111. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU·KONGRESIJ SANAT ETKiNLiKLERi

Kültürel Mirasın Araştırılmasına Destek Derneği (Cultural Heritage

Supportto Research Association)

- ,{, .._A..,.~ ";(% {:._\~~ ~{ 't--.~;)~· 'd ~~ h~ ~~~~ ~~Y' ~ı~

Jamia Millia lslamia Üniversitesi

Güzel Sanatlar Fakültesi

(Jamia Millia lslamia University, Faculty of

FineArts)

Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve

Uygulama Merkezi (Selcuk University

Research Center for Turkish Handicrafts)

"Dr. Yaşar ERDEMİR Armağanı (in Honour of Dr. Yaşar ERDEMİR)"

i .. • • 111. ULUSLARARASI TURK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU

KONGRESİf SANAT ETKİNLİKLERİ

(111. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS I ART ACTIVITIES) t

Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURACl-Ahmet AYTAÇ

20-26/09/2014-Delhi-HİNDİSTAN (INDIA)

111. 'UL:USIJ6.R:ııiRASl"f.ÜRK:SAN'AT1.tARI, r.ARIHlweJROLKLORU KONGRESIJS1'NAT'E'r.KINl!IK1:ERI

iHALIL.A'SA 'CA'Nİİİ BEZEMELıERI ıKONSERV.A'.S:YON ,PROJESi VE ıt:JYGUUXMALARI

(CONSERVA1110N ;P.ROJEC;r:S OF 'HAIJIL AGA MOSQtlE~ ·oRNAMEN'r!ATION)

·Ayşe ·çeTIW ·~;s7cı .resı.Ht ··of distortion ·seen •in.historical buildings' ornamentsJdecoration),

the ~problem of .visuaı •identity ·10·ss arises. The :share of-restoration aP.J)licalions.-ana·restorationrprojects1by·me·ans of·intemational•r.elations·is'.the.most impnı:tant common solution oto reachcgeneral truths.'Negative :effects ·of .world's

·rapii:l ceharme .make the,conserv.ation ·of -liistorical ·works·more •difficult rami •ev.en intrease 'ttre \occurrence of ·:distorlion faster. :Y.hus, ;the ·concepts ibased ·on

. conseı:valion -should become ·widespread; in applrcaüons, :architettural ·buildings' elemeıits ·shouli:l be projected ·synchronically with ı:allihe omamentation program and·-works based·on conser.valion shoı.lld <lncreasln"Q!Y be·in·prqgres·s.

iNeeessity'.of relevant:govemmerital' institıitions', ·operators' ;and universities' · organized cooperation, whiı::h is the· ideal trianglemn·restoration and .construction, -is ,an:mdisputable truth. Destructions·made with:.unptanned!use of non"recyclable · materials, ·which are called :to be "restoratiori", .=are 'increasirm by their incorrect ~pplrcation to '.buildings ar:ıd ·this ·.creates . irremediable xlistortions. Because of the impossibility ·of ·control in worksites; replacemerits and mixing in pattems cand destruction can ·be observed in omamentation Without any reli eve and restitution

.. w0rks. , GiRiŞ Tarihi yapı bezemelerinde ··bozulmalar sonucu binalarda görsel kimliğin

kaylJedilmesi ·sorunu ortaya çıkmaktadır. Restorasyon uygulama ve projelerinin, uluslararas ı , ilişkiler ile paylaşılması · genel doğrulara ulaşmak için gereken ortak ·çözümlerin :.en önemlisidir. Yurt dışında ve ülke sınırlarımızda bulunan tarihi eserlerde ortak bilgi, belge ve deneyimlerin paylaş-ılması sağlıklı restorasyonların

. da ' temelini . oluşturacaktır. Dünyanın hızlı değişiminin olumsuz etkileri tarihi •=esei:~erin korunmasını zorlaştırdığı kadar bozulmaların da hızla artmasına neden · olmaktadır.

Tarihi yapılarda geçmiş dönemlere ait plansız, geriye dönüşümsüz ·maızemeler ile restorasyon adı altında yapılmış olan bozulmalar, hatalı yapı kullanımları ile artmakta geriye .der:ıüşü olmayan, zarar veren bozulmalar oluşmaktadır. Röleve ve restitüsyon çalışmaları yapılmayan bezemelerin,

.şantiyelerde kontrol edilmeleri olanaksız olduğundan, yerlerinin değiştiği, desenıe·rinin karışarak bozulduğu, yok·olduğu da görülmektedir.

Bu nedenle korumaya yönelik restorasyon kavramı yaygınlaşmalı, uygulamalarda, mimari yapı elemanları ile tüm bezemeler eş zamanlı olarak projelendirilmeli, koruma amaçlı çalışmalar aynı hızla çoğaltılarak yapı lmalıdır. Bozulmalar sonucu gelecek nesillere .. devredecek özgün eserlerimizin kalmaması tehlikesine karşın yapı görünümlerinin .orijinalden uzaklaşması ve görsel algılarında melezlenmelerin, bozulmaların oluşmasına izin verilmemesi gerekmektedir.

"Yrd.' Doç., Dokuz Eylül Üniversitesi Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Tezhip Ana Sanat"Dalı, Narlıdere lzmir, ayseerdemcetin@qmal.com

73

111. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi! SANAT ETKiNLiKLERi

\ Restorasyon ve inşaatlar ile ilgili en ideal üçgen olarak kabul gören ilgili resmi kurumlar, üniversiteler ve uygulayıcıların birbirleri ile sağlıklı ve düzenli bir işbirliği ilişkisi içinde olmalarının gerekliliği tartışılmaz bir gerçektir.

HALiL AGA CAMİi VE BEZEMELERi Türk Dönemine tarihlenen çok sayıda çok sayıda dini ve sivil yapının yer

aldığı Kemalpaşa ve çevresinde bu yapıların büyük· bir bölümünü camiler ve medreseler oluşturmaktadır. "Kemalpaşa ve çevresinde toplam 14 cami bulunmaktadır." 1 lzmir ili, Kemalpaşa, Yukarı Kızılca Köyü, Halil Ağa Camii; Cumhuriyet caddesi ile Atatürk caddesinin kesiştiği köy meydanında yer almaktadır."Batıdan doğuya doğru eğimli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Halk arasında Ulu Camii ve banisinden dolayı Halil Ağa adiyla anı/maktadır. "8

Halil Ağa Camii; "Hicri 1311 (miladi 1802) yılında Yukarı Kızılca halkının katkılarıyla yapılmıştır. Talip adında bir usta tarafından yaptırılan camii dikdörtgen bir plana sahiptir. iki katlı c;emaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri, ortada dar olmak üzere 5 bölümlüdür.'.ı Minare camiinin ilk yapıldığı dönemden kalmadır. Caminin yeniden inşası sırasında yıkılmış yeni camii duvarı içinde bırakılmıştır. "Son cemaat yeri ortadaki/erden daha dar olmak üzere beş bölümlüdür. Bunlardan dördü manastır tonozu ile ortadaki ise aynalı tonozla örtülüdür. Üstü kiremit kaplı bir çatıya sahip olduğu için bu tonozlar dıştan belirli değildir. Her cephede açılmış pencereler iki sıra halinde olup yarım yuvarlak kemerlidir."3

; Ahşap malzemeli üst örtü ve ahşap destekler ile inşa edilmiş olan kubbenin beyzi formu nadir görülen örneklerdendir. "Caminin dışında ve içinde bulunan kalem işi süsleme/er 1980-82 yıllarında Manisalı Tevfik usta diye bilinen bir şahıs tarafından yapılmıştır." 4

Süslemeler desen özelliği olarak bir bütünlük sergilemez. Bazı kısımlarda klasik üslupta süslemelere rastlanırken bazı kısımlarda barok -rokoko dönem süsleme üsluplarına rastlanır. "Bölgede başka yapılarda da görülen bezemeler ile farklı üretim teknikleriyle üretilmiş özgün örneklere sahip olan yapı, kalem işi süslemeleri ve plan şeması ile Batı Anadolu bölgesinde sık karşılaşılan bir özelliğe sahiptir."5

Alçı üzerine çalışılmış olan bezemeler çiçek, manzara, cami ve diğer mimari yapıların tasvirleridir. "Bu süsleme tarzı Anado/u'da ve Ege Bölgesi'nde Batılılaşma Döneminde görülen genel süsleme özelliğidir. Yukarı Kızılca Halil Ağa Camii'nde kubbe içlerinde alçı malzemeli geometrik süslemeler yine Batılılaşma Dönemi'nde inşa edilen camilerde görülen bir özelliktir. Harimde, kemer karınlarında, pencere tepeliklerinde, sütun başlarında ve yoğun şekilde mihrapta görülen kalıplama tekniği ile meydana getirilmiş "c" ve "s" şekilli yaprak ve daf/ardan meydana gelen bitkisel desenler aynı dönemde inşa edilmiş camilerde görülen genel süsleme özelliğidir. Yapı kalem işi süslemeleri ve plan şeması ile Batı Anadolu Bölgesi'nde sık karşılaşılan bir özelliğe sahiptir." 6

Yukarı Kızılca Halil Ağa Camii'nin son cemaat yeri yüksek bir bodrum üstünde yer almaktadır. Bu nedenle son cemaat yerine iki taraftaki merdivenlerden

1 Harun ÜRER Kemalpaşa ve Çevresinde Türk lslam Eserleri 1 (Camiler ve Türbeler)Kemalpaşa Kültür Ve Çevre Sempozyumu 1999, syf.165 2 Harun ÜRER Ag.e. Syf.166 3 lslam Ansiklopedisi syf . .477 4 Harun ÜRER A.g.e. Syf.187 5 Rahmi Hüseyin ÜNAL YUKARI Kızılca Köyü Halil Ağa Camii. Sanat Tarihi Dergisi sf.216 6 185 Harun ÜRER Ag.e. Syf.166 .

74

111. ULUSLARARASI TORK SANATLAR!, T AR(H( ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi

çıkılmaktadır. "Merdiven kütlesinin kuzey cephesinde, bir mezar taşmın üst kesimi olması muhtemel bir mermer levha yerleştirilmiştir. Beşgen levha üzerinde, bir cami ve küçük yapılardan oluşan bir manzara tasviri görülmektedir."7Yakın tarihe kadar sıva altında bulunan bu mermer levha fayans kaplanırken ortaya çıkmıştır. Fotoğraf: 1, tasvirin Halil Ağa Camiine ait olduğu iddia edilmektedir. Fakat resimde betimlenen caminin Yukarı Kızılca Halil Ağa Camisiyle bir ilgisi yoktur. "Caminin giriş kapısı üzerinde, dikdörtgen bir çerçeve içine alınmış, sekiz satir/ık inşa kitabesi vardlf. Levha, yatay dikey silmelerle çevrelenmiş, üst kısmına a.tr,ı kabarma bitkisel süslemelerden oluşan üçgen şekilli bir alınl!k yerleştirilmiştir". Osmanlıca kitabe, yatık dikdörtgen bir levha üzerine kazınmıştır. Kartuşlar içine alınmış olan kitabe iki bölüme ayrılmıştır. Ortada beyzi bir çerçeve içinde, tuğrayı andıran bir yazı bulunur. Kitabenin metninin Latin harfleriyle okunuşu şöyledir;

Mahza-ı esrar-ı Hakk ola Hacı Halil Ağa Ba-is oldu bu ibadethanenin inşasına Dense şayandır müzeyyen olmada hiç misli yok lrmesün bir güne noksan ü helal binasına Vire Hakk hem Talip isminde olan mimarına Şöyle lzmir-i mücevher tarihin dört zam ile Hoş yapıldı cami-i ziba çalış ihyasına 1311

"Yarım daire profilli mihrap perde motifi ile süslüdür. iki yandan sütunlarca taşınlf gibi verilmiştir. Mihrap süslemesinde kullanılan perde deseni yeşil ;enktedir. Kullanılan perde deseni barok-rokoko tarzında kullanılan bir öğedir. Son cemaat

; yerinde ve harimde yoğunlaşan kalem işi süslemelerin çoğu, ne yazık ki son onarımlarda yenilendikleri için desen özelliklerini büyük ölçüde yitirmiş durumdadırlar. Son cemaat yerini örten manastır tonozlarının ve harimdeki küçük kubbelerin eteklerinde görülen bitkisel örnekli şeritler son onarımda yeniden boyanmış olmalıdır. Son cemaat yerinin kuzeydoğu birimini örten manastır

tonozunun ve merkezi kubbenin eteğini dolanan manzara ve çiçek resimleri, Manisa Sultan Camii'nin son cemaat yerini örten kubbenin eteklerinde görülen resimleri çok yakından anımsatmakla birlikte çok acemice resmedilmişlerdir.-rı Son

·cemaat yeri sağ ve sol kubbede bulunan rumi geçme bezemeler, diğer kalem işleri ile hiçbir ortak özellik taşımamaktadır. .

Fotoğraf: 2; "Son cemaat yeri ve merkezi kubbe de bulunan mimari ve buket süslemelerin etrafını çevreleyen perde süslemesi barok ve rokoko tarzında kullanılır. Kadınlar mahfili kubbeleri ve penceresi etrafmdaki süsleme kahverengi, yeşil, bordo renkler kullanılarak betimlenmiştir. Desende kullanılan madalyon şekil/inden çıkan kıvrım dallar yine barok rokoko tarzmı ammsatlf. Ana kubbenin ortasında daire içinde sekiz kollu bir yıld!Z şeklinde düzenlenmiş bitki desenleriyle süslü 10 adet küfi tarzda Allah yazısı yer alır. Kubbenin eteğinde ise, friz halinde, kırmızı üzerine beyaz zeminli bir perde motifi yapılmış, içerisine de çeşitli mimari tasvirler (kale, şato, yel değirmeni, cami, ev v.b.)yerleştirilmiştir. Diğer kubbeler ana kubbe kadar süslü değildir. Ancak tüm kubbelerin eteğine, kurdeleye benzeyen,

7 Rahmi Hüseyin ÜNAL a.g.e. syf:212 8 Rahmi Hüseyin ÜNAL a.g.e sf.214 9 Rahmi Hüseyin ÜNAL a.g.e. syf.216

75

ili. ULUSt.ARARASl TORK SANATLAR!, TARIHhıe FOLKLORU KONGRESi! SANAT En<iNLIKLERI

bitki desenlerinden meydana gelen IDezemeler yapılmıştır. Merkezlerinl:ıe alçıdan yapılmış, akantus yapraklarıyla süs/il: birer göbek yerleştirilmiştir. n1

0

iç mekanda sağ ve sol pandantiflerde celi sülüs tarzda Allah ve Muhammed yazan hatlar yer almaktadır. Desende kullanılan lale deseni klasik dönem süsleme unsurudur fakat kötü bi~ ustalıkla resmedilmiştir. Pencere ve mihrapı eteklerinde ve diğer sıva diplerinde beyaz zemin üzerine mavi desenli çiniler de yer almaktadır.

RESTORASYONUNDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Alan araştırmaları ile yerinde yapılan değerlendirmeler, belgeleme

çalışmaları sonrası yapılan analizlerin de değerlendirilmesi ile röleve, restorasyon, restitüsyon projeleri tamamlanmıştır. Fotoğraf: 4, yapıda bulunan tüm bezemelerin desen röleve ve restitüsyonları yapılarak katalog çalışmaları tamamlanmıştır.

Kullanılacak malzemelerin dayanıklılık, renk skalaları, uygulama teknikleri ve restitüsyon detaylarını içeren belge dosyaları da projeler ile eş zamanlı olarak hazırlanarak ilgili kurum ve kuruluşlardan onayları alınmıştır. Desen tamamlama çalışmaları, bozulmaya uğramış yüzeylerde, var olan desenlerin aslına uygun teknik ve malzemeler kullanılarak boyarıması ile yapılmıştır.

Bozulma tespitleri ve belgelenme çalışmalarıyla başlayan çalışmalarda; yapıldığı tarihten bu yana belli deformasyonlar ve bozulmalara maruz kalmış olan bezemelerin röleveleri alınmış, restitüsyonları yapılmış ve aslına uygun geriye dönüşümlü malzemeler ile kalem işi restorasyonları yapılmıştir.

Restorasyon çalışmalcırının her aşaması fotoğraflanarak belgelenmiştir. Belgelenemeyen ve temizleme kazıma çalışmalarında ·ortaya çıkmayan bezemeler boş bırakılmıştır. Cetvel çekme ve taksimler var olan mimari süsleme prograryıına uygun olarak tamamlanmıştır.

Yukarı Kızılca Halil Ağa Camii'nin içinde ve dışında bulunan tüm bezemelerin restorasyonu yapılmıştır. Fotoğraf; 3, ilgili alanlarda dönem eki örnekleri bırakılmış, ahşap malzeme olan minber, cami kapısı, yer döşemeleri, kadınlar mahfili ve diğer bölümlerde bulunan bazı trabzanlar aslına uygun malzeme ve teknikle restore edilmiştir.

Altın yaldızları dökülen kitabe tekrar altınla varaklanmış, yalancı mermer dokusunu yitirmiş sütunlar aslına uygun teknikle yenilenmiştir. Sütun başları temizlenmiş kopan dökülen yerleri kısmen onarılmış, bozulan altın varaklı görüntüsü yenilenmiştir.

Uygulama çalışmaları sırasında röleve değerlendirmeleri yapılarak teslim alınan çini sayısının çok üzerinde çininin var olması gerektiği halde yapıda yer almadıkları tespit edilmiştir. Uzun süre olumsuz koşullarda kalan . çinilerin konservasyonları için yapılması gerekli olan koruma ve onarım çalışmaları, yapı yerinde ve laboratuar ortamında yapılmıştır. Bazı parça çinilerin temizleme, arındırma, ayrıştırma, çalışmalarını kapsayan bu uygulamalarda geriye dönüşümlü kimyasallar ve ısı gibi farklı uygulama tekniklerinden yararlanılmıştır. .

üzerinde yer aldığı alanlar konsolide edilmeden çinilerin sağlıklı konservasyonlarının olması mümkün olamayacağından, geriye dönüşümlü enjeksiyon harcı, restorasyon alçısı gibi malzemeler kullanılarak hasarlı zeminlerin

10 Harun ÜRER A.g.e. Syf.186

76

ili. ULUSLARARAStTORK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT EIKINLlKLERI

onarımları tamamlanmış zemin iyileştirme çalışmaları yapılmıştı r,. Sağlamlaştırma çalışmalarını, doğru konumlandırma, tamamlama, koruyucu uygulamaları, sağlamlaştırma ve bütünlemeler olarak da sıralamak mümkündür. Çinili yüzeylerin temizlenmesi, ortaya çıkarılması çalışmalarında bozulmalara neden olan yabancı malzemelerin tümü temizlenmiştir. Çalışmalar pencere eteklerinden, mihrap zemininden ve yapı sıva diplerinden sökülmüş oran çiniler yerlerine konumlandırılmıştır. Kalem işi tekniği ile derz çizgileri ve desenlerinin tamamlanması, bazı alanlann renkli olarak bütünleştirilmesi çalışmaları da yapılmıştır.11

SONUÇ Tarihi yapılarda korunma sorunların çözülmesi; sorunlar oluşmadan, ilgili

kurum ve kuruluşlar tarafından koordineli olarak yapılması gereken bakım onarım çalışmaları ile mümkündür. Korunabilen tarihi yapıların bozulmadan gelecek nesillere aktarımı restorasyon· çalışmalarının hedefi ve sloganı olmal ıdır. Bunun kontrolü için tüm tarihi yapılarda bulunan bezemelerin ve dekoratif diğer unsurların acil olarak envanterlerinin hazırlanması her yapıya ait belge niteliğinde kataloglarının yapılması gereklidir. Proje, analiz, katalog ve raporlar tarihi yapıların kontrol teknolojilerinin sistematiği için gereken kaynaklardır. Yapı içlerine yerleştirilen kameralar ile sayı ve detay bilgilen kataloglanmış tarihi yapıların tümünün tek merkezden kontrolü bu yöntem ile mümkündür. Farklı iş disiplinleri ve kurumların koruma amaçlı olarak yapacağı çalışmalara diyanet görevlilerinin de eğitilerek katılması ile dini yapılarda bulunan kataloglanm ış eserlerin koruma ve kontrollerinin daha kolay yapılması sağlanabilecektir. Yapılar dış etkenlerden su, rutubet ve nemden korunmalı, çeşitli haşerat ve

böceklere karşı belli aralıklarla ilaçlanmalıdır. insan faktörüne ve elle tahrip edilmesine karşı gözlem altında tutulmalı, gerekli temizlik ve havalandırma işlemleri yapılmalıdır. Belirli aralıklarda restorasyonlar yerine koruma amaçlı tespitler yapılmalı, varsa sorunlu bölge belirlenip bozulmalar engellenmelidir.

Caminin banisi tarafından yaptırılmış olan caminin karşı cephesinde yer alan Halil Ağa Konağı hızla bozulmaya uğramaktadır. Çevrede bulunan , bazı yapıların ve anıt ağaçların bozulmalarına engel olunması gerekmektedir. Çevre ile birlikte korunamayan yapıların kent dokusu içinde yitirilmeleri sorunu yukarı kızılca için de geçerlidir. Acil çözüm gerektirmektedir.

KAYNAKÇA DEVELLIOGLU, Ferit; Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat 21.baskı 2004 İSLAM ANSIKLOPEDİSl;14.cilt Halil Ağa Camii Diyanet Yayınları syf.477 KAYAN, ilhan: Kemalpaşa Ve Çevresinde G~çmişten Günümüze Arazi Kullanımı Ve Günümüzdeki Sorunlar, Kemalpaşa Kültür Ve Çevre Sempozyumu 1999 SÖZEN, Metin-TANYELi; Uğur: Sanat Kavramları Ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitap Evi Ankara

11 Yapılan restorasyon uygulama çalışmaları DEU, GSF, GTS Bölümü, öğrencilerinden oluşturulan çalışma grubu ile yürütülmüştür. Kullanılan kalıplar, skalalar, malzeme örnekleri ve raporlar da korunarak iş biliminde ilgili kuruma zimmet işlemleri yapılarak teslim edilmiştir.

77

111. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi

TURANİ, Adnan; Sanat Terimleri Sözlüğü 5. Basım Kasım 1993 Rem~i Kitap Evi Ankara ÜNAL, Rahmi Hüseyin; Yukarı Kızılca Köyü Halil Ağa Camii, Sanat Tarihi Dergisi Vll Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1994 lzmir ÜRER, Harun; Kemalpaşa Ve Çevresinde Türk lslam Eserleri(Camiler, Türbeler) Kemalpaşa Kültür ve Çevre Sempozyumu 1999

FOTOGRAFLAR

Fotoğraf: 4, Yukarı Kızılca Halil Camii Restorasyorıu

78