządzania jakością - Wytyczne dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w edukacji

2007

IRAM 30000 Guidance for the interpretation of ISO 9001:2000 in education Wytyczne dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w edukacji

2001

Edukacja NTC 541/03 Guia para la educación Wytyczne dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w edukacji

2005

HB 90.7 Education and Training Guide to ISO 9001:2000 Edukacja i Szkolenia Przewodnik ISO 9001:2000

2000

Energetyka JEAG 4111 Quality assurance code for safety in nuclear power plants JEA (Japan Electric Association) Praktyki zapewnienia jakości dla zachowania bezpieczeństwa w elektrowni atomowej JEA (Japan Electric Association)

2005

Energetyka JEAG 4121 Application guide to quality assurance code for safety in nuclear power plants - Operation phase of nuclear power plants JEA (Japan Electric Association) Instrukcja stosowania praktyk zapewnienia jakości dla zachowania bezpieczeństwa w elektrowni atomowej - faza eksploatacji elektrowni jądrowych JEA (Japan Electric Association)

2005



119



Data wyd.

Elektronika EN 60300-1:2003 Dependability management — Part 1: Dependability management systems. Zarządzanie niezawodnością - Część 1: Systemy zarządzania niezawodnością

2003

EN 60300-2:2004 Dependability management — Part 2: Guidelines for dependability management. Zarządzanie niezawodnością - Część 2: Wytyczne zarządzania niezawodnością

2004

CEI 0-12:2002 Process approach and quality indicators for the electrotechnical and electronic sector. Guidelines for the application of ISO 9000:2000 series of standards. Podejście procesowe i wskaźniki jakościowe dla branży elektrotechnicznej i elektronicznej. Wytyczne dotyczące stosowania serii norm ISO 9000:2000.

2002

Środowisko, zdrowie i bezpieczeństwo

ONORM S 2095-1 Integrated management - Quality-assurance, environment, health and safety - Part 1: Determination of basic requirements Zarządzanie zintegrowane - zapewnienia jakości, środowiska, zdrowia i bezpieczeństwa - Część 1: Określenie wymagań podstawowych

2003

Stacje pierwszej pomocy

Guide 41 Implementing ISO 9001:2000 in hospital's first aid stations and reception Wdrożenie ISO 9001:2000 w ratownictwie medycznym, pierwszej pomocy i przyjęciu do szpitali

2002

Żywności EN ISO 22000:2005

Food safety management systems - Requirements for any organization in the food chain Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności - Wymagania dla każdej organizacji należącej do łańcucha żywnościowego

2005

Żywności HB 90.4 The Food Processing Industry - Guide to ISO 9001:2000 - Przemysł spożywczy - Przewodnik ISO 9001:2000

2000

Żywność i napoje

ISO 15161 :2006 Instructions for applying ISO 9001/2001 in making juice and nutritions Urządzenia do uzdatniania wody w budynkach - Montowanie, użytkowanie, eksploatacja i naprawa

2006





Data wyd.

Rząd i Samorząd IWA 4:2009 Quality management systems - Guidelines for the application of ISO 9001:2000 in local government Systemy zarządzania jakością - Wytyczne dotyczące stosowania ISO 9001:2000 w samorządzie

2009

IRAM 30300 Guidance for the interpretation of ISO 9001:2000 in government local bodies (municipalities) Wytyczne dotyczące interpretacji normy ISO 9001:2000 we władzach lokalnych (gminy)

2003

IRAM 30600 Guide for the Interpretation of ISO 9001:2000 in management of judicial operations Przewodnik dla interpretacji normy ISO 9001:2000 w zakresie sądownictwa

2005

Guide 33 Implementing ISO 9001:2000 in local administrations Wdrażanie ISO 9001: 2000 w administracji lokalnej

2002

Guide 38 Implementing ISO 9001:2000 in local public services Wdrażanie ISO 9001: 2000 w lokalnych usługach publicznych

2002

Zdrowie ISO 15378:2011 Primary packaging materials for medicinal products - Particular requirements for the application of ISO 9001:2008, with reference to Good Manufacturing Practice (GMP) Bezpośrednie materiały opakowaniowe produktów leczniczych - Wymagania szczególne dotyczące zastosowania ISO 9001:2008 z uwzględnieniem Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP)

2011

ISO IWA 1 Quality management systems - Guidelines for process improvements in health service organizations Systemy zarządzania jakością - Wytyczne doskonalenia procesów w służbie zdrowia

2005

CEN/TS 15224 Health services - Quality management systems - Guide for the use of EN ISO 9001:2000 Służba Zdrowia - Systemy zarządzania jakością - Przewodnik dla stosowania EN ISO 9001:2000

2005



121



Data wyd.

Guide 26 Implementing ISO 9001:2000 in hospitals Wdrożenie ISO 9001:2000 w szpitalach

2002

Guide 43 Implementing ISO 9001:2000 in hospitals' management services Wdrożenie ISO 9001:2000 w zakresie zarządzania szpitalami

2000

HB 90.8 ISO 9000 in Healthcare services ISO 9000 w usługach opieki zdrowotnej

2000

IRAM 30200 Guidance for the interpretation of ISO 9001:2000 in health organizations Wytyczne dotyczące interpretacji normy ISO 9001:2000 w służbie zdrowia

2004

UNE 66928 Quality management systems. Guide for the application of the UNE-EN ISO 9001:2000 standard to pharmacies Systemy zarządzania jakością. Przewodnik stosowania normy UNE-EN ISO 9001:2000 do aptek

2004

UNI 10881 Services - Nursing homes - Guidelines for the application of the UNI EN ISO 9000 standards Usługi - Domy opieki - Wytyczne stosowania norm UNI EN ISO 9000

2000

Hotelarstwo Guide 22 Implementing ISO 9001:2000 in hotels Wdrożenie ISO 9001:2000 w hotelach

2002

Ubezpieczenia UNE 66927 Quality management systems. Guide for the application of the UNE-EN ISO 9001:2000 standard to insurance brokers Systemy zarządzania jakością. Przewodnik stosowania UNE-EN ISO 9001:2000 normy do brokerów ubezpieczeniowych

2003

Prawo HB 90.6 The Legal Profession - Guide to ISO 9000:2000 Zawód prawnika - Przewodnik ISO 9000:2000

2000

Guide 37 Implementing ISO 9001:2000 in lawyers' offices Wdrożenie ISO 9001:2000 w kancelariach prawnych

2001

Biblioteki IRAM 30500 Guidance for the interpretation of ISO 9001:2000 in libraries Poradnik interpretacji normy ISO 9001:2000 dla bibliotek

2005





Data wyd.

Biblioteki Guide 39 Implementing ISO 9001:2000 in libraries Wdrożenie ISO 9001:2000 w bibliotekach

2002

Wyroby medyczne

EN ISO 13485:2012

Medical devices - Quality management systems - Requirements for regulatory purposes Wyroby medyczne - Systemy zarządzania jakością - Wymagania do celów przepisów prawnych

2012

Wyroby medyczne

ISO/TR 14969 Medical devices - Quality management systems - Guidance on the application of ISO 13485 Wyroby medyczne - Systemy zarządzania jakością - Wytyczne dotyczące stosowania ISO 13485

2004

Laboratoria medyczne

DIN 58936-1 Quality management and quality assurance in laboratory medicine - Basic terminology Zarządzanie jakością i zapewnienie jakości w medycynie laboratoryjnej - Podstawowa terminologia

2000

DIN 58936-2 Quality management in laboratory medicine - Part 2: Terminology for quality and application of test procedures Zarządzanie jakością w medycynie laboratoryjnej - Część 2: Terminologia jakości oraz stosowanie procedur testowych

2001

DIN 58959-1 Medical microbiology - Quality management in medical microbiology - Part 1: Requirements for the QM system Mikrobiologia medyczna - Zarządzanie jakością w medycynie mikrobiologii - Część 1: Wymagania dotyczące systemu zarządzania jakością

2006

Guide 42 Implementing ISO 9001:2000 in medicine laboratory services Wdrożenie ISO 9001:2000 w medycynie laboratoryjnej usług

2002

Opakowania EN ISO 16106:2006

Packaging - Transport packages for dangerous goods - Dangerous goods packagings, intermediate bulk containers (IBCs) and large packagings - Guidelines for the application of ISO 9001. Opakowania - Opakowania do transportu towarów niebezpiecznych - Opakowania do towarów niebezpiecznych, duże pojemniki do przewozu luzem (IBC) i duże opakowania - Wytyczne stosowania ISO 9001

2006



123



Data wyd.

Petrochemia ISO/TS 29001 Petroleum, petrochemical and natural gas industries - Sector- specific quality management systems - Requirements for product and service supply organizations Ropa naftowa, przemysł petrochemiczny i gazowniczy - specjalne branżowe systemy zarządzania jakością - Wymagania dotyczące produktów i usług organizacji dostaw

2007

Sektor publiczny NTCGP 1000 Sistema de Gestión de la calidad para la Rama Ejecutiva del Poder Publico y Otras Entidades prestadoras de servicios requisites System Zarządzania Jakością - wymagania dla władzy wykonawczej i innych podmiotów świadczących usługi publiczne

2004

Szkoły Guide 44 Implementing ISO 9001:2000 in schools Wdrożenie ISO 9001:2000 w szkołach

2003

Usługi HB 90.2 ISO 9000 in the Service Industry ISO 9000 w sektorze usług

2000

Usługi UNE 66929 Quality management systems. Guide for the application of the UNE-EN ISO 9001:2000 standard to legal, economical and/or fiscal professional offices Systemy zarządzania jakością. Przewodnik stosowania UNE-EN ISO 9001:2000 do biur prawnych i rachunkowych

2003

Mała firma HB 90.1 ISO 9000 for Small Business ISO 9000 dla małych i średnich przedsiębiorstw

2000

Miejsca EN 14736 Space product assurance - Quality assurance for test centers Zapewnienia jakości produktów kosmicznych - Zapewnienie jakości dla ośrodków badawczych

2004

Telekomunikacja TL 9000 TL 9000 Quality Management System Requirements Handbook version 4.0 TL 9000 System Zarządzania Jakością Wymagania Podręcznik wersja 4.0

2006





Data wyd.

Transport EN 12507 Transportation services - Guidance notes on the application of EN ISO 9001:2000 to the road transportation, storage, distribution and railway goods industries Usługi transportowe - Wytyczne dotyczące stosowania EN ISO 9001:2000 do transportu drogowego, magazynowania, dystrybucji oraz przewozu kolejowego towarów

2005

Źródło: opracowanie własne, 2013. na podstawie www.iso.org, dostęp 2013 r.

3.4 Ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania jakością

Normy ISO 9001, w swojej dwudziestopięcioletniej historii, doczeka-

ły się około 60 tysięcy analiz154. Przeważająca grupa opracowań na temat

systemów zarządzania jakością opartych na normie ISO 9001 to głosy

za wdrażaniem tych systemów. Jednak zdarzają się coraz częściej głosy

krytyki.

Krytykę systemów zarządzania jakością opartych na normie

ISO 9001 można pogrupować w dwa nurty:

Pierwszy nurt to krytyka systemów opartych na normie ISO 9001

na poziomie koncepcyjnym.

Drugi nurt to krytyka systemów opartych na normie ISO 9001

na poziomie empirycznym.

Badacze skupieni wokół pierwszego nurtu podnoszą najczęściej

następujące kwestie:

Norma skłania do osiągnięcia minimalnego założonego poziomu

jakości155, 156;

154 Dane według Google Scholar, 2013. 155 Santos L., Escanciano C., Benefits of the ISO 9000:1994 system: Some considerations to

reinforce competitive advantage. International Journal of Quality & Reliability Management

19 (3), 2002, s. 321–344. 156 Magd H., Curry A., An empirical analysis of management attitudes towards ISO 9001:2000

in Egypt. TQM Magazine 15 (6), 2003, s. 381–390.



125

Norma sprzyja przerostowi biurokracji 157;

Certyfikat nie gwarantuje, że produkt jest wysokiej jakości,

lub atrakcyjny dla konsumenta158, 159, 160;

Seria norm ISO 9001 nie skupia się wystarczająco na satysfakcji

klientów i rynku161, 162;

Brak motywów do ciągłego doskonalenia, norma wymaga

w zasadzie zgodności z normą, lub co najwyżej jakiegoś

doskonalenia, a nie wykazania poprawy funkcjonowania

w kluczowych obszarach działania organizacji.

Norma nie zachęca do przywództwa. Co prawda wymienione są

obowiązki najwyższego kierownictwa, lecz nie motywuje ona

kierownictwa do wykazania się ciągłym zaangażowaniem.

Norma nie skupia się do na wymiernych efektach, takich

jak na przykład wzrost efektywności.

Norma nie odnosi się do kwestii zarządzania ryzykiem, a jest to

kwestia coraz ważniejsza w dzisiejszym życiu gospodarczym.

157 Withers B., Ebrahimpour M., Does ISO 9000 certification affect the dimensions of quality

used for competitive advantage?, European Management Journal, Volume 18, Issue 4,

2000, s. 431-443. 158 Curkovic S., Pagell M., A critical examination of the ability of ISO 9000 certification to lead

to a competitive advantage. Journal of Quality Management 4 (1), 1999, s. 51–57. 159 Santos L., Escanciano C., Benefits of the ISO 9000:1994 system: Some considerations to



in Egypt. TQM Magazine 15 (6), 2003, s. 381–390. 161 Gotzamani K. D., Tsiotras G. D., The true motives behind ISO 9000 certification: Their

effect on the overall certification benefits and long term contribution towards tqm. Interna-

tional Journal of Quality & Reliability Management 19 (2), 2002, s. 151– 169. 162 Sroufe R., Curkovic R., An examination of ISO 9000:2000 and supply chain quality assur-

ance. Journal of Operations Management 26 (4), 2008, s. 503–520.



Drugi strumień krytyki systemów zarządzania jakością opartych

na normie ISO 9001, wynika z badań empirycznych. Pokazano w nich, że

w badanych przypadkach pozytywne efekty ekonomiczne wdrożenia sys-

temów nie wystąpiły, albo były to efekty bardzo znikome163, 164, 165.

By uprawdopodobnić sukces wdrożenia systemów zarządzania ja-

kością, opartych na normie ISO 9001, można skupić się na czynnikach

krytycznych166. Zestaw czynników krytycznych, pomocnych przy wdrażaniu

systemów zarządzania jakością opartych na normie ISO 9001 lub TQM

przedstawia tabela 5.

Tabela 5. Wybrane czynniki i działania warunkujące sukces wdrożenia QM

Autor Liczba czynników

Praktyki

Saraph, Ben-son, Schroeder

(1989)

8 Przywództwo, rola wydziałów do spraw jakości, szkolenia, pro-jektowanie produktu, dostawcy, zarządzania jakością, zarządza-nie procesami, jakość danych sprawozdawczych i relacje pra-cownicze.

Ahire, Golhar, Walker (1996)

12 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa, szkolenia, zarządza-nie jakością projektu, dostawcy, zarządzanie jakością, jakość wewnętrzna wykorzystania informacji, zaangażowanie pracow-ników, motywacja pracowników, orientacja na klienta, bench-marking i korzystanie z SPC.

163 Terziovski M., Power D., Sohal A. S. , The longitudinal effects of the ISO 9000 certification

process on business performance. European Journal of Operational Research 146 (3),

2003, s. 580–595. 164 Santos L., Escanciano C., Benefits of the ISO 9000:1994 system: Some considerations to



in Egypt. TQM Magazine 15 (6), 2003, s. 381–390. 166 Nusrah Samat, T. Ramayah, Yusliza Mohd.Yusoff, do ISO Certified SME's have Hgher

Quality Practices? Empirical Insights from the Northern Region of Malaysia, International

Journal of Business and Management 3 (3), s. 72.



127

Autor Liczba czynników

Praktyki

Black, Porter (1996)

10 Ludzie i zarządzanie relacjami z klientami, dostawcami, partner-stwo, komunikacja, poprawa informacji, orientacja na zadowolenie klienta, zewnętrzny interfejs zarządzania, praca zespołowa, poprawa jakości funkcjonowania planowania, jakość systemu pomiarów i kultura jakości.

Yusoff, Aspin-wall

(1999)

10 Przywództwo, model ciągłego doskonalenia, edukacja i szkolenia, zarządzanie jakością dostawcy i procesu, pomiar i informacja zwrotna, zarządzanie zasobami ludzkimi, narzędzia i techniki poprawy, zasoby, środowisko pracy i kultura.

Brah i inni (2000)

11 Zaangażowanie i wsparcie najwyższego kierownictwa, orientacja na klienta, zaangażowanie pracowników, szkolenie pracowni-ków, motywacja pracowników, zarządzanie jakością dostawcy, usprawniania procesów, projektowanie usług, nagradzanie, po-prawa jakości, benchmarking oraz przejrzystość organizacji.

Agus, Abdullah (2000)

8 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa, orientacja na klienta, korzystne relacje z dostawcami, szkolenie, orientacja na pracowników, procesy jakościowe, pomiar i zero błędów.

Agus, Krishnan, Syed (2000)

5 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa, orientacja na klienta, szkolenia, orientacja na pracownika, orientacja na klienta.

Antony i inni (2002)

11 Przywództwo, rola wydziałów do spraw jakości, szkolenia, pro-jektowanie, szkolenie i edukacja, zaangażowanie pracowników, ciągłe doskonalenie, korzystne relacje z dostawcami, projekto-wanie produktu/usługi, polityka jakości, jakość danych i raportowanie, komunikacja w celu poprawy jakości, orientacja i satysfakcja klienta.

Sureshchandar i inni

(2002)

12 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa i wizjonerskie kie-rownictwo, zarządzanie zasobami ludzkimi, systemy techniczne, system informacji i analizy, benchmarking, ciągłe doskonalenie, orientacja na klienta, wzrost satysfakcji pracowników, zmniej-szenie ilości interwencji związków zawodowych, społeczna od-powiedzialność, estetyka otoczenia i kultura obsługi.

Temtime, So-lomon (2002)

8 Przywództwo i zaangażowanie, zadowolenie klientów, ciągłe doskonalenie, zaangażowanie pracowników, partnerskie relacje z dostawcami, kultura i filozofia jakości, zasoby i środowisko pracy, pomiary i ocena.

Ooi, Arumu-gam, Teo

(2005)

9 Przywództwo, szkolenie, współuczestnictwo pracowników, orientacja na klienta, kultura organizacyjna, praca w zespołach, zaangażowanie w pracę, satysfakcja z pracy, zaangażowanie

Źródło: Nusrah Samat, T. Ramayah, Yusliza Mohd.Yusoff, do ISO Certified SME's have Hgher Quality Practices? Empirical Insights from the Northern Region of Malaysia, International Journal of Business and Management, Vol. 3, No. 3, s. 72.

Oceniając perspektywy rozwoju systemów zarządzania jakością,

opartych na normie ISO 9001, należy wziąć pod uwagę, że jakość



przestała być już czynnikiem gwarantującym sukces na rynku; w ciągu

dwudziestu pięciu lat funkcjonowania norm ISO 9001 ważne są również

następujące aspekty: dbałość o środowisko, zabezpieczenie informacji,

utrzymanie sprawności ekonomicznej czy dbałość o interesariuszy.

Dodać należy do tego fakt, iż dostrzegalny jest pogląd, że

aby organizacja mogła osiągnąć trwały sukces potrzebuje

rozpoznawalnego lidera, takiego jakim był Jack Welch dla GE, Steve Jobs

dla Apple czy Siergiej Blin i Lary Page dla Google. Organizacji nie

wystarczy już tylko sprawny administrator. Kolejnym problemem jest

szkolenie takich liderów, rzeczą naturalną jest fakt, że liderzy odchodzą …,

a organizacja musi trwać.

Rysunek 17. Model zarządzania według ISO Guide 83:2012

Źródło: opracowanie własne 2013, na podstawie ISO Guide 83:2012 „Guidelines for the justification and development of management system standards”, ISO 2012 .

Należy również zauważyć, że spadła również ogólna dynamika

wzrostu liczby certyfikatów na świecie, a w niektórych krajach, takich



129

jak na przykład USA odnotowano nawet spadek liczby certyfikatów167.

Oznaczać to może fakt, iż wiele organizacji utraciło wiarę w skuteczność

systemów zarządzania jakością opartych na wymaganiach normy

ISO 9001.

ISO wydaje się dostrzegać te nowe wyzwania i trendy, w 2012 roku

został przygotowany nowy ISO Guide 83:2012 „Guidelines for

the justification and development of management system standards” (ISO

Guide 83:2012 „Wytyczne dotyczące ujednolicenia i rozwoju norm

dotyczących systemów zarządzania") przewodnik dotyczący jednolitej

konstrukcji standardów wprowadzający rewolucyjne zmiany w konstrukcji

nowych standardów ISO, który bardziej kładzie nacisk na takie kwestie,

jak:

przywództwo,

wsparcie planowania,

wsparcie zarządzania,

ocenę efektywności,

zarządzanie i analiza ryzyka,

doskonalenie.

Został również zmodyfikowany cykl Deminga, można przypuszczać,

że zmieni się także model podejścia procesowego.

167 ISO Survey 2010, ISO, 2011.


Systemy zarządzania środowiskiem w organizacjach

4 Systemy zarządzania środowiskiem w organizacjach

W poniższym rozdziale przedstawiono drugi, pod względem liczby

wydanych na świecie certyfikatów, system zarządzania – System

Zarządzania Środowiskiem oparty na wymaganiach zawartych w

normie ISO 14001. W pierwszej części dokonano charakterystyki

systemu zarządzania środowiskiem, w drugiej omówiono

rozporządzenie EMAS, jako alternatywę dla normy ISO 14001 i inne

alternatywne systemy zarządzania środowiskiem. Trzecia część, to

ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania

środowiskiem.

4.1 Charakterystyka systemu zarządzania środowiskiem

Obecnie zagadnienia związane z systemem zarządzania środowi-

skiem reguluje znowelizowana norma, dotycząca systemu zarządzania

środowiskowego - PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowi-

skowego. Wymagania i wytyczne stosowania.

Pierwsze liczące się działania, zmierzające do stworzenia dzisiej-

szej normy środowiskowej, to przede wszystkim Konferencja Narodów

Zjednoczonych w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku na temat „Środowi-

sko i rozwój". Efektem konferencji stało się opracowanie 27 zasad „Dekla-

racja z Rio" oraz zatwierdzenie przez 178 rządów tzw. Agendy 21 (Global-

ny Program Działań), dokumentu zmierzającego do propagowania ustroju,

który będzie sprzyjał rozwiązywaniu światowych problemów socjalnych,

ekonomicznych i środowiskowych168.

W 1992 roku utworzono „Kartę Biznesu Zrównoważonego Rozwoju

Międzynarodowej Izby Handlowej" (ICC Business Charter for Sustainable

Development), która zawierała wytyczne zarządzania ekologicznego jako

wskazania dla działalności przedsiębiorstw.

168 Kozłowski S., Przyszłość ekorozwoju, Wyd. KUL, Lublin 2005.

Systemy Zarządzania w Świetle Nowych Wyzwań


131

Kolejnym, bardzo ważnym, etapem w rozwoju systemów zarządza-

nia środowiskiem było zarządzenie Unii Europejskiej z 1993 roku

nr 1836/93 „o dobrowolnym uczestnictwie przedsiębiorstw produkcyjnych

w Ekosystemie Zarządzania EWG-UE oraz Programie Auditów Przemy-

słowej Ochrony Środowiska" (EMAS - Eco-Management and Audit Sche-

me). EMAS jest usankcjonowanym prawnie systemem Wspólnot Europej-

skich, propagującym ideę dobrowolnego podejmowania zobowiązań

w dziedzinie ochrony środowiska przez przedsiębiorstwa produkcyjne,

usługowe, instytucje finansowe, placówki naukowe, szkoły czy też urzędy

administracji publicznej169.

W 1994 roku w Wielkiej Brytanii została wydana norma: Environ-

mental Management System BS 7750:1994 (System Zarządzania Środo-

wiskiem BS 7750:1994).

W 1996 roku została opublikowana norma ISO 14001 (przyjęta

przez PKN w 1998 roku jako PN EN ISO 14001:1998)170.

15 listopada 2004 r. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna

(ISO – International Organization for Standarization) opublikowała zweryfi-

kowane i poprawione wersje norm, dotyczące systemu zarządzania śro-

dowiskowego, które dziś są obowiązujące:

ISO 14001:2004 Environmental management systems – Requirements with guidance for use. Międzynarodowa norma

wydana została w 2004 r.; zaś polska wersja wydana przez

Polski Komitet Normalizacyjny pochodzi z 2005 r. i ma

oznaczenie PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne stosowania.

ISO 14004 Environmental management systems – General guidelines on principles, systems and supporting

169 Nierzwicki W., Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa 2006. 170 Pochyluk R., Grudowski P., Szymański J., Zasady wdrażania Systemu Zarządzania śro-

dowiskowego zgodnie z wymaganiami normy ISO 14001. Ekokolsult. Gdańsk 1999.



techniques Międzynarodowa norma wydana została w 2004 r.;

polska wersja, wydana przez Polski Komitet Normalizacyjny

pochodzi z 2005 r. i zyskała oznaczenie PN-ISO 14004:2005,

norma ta w 2010 roku została zaktualizowana i obecnie

obowiązuje norma PN-EN ISO 14004:2010 Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających.

Ponadto rodzina norm ISO serii 14000 obejmuje kilka grup tema-

tycznych:

Audity środowiskowe:

o ISO 19011:2011 Guidelines for quality and/or

environmental management systems auditing (norma

opracowana wspólnie z ISO/TC 176); polska wersja PN-

EN ISO 19011:2003, znowelizowana w 2012 roku,

obecnie obowiązuje norma PN-EN ISO 19011:2012

Wytyczne dotyczące auditowania systemów zarządzania.

Eko-etykietowanie:

o ISO 14020:2000 Environmental labels and declarations.

General principles; polska wersja PN-EN ISO 14020:2003

Etykiety i deklaracje środowiskowe – Zasady ogólne.

o ISO 14024:1999 Environmental labels and declarations -

Type i environmental labelling - Principles and

procedures; polska wersja PN-EN ISO 14024:2002

Etykiety i deklaracje środowiskowe - Etykietowanie

środowiskowe i typu - Zasady i procedury.

o ISO 14021:1999 Environmental labels and declarations -

Self-declared environmental claims (Type II

environmental labelling); polska wersja PN-EN

ISO 14021:2002 Etykiety i deklaracje środowiskowe –

Własne stwierdzenia środowiskowe (Etykietowanie

środowiskowe II typu).



133

Ocena efektywności działań środowiskowych:

o ISO 14015:2001 Environmental management –

Environmental assessment of sites and organizations

(EASO) (norma międzynarodowa); polska wersja: PN-ISO

14015:2004, która została zaktualizowana w 2010 roku

i obecnie obowiązuje PN-EN ISO 14015:2010

Zarządzanie środowiskowe. Ocena środowiskowa miejsc

i organizacji (EASO).


Environmental performance evaluation – Guidelines;

polska wersja PN-EN ISO 14031:2002 Zarządzanie

środowiskowe – Ocena efektów działalności

środowiskowej – Wytyczne.

Normy dotyczące analizy cyklu życia produktu:

o ISO 14040:2006 Environmental management - Life cycle

assessment - Principles and framework (w trakcie

nowelizacji); polska wersja PN-EN ISO 14040:2006, która

została zaktualizowana w 2010 roku i obecnie obowiązuje

PN-EN ISO 14040:2009 Zarządzanie środowiskowe.

Ocena cyklu życia . Zasady i struktura.

o ISO 14044:2006 Environmental management - Life cycle

assessment - Requirements and Guidelines; polska

wersja PN-EN ISO 14044:2006, która została

zaktualizowana w 2010 roku i obecnie obowiązuje PN-EN

ISO 14044:2009 Zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu

życia. Wymagania i wytyczne.

o ISO/TR 14047:2012 Environmental management. Life

cycle assessment. Illustrative examples on how to apply

ISO 14044 to impact assessment situations; polska

wersja PKN-ISO/TR 14047:2006 Zarządzanie



środowiskowe - Ocena wpływu cyklu zycia - Przykłady

stosowania ISO 14042.

o ISO/TS 14048:2002 Environmental management. Life

cycle assessment. Data documentation format (brak

polskiego odpowiednika).

o ISO/TR 14049:2012 Environmental management. Life

cycle assessment. Illustrative examples on how to apply

ISO 14044 to goal and scope definition and inventory

analysis (brak polskiego odpowiednika).

o ISO 14051:2011 Environmental management. Material

flow cost accounting. General framework, obowiązująca

wersja w Polsce: PN-EN ISO 14051:2011 Zarządzanie

środowiskowe. Rachunkowość kosztów przepływu

materiałów. Zasady ogólne.

Normy dotyczące terminologii:


Vocabulary; polska wersja PN-ISO 14050:2004, która

została zaktualizowana w 2010 roku i obecnie obowiązuje

norma PN-EN ISO 14050:2010 Zarządzanie

środowiskowe. Terminologia.

Organizacje wdrażają i certyfikują systemy zarządzania środowi-

skiem na zgodność z normą PN-EN ISO 14001:2005. W normie tej zawar-

te są wymagania, dotyczące systemu zarządzania środowiskowego,

w celu umożliwienia organizacji zaprojektowania i wdrożenia polityki

oraz celów środowiskowych, które uwzględniają wymagania prawne

oraz zidentyfikowane aspekty środowiskowe (rysunek 18).

Wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego, zawarte

w normie PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego -

Wymagania i wytyczne stosowania to:



135

Wymagania ogólne - Rozdział ten wskazuje, iż organizacja

powinna ustanowić, udokumentować, wdrożyć, utrzymywać

i ciągle doskonalić system zarządzania środowiskowego,

zgodnie z wymaganiami zawartymi w poniższych rozdziałach

normy.

Rysunek 18 Struktura i wymagania normy PN- EN ISO 14001:2005

Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie Normy PN-EN ISO 14001:2005 Systemy zarządzania środowiskowego - Wymagania i wytyczne stosowania, PKN, 2005.

Polityka środowiskowa- w rozdziale tym zawarte są

wymagania dotyczące, przyjętej przez najwyższe kierownictwo

organizacji i opracowanej w formie pisemnej, polityki

środowiskowej, która powinna być zgodna z obowiązującymi

daną jednostkę wymaganiami prawnymi i innymi wymaganiami.

Polityka środowiskowa powinna być jasna, czytelna i przejrzysta,



i znana, wszystkim pracownikom organizacji. Ponadto,

w dokumencie tym należy zawrzeć deklarację ciągłego

doskonalenia organizacji w zakresie aspektów środowiskowych.

Planowanie - Organizacja powinna dokonać identyfikacji

wszystkich aspektów środowiskowych oraz ocenić ich znaczenie

dla organizacji. Należy również określić, mierzalne i spójne

z polityką środowiskową, cele i zadania na poszczególnych

szczeblach zarządzania oraz określić sposoby ich realizacji.

Wdrażanie i funkcjonowanie

o Bardzo ważna rolę na etapie wdrażania pełni najwyższe

kierownictwo organizacji, które powinno zapewnić

niezbędne zasoby do wdrożenia i doskonalenia systemu.

Ponadto kierownictwo powinno dokonać podziału

poszczególnych funkcji w procesie wdrażania

i funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego

poprzez pisemnie określony podział odpowiedzialności

między pracowników organizacji dostosowując zadania do

ich wiedzy i kompetencji.

o Należy również opracować procedurę dotyczącą procesu

komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej.

o Organizacja powinna również przygotować stosowną

dokumentację systemową, która powinna być

nadzorowana i powinna zawierać: politykę, cele i zadania

środowiskowe, opis zakresu systemu zarządzania

środowiskowego oraz jego głównych elementów oraz inne

dokumenty, w tym zapisy wymagane postanowieniami

normy ISO 14001 oraz dokumenty, w tym zapisy

określone przez organizację jako niezbędne

do zapewnienia skutecznego planowania, przebiegu

i nadzorowania procesów, które są związane ze

znaczącymi aspektami środowiskowymi. Ponadto



137

organizacja powinna opracować procedurę nadzoru

nad dokumentami.

o Organizacja powinna zidentyfikować i planować te

operacje, które są związane ze zidentyfikowanymi,

znaczącymi aspektami środowiskowymi zgodnie z jej

polityką, celami i zadaniami środowiskowymi.

o Organizacja powinna opracować procedurę

identyfikowania sytuacji niebezpiecznych i awarii,

podejmować działania mające na celu zapobieganie takim

sytuacjom oraz ograniczać potencjalny ich wpływ

na środowisko.

Sprawdzanie o Organizacja powinna opracować procedurę w celu

systematycznego monitorowania i wykonywania

pomiarów poszczególnych operacji, które mogą

niekorzystnie wpłynąć na środowisko. Ponadto należy

opracować procedurę okresowej oceny zgodności

z obowiązującymi uregulowaniami prawnymi oraz innymi

wymaganiami, które są obligatoryjne dla organizacji. o Bardzo ważne jest, aby organizacja przygotowywała

zapisy, które potwierdzą przeprowadzanie okresowych

ocen. o Organizacja powinna przygotować procedurę

postępowania, z mogącymi się pojawić niezgodnościami

oraz z tymi, które już wystąpiły, oraz podejmować

działania korygujące i zapobiegawcze. o Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać zapisy

niezbędne do wykazania zgodności z wymaganiami

systemu zarządzania środowiskowego. o Aby sprawdzić, czy ustalenia związane z systemem

zarządzania środowiskiem są wdrażane w praktyce,



oraz czy system został prawidłowo wdrożony i efektywnie

funkcjonuje powinny być przeprowadzane audity

wewnętrzne. Przegląd zarządzania - Bardzo ważne dla doskonalenia

systemu zarządzania środowiskiem są przeglądy, dokonywane

przez najwyższe kierownictwo organizacji w zaplanowanych

odstępach czasu, które powinny być potwierdzone stosownymi

zapisami 171.

Większość badaczy systemów zarządzania środowiskiem wskazuje

na dostrzegalne, pozytywne efekty wdrożenia i utrzymania systemu zarzą-

dzania środowiskiem według normy ISO 14001, na poziomie efektywności

ekologicznej172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179.

171 Norma ISO 14001: 2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania i wytyczne

stosowania. 172 Dahlström K., Skea J., EMSs and operator performance at sites regulated under integra-

ted pollution control. Draft Research and Development Technical Report P6/TR, Prepared

by the Policy Studies Institute. United Kingdom Environmental Agency, 2002, Bristol, En-

gland. 173 Florida R., Davidson D., Gaining from green management: EMS inside and outside

the factory. California Management Review 43 (3), 2001, s. 64-84. 174 King A., Lenox, M., Exploring the locus of profitable pollution reduction. Management

Science 48, 2002, s. 289-299. 175 NDEMS, Environmental management systems: do they improve performance? NDEMS,

National Database on Environmental Management Systems. 2003, University of North Ca-

rolina at Chapel Hill, North Carolina. 176 Poksinska B., Dahlgaard J., Eklund J., Implementing ISO 14000 in Sweden: motives, be-

nefits and comparisons with ISO 9000. International Journal of Quality and Reliability Ma-

nagement 20 (5), 2003, s. 585-606. 177 Potoski M., Prakash A., Covenants with weak swords: ISO 14001 and facilities’ environ-

mental performance. Journal of Policy Analysis and Management 24 (4), 2005, s. 745-

769. 178 Ambec S., Lanoie P., Does it pay to be green? A systematic overview. the Academy

of Management Executive 22 (4), 2008, s. 45-62.



139

4.2 EMAS i inne alternatywne systemy zarządzania środowiskiem

4.2.1 EMAS

EMAS (Eco-Management and Audit Scheme) - system ekozarzą-

dzania i audytu jest wspólnotowym systemem zarządzania środowiskowe-

go, którego wymagania określone są w Rozporządzeniu Parlamentu Euro-

pejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r.

W sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania

i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE)

nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE nowe

Rozporządzenie EMAS (tzw. Rozporządzenie EMAS III).

Rysunek 19 EMAS - kontekst zewnętrzny

Źródło: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. W sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS), uchylające rozporządzenie (WE) nr 761/2001 oraz decyzje Komisji 2001/681/WE i 2006/193/WE nowe Rozporządzenie EMAS (tzw. Rozporządzenie EMAS III).

179 King A., Lenox M., Terlaak A.K., The strategic use of decentralized institutions: exploring

certification with the ISO 14001 management standard. Academy of Management Journal

48 (6), 2005, s. 1091-1106.



Z założenia EMAS III jest :

systemem dobrowolnym,

systemem dla każdego rodzaju organizacji – mikro i MŚP,

dużych firm, instytucji pożytku publicznego, uczelni, szkół,

organów administracji publicznej, itp.,

systemem zarządzania środowiskowego – system samokontroli

i samodoskonalenia oparty na normie ISO 14001.

Celem systemu EMAS III jest zagwarantowanie:

efektywności, poprzez wykazywanie ciągłej poprawy działalności

pro-środowiskowej, potwierdzanej przez niezależnego

od organizacji weryfikatora środowiskowego,

wiarygodności, dzięki deklaracji wykazywania pełnej zgodności

z unijnymi i krajowymi przepisami prawa ochrony środowiska,

ocenianej przez organy administracji egzekwującej te prawa,

przejrzystości, poprzez informowanie (za pomocą deklaracji

środowiskowej) opinii publicznej i zainteresowanych stron

(klientów i społeczności lokalnej) o wpływie na środowisko

organizacji, jej produktów i usług.

Rozporządzenie EMAS III składa się z 52 artykułów umieszczonych

w 9 rozdziałach. Dodatkowo do Rozporządzenia EMAS III dołączonych

jest 8 załączników.

Załączniki do Rozporządzenia EMAS III stanowią integralną część

rozporządzenia zawierając wymagania, które muszą być spełnione.

Wspomniane załączniki to:

ZAŁĄCZNIK I – Przegląd środowiskowy;

ZAŁĄCZNIK II – Wymogi dotyczące systemu zarządzania

środowiskowego oraz dodatkowe zagadnienia, które organizacje

wdrażające EMAS mają uwzględnić;

ZAŁĄCZNIK III – Wewnętrzny audyt środowiskowy;

ZAŁĄCZNIK IV – Sprawozdawczość w zakresie środowiska;



141

ZAŁĄCZNIK V – Logo EMAS;

ZAŁĄCZNIK VI – Informacje wymagane do rejestracji

(informacje, które mają być podane w stosownych przypadkach);

ZAŁĄCZNIK VII – Oświadczenie weryfikatora środowiskowego

w sprawie czynności weryfikacyjnych i walidacyjnych;

ZAŁĄCZNIK VIII – Tabela korelacji.

Rozporządzenie EMAS III wprowadza kilka nowych rozwiązań:

uzyskuje charakter międzynarodowy – umożliwia rejestrację

organizacji spoza Wspólnoty,

umożliwia tworzenie klastrów, czyli grupy organizacji

powiązanych ze sobą ze względu na bliskie położenie lub rodzaj

działalności gospodarczej. Organizacje takie wspólnie wdrażają

EMS, ale rejestrują się oddzielnie,

umożliwia rejestrację zbiorczą – rejestrację wszystkich

lub niektórych obiektów jednej organizacji, zlokalizowanych

we Wspólnocie i/lub krajach trzecich,

wprowadza definicję małej organizacji (mikroprzedsiębiorstwa,

MŚP, władze lokalne lub inne władze publiczne),

wprowadza ustępstwa dla małych organizacji –wydłużenie

cyklów audytu (z 1 roku do 2 lat), weryfikacji i walidacji (z 3 do 4

lat) zgodnie z Art.7 rozporządzenia EMAS III,

wprowadza główne wskaźniki efektywności środowiskowej

w sprawozdawczości w zakresie środowiska – stosowanie

obowiązkowe dla organizacji zarejestrowanej w EMAS.

Wskaźniki określono dla następujących obszarów

środowiskowych: efektywność energetyczna, efektywne

wykorzystanie materiałów, woda, odpady, różnorodność

biologiczna, emisje,



ułatwia i ujednolica zasady sprawozdawczości oraz umożliwia

porównywanie organizacji pod względem osiągniętych efektów

działalności pro-środowiskowej,

zapewnia organizacjom dostęp do informacji i pomocy związanej

z wymaganiami prawnymi dotyczącymi środowiska:

o informacji dotyczących zastosowania wymagań prawnych

odnośnie środowiska;

o identyfikacji właściwych organów;

o egzekwowania prawa dla konkretnych wymagań;

o prawnych dotyczących środowiska;

o zidentyfikowanych jako mające zastosowanie.

motywuje Komisję Europejską i państwa członkowskie

do uwzględniania EMAS w swoich politykach zamówień

publicznych oraz, w stosownych przypadkach, do określania

uczestnictwa w EMAS lub równoważnych systemach

zarządzania środowiskowego, jako warunek realizacji umów

na roboty i usługi - na podstawie informacji z EuropeanTED

(Tenders Elektronik Daily); w 2009 roku 1214 ogłoszonych

przetargów w UE zawierało kryterium EMAS –najwięcej Wielka

Brytania –353 i Francja 313;

zapewnia opracowanie dokumentów referencyjnych

zawierających najlepsze praktyki zarządzania środowiskowego

i wskaźniki efektywności środowiskowej dla określonych

sektorów.

Wdrożenie systemu zarządzania środowiskiem według normy

ISO 14001 jest pierwszym krokiem do uzyskania rejestracji w systemie

EMAS.

Wśród dodatkowych wymagań, które musi spełnić organizacja

w dążeniu do EMAS jest:



143

Zobowiązanie do pełnej zgodności z prawem w zakresie

przepisów ochrony środowiska wraz z przedstawieniem

dowodów w tym zakresie.

Obowiązek ciągłego doskonalenia efektów działalności

środowiskowej – pomiar wskaźników środowiskowych.

Aktywne zaangażowanie pracowników.

Obowiązek przeprowadzenia wstępnego przeglądu

środowiskowego.

Obowiązek przeprowadzania wewnętrznego audytu

środowiskowego.

Obowiązek wykazania

prowadzenia komunikacji

zewnętrznej z interesariuszami

organizacji180.

Do końca września 2012 roku

w Europie w 8208 placówkach zarejestrowa-

no wdrożony system zarządzania EMAS.

Najwięcej rejestracji systemu zarządzania

środowiskiem EMAS zarejestrowano we

Włoszech – 1549, kolejno w Niemczech -

1334 organizacji, następnie Hiszpania 1306

(rysunek 21). Polska plasuje się na 11 miej-

scu w Europie pod względem ilości zareje-

strowanych organizacji posiadających wdrożony system EMAS.

Przy wdrażaniu systemu EMAS wymieniane są następujące korzy-

ści:

Obecność w elitarnej grupie instytucji i przedsiębiorstw,

postrzeganych (zarówno w Polsce i w Europie, jak i na całym

180 Marcinkowski A., Ekozarządzanie w Przedsiębiorstwie – podręcznik, Centrum Informacji o

Środowisku, Warszawa, 2010.

Rysunek 20. Logo EMAS

Źródło: www.europa.eu, dostęp 2013.



świecie) jako organizacje pro-ekologiczne – działające

w zgodzie z prawem, w sposób efektywny, wiarygodny

i przejrzysty – możliwe również dla MSP.

Rejestracja organizacji w rejestrze EMAS - zewnętrzna ocena

i niezależna rejestracja prowadzona przez Komisję Europejską.

Rysunek 21 Liczba zarejestrowanych w systemie EMAS certyfikatów

Źródło: opracowanie własne, 2013, na podstawie rejestru EMAS.



145

Uprawnienie do używania logo EMAS jako narzędzia

marketingowego.

Wzrost konkurencyjności na rynkach kładących naciski

na działania ekologiczne: tj. możliwość ubiegania się o zlecenia

firm wymagających wysokich standardów środowiskowych.

Lepsze i świadome relacje z klientami, lokalną społecznością

i administracją.

Oszczędność surowców, wody i energii oraz niższe koszty

poprzez redukcję opłat za korzystanie ze środowiska (dzięki

ograniczaniu ilości ścieków, odpadów i emisji).

Narzędzie zarządzania - wysokiej jakości zarządzanie

środowiskowe.

Świadome zarządzanie ryzykiem związanym ze środowiskiem:

zmniejszenie ilości ewentualnych awarii i wypadków, gwarancja

pełnej zgodności z prawodawstwem dotyczącym środowiska.

Redukcja ryzyka nałożenia kar wynikających z prawodawstwa

środowiskowego krajowego i UE.

Niezależne, potwierdzone informacje dotyczące efektów działań

środowiskowych.

Stałe zmniejszanie negatywnego oddziaływania na środowisko.

Poprawa jakości oraz bezpieczeństwa pracy.

Potencjalnie możliwe obniżenie wysokości stawek

ubezpieczeniowych.

Łatwiejsze budowanie relacji handlowych.

Wzrost zaangażowania pracowników.

Lepsza komunikacja wewnętrzna.

Zdolności pracy zespołowej.

Rozważane są różne rozwiązania, mające na celu zachęcanie

organizacji do rejestracji w EMAS.

Mniej kontroli środowiskowych.



Redukcja opłat za pozwolenia.

Przyspieszona procedura wydawania pozwoleń i decyzji.

Ułatwienie dostępu do funduszy181, 182.

4.2.2 Inne systemy alternatywne względem systemu zarządzania środowiskiem według wymagań normy ISO 14001

Obecnie na świecie funkcjonuje kilkadziesiąt systemów alternatyw-

nych do przedstawionych powyżej systemów zarządzania środowiskowe-

go oraz oznakowań środowiskowych. Od 2009 roku, czyli

od opublikowania rozporządzenia EMAS III, widoczne są trendy przedsta-

wiania lokalnych systemów tak, jakby miały być one pierwszym etapem

na drodze do wpisania do rejestru EMAS. Błąd! Nie można odnaleźć źródła odwołania. przedstawia alternatywne, względem ISO 14001, sys-

temy zarządzania środowiskiem; są wśród nich systemy korporacyjne,

branżowe i powszechne.

Poniżej zostały zaprezentowane alternatywne lub komplementarne

inicjatywy środowiskowe do normy ISO 14001.

1.2.3. Environnement183 - Francja Twórcą 1.2.3. Environnement jest The Assembly of French Cham-

bers of Commerce and Industry (ACFCI).

Celem 1.2.3 Environnement jest ułatwienie organizacjom sektora

MŚP wdrożenia i certyfikacji ISO 14001 lub rejestracji EMAS.

Program 1.2.3 Environnement powstał we Francji w 2007 roku i jest

przedstawiany jako model prowadzący do wdrożenia i certyfikacji systemu

zarządzania środowiskowego.

181 Senkus P., Wysokinska-Senkus A., Wspólnotowy System Ekozarządzania i Audytu

(EMAS), Podręcznik - Studia podyplomowe „Doradca ds. ochrony środowiska”, MOS,

2011. 182 Typko M., Założenia Wspólnotowego systemu ekozarządzania i audytu w świetle rozpo-

rządzenia EMAS III, Centrum Informacji o Środowisku, Warszawa, 2010. 183 http://www.123environnement.fr/, dostęp 2013



147

Model składa się z trzech głównych etapów (rysunek 23). Według zasad programu organizacja ma prawo wyboru etapu od-

powiadającego jej obecnej sytuacji.

Rysunek 22. Logo 1.2.3. Environnement

Źródło: http://www.123environnement.fr, dostęp 2013.

1.2.3 Environnement skupia się na oddziaływaniu na środowisko

metod pracy i zarządzania. Ogólnym celem pierwszych dwóch etapów jest

doprowadzenie firmy do ostatniego etapu, który może doprowadzić

do certyfikacji ISO 14001 i/lub rejestracji EMAS. Według danych za 2011

rok we Francji funkcjonowało około 470 organizacji, użytkowników 1.2.3

Environnement.

Rysunek 23. Schemat wdrażania 1.2.3. Environnement Poziom 3

Sformalizowanie EMS

Przeprowadzenie audytu wewnętrznego i przeglądu zarządzania

Sformalizowanie dokumentacji i rejestrów

Wdrożenie działań korygujących i zapobiegawczych

Oceny zgodności z wymaganiami

Monitorowanie

Organizowanie komunikacji

Doskonalenie procesów

Rozdzielanie ról i obowiązków



Poziom 2

Ustanowienie programu działań na rzecz środowiska

Projektowanie działań korygujących i zapobiegawczych

Przewidywanie sytuacji kryzysowych

Szkolenia i podnoszenie świadomości pracowników

Stworzenie instrukcji operacyjnych

Opracowanie programu ochrony środowiska

Poziom 1

Dokonanie inwentaryzacji i identyfikacji

Sformalizowanie zaangażowania kierownictwa

Opracowanie i wdrożenie planu działań priorytetowych

Identyfikacja głównych obszarów oddziaływania na środowisko

Identyfikacja wymagań prawnych

Początek procesu Źródło: opracowanie własne 2013, na podstawie: http://www.123environnement.fr, dostęp 2013.

Bayerisches Umweltsiegel184 - Niemcy Bayerisches Umweltsiegel jest programem stworzonym przez Rząd

Bawarii i „Association of hotels and restaurants in Bavaria”.

EMS Bayerisches Umweltsiegel został opracowany w oparciu o za-

sadę, że ochrona środowiska jest koniecznością ekonomiczną. Takie

określenie zasad ma na celu polepszenie świadomości środowiskowej

przedsiębiorstw i dostarczenie zachęty dla tych, którzy funkcjonują w sposób

przyjazny dla środowiska.

Zdrowe środowisko naturalne jest głównym celem przemysłu tury-

stycznego Bawarii. „Bayerisches Umweltsiegel", został po raz pierwszy

wprowadzony w 1997 roku.

Pierwotnie system był oparty na kampanii „Hotele i restauracje przy-

jazne dla środowiska". System ten jest zorganizowany jako sektorowa na-

groda, która jest ważną częścią „Paktu Ochrony Środowiska Bawarii".

184 http://www.gastgeberbayern.de/qualitaetssiegel/umweltsiegel/, dostęp 2013



149

Rysunek 24. Certyfikat Bayerisches Umweltsiegel

Źródło: http://www.gastgeberbayern.de/qualitaetssiegel/umweltsiegel/, dostęp 2013.

System ten został opracowany w drodze dobrowolnego porozumie-

nia pomiędzy rządem Bawarii i Stowarzyszeniem Hoteli i Restauracji Ba-

warii. „Umweltisegel" jest systemem otwartym dla wszystkich organizacji

branży hotelarskiej i gastronomicznej w Bawarii.

Pod koniec 2011 roku, około 280 firm miało ważny „Umweltsiegel".

Certyfikat musi być odnawiany co trzy lata i można go uzyskać na dwóch

poziomach: srebrnym i złotym. Do wad systemu należy niskie sformalizo-

wanie zasad.

BS 8555/IEMA Acorn Scheme185 - Wielka Brytania

Program BS 8555/IEMA Acorn Scheme został opracowany przez

stowarzyszenie IEMA.

185 http://ems.iema.net/acorn_scheme/bs8555, dostęp 2013



System BS 8555/IEMA Acorn Scheme ma na celu zachęcenie or-

ganizacji do wykazania, że są one aktywne w swoim podejściu

do zarządzania oraz dążą do minimalizacji wpływu na środowisko

i do doskonalenia ich działań ekologicznych. Kluczowym aspektem programu jest poprawa wydajności

i zmniejszenie wpływu na środowisko działalności organizacji, produktów

i usług w czasie.

Rysunek 25. Logo BS 8555/IEMA Acorn Scheme

Źródło: http://ems.iema.net/acorn_scheme/bs8555, dostęp 2013.

Program powstał w Wielkiej Brytanii w 2003 roku.

IEMA Scheme Acorn jest oficjalnie uznanym i zalecanym przez rząd

Wielkiej Brytanii systemem zarządzania środowiskiem, stosowanym

do oceny organizacji i poprawy ich działań pro-ekologicznych. System

oparty jest na brytyjskiej normie BS8555 i składa się z sześciu eta-

pów/poziomów.

Program powstał po sukcesie projektu Acorn - inicjatywy finanso-

wanej przez Departament Handlu i Przemysłu, a następnie opublikowaniu

normy BS 8555.



151

Norma BS 8555 zawiera wytyczne dotyczące sposobu wdrożenia

EMS. Obejmuje on dwa rodzaje wytycznych dotyczących zarządzania.

BS 8555 zawiera w sobie wymagania norm: ISO 14001 i ISO 14031 -

standard do oceny efektywności działań środowiskowych.

W ramach systemu funkcjonują cztery główne podmioty: ● Instytut

Środowiska i Oceny (IEMA) jest właścicielem systemu, którego głównym

zadaniem jest ustalenie kryteriów programu i prowadzenie rejestru organi-

zacji, które zostały poddane kontroli:

United Kingdom Accreditation Service (UKAS) jest

odpowiedzialna za opracowanie, wdrożenie i utrzymanie

akredytacji organów kontrolnych uczestniczących w programie;

Acorn organy kontrolne - przeprowadzają kontrole zgodnie

z kryteriami określonymi w BS 8555 oraz zgodnie z wymogami

określonymi w systemie dokumentacji;

organizacje uczestniczące wdrażają wymogi określone

w różnych fazach BS 8555 i wykazują w Acorn organach

kontrolnych, które kryteria zostały faktycznie spełnione.

Wśród sześciu etapów wdrażania BS8555 należy wyróżnić:

Określenie stanu faktycznego;

Identyfikowanie i zapewnienie zgodności z wymaganiami

prawnymi i innymi wymaganiami;

Opracowanie celów, zadań i programów;

Wdrażanie i funkcjonowanie EMS;

Kontrola, audyt i zarządzanie;

Certyfikacja.

Pod koniec 2011 roku, ponad 900 organizacji otrzymało certyfikat

BS 8555.



e+5 186 - Hiszpania Program e+5 został opracowany i wdrożony przez Fundación En-

torno.

Rysunek 26. Logo e+5

Źródło: http://www.fundacionentorno.org/, dostęp 2013.

Program e+5 dotyczy przede wszystkim dostawców. Pomaga do-

stawcom w logiczny i stopniowy sposób wdrożyć system zarządzania śro-

dowiskowego, który poprawia ich ekologiczność i jest uznawany przez

klientów. Nie ma tutaj konieczności przeprowadzania pełnej certyfikacji

ISO 14001 lub rejestracji EMAS.

Dotyczy klientów, dostarcza klientom narzędzia, które pozwala im

na ocenę ekologiczności łańcucha dostaw.

Integracja rozwoju środowiskowego z rozwojem zrównoważonym.

Program powstał w Hiszpanii w 1999 roku.

Standard e+5 opiera się na normie BS8555 odnośnie stopniowego

podejścia do wdrażania EMS. Standard daje możliwość wdrożenia EMS

w 6 krokach. Krok 5 prowadzi do certyfikacji ISO 14001, etap 6

do rejestracji EMAS.

Pierwsza edycja systemu e+5 została opracowana przez Fundación

Entorno w 1999 roku, a w 2004 roku do e+5 zintegrowano aspekty spo-

186 http://www.fundacionentorno.org/, dostęp 2013



153

łeczne, co zbliżyło system do idei zarządzania zrównoważonym rozwojem.

Fundación Entorno to organizacja non-profit, która promuje zrównoważony

rozwój w hiszpańskich firmach.

System jest współfinansowany przez hiszpańskie Ministerstwo Na-

uki i Technologii, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.

Fundación Entorno jest zarówno kierownikiem projektu i organizacją

wdrażającą. Do programu włączeni są również lokalni konsultanci. Funda-

ción Entorno jest odpowiedzialna za kontrakty z klientami oraz realizację

usług doradztwa i audytu. Od 2004 r. audytorzy wewnętrzni z organizacji

uczestniczących w programie otrzymują kompleksowe szkolenia.

Pod koniec 2011 roku ponad 120 organizacji uzyskało certyfikaty i około

950 uczestniczyło w różnych fazach programu.

ECOCAMPING 187 - Standard Międzynarodowy Program ECOCAMPING został powołany przez miedynarodowe

stowarzyszenie kampingu - ECOCAMPING e.V.

Rysunek 27. Logo e+5

Źródło: http://www.ecocamping.net /, dostęp 2013.

Ogólnymi celami Ecocamping są:

187 http://www.ecocamping.net/, dostęp 2013



harmonizacja środowiskowych, ekonomicznych i jakościowych

aspektów kampingu;

określenie kwalifikacji menedżerów i pracowników kampingu;

poprawa wizerunku kampingu.

Program ECOCAMPING został zainicjowany w 1999 roku przez 20

kampingów z regionu Bodensee i Lago Maggiore.

ECOCAMPING jest systemem zarządzania środowiskiem, który zo-

stał opracowany specjalnie dla przemysłu turystycznego.

Przez okres dwóch lat, UE wspierała rozwój kompleksowego EMS

w oparciu o EMAS, dostosowanego do potrzeb sektora kampingu. Na-

stępnie w celu poszerzenia zakresu inicjatywy, w 2002 roku powołano

stowarzyszenie ECOCAMPING e.V.

ECOCAMPING e.V. zrzesza obecnie cztery krajowe stowarzyszenia

kampingu. Są one równocześnie inicjatorami i organizacjami odpowie-

dzialnymi za wdrożenie programu ECOCAMPING.

ECOCAMPING e.V. utrzymuje bliski kontakt z lokalną administracją

i niektórymi wydziałami Komisji Europejskiej.

ECOCAMPING jest aktywnie zaangażowany w rozwój europejskie-

go oznakowania ekologicznego kampingu.

Obecnie 247 kampingów w 4 krajach posiada certyfikat ECOCAM-

PING e.V.

EcoCompass188 - Finlandia Inicjatywa EcoCompass jest przykładem współdziałania stowarzy-

szenia Climateinfo oraz City of Helsinki Environment Centre.

Celem EcoCompass EMS jest zachęcanie do realnych działań, któ-

re umożliwią organizacjom zwiększenie efektywności ich działalności eko-

nomicznej oraz zmniejszenie ich wpływu na środowisko.

188 http://www.ekokompassi.fi/, dostęp 2013



155

Rysunek 28. Logo EcoCompass

Źródło: http://www.ekokompassi/, dostęp 2013.

Celem EcoCompass jest dostarczenie MSP prostych narzędzi

i indywidualnego wsparcia dla wdrożenia i utrzymania systemu EMS.

Program powstał w Finlandii w 2009 roku.

EcoCompass został stworzony tak, aby stanowił łatwiejszą i tańszą

alternatywę dla ISO 14001 i EMAS. Jednak przystąpienie do niego nie wy-

klucza wdrożenia ISO 14001 i EMAS. EcoCompass to trzyletni wspólny

projekt uruchomiony na obszarze metropolitalnym Helsinek w 2008 roku,

jego działanie zostało przedłużone na następne trzy lata.

EcoCompass stanowi przykład modelu dobrowolnej współpracy

w dziedzinie zarządzania środowiskiem pomiędzy miastami i MŚP.

System zarządzania środowiskowego EcoCompass obejmuje:

wstępną analizę sytuacji;

ocenę oddziaływania na środowisko;

stworzenie programu zarządzania środowiskowego wraz

z beneficjentem.

Po okresie funkcjonowania programu w organizacji przez okres od 6

do 12 miesięcy; organizacja zgłaszana jest do audytu w Centrum Środowi-

skowym Miasta Helsinki. Po pozytywnym przejściu audytu organizacja

otrzymuje certyfikat EcoCompass, który jest ważny przez trzy lata.

Do końca 2011 roku w programie udział wzięło około 30 organizacji.

Ecodynamic enterprise189 - Belgia Znak „Ecodynamic enterprise” i związany z nim system powstał

w 1999 roku z inicjatywy Brussels Environment-IBGE.

189 http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 2013



Rysunek 29. Logo EcoCompass

Źródło: http://www.ecocamping.net /, dostęp 2013.

Znak „Ecodynamic enterprise” i związany z nim system ma zachę-

cać przedsiębiorstwa z obszaru metropolitarnego Brukseli

do dobrowolnego zobowiązania się do poprawy ich ekologiczności po-

przez podejście stopniowe.

Program powstał w Belgii w 1999 roku.

Ecodynamic enterprise” oferuje przedsiębiorstwom prywatnym

i jednostkom administracji publicznej systematyczne podejście

do obniżania ich wpływu na środowisko.

Znak „Ecodynamic enterprise” stanowi oficjalne uznanie dobrych

praktyk w zakresie zarządzania środowiskiem przez Region Brukselski.

Zachęca do wprowadzania EMS, z perspektywą certyfikacji systemu

na zgodność z normą ISO 14001 lub rejestracją w rejestrze EMAS.

Wyodrębniono trzy poziomy wdrożenia systemu, w zależności

od początkowego poziomu ekologiczności w organizacji. Każdy poziom

jest symbolizowany przez kolejne gwiazdki.

Systemy w organizacjach oceniane są w szerokim zakresie kryte-

riów. Kryteria te dotyczą konkretnych działań związanych

z ekozarządzaniem, jakością przeglądu środowiskowego

oraz planowaniem działań środowiskowych.

Proces wdrażania „Ecodynamic enterprise” rozpoczyna się

od podpisania umowy.

Do najważniejszych zalet systemu należy bezpłatna pomoc dorad-

cza ze strony wyznaczonych firm doradczych.



157

W ciągu dwóch lat od podpisania umowy rekomendacja organizacji,

w celu uzyskania znaku jest przedstawiana do zatwierdzenia w Brussels

Environment-IBGE. Rekomendacja zawiera przegląd środowiskowy i plan

funkcjonowania.

Instytucją wdrażającą jest Brussels Environment-IBGE, natomiast

sam znak jest przyznawany w drodze głosowania. W jury znajdują się

przedstawiciele z 12 instytucji wchodzących w skład Brussels Environ-

ment-IBGE.

Do końca 2011 roku około 125 przedsiębiorstw i organów admini-

stracji publicznej zostało akredytowanych i otrzymało znak „Ecodynamic

enterprise”.

Eco-Lighthouse190 - Norwegia Program Eco-Lighthouse to kolejna skandynawska inicjatywa utwo-

rzona przez Urząd Miasta Kristiansand i Ministerstwo Środowiska Norwe-

gii.

Rysunek 30. Logo Eco-Lighthouse

Źródło: http://www.eco-lighthouse.com/, dostęp 2013.

190 http://www.eco-lighthouse.com/, dostęp 2013



Eco-Lighthouse jest programem wsparcia dla MŚP i organów admi-

nistracji publicznej w Norwegii, w celu sprostania wyzwaniom środowisko-

wym.

Eco-Lighthouse jest programem certyfikacji ekologicznej, zmierza-

jącym do opracowania podstawowych, branżowych strategii i kryteriów

certyfikacji.

Program Eco-Lighthouse wywodzi się z Lokalnej Agendy 21, projek-

tu pilotażowego przeprowadzonego w norweskiej miejscowości Kri-

stiansand w 1996 roku. Od tego czasu program Eco-Lighthouse rozwinął

się w ogólnokrajową inicjatywę, koordynowaną przez sekretariat Eco-

Lighthouse.

Szczególne kryteria programu Eco-Lighthouse zostały opracowane

dla 63 branż, w ścisłej współpracy z zainteresowanymi organizacjami. Kry-

teria programu obejmują środowisko, zdrowie, bezpieczeństwo, zużycie

energii, emisję oraz kryteria specyficzne dla każdej branży.

Certyfikat Eco-Lighthouse przyznawany jest przez władze lokalne,

po spełnieniu przez zainteresowaną organizację wszystkich wymagań

specyficznych dla danej branży.

Program nadzoruje Krajowa Rada Eco-Lighthouse, która zatwierdza

kryteria branżowe oraz raporty do norweskiego Ministerstwa Środowiska.

Sekretariat Eco-Lighthouse jest odpowiedzialny za marketing na poziomie

krajowym oraz za ciągłe doskonalenie i rozwój programu. Gminy są odpo-

wiedzialne za pozyskanie nowych organizacji do programu

oraz przypisanie konsultantów do poszczególnych organizacji, nadzoro-

wanie kontaktów z mediami, prowadzenie inspekcji i certyfikacji

oraz odnawianie certyfikatów. Lokalni konsultanci prowadzą analizy śro-

dowiskowe z udziałem grup utworzonych przez kierownictwa organizacji i

ich pracowników.

Około 187 lokalnych władz są członkami programu i prawie wszyst-

kie samorządy w środkowej Norwegii same wdrożyły Eco-Lighthouse.



159

W 2005 roku wydano 500 certyfikatów, a w 2007 roku było ich aż

1120.

Program Eco-Lighthouse jest wspierany przez Norweskie Minister-

stwo Środowiska.

ECOPROFIT191 - Program Międzynarodowy Twórcą programu ECOPROFIT jest CPC Austria GmbH, w formie

partnerstwa publiczno-prywatnego.

Rysunek 31. Logo Eco-Lighthouse

Źródło: http://www.eco-lighthouse.com/, dostęp 2013.

Celem tego programu jest uzyskanie oszczędności w organizacjach

partycypujących w projekcie ECOPROFIT, dzięki użyciu zintegrowanych

technologii środowiskowych. Polepszenie stanu lokalnego środowiska we wszystkich trzech wy-

miarach zrównoważonego rozwoju: środowiskowym, społecznym

i ekonomicznym. Głównym celem jest poprawa środowiska naturalnego na poziomie

lokalnym.

191 http://oekoprofit.com/, dostęp 2013



ECOPROFIT (Ekologiczny Projekt dla Zintegrowanej Technologii

Środowiskowej) został opracowany przez Wydział Ochrony Środowiska

Urzędu Miasta Graz w Austrii w 1991 roku we współpracy z Politechniką

w Grazu, tak aby stworzyć model zarządzania środowiskiem, który przy-

niesie korzyści firmom i instytucjom gospodarczym, we współpracy

z lokalnymi organami. W 1996 roku, pięć lat od rozpoczęcia programu, powołano Cleaner

Production Center (CPC), którego rolą jest koordynowanie systemu ECO-

PROFIT na całym świecie. Program ECOPROFIT uważany jest za odskocznię od zbytnio

sformalizowanych EMS, takich jak EMAS i ISO 14001. Program ECOPROFIT jest obecnie realizowany w 19 krajach

na czterech kontynentach, głównie w Austrii i w Niemczech. ECOPROFIT koncentruje się na praktycznych rozwiązaniach zo-

rientowanych na realizację działań doskonalących. Program ECOPROFIT jest otwarty dla organizacji ze wszystkich

sektorów i o różnych rozmiarach. Początkowo ECOPROFIT adresowany był do małych i średnich

przedsiębiorstw, jednak obecnie chętnie wdrażany jest również przez duże

organizacje. Program opiera się na dwóch etapach: ○ Etap podstawowy – to sze-

reg warsztatów i indywidualnych konsultacji w wymiarze co najmniej 5 dni

w organizacji, podczas których EMS jest planowany i wdrażany. ○ Poziom

poszerzony – „program klubowy”; uczestnicy programu doskonalą swoje

działania w grupach przypominających Koła Jakości. Odbywa się tam wy-

miana doświadczeń pomiędzy przedsiębiorstwami uczestniczącymi

w programie, konsultantami i władzami lokalnymi. Spotkania są nakiero-

wane na wywołanie nacisku, aby dzielić się wiedzą i korzystać z efektu

synergii, a także zapewnić ciągły rozwój i wdrażanie nowych działań. Przy CPC Austria powstała „Akademia ECOPROFIT”, gdzie szkoli

się doradców i członków władz lokalnych odnośnie systemu ECOPROFIT.



161

Do 2012 r. około 5000 organizacji z 19 państw z 4 kontynentów

wzięło udział w programie ECOPROFIT.

EcoStart192 - Finlandia Program EcoStart to kolejna wspólna inicjatywa, która powstała z

aktywności Employment and Economic Development Centres of South-

Savo.

Rysunek 32. Logo EcoStart

Źródło: http:// www.te-keskus.fi/etela-savo/, dostęp 2013.

EcoStart jest systemem prowadzonym dla MŚP w celu poprawy

ich efektywności ekologicznej oraz poprawy ekologiczności.

EcoStart został opracowany w 2006 roku przez Employment and

Economic Development Centres of South-Savo, Regional Council

of South-Savo, i Jyväskylä Regional Development Company Jykes Ltd.

Employment and Economic Development Centres (T & E Centres)

działają w Finlandii w ramach Ministerstwa Handlu i Przemysłu,

we współpracy z Ministerstwem Pracy oraz Ministerstwem Rolnictwa

i Leśnictwa.

Program EcoStart może być realizowany przez firmy produkcyjne

lub usługowe.

Program EcoStart jest dotowany. W ramach programu konsultanci

wraz z przedstawicielami przedsiębiorstw są ściśle zaangażowani

w proces opracowywania EMS.

Konsultanci EcoStart są ekspertami ochrony środowiska zatwier-

dzonymi przez Employment and Economic Development.

192 http://www.te-keskus.fi/etela-savo/, dostęp 2013



Program ten zastał opracowany w taki sposób aby ułatwić wdroże-

nie systemu zarządzania środowiskiem zgodnego z wymaganiami stan-

dardu ISO 14001.

EcoStep193 - Niemcy Kolejnym niemieckim przykładem jest EcoStep, którego inicjatorem

jest Umweltallianz Hessen.

Rysunek 33. Logo EcoStep

Źródło: http://www.ecostep-online.de/, dostęp 2013.

Celem EcoStep jest integracja podstawowych wymagań różnych

systemów zarządzania w ramach jednego systemu, tak aby ułatwić

ich wdrażanie przez MŚP.

Program EcoStep został opracowany w latach 2001 - 2004 przez

„Umweltallianz Hessen" (platformę współpracy pomiędzy rządem landu

Hesja oraz przedstawicielami przemysłu i handlu tego landu).

Program EcoStep powstał przy założeniu, że ze względu

na ograniczenia finansowe i czasowe, MSP często nie są w stanie wdro-

żyć kilku systemów zarządzania w tym samym czasie.

Powstał zatem schemat wymagań, integrujący różne wymagania

systemowe, które firma musi spełnić, w tym: zagadnienia zarządzania kor-

poracyjnego, bezpieczeństwa i higieny pracy, jakości i oddziaływania

na środowisko.

Program jest opracowany na podstawie głównych wymogów syste-

mów zarządzania, takich jak ISO 9001, ISO 14001 i EMAS.

193 http://www.ecostep-online.de/, dostęp 2013.



163

EcoStep oferuje podejście zintegrowane w ramach systemu, który

jest certyfikowany i doskonalony.

Cykl programu to okres od 6 do 9 miesięcy; w tym czasie odbywa

się od 4 do 6 warsztatów z konsultantami EcoStep w grupach do 15 firm,

które chcą wdrożyć program.

Ponadto, przedsiębiorstwa są audytowane na miejscu 4 razy pod-

czas procesu. W tym czasie odbywają się również indywidualne konsulta-

cje.

Ministerstwo Środowiska Hesji i RKW Bremen GmbH (Konsulting)

są odpowiedzialne za system i działają jako koordynatorzy programu.

Program EcoStep jest kontrolowany i certyfikowany przez DQS.

Do 2012 roku około 60 organizacji uzyskało certyfikat EcoStep.

Wdrożenie EcoStep ułatwia uzyskanie certyfikatów powyższych

systemów w późniejszym etapie.

Program uwzględnia rzeczywiste procesy realizowane

w przedsiębiorstwach i do nich odnosi wymagania systemów zarządzania.

Główne obszary, które zostały zintegrowane w programie, to ochro-

na środowiska, zdrowia i bezpieczeństwa oraz zarządzanie jakością.

Ecoscan194 - Hiszpania Ecoscan to baskijska inicjatywa proekologiczna zarządzania przez

IHOBE, która powstała z inicjatywy Ministerstwa Środowiska Kraju Ba-

sków.

Celem systemu Ekoscan jest reagowanie na potrzebę określenia,

w sposób obiektywny i przejrzysty systemu, który uwiarygadnia, przez ze-

wnętrzną ocenę, wysiłki i praktyki podejmowane przez organizacje

na rzecz poprawy środowiska.

194 http://www.ihobe.net/, dostęp 2013



System Ekoscan pomaga organizacjom usystematyzować zarzą-

dzanie środowiskowe i zapewnia zgodność z obowiązującymi przepisami

ochrony środowiska.

Rysunek 34. Logo Ecoscan


Ekoscan został opracowany w 1998 roku przez firmę IHOBE S.A i

od tej pory jest nieustannie aktualizowany i rozwijany.

W 2004 roku Ekoscan został standardem, na który można certyfi-

kować organizacje.

Certyfikat Ekoscan oznacza, że nie tylko EMS i plan poprawy dzia-

łalności środowiskowej zostały zdefiniowane, ale także, że wdrożony plan

zaowocował rzeczywistymi rezultatami.

Dla organizacji doskonalących istnieje drugi etap, gdzie

po weryfikacji dodatkowych wymagań można uzyskać certyfikat Ekoscan

Plus.

Ekoccan jest najbardziej popularny w Kraju Basków w Hiszpanii.

Program jest realizowany i zarządzany przez IHOBE, spółkę pu-

bliczną odpowiedzialną za zarządzanie środowiskiem w Kraju Basków.

Program jest sponsorowany przez Wydział Środowiska baskijskiego rządu.



165

Program Ekoscan wspierany jest również przez różne prywatne fir-

my doradcze.

IHOBE posiada podpisane umowy z siedmioma jednostkami certyfi-

kującymi (AENOR, BV-ECA, DNV, IAC, LQRA, SGS, TÜV).

Environmental Diploma Göteborg195 - Szwecja Program Environmental Diploma Göteborg został stworzony przez

Wydział Środowiska Miasta Göteborg w 1995 roku.

Celem tego programu jest zapewnienie, że organizacje opracowują

i wdrażają system zarządzania środowiskowego oraz spełniają wymagania

norm, które są przez program ustawione.

Rysunek 35. Logo Environmental Diploma Göteborg


Miljödiplomering - Environmental Diploma Göteborg to program,

który umożliwia małym i średnim organizacjom, skutecznie opracować

i wdrożyć system zarządzania środowiskowego.

195 http:// www.miljodiplom.se/, dostęp 2013



Kryteria Miljödiplomering systemu zarządzania środowiskowego

odpowiadają wymaganiom ISO 14001 i wymaganiom EMAS.

Aby podkreślić wagę szkoleń, doskonalenia i poszerzania wiedzy

w zakresie zagadnień podejścia zrównoważonego rozwoju, program uzy-

skał nazwę „Dyplom Środowiskowy”.

Od czasu powstania, w programie wzięło udział ponad 1300 przed-

siębiorstw, a sam program został wdrożony w około 30 innych szwedzkich

gminach.

Program Miljödiplomering jest członkiem Swedish Environment Ba-

se, organizacji pozarządowej powołanej do utrzymania i rozwoju kryteriów

nieformalnych systemów zarządzania środowiskowego.

Dyplom Środowisko jest również częścią Nordic Environment Ne-

twork (Nordyckiej Sieci Ochrony Środowiska) wraz z Eco-Lighthouse

w Norwegii i Key2Green w Danii, EcoCompass w Helsinkach w Finlandii.

Nordic Environment Network (Nordyckiej Sieci Ochrony Środowi-

ska) działa w celu opracowania wspólnych strategii rozwoju systemów za-

rządzania środowiskowego.

Jako instytucja wdrażająca, Göteborg Administration Environment

zapewnia obowiązkowe szkolenia dla firm, które chcą wdrożyć system.

Program korzysta również z lokalnych organów ochrony środowiska

oraz firm konsultingowych, które są również zaangażowane w udzielanie

pomocy firmom w spełnianiu kryteriów audytu.

W Göteborgu działa około 20 akredytowanych przez Göteborg Ad-

ministration Environment konsultantów środowiskowych.

Do 2011 roku około 1300 organizacji uzyskało w Szwecji Miljödi-

plomering.



167

Green Dragon Environmental Standard196 - Wielka Brytania i Irlandia Green Dragon Environmental Standard to program zarządzany

przez Groundwork Wales.

Rysunek 36. Logo Environmental Diploma Göteborg

Źródło: http:// www.wales.groundwork.org.uk/, dostęp 2013.

Norma zarządzania środowiskowego Green Dragon ma na celu za-

pewnienie prostych i stopniowych kroków, w kierunku wdrożenia formal-

nego systemu zarządzania środowiskowego dla każdej wielkości organi-

zacji, dużych i małych, w Wielkiej Brytanii i w Irlandii.

Standard ten stworzony jest aby organizacje mogły w sposób udo-

kumentowany udowodnić, że przestrzegają przepisów prawa oraz, że

ich działalność jest kontrolowana w kontekście zapewnienia ochrony śro-

dowiska.

W celu zapewnienia stopniowalności doskonalenia istnieje pięć po-

ziomów Green Dragon Environmental Standard, i każdy poziom jest certy-

fikowany.

Nawet jeśli organizacje nie zdecydują się wdrożyć formalnego sys-

temu zarządzania środowiskowego, jak na przykład EMAS czy ISO 14001,

196 http://www.wales.groundwork.org.uk/, dostęp 2013



Green Dragon Environmental Standard nadal pozwala im na uznanie

ich działań podjętych w kierunku poprawy ich ekologiczności.

Green Dragon Environmental Standard został początkowo opraco-

wany przez Groundwork Wales i Arena Network, aby pomóc firmom

z Walii opracować i rozwijać etapami system zarządzania środowiskowe-

go. Jednak standard ten szybko rozprzestrzenił się do Irlandii Północnej.

System zarządzania środowiskowego Green Dragon Environmental

Standard został uznany przez United Kingdom Accreditation Service

(UKAS).

Groundwork Wales to pozarządowa organizacja, która zapewnia

wsparcie społecznościom lokalnym w celu wspólnego budowania trwałych,

zrównoważonych społeczności poprzez wsparcie działań środowiskowych.

Groundwork Wales współpracuje z największymi agencjami w Walii

np. Agencją Ochrony Środowiska i władzami lokalnymi.

Od maja 2009 roku Groundwork Wales jest jedynym właścicielem

standardu i jedynym organem uprawnionym do wydania certyfikatu Green

Dragon.

Obecnie ponad 1200 organizacji na terenie Wielkiej Brytanii

oraz Irlandii posiada certyfikat Green Dragon.

Green Key197 - Standard międzynarodowy Kolejny standard to opracowany przez Foundation

for Environmental Education (FEE) Green Key.

Kompleksowe wymagania dotyczące certyfikacji organizacji w sys-

temie Green Key obejmują: wymagania dotyczące zarządzania środowi-

skowego, środków technicznych, komunikacji, edukacji ekologicznej.

Green Key jest unikalny w tym sensie, że koncentruje się

na edukacji ekologicznej.

197 http://www.green-key.org/, dostęp 2013



169

Rysunek 37. Logo Green Key

Źródło: http://www.green-key.org/, dostęp 2013.

Program Green Key został opracowany dla hoteli w Danii w 1994

roku; w 1998 roku do programu przyłączyła się Francja i zaczęła oznaczać

znakiem Green Key kampingi.

Do dzisiaj, zostały opracowane kryteria dla hoteli, kempingów,

schronisk, domów letnich, restauracji, obiektów rekreacyjnych i centrów

konferencyjnych, jednak nie wszystkie kryteria są dostępne we wszystkich

krajach.

Obecnie trwają prace nad opracowaniem kryteriów międzynarodo-

wych.

Znak Green Key przyznawany jest dla firm w branży turystycznej:

hoteli, kampingów, schronisk, domów letnich, restauracji, obiektów rekrea-

cyjnych i centrów konferencyjnych.

Green Key to międzynarodowy program, który jest wspierany przez

grupy konsumentów, organizacji pozarządowych, władz lokalnych

i krajowych oraz stowarzyszeń gospodarczych.

Aby uzyskać Green Key organizacja musi spełnić szczegółowy wy-

kaz wymagań środowiskowych.



Oprócz samych wymogów dotyczących środowiska, kryteria obej-

mują również wymogi dotyczące polityki i planów działania.

Program Green Key udostępniony jest przez FEE (Fundacja

na rzecz Edukacji Ekologicznej), koordynatora programu w 54 krajach.

W każdym kraju funkcjonuje krajowa grupa koordynacyjna

lub krajowe jury, z udziałem przedstawicieli władz, organizacji pozarządo-

wych i stowarzyszeń gospodarczych. Grupa ta monitoruje krajowy pro-

gram Green Key i przyjmuje wszystkie wnioski od nowych organizacji zain-

teresowanych programem Green Key.

Okresowo każdy oznakowany obiekt jest poddawany wizycie kon-

trolnej przeprowadzanej przez krajowego operatora programu Green Key.

Do tej pory około 700 organizacji na całym świecie uzyskało certyfi-

kat Green Key.

Green Office198 - Finlandia Green Office to również skandynawski program utwozony i promo-

wany przez WWF Finland.

Rysunek 38. Logo Green Office

Źródło: http://wwf.fi/en/our-earth/green-office/, dostęp 2013.

198 http://wwf.fi/en/our-earth/green-office/, dostęp 2013



171

Celem programu jest zapewnienie uproszczonego zarządzania śro-

dowiskowego i certyfikacji, ze szczególnym naciskiem na emisję CO2.

Ostatecznym celem Green Office jest walka ze zmianami klimatu

poprzez zwiększenie efektywności energe-tycznej, wykorzystania odna-

wialnych źródeł energii, zmniejszenie korzystania z zasobów naturalnych

oraz promowanie zrównoważonego stylu życia poprzez zwiększenie świa-

domości pracowników.

Green Office jest dobrowolnym programem certyfikacji prowadzo-

nym przez WWF w Finlandii.

Jest to przykład praktycznego programu ochrony środowiska, który

jest stosunkowo łatwy do wdrożenia.

Jego głównym celem jest zmniejszenie emisji dwutlenku węgla

i „śladu ekologicznego” obiektów biurowych.

Green Office można wykorzystać w dużych i małych biurach organi-

zacji sektora prywatnego, publicznego oraz non profit.

Uczestnicy systemu korzystają z porad i informacji na temat sposo-

bu oszczędzania energii i pozostałych zasobów, oraz sposobu wykorzy-

stania odnawialnych źródeł energii.

Ponadto WWF zapewnia interesariuszom informację o biurach, któ-

re uzyskały certyfikat Green Office zapewniając, iż organizacje, które go

wdrożyły są dobrymi, potencjalnymi partnerami biznesowymi

lub pracodawcami.

Choć administratorem programu jest WWF Finlandia, to został on

zainicjowany we współpracy z Motiva i Fińską Agencją Energii

w odpowiedzi na zapotrzebowanie ze strony biznesu.

Dla biur spełniających kryteria programu WWF przyznaje certyfikat.

Według stanu na październik 2012 roku sieć organizacji, które uzy-

skały certyfikat Green Office obejmuje w Finlandii 196 organizacji, z czego

181 zostało przyznane prawo do używania logo Green Office.

W biurach tych organizacji pracuje około 68500 pracowników, czyli

średnia wielkość biura to około 360 pracowników.



Green Network (Key2Green)199 - Dania Green Network to regionalna sieć w Danii, która została powołana w

celu propagowania i promowania zrównoważonego rozwoju w organiza-

cjach.

Rysunek 39. Logo Green Office

Źródło: http://wwf.fi/en/our-earth/green-office/, dostęp 2013.

Green Network to sieć organizacji prywatnych i z sektora publiczne-

go, które współpracują w ramach Sieci w celu osiągnięcia większej rów-

nowagi w zakresie środowiska, społecznej odpowiedzialności

oraz bezpieczeństwa i higieny pracy.

Hasłem Green Network jest „rosnącą odpowiedzialność” co spra-

wia, że misja sieci jest jeszcze wyraźniejsza.

Uczestnictwo w Green Network jest dobrowolne i wzajemnie wiążą-

ce dla partnerów tj.: władz publicznych, przedsiębiorstw i organizacji non-

profit.

Green Network została założona w 1994 roku na wzór inicjatywy

„Green City".

W 2002 roku położono nacisk na trwałość efektów.

199 http://www.greennetwork.dk/, dostęp 2013



173

Sieć Green Network obejmuje około 300 organizacji wydających

oświadczenia w jednym lub kilku obszarach: środowisko, społeczna odpo-

wiedzialność i BHP.

Cechą charakterystyczną Green Network jest coraz większa rola

odpowiedzialności społecznej i wykorzystanie bardziej zrównoważonych

metod działania.

Green Network opracowała i publikuje podręczniki pomagające cią-

gle doskonalić się w wybranych obszarach: bezpieczeństwo i higiena pra-

cy, odpowiedzialność społeczna, ochrona środowiska lub ich integracja.

Obecnie Green Network jest regionalną siecią rozlokowaną

na obszarze kilku gmin.

Green Network jest częścią Nordyckiej Sieci Ochrony Środowiska.

Obecnie sieć Green Network zrzesza około 1200 organizacji.

Grüner Gockel200 - Niemcy Grüner Gockel jest systemem zarządzania środowiskowego prze-

znaczonym dla obiektów kościelnych w Niemczech stworzonym przez Kir-

chengemeinden der evangelischen Landeskirche in Württemberg.

Celem wdrożenia inicjatywy Grüner Gockel jest aktywne podejście

do ochrony środowiska przy jednoczesnym obniżeniu kosztów operacyj-

nych.

W związku z tym, że jest to inicjatywa kościelna celem dodatkowym

inicjatyw związanych z wdrożeniem zarządzania środowiskowego jest

stymulacja życia w parafii.

Kolejną kwestią jest tutaj postrzeganie działalności Kościoła jako

przykładu dla społeczności.

Idea wprowadzenia zarządzania środowiskowego do obiektów ko-

ścielnych oparta jest na jednym z głównych zadań Kościoła, jakim jest

ochrona ziemi, jako stworzenia Bożego.

200 http://gruener-gockel.de/, dostęp 2013



Rysunek 40. Logo Grüner Gockel

Źródło: http:// gruener-gockel.de/, dostęp 2013.

W związku z tą ideą kościół ewangelicki w Wirtembergii opracował

w 2000 roku podstawy systemu Gockel Grüner.

Od tego czasu system rozpowszechnił się w całych Niemczech.

Główne skupiska obiektów kościelnych, zarządzanych zgodnie

z systemem Gockel Grüner, spotkać można w Badenii-Wirtembergii

i Nadrenii Północnej Westfalii.

W północnych Niemczech ten system jest nazywany „Grüner Hahn".

System został opracowany, tak aby w przyszłości umożliwić obiek-

tom kościelnym rejestrację w rejestrze EMAS.

Grüner Gockel jest zorganizowany zgodnie z podziałem kościołów

na diecezje.

Instytucją przeprowadzającą „audyty środowiskowe w kościołach"

oraz organizacją wspierającą wdrażanie systemu jest KATE Stuttgart

lub FEST Heidelberg.

Do tej pory około 400 obiektów kościelnych wdrożyło program Grü-

ner Gockel.



175

Hackefors Model201 - Szwecja Kolejny przykład ze Skandynawii to zarządzany przez firmę Altea

AB program Hackefors Model.



Model Hackefors - Altea został zaprojektowany i skonstruowany, tak

aby pomóc MŚP we wdrożeniu i utrzymaniu wspólnego systemu zarzą-

dzania środowiskowego, gdyż zespołowe wdrażanie EMS jest według

twórców tego systemu łatwiejsze i tańsze dla uczestniczących w tym sys-

temie organizacji.

Model Hackefors powstał w Szwecji, jako sposób na poprawę efek-

tywności środowiskowej MŚP i klastrów, które wspólnie wdrożyły

ISO 14001.

Po raz pierwszy system został zastosowany w powiecie Hackefors

przez prywatną Altea AB i obejmował sieć Hackefors 26 małych i średnich

przedsiębiorstw, które utworzyły grupę środowiskową, i wdrożyły wspólnie

system oparty na ISO 9001.

System ten jest uniwersalny i znajduje zastosowanie w wielu bran-

żach; między innymi do Hackefors - Altea należą przedstawiciele przemy-

słu produkcyjnego, transportu, budownictwa i przemysłu poligraficznego.

Sieć powstała w 1995 roku. Wdrożenie systemu zarządzania śro-

dowiskiem zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001 rozpoczęto się

w 1997 roku a zakończono na początku 1999 roku.

201 http://www.altea.se/, dostęp 2013



Od 1999 roku do tego czasu stosowanie modelu w Szwecji szybko

rozprzestrzeniło się, do 2012 roku powstało ponad 30 sieci, w których po-

nad 500 MŚP korzysta z modelu Hackefors - Altea w celu uzyskania certy-

fikatu potwierdzającego zgodność z wymaganiami standardu ISO 14001.

Wymagania modelu Hackefors są zbieżne z wymaganiami normy

ISO 14001.

Firma Altea AB działa jako doradca i koordynator systemu Hacke-

fors – Altea i sprzedaje model Hackefors jako usługę.

Bardzo ciekawym rozwiązaniem jest wymiana pomiędzy uczestni-

kami koordynatorów i auditorów wewnętrznych programu. Siedmiu koor-

dynatorów wizytujących inne jednostki jest wybieranych do Komitetu Ste-

rującego, który z kolei wybiera centralnego koordynatora, aby nadzorował

funkcjonowanie grupy. Istnieje również obok tej struktury grupa wsparcia

składająca się z kilku przedstawicieli uczestniczących w systemie organi-

zacji.

QuB 202 - Europa System zarządzania QuH - „Qualitätsverbund umweltbewusster

Han-dwerksbetriebe” został opracowany w 1997 roku w Bawarii dla człon-

ków tamtejszej izby rzemieślniczej przez Heinricha Moslera.

Celem głównym utworzenia modelu QuB było stworzenie EMS, któ-

ry jest dostosowany do potrzeb MŚP.

Celami pobocznymi było również doskonalenie organizacji, oprócz

zarządzania środowiskowego w zakresie: zarządzania jakością, bezpie-

czeństwa i higieny pracy oraz rozwoju organizacyjnego.

System zarządzania QuH - „Qualitätsverbund umweltbewusster

Handwerksbetriebe” został opracowany w 1997 roku w Bawarii

dla członków tamtejszej izby rzemieślniczej przez Heinricha Moslera.

202 http://www.qub-info.de/derquh/der_quh.php, dostęp 2013



177



W 2005 roku nazwa sytemu została zmieniona na QUB -

Qualitätsverbund Umweltbewusster Betriebe (QUB - Stowarzyszenie Ja-

kości Firm Dbających o Ochronę Środowiska). Równocześnie ze zmianą

nazwy przeprowadzono reorganizację zasad systemu, aby umożliwić

w nim uczestnictwo organizacji spoza rzemiosła.

Do 2012 roku system został otwarty nie tylko na nowe typy organi-

zacji ale również na nowe regiony. Podczas gdy początkowo obejmował

on samą Bawarię, obecnie obejmuje również inne kraje związkowe

i regiony: Hamburg, Brema, Saksonia, Turyngia, Szlezwik-Holsztyn.

Obecnie sieć liczy około 800 organizacji.

Odpowiedzialność za sprawne funkcjonowanie systemu ponoszą

odpowiednie izby handlowe i rzemieślnicze, natomiast Izba Rzemieślnicza

w Mittelfranken pozostaje wiodącą agencją wykonawczą.

Ecolabel203 - UE Pieczę nad rozwojem programu Ecolabel sprawuje Komitet EUEB.

203 http://www.pcbc.gov.pl/ecolabel/, dostęp 2013



Rysunek 43. Logo Ecolabel

Źródło: http://www.pcbc.gov.pl/ecolabel/, dostęp 2013.

Uzyskanie znaku „Ecolabel” ma na celu poinformowanie kontrahen-

tów, że ich wyroby spełniają wyższe normy środowiskowe.

Ecolabel informuje konsumenta, że produkty nie są szkodliwe

dla środowiska i spełniają określone kryteria unijne, ustalone

w porozumieniu m.in. z przedstawicielami przemysłu, konsu-mentów, or-

ganizacji środowiskowych handlu i władz publicznych.

Rysunek 44 Liczba przyznanych znaków Ecolabel w latach 1992-2010

Źródło: www.europa.eu, dostęp 2013.



179

Znak Ecolabel (zwany też Stokrotką lub Margerytką) został ustano-

wiony przez Komisję Europejską w 1992 roku, i jest głównym europejskim

wyróżnieniem, przyznawanym wyrobom spełniającym wyższe normy śro-

dowiskowe.

Kryteria opracowane i przyjęte przez Komitet EUEB (European

Union Ecolabelling Board) obejmują kategorie produktów, to jest wyrobów

lub usług, które mogą być oznaczone przez Ecolabel; wśród nich znajdują

się: farby, nawozy, papier higieniczny, papier do kopiowania, detergenty

do prania, żarówki, tekstylia, materace, komputery PC, komputery przeno-

śne, uniwersalne środki czyszczące i sanitarne, detergenty do ręcznego

zmywania naczyń, detergenty do zmywarek, telewizory, twarde pokrycia

podłogowe, usługi hotelarskie i inne.

Podstawą przyznawania oznakowania jest rozporządzenie Parla-

mentu Europejskiego i Rady (WE) nr 66/2010 z dnia 25 listopada 2009 r. w

sprawie oznakowania ekologicznego UE dla poszczególnych grup wyro-

bów.

Svanen204 - Szwecja

Łabędź (Svanen) to stosowany w krajach skandynawskich program

zarządzania środowiskowego opracowany przez Swedish Ecolabelling

Board.

Znak Łabędź (Svanen) stosowany jest w celu poinformowania kon-

trahentów, iż produkty oznaczone w ten sposób charakteryzują się mniej-

szym negatywnym oddziaływaniem na ludzi i środowisko naturalne niż po-

zostałe.

Znak ten cieszy się bardzo dużą popularnością i jest rozpoznawany

przez 98% społeczeństwa szwedzkiego.

204 http://www.svanen.se/, dostęp 2013




Źródło: http://www.svanen.se/, dostęp 2013.

Misją znaku jest: „Naszą misją jest zrównoważone społeczeństwo,

w którym przyszłe pokolenia będą miały takie same możliwości, jak mamy

dzisiaj.”

Znakowi graficznemu towarzyszy napis „ekooznakowany"

oraz krótki opis wyjaśniający proekologiczny charakter produktu.

System, jako jeden z najbardziej kompleksowych i obiektywnych

sposobów ekoetykietowania na świecie, funkcjonuje w krajach skandy-

nawskich od 1989 roku.

Aby uzyskać znak Łabędź (Svanen) należy spełnić kryteria znaku,

które zostały szczegółowo opracowane dla 63 kategorii produktów

lub usług.

Kryteria są aktualizowane i redefiniowane raz na 3-4 lata.

Obecnie ponad 1100 organizacji stosuje znak Łabędź (Svanen)

dla ponad 6500 swoich produktów.

Administratorzy systemu twierdzą, że jest to skandynawska odmia-

na systemu ECOLABEL.



181

Responsible Care205 - program międzynarodowy Responsible Care to branżowy program koordynowany przez Inter-

national Council of Chemistry.


Źródło: http://www.rc.com.pl/, dostęp 2013.

Celami Responsible Care są:

Efektywność ekonomiczna - ukierunkowana na zysk

dla zbiorowości i uwzględniająca koszty społeczne

i środowiskowe.

Troska o środowisko, zakładająca obok ochrony naturalnych

zasobów, systematyczne minimalizowanie oddziaływania

na otoczenie oraz angażowanie się w szerzenie otwartości

informacyjnej i edukacji ekologicznej, poprzez realizację takich

programów jak Program „Odpowiedzialność i Troska".

Równowaga społeczna - przejawiająca się aktywnymi

działaniami w celu podnoszenia jakości życia społeczności

lokalnej, oraz współuczestnictwo w jej życiu kulturalnym

i edukacyjnym.

205 http://www.rc.com.pl/, dostęp 2013



Program „Odpowiedzialność i Troska”® ("Responsible Care"®) jest

znany i realizowany przez firmy chemiczne w ponad 50 krajach świata.

Program narodził się w 1984 roku w Kanadzie, gdzie Kanadyjskie

Stowarzyszenie Przemysłu Chemicznego postanowiło stworzyć system

wspomagający działania firm chemicznych, mające na celu zmniejszenie

wielkości oddziaływania na środowisko naturalne, wzrost bezpieczeństwa

stosowanych procesów wytwórczych oraz prewencyjne zarządzanie sys-

temem ochrony zdrowia.

W 2011 roku firmy chemiczne w USA przeznaczyły około 12,4 mi-

liardów dolarów na programy środowiskowe, zdrowotne i poprawy bezpie-

czeństwa.

Dzięki tym inwestycjom firmy chemiczne uczestniczące w programie

zmniejszyły liczbę incydentów bezpieczeństwa o ponad 47 procent

w ciągu ostatnich 17 lat.

W latach 1988 - 2010, firmy uczestniczące w programie zmniejszyły

wielkość niebezpiecznych emisji do powietrza, ziemi i wody o ponad 73

procent.

W 2012 roku Program „Odpowiedzialność i Troska" w Polsce funk-

cjonuje przez okres dwudziestu lat. Pierwszymi spółkami, które przystąpiły

do Programu w Polsce były Zakłady Chemiczne Zachem S.A.

oraz Zakłady Azotowe w Tarnowie Mościcach S.A., a po pierwszych 5 la-

tach - w 1997 roku Program realizowało 9 przedsiębiorstw; obecnie jego

sygnatariuszami są 34 firmy.

Clean production action206 - Standard Międzynarodowy

Clean Production Action to kolejny przykład programu zarządzania

środowiskowego branży chemicznej.

206 http://www.cleanproduction.org/, dostęp 2013



183

Clean Production Action promuje korzystanie z produktów, które są

bezpieczniejsze i czystsze dla konsumentów, pracowników i społeczności

w całym ich cyklu życia.


Źródło: http://www.cleanproduction.org/, dostęp 2013.

Green Screen for Safer Chemicals jest inicjatywą stworzoną w tym

celu aby wspomóc stosowanie w społeczeństwie bardziej ekologicznych

i bezpiecznych chemikaliów.

Stworzona przez Clean Production Action metodologia Green Scre-

en jest pierwszym narzędziem open source do identyfikacji substancji, któ-

re są z natury mniej szkodliwe dla ludzi i środowiska.

Misją Clean Production Action jest, aby wdrożenie czystej produkcji,

która rozpoczyna się od projektowania produktów i procesów produkcyj-

nych w zgodzie z ekologią, naturalnymi cyklami, eliminacją toksycznych

odpadów i surowców oraz wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii

i materiałów.



Clean Production Action musi zintegrować cztery podstawowe za-

sady:

Zasada ostrożności - wymaga, aby podjąć działania, które w

jak największym stopniu skupią się na uniknięciu szkód

dla środowiska, zanim one mogłyby się pojawić. Zasada

ta uznaje równocześnie, że istnieją ograniczenia i niepewność

wiedzy naukowej;

Zasada zapobiegania - taniej i skuteczniej jest zapobiegać

skażeniu i zniszczeniu środowiska niż podejmować próby jego

eliminacji lub „leczenia";

Udział publiczny - do informacji o emisjach i uwolnieniach

niebezpiecznych substancji chemicznych pochodzących

z zakładów produkcyjnych, ich ilości i rodzajach substancji

chemicznych i materiałów stosowanych w procesach

produkcyjnych, jak i składników chemicznych produktów

powinien być możliwy publiczny dostęp. Taki dostęp może

przyspieszyć wprowadzenie bezpieczniejszych alternatyw

i może przyspieszyć przyjęcie czystej produkcji;

Zasada całościowej, czystej produkcji. Jest to zintegrowane

podejście do produkcji, skupiające się na oddziaływaniu

produktu lub substancji chemicznej w całym cyklu jego życia.

Działalność produkcyjną należy postrzegać w kategoriach

zintegrowanego systemu, który jest elementem świata

organizmów żywych. W przeciwnym razie może dojść

do sytuacji gdzie podczas eliminacji jednych problemów można

tworzyć nowe, często nawet bardziej niebezpieczne.



185

NEMS - Nestlé207 - Standard korporacyjny Program zarządzania środowiskowego NEMS to wewnętrzny pro-

gram korporacyjny firmy Nestlé.

Rysunek 48. Logo Nestlé

Źródło: http://www.cleanproduction.org/, dostęp 2013.

Rysunek 49 Środowisko naturalne a polityka Nestlé

Źródło: http://www.nestle.com/, dostęp 2013.

207 http://www.nestle.com/, dostęp 2013



Celem programu jest przede wszystkim poprawa wizerunku ekolo-

gicznego firmy Nestlé.

Nestlé podejmuje systematyczne wysiłki w celu uwzględnienia kwe-

stii ochrony środowiska we wszystkich swoich działaniach. W szczególno-

ści, wyznaczono pełnomocników do spraw środowiska, określono politykę,

przeprowadzono analizy środowiskowe, przeprowadza się szkole-

nia, opracowano system komunikacji środowiskowej i wprowadzono wiele

innowacji w zakresie opakowań.

System Zarządzania Zasobami Środowiska Nestlé (NEMS) pozwala

stale doskonalić działania proekologiczne. NEMS odpowiada zasadom

w odniesieniu do ochrony środowiska uwzględnionych w inicjatywie „Glo-

bal Compact”, promowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych.

Nestlé Environmental Management System (NEMS) jest podstawo-

wym narzędziem zarządzania korporacyjnego, który konsoliduje wszystkie

organizacyjne i techniczne środki podjęte przez Grupę w celu ochrony

środowiska i związanych z tym praktyk biznesowych. W NEMS wyzna-

czono następujące cele:

zapewnienie systematycznego podejścia gwarantującego

zgodność z polityką ochrony środowiska, oraz przepisami prawa

i standardami operacyjnymi;

zapewnienie ciągłej poprawy ekologiczności Nestlé, na przykład

poprzez ochronę zasobów naturalnych i minimalizację ilości

odpadów;

osiągnięcie zgodności z międzynarodowymi dobrowolnymi

normami, dotyczącymi systemów zarządzania środowiskiem,

takimi jak ISO 14001 i EMAS;

budowanie wzajemnego zaufania w stosunku do konsumentów,

władz rządowych i partnerów biznesowych.

Po raz pierwszy system NEMS wprowadzono w 1996 roku

w fabryce Nestlé, Danville, Virginia, USA.



187

Doświadczenia fabryki Nestlé w Danville wykazały, że dbałość o

środowisko naturalne oznacza również podniesienie efektywności ekono-

micznej. W pierwszym roku od wdrażania NEMS, w fabryce obniżono

liczbę odpadów stałych o ponad 10%, co spowodowało oszczędności o

około 370 000 dolarów. Zmniejszono również liczbę uwalnianych do wód

ścieków o 8%.

Nestlé twierdzi, że te sukcesy były możliwe dzięki zaangażowaniu

pracowników fabryki, silnej promocji szkoleń i podnoszeniu

ich świadomości.

EKO-ITB208 - Polska

EKO-ITB to przykład polskiego, branżowego programu zarządzania

środowiskowego skierowanego do branży budowlanej. Inicjatorem EKO-

ITB jest Instytut Techniki Budowlanej.

EKO-ITB oznakowanie wyrobów budowlanych, ma na celu ułatwie-

nie identyfikacji przez klienta takich wyrobów, które odznaczają się wła-

ściwościami proekologicznymi i ograniczonym do minimum negatywnym

wpływem na środowisko.

Rysunek 50. EKO-ITB

Źródło: http://www.nestle.com/, dostęp 2013.

208 http://www.itb.pl/, dostęp 2013



Posiadanie przez producenta prawa do używania znaku ekologicz-

nego pozwala na kształtowanie rynkowego wizerunku przedsiębiorcy, za-

intere-sowanego, w szczególny sposób tematyką ochrony środowiska.

Znak EKO-ITB jest przykładem zastosowania analizy oceny życia

produktu – LCA.

Jednym z głównych założeń LCA jest wskazanie wszystkich czynni-

ków związanych z danym produktem, które mają potencjalny wpływ

na środowisko.

Ocena LCA uwzględnia wszystkie fazy cyklu życia produktu: proces

produkcji, dystrybucję, użytkowanie, wtórne wykorzystanie, recykling

oraz końcowe zagospodarowanie.

Green Public Procurement209 - UE Twórcą programu Green Public Procurement jest Komisja Europej-

ska.

Celem Zielonych Zamówień Publicznych jest dostarczenie wytycz-

nych, dotyczących sposobu ograniczania oddziaływania inwestycji sektora

publicznego, na środowisko naturalne oraz wykorzystania zamówień pu-

blicznych do pobudzania innowacji w zakresie technologii, produktów

i usług środowiskowych.

Inicjatywy odnoszące się do problematyki zrównoważonego rozwo-

ju, których wiele pojawiło się w Europie w ostatnim dziesięcioleciu (Susta-

inable Development Strategy – 2001, renewed 2006; Integrated Product

Policy – 2003; Environmental Technologies Action Plan – 2005; Sustaina-

ble Consumption & Production – 2008), zwróciły uwagę na konieczność

ukierunkowania gospodarki UE na wyroby i technologie przyjazne

dla środowiska i społeczeństwa. Aby przyczynić się do odpowiednich

zmian w sektorze prywatnym, prowadzone są działania mające na celu

zwiększanie świadomości konsumentów; tworzy się również programy

209 http://eur-lex.europa.eu/; http://www.zb.itb.pl/node/5, dostęp 2013



189

promujące producentów, działających zgodnie z zasadami zrównoważo-

nego rozwoju. Działania te mają jednak niewielki wpływ na znaczną część

rynku, jaką jest sektor publiczny.

Rysunek 51. Logo Green Public Procurement

Źródło: http://eur-lex.europa.eu/; http://www.zb.itb.pl/node/5, dostęp 2013.

W państwach członkowskich Unii Europejskiej od instytucji publicz-

nych pochodzi znaczna część zapotrzebowania na produkty oraz usługi.

Wydają one około 16% produktu krajowego brutto UE rocznie

na wyposażenie biur, pojazdy, wyroby budowlane, a także na utrzymanie

budynków, transport, sprzątanie, catering, prace remontowe itp. Przez wie-

le lat jedynym czynnikiem wpływającym na rozstrzyganie przetargów

w sektorze publicznym, były korzyści ekonomiczne, a aspekty środowi-

skowe lub społeczne były brane pod uwagę rzadko lub wcale.

Zielone Zamówienia Publiczne mają umożliwić zwiększenie roli

czynników środowiskowych w wyborze towarów i usług. Mają na celu

sformułowanie jednoznacznych i ambitnych kryteriów środowiskowych

dla produktów oraz technologii, w miarę możliwości jednolitych w skali eu-

ropejskiej, zgodnie z duchem ułatwiania wymiany handlowej w UE.

Polski Urząd Zamówień Publicznych opublikował pierwsze kryteria

dotyczące „zielonych” wyrobów, urządzeń zużywających energię,

a w szczególności: urządzenia AGD, źródła światła, sprzęt biurowy/IT, zie-



lona energia elektryczna, pojazdy samochodowe, systemy i komponenty

budynków.

Sustainability Index İMKB 210 - Turcja Sustainability Index İMKB to z kolei program stworzony przez śro-

dowisko finansistów - İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB).

Rysunek 52. Logo Sustainability Index İMKB

Źródło: http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 2013.

Sustainability Index İMKB jest projektem, który ma na celu opraco-

wanie najlepszych praktyk, w celu uruchomienia tureckiego wzorca zrów-

noważonego rozwoju dla firm notowanych na İMKB.

Sustainability Index İMKB ma być platformą dla inwestorów instytu-

cjonalnych, w celu wykazania swojego zaangażowania w spółkach zarzą-

dzających środowiskowych, społecznych i ładu (ESG).

Sustainability Index İMKB powstał w 2010 roku jako wspólna inicja-

tywa İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) i Tureckiej Rady Biznesu

na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju (TBCSD).

Sustainability Index İMKB został opracowany przy użyciu unikalne-

go projektowania procesów, z uwzględnieniem wielu zainteresowanych

stron, które angażują się w procesy produkcji i z uwzględnieniem rozwoju

i kryteriów indeksu.

Sustainability Index İMKB wspomagany jest przez interesariuszy

İMKB i międzynarodowych ekspertów, takich jak: Cheryl D. Hicks i Graham

Sinclair.

210 http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 2013



191

4.3 Ogólna ocena i perspektywy rozwoju systemu zarządzania środowiskiem

System zarządzania środowiskiem, szczególnie jeśli chodzi o

wprowadzenie systemu zgodnego z normą ISO 14001 lub EMAS, jest sys-

temem, którego ocena wśród badaczy wzbudza najwięcej kontrowersji,

jeśli chodzi o ocenę pod względem efektywności ekonomicznej. José F.

Molina-Azorín, Enrique Claver-Cortés, Maria D. López-Gamero, Juan J.

Tarí przeanalizowali ponad trzydzieści dwa badania dotyczące motywów,

korzyści i kosztów wdrażania systemów zarządzania środowiskiem opar-

tych na wymaganiach normy ISO 14001. Na podstawie tego materiału

oraz źródeł polskojęzycznych, szczególnie publikacji Aliny Matuszak-

Flejszman oraz badań własnych autorów, przeprowadzonych na przełomie

lat 2011-1012, można określić następujące korzyści wynikające z wdroz-

enia systemów zarządzania środowiskowego, opartych na wymaganiach

standardów: ISO 14001 lub EMAS211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220.

211 Dahlström K., Skea J., EMSs and operator performance at sites regulated under integra-

ted pollution control. Draft Research and Development Technical Report P6/TR, Prepared

by the Policy Studies Institute. United Kingdom Environmental Agency, 2002, Bristol, En-

gland. 212 Florida, R., Davidson, D., Gaining from green management: EMS inside and outside

the factory. California Management Review 43 (3), 2001, s. 64-84. 213 King, A., Lenox, M., Exploring the locus of profitable pollution reduction. Management

Science 48, 2002, s. 289-299. 214 NDEMS, Environmental management systems: do they improve performance? NDEMS,

National Database on Environmental Management Systems. 2003, University of North Ca-

rolina at Chapel Hill, North Carolina. 215 Poksinska B., Dahlgaard J., Eklund J., Implementing ISO 14000 in Sweden: motives, be-

nefits and comparisons with ISO 9000. International Journal of Quality and Reliability Ma-

nagement 20 (5), 2003, s. 585-606. 216 Potoski, M., Prakash, A., Covenants with weak swords: ISO 14001 and facilities’ environ-

mental performance. Journal of Policy Analysis and Management 24 (4), 2005, s. 745-

769.



Korzyści:

o Wprowadzenie czystszych, skuteczniejszych procesów;

o Wzrost produktywności i obniżenie kosztów działalności,

głównie poprzez ograniczenie liczby odpadów;

o Wygenerowanie oszczędności;

o Poprawa rentowności i konkurencyjności produktu lub usługi;

o Umożliwienie ekspansji rynkowej;

o Poprawa wizerunku firmy i jej systemu zarządzania;

o Poprawa relacji z interesariuszami.

Motywy wdrażania:

o Wymagania klientów i interesariuszy;

o Wymagania eksportowe;

o Warunki uczestnictwa w stowarzyszeniach;

o Egzekwowanie umów;

o Podniesienie rozpoznawalności produktu lub usługi;

o Zachęty rządowe;

o Chęć redukcji kosztów operacji (np. redukcja stawek

za ubezpieczenia);

o Wymagania łańcucha dostaw.

Przeszkody:

217 Ambec, S., Lanoie, P., Does it pay to be green? A systematic overview. the Academy

of Management Executive 22 (4), 2008, s. 45-62. 218 King A., Lenox M., Terlaak A.K., The strategic use of decentralized institutions: exploring

certification with the ISO 14001 management standard. Academy of Management Journal

48 (6), 2005, s. 1091-1106. 219 Molina-Azorín J., Claver-Cortés E., López-Gamero M., Tarí J., Green management and

financial performance: a literature review, Management Decision, Volume 47 Issue: 7,

2009, s. 1080 - 1100. 220 Matuszak-Flejszman A., Wpływ uczestnictwa organizacji w programach lub systemach

środowiskowych na doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego

z wymaganiami normy ISO 14001, Zeszyty Naukowe, Akademia Morska w Szczecinie,

19(91), 2009, s. 71–79.



193

o Certyfikat środowiskowy nie jest wymogiem prawnym;

o Brak popytu ze strony klientów lub interesariuszy na produkty

lub usługi ekologiczne;

o Brak zachęty ze strony zrzeszeń lub stowarzyszeń

biznesowych;

o Brak wsparcia rządowego;

o Brak wystarczających zasobów;

o Duży koszt wdrażania systemu;

o Długi czas trwania procesu wdrażania;

o Brak wśród pracowników lub kierownictwa organizacji

wystarczającej wiedzy lub umiejętności odnośnie wdrażania

systemów zarządzania.

Wyzwania w trakcie wdrażania systemu zarządzania

środowiskowego:

o Szkolenie personelu;

o Sporządzenie dokumentacji systemu zarządzania;

o Integracja dokumentacji z istniejącymi w organizacji

systemami zarządzania;

o Definiowanie przez organizację polityki ochrony środowiska;

o Identyfikowanie celów i zadań środowiskowych w organizacji;

o Monitoring i procedury pomiarowe;

o Koszty wdrażania systemu zarządzania środowiskiem;

o Koszty konsultacji;

o Dokonanie przeglądu zarządzania;

o Bariera językowa – nie każdy rozumie język norm.

Postulaty do władz odnośnie wsparcia lub zachęt do wdrażania

systemu zarządzania środowiskowego:

o Specjalne zwolnienia podatkowe dla organizacji wdrażających

systemy zarządzania środowiskowego;

o Zachęty do stosowania oznakowania ekologicznych

produktów i upowszechnianie nagród;



o Podnoszenie wiedzy i uświadamianie korzyści z wdrożenia

systemów zarządzania środowiskowego;

o Ustanowienie Narodowych Instytutów Technicznych;

o Wzmocnienie usług doradczych i konsultacyjnych;

o Wdrożenie specjalnych pożyczek dla firm chcących wdrażać

systemy zarządzania środowiskowego.

Spoglądając na przyszłość systemów zarządzania środowiskowego

należy dostrzec rosnącą popularność, alternatywnych

lub komplementarnych względem ISO 14001, systemów zarządzania

środowiskiem, inicjatyw i znaków ekologicznych. W związku z faktem, iż

wdrażanie systemów oparte na zaprezen-towanych w rozdziale 4.2

systemach zarządzania środowiskowego cieszy się coraz większą

popularnością, można przypuszczać, że ten model wdrażania systemów,

oparty na wzajemnej współpracy i wsparciu, może okazać się

rozwiązaniem bardzo skutecznym i dominującym.

Nie bez znaczenia dla rozwoju systemów zarządzania

środowiskowego będzie miało wprowadzenie ISO Guide 83:2012

„Guidelines for the justification and development of management system

standards” (ISO Guide 83:2012 „Wytyczne dotyczące ujednolicenia

i rozwoju norm dotyczących systemów zarządzania") przewodnika

dotyczącego jednolitej konstrukcji standardów oraz PAS 99:2012 „BSI

British Standards Specification of common management system

requirements as a framework for integration” - PAS 99:2012 („BSI

Brytyjska Specyfikacja wspólnych wymogów dotyczących standardów

systemów zarządzania, jako rama dla integracji"). Dokumenty te zostały

omówione szerzej w drugiej części niniejszej serii.


Podsumowanie

195

Podsumowanie W niniejszym opracowaniu przedstawiono historię standaryzacji

i systemów zarządzania, rozpoczynając od standaryzacji w Starożytności

i Średniowieczu poprzez standaryzację w początkach i w czasie Rewolucji

Przemysłowej; standaryzację w początkach XX wieku, standaryzację ery

wojny i odbudowy powojennej; erę cywilnych standardów, standaryzację

nowych wyzwań po nowy porządek standaryzacji. W opinii autorów jest to

obecnie jedno z najbardziej kompleksowych opracowań dotyczących histo-

rii standaryzacji i systemów zarządzania. Analizując rys historyczny można

dostrzec następujące prawidłowości:

standaryzacja w latach starożytnych, tam gdzie się pojawiała,

dotyczyła kompleksowo w miarę możliwości wszystkich

obszarów życia. Na przykład w Kodeksie Hammurabiego

i Prawie Rzymskim odnaleźć można aspekty dotyczące zarówno

jakości, bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa i higieny

pracy, jak i ochrony środowiska naturalnego;

od czasów starożytnych pojawiające się standardy regulowały,

w sposób wybiórczy, tylko najkonieczniejsze obszary, takie

jak na przykład wymiana handlowa i jakość. Przy czym

zmieniało się podejście i definicje takiego pojęcia jak jakość;

od początków Rewolucji Przemysłowej zmieniało się znacznie

podejście do priorytetów w zarządzaniu i podejście do definicji,

na przykład początkowo najważniejsza była produktywność,

następnie jakość, a obecnie zrównoważenie.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono również funkcjonujące

na świecie organizacje standaryzacyjne i proces tworzenia standardów.

Przedstawiono ISO oraz PKN jako przykłady organizacji standaryzacyj-

nych, koszty i korzyści standaryzacji a także proces powstawania standar-

dów.

W dalszej części omówiono dwa, najpopularniejsze obecnie, syste-

my zarządzania: systemy zarządzania jakością i systemy zarządzania śro-


Podsumowanie

dowiskiem w organizacjach. Opis systemów został sporządzony

w następujące konwencji: charakterystyka systemu zarządzania; inne sys-

temy alternatywne lub komplementarne; ogólna ocena i perspektywy roz-

woju systemów.

Nowością w stosunku do innych opracowań, obecnych na rynku,

jest przedstawienie rozwoju omówionych systemów z ujęciem najnow-

szych trendów rozwoju standaryzacji, co związane jest z opublikowaniem

między innymi PAS 99:2012 BSI British Standards Specification


for integration („Specyfikacja wspólnych wymogów standardów dotyczą-

cych systemów zarządzania w ramach integracji”) i ISO Guide 83:2011

„High level structure and identical text for management system standards

and common core management system terms and definitions” („Wysoki

poziom struktury i spójne wymagania redakcji tekstów norm dotyczących

systemów zarządzania, wspólnych podstawowych wymogów zarządzania

systemem i definicji”).


Wykaz tabel i rysunków

197

Wykaz tabel Tabela 1. Koszty i korzyści standaryzacji ............................................................................. 86

Tabela 2. Nagrody zarządzania na świecie ........................................................................ 103

Tabela 3. Alternatywne QMS względem ISO 9001 ............................................................. 111

Tabela 4. Branżowe aplikacje systemów zarządzania jakością ............................................. 116

Tabela 5. Wybrane czynniki i działania warunkujące sukces wdrożenia QM .......................... 126

Wykaz rysunków Rysunek 1. Wybrane kamienie milowe standaryzacji i zarządzania ........................................ 14

Rysunek 2. Prolog do Kodeksu Hammurabiego ................................................................... 39

Rysunek 3. Proces przygotowywania żywności w średniowieczu ........................................... 45

Rysunek 4. Patent na wymienny zamek - Eli Whitney ........................................................... 46

Rysunek 5. Linia produkcyjna Ford T – jeden z symboli Rewolucji Przemysłowej ..................... 50

Rysunek 6. W. Edward Deming około 1976 roku ................................................................. 54

Rysunek 7. Philip B. Crosby ............................................................................................... 62

Rysunek 8. Cannibals with Forks: the Triple Bottom Line of 21st Century Business .................. 72

Rysunek 9. Wybrane uwarunkowania rozwoju modeli, standardów i koncepcji zarządzania ..... 78

Rysunek 10. Państwa członkowskie ISO .............................................................................. 79

Rysunek 11. Główne części struktury ISO ............................................................................ 80

Rysunek 12. Liczba tworzonych standardów w poszczególnych latach ................................... 81

Rysunek 13. Struktura standardów opublikowanych przez ISO według obszarów .................... 82

Rysunek 14. Typy standardów ........................................................................................... 88

Rysunek 15. Proces wprowadzenia nowej normy ................................................................ 91

Rysunek 16 Struktura i wymagania normy PN- EN ISO 9001:2009.......................................... 97

Rysunek 17. Model zarządzania według ISO Guide 83:2012 ................................................ 128

Rysunek 18 Struktura i wymagania normy PN- EN ISO 14001:2005 ...................................... 135

Rysunek 19 EMAS - kontekst zewnętrzny ......................................................................... 139

Rysunek 20 Liczba zarejestrowanych w systemie EMAS certyfikatów ................................... 144

Rysunek 21. Logo EMAS ................................................................................................. 143

Rysunek 22. Logo 1.2.3. Environnement ........................................................................... 147

Rysunek 23. Schemat wdrażania 1.2.3. Environnement ...................................................... 147

Rysunek 24. Certyfikat Bayerisches Umweltsiegel ............................................................. 149


Podsumowanie

Rysunek 25. Logo BS 8555/IEMA Acorn Scheme ................................................................ 150

Rysunek 26. Logo e+5 ..................................................................................................... 152

Rysunek 27. Logo e+5 ..................................................................................................... 153

Rysunek 28. Logo EcoCompass ........................................................................................ 155

Rysunek 29. Logo EcoCompass ........................................................................................ 156

Rysunek 30. Logo Eco-Lighthouse .................................................................................... 157

Rysunek 31. Logo Eco-Lighthouse .................................................................................... 159

Rysunek 32. Logo EcoStart .............................................................................................. 161

Rysunek 33. Logo EcoStep ............................................................................................... 162

Rysunek 34. Logo Ecoscan ............................................................................................... 164

Rysunek 35. Logo Environmental Diploma Göteborg .......................................................... 165

Rysunek 36. Logo Environmental Diploma Göteborg .......................................................... 167

Rysunek 37. Logo Green Key ........................................................................................... 169

Rysunek 38. Logo Green Office ........................................................................................ 170

Rysunek 39. Logo Green Office ........................................................................................ 172

Rysunek 40. Logo Grüner Gockel...................................................................................... 174



Rysunek 43. Logo Ecolabel .............................................................................................. 178

Rysunek 44 Liczba przyznanych znaków Ecolabel w latach 1992-2010 .................................. 178




Rysunek 48. Logo Nestlé ................................................................................................. 185

Rysunek 49 Środowisko naturalne a polityka Nestlé ........................................................... 185

Rysunek 50. Logo Nestlé ................................................................................................. 187

Rysunek 51. Logo Green Public Procurement .................................................................... 189

Rysunek 52. Logo Sustainability Index İMKB ...................................................................... 190


Wykaz literatury

199

Wykaz literatury Publikacje zwarte

1. Alberini A., Lichtenberg E., Mancini D., Galinato G., Was It Something i Ate?

Implementation of the FDA Seafood HACCP Program, American Journal

of Agricultural Economics, Volume: 90, Issue: 1, 2008, s. 28-41.

2. Al-Dabal J., Is Total Quality Management Enough for Competitive

Advantage?: Realities in Organizations Implementing Change Initiatives with

Examples from the United States and the Developing World, Universal-

Publishers, 2001.

3. Kieser A., Organizational, Institutional, and Societal Evolution: Medieval

Craft Guilds and the Genesis of Formal Organizations, Administrative

Science Quarterly Vol. 34, No. 4 (Dec., 1989), s. 540-564.

4. Ambec S., Lanoie P., Does it pay to be green? A systematic overview.

the Academy of Management Executive 22 (4), 2008, s.45-62.

5. Anderson S.W., Daly J.D., Johnson M.F., Why firms seek ISO 9000

certification: regulatory compliance or competitive advantage? Production

and Operations Management, Spring 1999, s. 28-43.

6. Bagiński J. (red.), Menedżer jakości. Wydawnictwo PW Warszawa,

Warszawa 2000.

7. Becker R.M., Lean Manufacturing and the Toyota Production System,

Encyclopedia of World Biography, 1998.

8. Birkinshaw J., Mol M., How management innovation happens. MIT Sloan

Management Review, Volume 47, Issue 4, 2006, s. 81-88.

9. Blackburn R., Benson R., Total quality and human resource management:

Lessons learned from Baldridge Award-winning companies, Academy

of Management Journal, volume 7, Issue 3, s. 49-66 s.49-66.

10. Boyer A. D., Coke E., Ciceronian’s: Classical Rhetoric and the Common Law

Tradition. Law, Liberty and Parliament: Selected Essays on the Writings

of Sir Edward Coke. Liberty Fund, 2004.


Wykaz literatury

11. Brycchan C., Slavery and Romanticism, Literature Compass, Volume 3, Issue

3, 2006, s. 397–408.

12. Bryson J., Lowe P., Story-telling and history construction: rereading George

Cadbury's Bourneville Model Village, Journal of Historical Geography,

Volume 28, Issue 1, 2002, s. 21–41.

13. Bugold M., Integracyjne działanie TQM, „Problemy Jakości”, Nr 5, 1995,

s. 12.

14. Calder R., Quality - an Attitude of Mind; a Customer Requirement and

an Engineer's Responsibility, In: National Engineering Conference (1990 :

Canberra, A.C.T.). 1990 National Engineering Conference of the Institution

of Engineers, Australia: Government, Engineering and the Nation; Preprints

of Papers, The. Barton, ACT: Institution of Engineers, Australia, 1990, s. 61-

65.

15. Cianfrani Ch., Tsiakals J., West J., ISO 9001:2008 Explained, ASQ Quality

Press, 2009.

16. Clark J. D., Kalambo Falls Prehistoric Site: Volume 3, the Earlier Cultures:

Middle and Earlier Stone Age, Cambridge University Press, 2001.

17. Conti T., A history and review of the European Quality Award Model,

the TQM Magazine, Volume 19 Issue: 2, 2007, s.112 – 128.

18. Corlett D., HACCP User's Manual, Springer, 1998.

19. Cottman R., A guidebook to ISO 9000 and ANSI/ASQC Q90, ASQC Quality

Press, 1993.

20. Council Directive 93/43/EEC of 14 June 1993 on the hygiene of foodstuffs OJ

L 175, 19.7.1993, p. 1–11, http://eur-lex.europa.eu/, dostęp: 25.09.12.

21. Crosby B., Quality is free: the art of making quality certain, New American

Library, 1980.

22. Curkovic S., Pagell M., A critical examination of the ability of ISO 9000

certification to lead to a competitive advantage. Journal of Quality

Management, vol. 4(1), 1999, s. 51-67.


Wykaz literatury

201

23. Dahab R., Relation Between the Degree of Implementation of the Quality

System and the Degree of Customer Satisfaction, Universite Du Quebec A

Chicoutimi, 1991.

24. Dahlgaard. J., Kristensen K., Kanji G., Podstawy zarządzania jakością. PWE,

Warszawa 2004.

25. Dahlström K., Skea J., EMSs and operator performance at sites regulated

under integrated pollution control. Draft Research and Development

Technical Report P6/TR, Prepared by the Policy Studies Institute. United

Kingdom Environmental Agency, 2002, Bristol, England.

26. Deming W.E., Out of the Crisis, the MIT Press, 1982.

27. Deming W.E., On a classification of the problems of statistical inference,

Journal of the American Statistical Association, Vol. 37, No. 218, 1942, s.

173–185.

28. Deshpande S., Nazemetz J., Global Harmonization of Standards, Computer

Assisted Technology Transfer (CATT) Research Program, Contract Number

F34601-95-D-00376, Delivery Order: Engineering Assignment CATT-95-01,

1999.

29. Dodge H.F, Statistical control in sampling Inspection, American Mechanist,

Oct 1932: s. 1085-1088, s. 1129-1131.

30. Dodge H.F., Roming H.G., Army service forces tables, Bell

telephonelaboratories, United States, 1942.

31. Elkington J., Cannibals with forks: the triple bottom line of 21st century

business, New Society Publishers, 1998.

32. Faulkner D., Wood R., Introduction to Quality Assurance - Quality Standards

and Applicability to DOE, U.S. Department of Energy (DOE), 2004.

33. Fayol H., Administration industrielle et générale; prévoyance, organisation,

commandement, coordination, controle, Paris, H. Dunod et E. Pinat, OCLC

40204128, 1916.

34. Feigenbaum A., Quality control: principles, practice and administration;

an industrial management tool for improving product quality and design


Wykaz literatury

and for reducing operating costs and losses, McGraw-Hill industrial

organization and management series, 1951.

35. Feigenbaum A., Total Quality Control, Revised (Fortieth Anniversary

Edition), McGraw-Hill Companies; 3 Rev Sub edition, 1991.

36. Felber H., International Standardization of Terminology: Theoretical and

Methodological Aspects, International Journal of the Sociology of Language,

Volume 1980, Issue 23, 2009, s. 65–80.

37. Fisher N. I., Nair V. N., Quality management and quality practice:

Perspectives on their history and their future. Appl. Stoch. Model. Bus. Ind.

25, 1, 2009, s. 1-28.

38. Florida R., Davidson D., Gaining from green management: EMS inside and

outside the factory. California Management Review 43 (3), 2001, s. 64-84.

39. Ford H., My Life and Work, Create Space Independent Publishing Platform,

2011.

40. Freshley M. D., 300 Area Integrated Field-Scale Subsurface Research

Challenge (IFRC) Field Site Management Plan, Prepared for the U.S.

Department of Energy, 2008.

41. Gale B., Managing Customer Value: Creating Quality and Service That

Customers Can See, Simon and Schuster, 1994.

42. Galinski Ch., Terminology polices standardization,

http://www.infoterm.info/, 2013.

43. Taguchi G., Chowdhury Subir, Wu Y.; Taguchi's Quality Engineering

Handbook, Wiley-Interscience, 2004.

44. Ghosh A., The Pillars of Aśoka - Their Purpose, East and West, Vol. 17, No.

3/4 (September-December 1967), s. 273-275.

45. Gotzamani K. D., Tsiotras G. D., The true motives behind ISO 9000

certification: Their effect on the overall certification benefits and long term

contribution towards tqm. International Journal of Quality & Reliability

Management 19 (2), 2002, s. 151– 169.


Wykaz literatury

203

46. Grove R.H., Green Imperialism: Colonial Expansion, Tropical Island Eden’s

and the Origins of Environmentalism, 1600-1860. Cambridge, England:

Cambridge University Press, 1995.

47. Hargadon A., Douglas Y., When Innovations Meet Institutions: Edison and

the Design of the Electric Light, Administrative Science Quarterly, Volume

46, Issue 3, 2001, s. 476-501.

48. Harper R., The Code of Hammurabi, King of Babylon: about 2250 B.C. :

autographed text, transliteration, translation, glossary index of subjects,

lists of proper names, signs, numerals, University of Chicago Press, 1999.

49. Heald M., Business Thought in the Twenties: Social Responsibility, American

Quarterly, Volume 13, Issue 2, Part 1, 1961, s. 126-139.

50. Hill S., Why Quality Circles Failed but Total Quality Management Might

Succeed, British Journal of Industrial Relations, Volume 29, Issue 4,

December 1991, s. 541–568.

51. Hoyt H., Standardization and Its Relation to Industrial Concentration, Annals

of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 82, Industries

in Readjustment, 1919, s. 271-277.

52. International Commission on Microbiological Specifications for Food .

Microorganisms in Foods 4: Application of the hazard analysis critical

control point (HACCP) system to ensure microbiological safety and quality. .

Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1988.

53. ISO Guide 83:2012 „Guidelines for the justification and development

of management system standards”.

54. ISO STATUTES art. 2.1.; 2.2.

55. ISO Survey 2010, ISO, 2011.

56. ISO, Overview of the ISO system, http://www.iso.org, 2011

57. ISO/IEC Directives, Part 2: Rules for the structure and drafting

of International Standards, Sixth edition, 2011.

58. Juran J.M., “Pareto. Lorenz, Cournot Bernoulli, Juran and Others," Industrial

Quality Control, October 1950, s. 25.


Wykaz literatury

59. Karapetrovic S., Jonker J., Integration of standardized management systems:

Searching for a recipe and ingredients, Total Quality Management

& Business Excellence, Volume 14, Issue 4, 2003, s. 451-459.

60. King A., Lenox M., Exploring the locus of profitable pollution reduction.

Management Science 48, 2002, s. 289-299.

61. King A., Lenox M., Terlaak A.K., The strategic use of decentralized

institutions: exploring certification with the ISO 14001 management

standard. Academy of Management Journal 48 (6), 2005, s. 1091-1106.

62. Kłos Z., Uwarunkowania wprowadzania strategii TQM do polskich

przedsiębiorstw, „Problemy Jakości”, Nr 11, 1996, s. 12.

63. Kozłowski S., Przyszłość ekorozwoju, Wyd. KUL, Lublin 2005.

64. Kraatz J., Value-mapping for major economic infrastructure projects, Faculty

of Built Environment and Engineering, School of Urban Development,

Queensland University of Technology, 2009.

65. Krafcik J. F., Triumph of the lean production system. Sloan Management

Review 30 (1): 1988, s. 41–52.

66. Kwai-Sang C., Simon C., Rao Tummala V.M., An evaluation of success factors

using the AHP to implement ISO 14001-based EMS, International Journal

of Quality & Reliability Management, Volume: 16 Issue: 4, 1999, s. 341 –

362.

67. Lalou E., Les tablettes de cire médiévales, Bibliothèque de l'école des

chartes, Volume 147, Numéro 147, Année 1989, s. 123-140.

68. Łańcucki J. (red.), Rola znormalizowanych systemów zarządzania

w zrównoważonym rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego

w Poznaniu, 2011.

69. Lasztity R., Petro-Turza M., Foldesi F., Food Quality and Standards - History

of the Food Quality Standards, Encyclopedia of Life Support Systems

(EOLSS), 2007.

70. Lee, S. F., Leung, R., Survey on total quality management implementation in

Hong Kong. Managerial Auditing Journal, 14(1/2), 1999, s. 71-74.


Wykaz literatury

205

71. Lehman B., Intellectual Property and the National Information

Infrastructure - the Report of the Working Group on Intellectual Property

Rights, Secretary of Commerce, 1995.

72. LeMaistre C., Summary of the Work of the British Engineering Standards

Association, Annals of the American Academy of Political and Social Science,

82, Industries in Readjustment, 1919, s. 247-252.

73. Lewis-Williams J.D., Bardill P., Biesele M., Yearwood S., Clegg J., Davis D,

Groenfeldt D., Inskeep R., Jones T., Pretty G., Sauvet G., Sieveking A.,

Trbuhović V., Van Noten F., Vastokas J., Walker N., the Economic and Social

Context of Southern San Rock Art [and Comments and Reply], Current

Anthropology, Vol. 23, No. 4, 1982, s. 429-449.

74. Magd H., Curry A., An empirical analysis of management attitudes towards

ISO 9001:2000 in Egypt. TQM Magazine 15 (6), 2003, s. 381–90.

75. Mahoney F. X., Total quality management; Quality assurance; Quality

control; ISO 9000 Series Standards; Malcolm Baldrige National Quality

Award; Management; Standards, American Management Association (New

York), 1994.

76. Makra L., Brimblecombe P., Selections from the history of environmental

pollution, with special attention to air pollution. Part 1, International

Journal of Environment and Pollution, Volume 22, Issue 6, 2004, s. 641 –

656.

77. Marcinkowski A., „Ekozarządzanie w Przedsiębiorstwie” – podręcznik,

Centrum Informacji o Środowisku, Warszawa, 2010.

78. Marcus Porcius Cato, On Agriculture, an English translation by William Davis

Hooper, revised by Harrison Boyd Ash, Cambridge, Mass, London: Harvard

University Press, 1999.

79. Marshall R., Food Safety: A Practical and Case Study Approach, Springer,

2006.

80. Matuszak-Flejszman A., Wpływ uczestnictwa organizacji w programach

lub systemach środowiskowych na doskonalenie systemu zarządzania


Wykaz literatury

środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Zeszyty

Naukowe, Akademia Morska w Szczecinie, 2009, 19(91) s. 71–79.

81. Mayes T., Mortimore S., Making the most of HACCP - Learning from others’

experience, CRC Press LLC, 2005.

82. Mayo E., The Social Problems of an Industrial Civilization. Boston: Division

of Research, Harvard Business School, 1945.

83. Molina-Azorín J., Claver-Cortés E., López-Gamero M., Tarí J., Green

management and financial performance: a literature review, Management

Decision, Volume 47 Issue: 7, 2009, s: 1080 - 1100.

84. Monaghan J., United Kingdom and European Approach to Fresh Produce

Food Safety and Security, HortTechnology, Volume: 16 no: 4, 2006, s. 559-

562.

85. Montgomery, D. C. Opportunities and Challenges for Industrial Statisticians,

Journal of Applied Statistics, Vol 28, Nos 3&4, 2001, s. 427-439.

86. Montgomery, D. C., Experimental Design for Product and Process Design

and Development”, the Statistician, 48, Part 2, 1999, s. 159-177.

87. National Research Council (U.S.). Food Protection Committee.

Subcommittee on Microbiological Criteria, an evaluation of the role

of microbiological criteria for foods and food ingredients, National

Academies, 1985.

88. NDEMS, Environmental management systems: do they improve

performance? NDEMS, National Database on Environmental Management

Systems. 2003, University of North Carolina at Chapel Hill, North Carolina.

89. Neave H., the Deming Dimension: Management for a Better Future,

the Swiss Deming Institute, August 25, 2000.

90. Nierzwicki W., Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa 2006.

91. Nightingale P., A medieval mercantile community: the grocers' company

& the politics & trade of London, 1000-1485, Yale University Press (New

Haven, Conn), 1995.


Wykaz literatury

207

92. Norma ISO 14001: 2005 Systemy zarządzania środowiskowego. Wymagania

i wytyczne stosowania.

93. Nusrah Samat, T. Ramayah, Yusliza Mohd.Yusoff, do ISO Certified SME's

have Hgher Quality Practices? Empirical Insights from the Northern Region

of Malaysia, International Journal of Business and Management, Vol. 3, No.

3, s. 72.

94. Oxford English Dictionary, 2nd Edition; Harvard Law School Library.

95. Pålsson A., Flemström K., Gap analysis of the documents in the ISO 14000-

series with regard to quality management of environmental data and

information, CPM report 2004:3, Chalmers University of Technology,

Göteborg, Sweden, 2004.

96. PAS 99:2012 „BSI British Standards Specification of common management

system requirements as a framework for integration”, BSI, 2012.

97. Perlin, John, a Forest Journey: the Role of Wood in the Development

of Civilization, Cambridge MA, Harvard University Press, 1991.

98. Perry J., the Story of Standards, New York Funk and Wagnall’s Company,

1955.

99. Petersen P., the Great Baltimore Fire of 1904, Baltimore Civil Engineering

History, Dennis B., Fenton M. (Red.), Fifth National History and Heritage

Congress at ASCE Civil Engineering Conference and Exposition, Baltimore,

Maryland, United States, 2004.

100. Ping W., a Brief History of Standards and Standardization Organizations: a

Chinese Perspective, East - West Center Working Papers, Economics Series,

No. 117, April 2011.

101. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Tysiąclecia,

Wydawnictwo Pallottinum, 2005.

102. Plutarch, tłumaczenie Dryden J., edycja Clough A. H., Plutarch's Lives,

Modern Library, 2001.

103. PN-EN ISO 19011:2012 “Wytyczne dotyczące auditowania systemów

zarządzania”, PKN, 2012.


Wykaz literatury

104. Pochyluk R., Grudowski P., Szymański J., Zasady wdrażania Systemu

Zarządzania środowiskowego zgodnie z wymaganiami normy ISO 14001.

Ekokolsult. Gdańsk 1999.

105. Poksinska B., Dahlgaard J., Eklund J., Implementing ISO 14000 in Sweden:

motives, benefits and comparisons with ISO 9000. International Journal

of Quality and Reliability Management 20 (5), 2003, s. 585-606.

106. Potoski M., Prakash A., Covenants with weak swords: ISO 14001 and

facilities’ environmental performance. Journal of Policy Analysis and

Management 24 (4), 2005, s. 745-769.

107. Puffert D., the Standardization of Track Gauge on North American Railways,

1830-1890, the Journal of Economic History, Volume 60, Issue 4, s. 933-960,

Cambridge University Press - Economic History Association.

108. Ridley J., Channing J. Safety at Work, Routledge, 2012.

109. Ritterbusch G.H., Functions of A Standards Program, Standards

Management a Handbook for Profits, ANSI, N.Y., 1990.

110. Robens E., Dąbrowski A., Extension of the measuring range of balances

Journal Name: Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, Volume: 86,

Issue: 1, 2006, s. 17-21.

111. Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin

E., Culyera A., Mahood Q., the effectiveness of occupational health and

safety management system interventions: A systematic review, Safety

Science, 45 (3) 2007, s. 329-353.

112. Robson L.S., Clarke J.A., Cullen K., Bielecky A., Severin C., Bigelow P.L., Irvin

E., Culyera A., Mahood Q., the effectiveness of occupational health and

safety management system interventions: A systematic review, Safety

Science, 45 (3) 2007, s. 329-353.

113. Ropkins K., Beck A., Evaluation of worldwide approaches to the use

of HACCP to control food safety, Trends in Food Science & Technology,

Volume 11, Issue 1, 2000, s. 10–21.


Wykaz literatury

209

114. Ropkins, K., Ferguson, A., Beck, A.J., Development of Hazard Analysis and

Critical Control Points (HACCP) Procedures to Control Organic Chemical

Hazards in the Agricultural Production of Raw Food Commodities. Critical

Reviews in Food Science and Nutrition 43(3), 2003, s. 287–316.

115. Ross A. S. C., The Assize of Bread. the Economic History Review, 9, 1956,

s. 332–342.

116. Ruangsilp B., Dutch East India Company Merchants at the Court

of Ayutthaya: Dutch Perceptions of the Thai Kingdom, Ca. 1604-1765, BRILL,

2007.

117. Russell A. “Industrial Legislatures”: Consensus Standardization in the Second

and Third Industrial Revolutions, Oxford Journals, Humanities & Social

Sciences, Enterprise & Society, Volume 10, Issue 4, s. 661-674.

118. Russell A., Standardization in History: A Review Essay with an Eye to

the Future Department of the History of Science and Technology, the Johns

Hopkins University, 2006.

119. Santos, L., and C. Escanciano. Benefits of the ISO 9000:1994 system: Some

considerations to reinforce competitive advantage. International Journal

of Quality & Reliability Management 19 (3), 2002, s. 321–344.

120. Savage R., Hazard analysis critical control point: A review, Food Reviews

International, Volume 11, Issue 4, 1995, s. 575-595.

121. Schweitzer T., Normalizacja w Polsce, Spektrum, Biuletyn Organizacyjny

i Naukowo-Techniczny Stowarzyszenia Elektryków Polskich, marzec –

kwiecień 2008, s. 23-25.

122. Senkus P., Wysokinska-Senkus A., Wspólnotowy System Ekozarządzania

i Audytu (EMAS), Podręcznik - Studia podyplomowe „Doradca ds. ochrony

środowiska”, MOS, 2011.

123. Shewhart W.A., Economic Control of Quality of Manufactured Product, Van

Nostrand, Princeton, N.J, 1931.


Wykaz literatury

124. Sinclair B. at the Turn of a Screw: William Sellers, the Franklin Institute, and

a Standard American Thread, Technology and Culture, Volume 10, Issue 1.

s. 20-34, 1969.

125. Sivilich D., Analyzing Musket Balls to Interpret a Revolutionary War Site,

Historical Archaeology, Volume 30, Issue 2, Society for Historical

Archaeology s. 101-109, 1996.

126. Smith D., OHSAS 18001 provides MS approach for occupational health and

safety, ISO Management Systems – July-August 2008, s. 42-46.

127. Spector B., Business Responsibilities in a Divided World”: the Cold War

Roots of the Corporate Social Responsibility Movement, Enterprise

& Society, Volume 9, Number 2, 2008, s. 314-336.

128. Spencer B., Models of Organization and Total Quality Management: A

Comparison and Critical Evaluation, ACAD MANAGE REV July 1, 1994 vol. 19

no. 3, s. 446-471.

129. Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and

Prospective". FoodSafety magazine, 2010, s. 42, 44-46.

130. Sperber W. H., Stier R. F., Happy 50th Birthday to HACCP: Retrospective and

Prospective". FoodSafety magazine, 2010, s. 42, 44-46.

131. Spruyt H., the supply and demand of governance in standard-setting:

insights from the past, Journal of European Public Policy, Volume 8, Issue 3,

2001.

132. Sroufe, R., Curkovic R., an examination of ISO 9000:2000 and supply chain

quality assurance. Journal of Operations Management 26 (4), 2008, s. 503–

520.

133. Stary Testament, Księga Amosa, Biblia Tysiąclecia, 2001.

134. Steinbeck H.H., TQM - Kompleksowe zarządzanie jakością. Placet, Warszawa

1998.

135. Stevens C., Harmonization, Trade and the Environment, International

Environmental Affairs, 1993, http://www.ciesin.org/docs/008-062/008-

062.html, dostęp 25.09.12


Wykaz literatury

211

136. Street P., BS 5750: the Industry View, Fernie M., International Journal

of Quality & Reliability Management, Volume 9, Issue: 7.

137. Taylor F. W., the Principles of Scientific Management, Dover Publications,

1997.

138. Terziovski M., Power D., Sohal A. S. , The longitudinal effects

of the ISO 9000 certification process on business performance. European

Journal of Operational Research 146 (3), 2003, s. 580–595.

139. Toth R.B., Getting Standards Implemented" Standards Management a

Handbook for Profits, ANSI, N.Y, 1990.

140. Tribus M., Lessons from Tomas Bata for the Modern Day Manager, Tvůrčí

odkaz Tomáše Bati a současné podnikání, 2001.

141. Tribus M., The statistician’s stake in the managerial revolution.

Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series A,

Mathematical and Physical Science 1989; 327(1596), s.487–498.

142. Typko M., Założenia Wspólnotowego systemu ekozarządzania i audytu

w świetle rozporządzenia EMAS III., Centrum Informacji o Środowisku,

Warszawa, 2010.

143. Ulmer J., A Study of ASQ and SME Members on the Effects of Continuous

Improvement Practices and Certifications on Quality Cost for Small-to-

midsized United States Manufacturing Companies, ProQuest, 2008.

144. Völker J., BS 7799 – Von „Best Practice“ zum Standard, DuD • Datenschutz

und Datensicherheit 28 (2004) 2, s. 102-109.

145. Walker H., Milk: Beyond the Dairy, Proceedings of the Oxford Symposium

on Food and Cookery 1999, Oxford Symposium, 2000.

146. Warshaw S.I. Saunders M.H., "International Challenges in Defining

the Public and Private Interest in Standards". Standards, Innovation and

Competitiveness, Edward Elgar, Aldershot, UK., 1995.

147. Water Resource Commission, a study of Roman water law, with specific

reference to water allocations and prior appropriation, Research Report,

2006.


Wykaz literatury

148. Wawak S., Zarządzanie jakością - teoria i praktyka. OnePress, Warszawa

2002.

149. Wawak T., System jakości ISO 9000, Wydawnictwo Informacji Ekonomicznej,

Kraków 1996.

150. Wilkinson G., Dale B. G., An examination of the ISO 9001:2000 standard and

its influence on the integration of management systems, Production

Planning & Control: the Management of Operations, Volume 13, Issue 3,

2002, s. 212-220.

151. Withers B., Ebrahimpour M., Does ISO 9000 certification affect

the dimensions of quality used for competitive advantage?, European

Management Journal, Volume 18, Issue 4, 2000, s. 431-443.

152. Withers E. B., Ebrahimpour M., Hikmet N., An exploration of the impact

of TQM and JIT on ISO 9000 registered companies. International Journal

of Production Economics, 53, 1997, s. 209-216.

153. Wruck K. H., Jensen, M. C., Science, specific knowledge, and total quality

management. Journal of Accounting and Economics, 18, 1994, s. 247-287.

154. Wysokińska – Senkus A., Systemy ISO i HACCP w praktyce polskich

przedsiębiorstw, Wyd. UP, Poznań 2008.

155. Wysokińska-Senkus A., Ewolucja Standaryzacji w Zarządzania Jakością

w Sektorze Gospodarki Żywnościowej na Świecie A Proces Globalizacji,

Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCLXXVII, 2006, s. 240-250.

156. Zymonik J., Polska Nagroda Jakości w świetle dotychczasowych edycji tego

konkursu, Problemy Jakości, 41, nr 7, 2009, s. 29-36.

Strony internetowe

1. http:// www.miljodiplom.se/, dostęp 2013

2. http://ems.iema.net/acorn_scheme/bs8555, dostęp 2013

3. http://ems.iema.net/acorn_scheme/bs8555, dostęp 2013

4. http://eur-lex.europa.eu/; http://www.zb.itb.pl/node/5, dostęp 2013

5. http://gruener-gockel.de/, dostęp 2013


Wykaz literatury

213

6. http://law.justia.com/cfr/title10/10-4.0.2.5.26.1.html, dostęp 2013.

7. http://wwf.fi/en/our-earth/green-office/, dostęp 2013

8. http://www.123environnement.fr/, dostęp 2013

9. http://www.altea.se/, dostęp 2013

10. http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 2013

11. http://www.bruxellesenvironnement.be/ecomanagement/, dostęp 2013

12. http://www.cleanproduction.org/, dostęp 2013

13. http://www.ecocamping.net/, dostęp 2013

14. http://www.eco-lighthouse.com/, dostęp 2013

15. http://www.ekokompassi.fi/, dostęp 2013

16. http://www.fundacionentorno.org/, dostęp 2013

17. http://www.gastgeberbayern.de/qualitaetssiegel/umweltsiegel/, dostęp

2013

18. http://www.green-key.org/, dostęp 2013

19. http://www.greennetwork.dk/, dostęp 2013

20. http://www.ihobe.net/, dostęp 2013

21. http://www.iso.org/iso/about/iso_members.htm, dostęp 2011.

22. http://www.itb.pl/, dostęp 2013

23. http://www.nestle.com/, dostęp 2013

24. http://www.pcbc.gov.pl/ecolabel/, dostęp 2013

25. http://www.qub-info.de/derquh/der_quh.php, dostęp 2013

26. http://www.rc.com.pl/, dostęp 2013

27. http://www.svanen.se/, dostęp 2013

28. http://www.te-keskus.fi/etela-savo/, dostęp 2013

29. http://www.te-keskus.fi/etela-savo/, dostęp 2013

30. http://www.wales.groundwork.org.uk/, dostęp 2013

31. IEEE Xplore Digital Library,

http://ieeexplore.ieee.org/Xplore/guesthome.jsp, dostęp 22.09.12.

Firma ROI Consulting to nowoczesna organizacja szkoleniowa oraz

wydawnictwo naukowe. Działa na rynku usług edukacyjnych od 2007 roku.

Dzięki wieloletniemu doświadczeniu i współpracy z wysoko wykwali-

fikowanymi trenerami, posiadającymi zarówno gruntowne wykształcenie

merytoryczne, jak i doświadczenie praktyczne oraz dydaktyczne, realizuje

najbardziej złożone i nowatorskie projekty szkoleniowe.

Specjalność firmy to dedykowane szkolenia zamknięte z różnych

obszarów tematycznych – między innymi z zakresu biznesu, zarządzania,

prawa, informatyki, ochrony środowiska, tematyki samorządowej, a także

umiejętności miękkich.

Działania ROI Consulting nie ograniczają się do obowiązujących

standardów. Wychodząc naprzeciw dynamicznie zmieniającym się potrze-

bom, zespół szkoleniowy wykorzystuje najnowsze mechanizmy realizacji

szkoleń, takie jak blended learning, do których przygotowywany jest dedy-

kowany kontent – zarówno tradycyjny, e-learningowy, jak również m-

learningowy. Ponieważ kształcenie to pasja zespołu ROI Consulting, firma

z prawdziwą przyjemnością angażuje się w nowatorskie projekty i podej-

muje współpracę z nowymi trenerami, którzy dzięki swojej wiedzy stanowią

podstawę sukcesów wewnętrznych i zewnętrznych, osiąganych przez od-

biorców szkoleń.

Ambicją firmy jest jak najlepsze dopasowanie realizowanych usług

do realnych potrzeb uczestników, dlatego regularnie wykonywane są ba-

dania i analizy optymalizujące prowadzone działania edukacyjne. Dzięki

temu powstaje usługa szkoleniowa „uszyta na miarę” potrzeb, która w

znaczący sposób różni się od szkoleń katalogowych. Sukces szkolenia

mierzony jest poprzez zaawansowane techniki weryfikacji umiejętności

oraz długoterminowe osiągnięcia uczestników.