TableofContentsTÔILÀAI?NẾUĐÚNGLÀTÔI,THÌCÓMẤYTÔI?

DẫnNhập

PhầnMột

Hadar

Madrid

Ulm

Wien

OmicronCetiIII

Wien

NewYork

PhầnHai

Madison

Königsberg

FrankfurtamMain

Cavendish

Parma

Boston

London

Trongdạmẹ

Berlin

Oxford

Atlanta

Washington

Montreal

Gent

Cleverland

PhầnBa

BishopWearmouth

Bielefeld

Naxos

MásATierra

Boston

Vanuatu

Athen

Utopia

TÔILÀAI?NẾUĐÚNGLÀTÔI,THÌCÓMẤYTÔI?Mộtcuộcdungoạntriếthọc

Tácgiả:RichardDavidPrecht

Nguyênngữ:Werbinich?Wennja,dannwieviel?

EinekleineReiseindiePhilosophie

©2007WilhelmGoldmannVerlag,München17.Auflage

Ngườidịch:PhạmHồng-Lam

Chiasẻebook:http://downloadsach.com/

FollowusonFacebook:https://www.facebook.com/caphebuoitoi

DẫnNhậpNaxoslàhònlớnnhấttrongquầnđảoKykladennơivùngbiểnÄgaisthuộcHi-lạp.GiữađảovươnlêndãynúiZas,caotớingànmétcáchmặtbiển;xaxadêvàcừuđanggặmcỏnonthơm;đóđâytrảidàinhữngvườnnhovànhữngluốngrau.Trongthậpniên1980,Naxosnổi tiếngvớiđoạnbờbiểndàimấycâysốtuyệtvờiởAgiaAna.Nơiđâythoảnghoặcmộtvàidukháchtớicắmlềutránhnắngvànằmdàilimdimdướinhữngbụitre.Mùahè1985cóhaithanhniênvừa20tuổicũngtớiđây.MộtanhtênlàJürgenđếntừDüsseldorfvàanhkialàtôi.Chúngtôimớiquennhaucáchđâymấyngàykhivừatớiđây.Chúngtôinằmdướimộtmỏmđábàncãinhauvềmộtcuốnsáchcủatôimangtheo,lấytừthưviệncủachatôi.Cuốnsáchloạibỏtúiđãbạcmàuvìnắng,ngoàibìacóinhìnhmộtđềnthờhi-lạpvàhaingườiđànôngănbậntheokiểuhi-lạpngàyxưa.CuốnsáchcủaPlatonviếtvềnhữnglờiđốithoạicủaSocrates.

Khôngkhíbàncãisaysưagiữahaichúngtôidịpđóđãđểlạitrongtôimộtdấuấnkhôngthểnàophai.Chiềutối,ngồiuốngrượu,ănphô-mavàdưahấu,haiđứangồitáchxakhỏiđámđông,tiếptụctraođổinhữngsuynghĩnonnớtcủamình.ChúngtôithảoluậnđặcbiệtvềbàiphátbiểucủaSocrates,nhữnglờimàtheoPlaton,Socratesđãnóira,khingườitakếtánôngtộiđầuđộctuổitrẻ.

NhữnglờilẽcủaSocratesnàyđãkhiếntôimộtthờigiandàichẳngcònsợcáichết,mộtđềtàivốnlàmtôirấtbấtan.CònJürgenxemrachẳngđộngtâmgìlắmvềnhữnglờicủavịtriếtgia.

TôithíchkhuônmặtcủaJürgen.Từđótớinay,chúngtôichẳngcòngặplạinhau.Nếugiờđâygặplạitrênđường,hẳntôisẽchẳngcònnhậnraanh.TôitừđócũngchẳngcònquaytrởlạibãibiểnAgiaAna,nhưngtheonhiềunguồntinđángcậy,bờbiểnđógiờđâyđãtrởthànhmộtthiênđườngdulịchvớiđầykháchsạn,hàngràochắn,dùchenắngvàhànghànglớplớinhữngghếnằmtắmnằngphảitrảtiền.NhưngnhữngđoạnvăndàitrongbàibiệnhộcủaSocratesthìvẫnnằmnhưintrongtrínhớcủatôi;chúngcólẽsẽtheotôivàoviệndưỡnglãoluôn.đểxemnhữnglờiđócócòntiếptụctrấnantôilúcvềgiàkhông.

ThúsaymêtriếthọctừngàyởAgiaAnakhôngcònrờitôinữa.SaukhirờiNaxos,thoạttiêntôiphảimiễncưỡngđidândịchmộtthờigian.Lúcđóđúnglàthờigiancónhiềuchuyệnliênquantớiđạođức,làthờiđiểmLiênPhòngMinhƯớcđạiTâyDương(Nato)quyếtđịnhdựnghoảtiễnnguyêntửtrênđấtđức,phongtràohoàbìnhnổi lên rầmrộ, thêmvàođó lànhữngdựphóngphiêu lưucủaHoa-kìvềmộtcuộcchiếntranhnguyêntửcóthểxẩyratạiÂuchâu,chuyệnmàngàynaynghĩlạiaicũngphảilắcđầu.Thờigiandândịchgiúpviệcchomộtgiáoxứhẳnchẳngphảilàcơhộigiúptôicóđượcnhữngsuytưtáobạo;từngàynhìnđượcTinlànhtừbêntrong,tôiđâmrathíchCônggiáohơn.Bêncạnhnhữngchuyệnđó,tôicứbănkhoănlàmsaocóđượcmộtcuộcsốngđúngđắnvàlàmsaotìmrađượclờigiảithuyếtphụcchonhữngcâuhỏilớncủacuộcđời.VàtôiquyếtđịnhhọcTriết.

NhưngviệchọcởKölnkhởiđầulàmộtthấtvọng.Chotớilúcđó,tôicứnghĩcáctriếtgialànhữngbậcvịvọngvớicuộcsốnglôicuốn,hànhđộngcủahọluônđiđôivớinhữngsuytưtriệtđểcủahọ.TôinghĩđếnnhữngnhânvậtmêhoặcnhưTheodorW.Adorno,ErnstBlochhayJeanPaulSartre.Nhưngviễnảnhvềmộtsựnhấtthốnggiữatưtưởngtáobạovàcuộcsốngliềulĩnhđãsớmtiêutan,khitôinhìnthấycácôngthầycủatôi:nhữngcụgiàbuồnchántrongnhữngbộâuphụcmàuxanhhoặcxámvốnthườngthấynơicácôngtàixếxebút.TôinghĩtớithisĩRobertMusil,ngườiđãtỏrakinhngạc,khinhìnthấycácôngkĩsưtânthờivàtiếnbộtrongthờiquânchủ:mộtmặthọlànhữngngườiphátminhranhữngphươngtiệnlàmchủbầutrời,biểncảvàtrênbộ,trongkhiđóhọlạimangnhữngbộriamépquăntít,bậnnhữngbộtâyphụcvớiđồnghồquảquýtthậtlạchậu.VàxemranơicácthầytriếtởKölncũngkhôngcósựđiđôigiữatựdosuytưvàcuộcsốngcủahọ.Dùvậy,cuốicùngtôiđãhọcđượclốitưduytriếthọctừmộtvịtrongsốđó.Ôngđãdạytôiphảiluônbiếtđặtcâuhỏi„tạisao“vàđừngbaogiờhàilòngvớimộtcâutrảlờiquásớm.Vàôngnhắcnhởtôi,phảilàmsaochocáccôngđoạnsuytưvànhữnglíluậncủamìnhluônănkhớpvớinhau,đểsaochocácbướcsuytưphảithậtchặtchẽ,lậpluậnnàydựatrênlậpluậnkiatiếntới.

Tôiđãtrảiquanhữngnămthángđạihọctuyệtvời.Trongđầutôichỉcònđọnglạimộtchuỗinàolànhữngtrangsáchlôicuốn,nhữngbuổinấuănbấtchợt,nhữngcuộcbànluậnkhiănmìsợi,nhữngcuộcđấukhẩutronggiờlớpvànhữngluậnbànkhôngdứttrongphòngănđạihọcvềnhữngtrangsáchtriếthọc:chúngtôibànvềkhảnăngnhậnthứcvàlầmlẫn,vềcuộcsốngđúngđắn,vềnhữngtrậntúccầuvàdĩnhiêncảvềchuyện-nhưLoriotđãnói–traigáikhắcnhau.Triếthọckhôngphảilàmôntacóthểhọchếtđược,đólà

nétđẹpcủaTriết.Nóiđúnghơn,nóchưabaogiờlàmộtmônhọc.Lẽracầnphảitiếptụcngồilạinơiđạihọc.Nhưng,nhưđãnói,tôithấylốisốngcủamấyôngthầycủatôichẳngcóchútlôicuốnnào.Lạinữa,tôithấylốidạyTriếtởđạihọcchẳngcóhiệuquả.Cácluậnvănvàsáchtriếtchỉcóđồngnghiệpđọc,vàhọđọcthườnglàđểcựnựnhaumàthôi.Cảcácbuổihộiluậnvànghịhộichocácsinhviêntiếnsĩ,màtôithamdự,cũnglàmtôihoàntoànthấtvọngvềthiệnchítraođổicủacácthamdựviên.

Chỉcócáccâuhỏivànhữngcuốnsáchlàtiếptụctheotôisuốtcuộcđời.Cáchđâymộtnăm,tôichợtnhậnracórấtítsáchnhậpmôntươngđốixemđượcvềtriếthọc.Dĩnhiêncónhiềucuốnsắcsảochỉranhữngngõngáchlắtléocủatưduy,nhưngtôikhôngmuốnnóitớiloạinày.Tôicũngkhôngmuốnnóitớinhữngcuốnsáchhayvàhữuíchviếtvềmộtsốtriếtgiavàảnhhưởngcủahọhoặccủatriếtthuyếtcủahọ.Tôithấyvắngbóngnhữngcuốnbàncáchcóhệthốngvềnhữngcâuhỏilớnvàbaoquát.Nhữngcuốnđượcxemlàloạinhậpmôncóhệthống,thìthườngmangnộidungkêramộtchuỗinhữngdòngsuytư–haynhữngtriếtthuyết–tiếpnốinhau.Theotôi,lốitrìnhbàycủanhữngcuốnnàythườngquánặngtínhcáchlịchsử,quácồngkềnhvàkhôkhan.

Sởdĩphảiviếtkhónuốtnhưthếlàvìđạihọcthiếuyểmtrợchonhữngthểcáchriêngtư.Lốigiáodụcđạihọcvẫncònđặtnặngviệctrảbàichínhxáchơnlàkhuyếnkhíchsựsángtạođầuócnơisinhviên.điềukhóchịunhấtlàcoiTriếtnhưmột„mônhọc“vớinhữngbiêngiớigiảtạocủanó.TronglúccácgiáosưcủatôiđangdùnglíthuyếtcủaKantvàcủaHegelđểgiảnggiảivềÍthứcconngười,thìcácđồngnghiệpcủahọởphânkhoaI,cáchđótámtrămmét,lạiđangtìmcâutrảlờiquacácthínghiệmphongphútrêncácbệnhnhânbịtổnthươngsọnão.Támtrămmétởđạihọclàmộtkhoảngcáchxalắm.Làvìcácvịgiáosưsốngtrênhaihànhtinhhoàntoànkhácnhau,họkhôngbiếtngaycảtênnhau.

Cáckiến thức tâm lí, triếthọcvàsinhhọc thầnkinhvề Í thứccóchốngnhaukhônghay lạibổ túcchonhau?Cócái„Tôi“không?Cảmgiáclàgì?Kíứclàgì?Nhữngcâuhỏihấpdẫnnày–chotớinay–hầunhưvẫnchẳngthấyxuấthiệnởđâutronghọctrìnhlớptriếtcả.

TriếthọckhôngphảilàSửhọc.Dĩnhiênchúngtacóbổnphậnphảibảotồngiasảnquákhứ;chúngtaphảiluônnhìnngắmlạinhữngkiếntrúccũtronglãnhvựcđờisốngtinhthầnvà,nếucần,phảichỉnhtranglạichúng.NhưngTriếthọcđangquaylạiđàngsauquánhiềumàchẳngmànggìlắmtớihiệntại.Cầnphảinhớrằng,Triếthọckhôngđứnghẳn trêncáinềnvữngđãđượcquákhứxâynên,nhưnhiềungườivốnnghĩ.LịchsửTriếthọcmộtphầnlớncũnglàlịchsửcủanhữngphongtràothờithượng(mốt)haycủanhữngtràolưutinhthầnđươngđại,củanhữngkiếnthứcbịbỏquênhaybịgạtralề,cũngnhưcủakhánhiềucuộckhởiđầumới,chúngsởdĩđượcxemramới,làvìcónhiềuthứđãđượcnghĩratrướcđâynhưngđãbịbỏquên.Cuộcsốngthườnghaydùngnhữngvậtliệusẵncócủamìnhđểxâydựngtiếp.Cũngvậy,đaphầncáctriếtgialậpnênthuyếtmìnhcũngdựatrênnhữngđổnátcủanhữngngườiđitrước,chứkhôngdựatrênđốngtrotàncủatoànbộlịchsửTriếthọc,nhưngườitavẫnthườngnghĩ.Khôngphảichỉcónhữngcáinhìnvànhậnđịnhtinhanhthườngbịquênlãng,màtráilại,cũngcónhiềuđiềulạđờiluônđượctáikhámphámộtcáchmớivàđượclàmsốnglại.Vànỗixâuxégiữatrítuệvàthànhkiếncũnghiệnrõnơichínhcáctriếtgia.Chẳnghạn triết gia ngườiAnhDavidHume trong thế kỉ 18 làmột đầu óc vô cùng tân thời trên nhiềuphươngdiện.Nhưngcáinhìncủaôngvềnhiềudântộckhác,đặcbiệtdânPhichâu,lạiđầykìthịvàtựtônquáđáng.FriedrichNietzschetrongthếkỉ19làmộtnhàphêbìnhtriếthọcbénnhạy,nhưnghìnhảnhmongmuốncủaôngvềconngườithìlạinhuốmmàuthịhiếu,caongạovàngâyngô.

Vàảnhhưởngcủamộttriếtgiacũngkhôngnhấtthiếtphảiđiđôivớinhậnthứcđúngđắnthậtsựcủahọ.ẢnhhưởngcủaNietzscheđốivớitriếthọcvôcùnglớn,nhưngđasốnhữngđiềuôngnóirađềuchẳngmớimẻgìvàđókhônghẳnlànhữngtưtưởngđộcđáocủariêngông,nhưtavốnnghĩ.SigmundFreudrõrànglàmộtnhânvậtlớn,cóthểnóilàmộttrongnhữngnhàtưtưởnglớnnhất,nhưngnhiềuchitiếtvềphântâmhọccủaônglạisai.ẢnhhưởngvềmặttriếthọcvàchínhtrịcủaG.W.F.Hegelhiếmaisánhnổi,trongkhicácphỏngđoáncủaônglạichứakhánhiềuđiềuvôlí.

KhinhìnthoángqualịchsửtriếthọcphươngTây,tathấyđasốnhữngcuộcđụngđộđềudiễnratrongmộtvàichiếntuyếnbạn-thùrấtrõnét:nhữngkìnhchốngnhaugiữanhữngngườichủtrươngDuyvậtvànhữngngườiDuytâm(haynóitheolốitiếngAnh:giữahaipheduynghiệmvàduylí).Trênthựctế,nhữnglốinhìnnàyxuấthiệndướiđủmọidạngphốihợpvàluôntrongnhữngbộáomới.Vàchúngcứlặpđilặplại.ChủnghĩaDuyvật -mộtchủ trương tinrằngchẳngcógìcảngoài thiênnhiêncó thểkinhnghiệmđượcbằnggiácquan,chẳngcóThiênChúamàcũngchẳngcólí tưởng- lầnđầutiêntrởthànhmốttrongthờiKhaisángtạiPhápvàothếkỉ18.Nótáidiễnrầmrộlầnthứhainhưmộtphảnứngtrướcnhữngthànhtựu

củakhoaSinhhọcvàcủathuyếtTiếnhoáDarwintronghạbánthếkỉ19.Ngàynay,trướcnhữngkiếnthứccủakhoanghiêncứunãotântiến,nólạiđangđivàocaođiểmlầnthứba.đanxengiữanhữngthờiđiểmđólàsựngựtrịcủachủnghĩaDuytâmvớiđủmọihìnhtháixuấthiệncủanó.NgượclạivớichủtrươngDuyvật,Duytâmíttinvàosựnhậnthứcthếgiớibằnggiácquan,nhưngđềcaosứcmạnhđộclậpcủalítrívànhữngtưtưởngcủalítrí.Dĩnhiênẩnđàngsauhaibảnghiệunàycủalịchsửtriếthọc,mỗitriếtgiamangtrongmìnhmộtđộnglựcsuytưvàmộtkhuônthướcínghĩariêng.NhàduytâmPlatonsuynghĩkhônggiốngnhưnhàduytâmImmanuelKant.Vàvìthế,tacũngkhôngthểviếtđượcmộtlịchsử„thànhthật“choTriếthọc:khôngthểxếpcáctriếtgialớntheomộttrìnhtựthờigiannhấtđịnhnàođó,vàcũngkhôngthểcómộtlịchsửcủanhữngdòngchảykhuynhhướngtriếthọc.Nếulàmnhưthế,thìtabuộcphảibỏđinhiềuthứ,màthiếunhữngthứnàythìthựctạitrởnênméomó,khôngthật.

Cuốnsáchdẫnnhậpvàonhữngcâuhỏitriếthọcvềthânphậnconngườivàcủanhânloạinàyvìvậykhôngđặtnặngmặtlịchsử.đâykhôngphảilàcuốnsáchvềLịchsửtriếthọc.ImmanuelKantđãcólầntómnhữngcâuhỏilớncủanhânloạithànhbốncâuhỏinhỏnhưsau:„Tôicóthểbiếtđượcgì?Tôinênlàmgì?Tôicóquyềnhivọnggì?Conngườilàgì?“Dànbàicuốnsáchnàydựatheonhữngcâuhỏiđó.Cóđiềulàcâuhỏicuối,theotôithiểnnghĩ,đãđượcgiảiđápbởibacâuhỏiđầurồi,nêncóthểantâmbỏđi.

Câuhỏiđầutiên,liênquantớinhữnggìtựmìnhtôicóthểbiếtđược,làmộtvấnnạncổđiểncủanhậnthứcluận,ngàynaykhôngcònliêncangìnhiềutớiTriếthọc.Nóđanglàmộtđềtàilớncủakhoanghiêncứunão.Khoanàygiúptatìmhiểucácnềntảngbộmáynhậnthứccủaconngườivàcáckhảnăngnhậnbiếtcủabộmáyđó.Ởđây,triếthọcchỉcòngiữvaitrònhưmộtnhàcốvấngiúpchoviệcnghiêncứunãohiểurõhơnvềchínhnótrongmộtsốtrườnghợp.VềnhữngđónggópgợiícủaTriếthọctrongphầnnày,tôichọnvànêura–mộtcáchrấtchủquanriêngtư–mộtsốnhânvậtcùngthếhệđãtrảiquanhữngkinhnghiệmchuyểnbiếnlớncủathờiđạivàđãcùngcónhữngđónggópquyếtđịnhtrongviệcđưathếgiớibướcvàogiai đoạn tân thời.Nhàvật líErnstMach sinhnăm1838, triết giaFriedrichNietzschenăm1844, nhànghiêncứunãoSantiagoCajalnăm1852vànhàphântâmSigmundFreudnăm1856.Bốnnhânvậtkiệtxuấtmởđườngcholốitưduytântiếnnàysinhcáchnhaucó16năm.

Phầnhaicuốnsáchbànvềcâuhỏi„Tôinênlàmgì“,nghĩalàbàntớikhíacạnhluânlívàđạođức.Trongphầnnày,cũngnhưnơiphầnmột,trướchếttìmhiểuvềnhữngnềntảng.Tạisaoconngườilạicóthểhànhđộnghợpluânlíđạođức?Bảnchấtconngườilàxấuhaytốt?Cảởđâycũngvậy,triếthọckhôngcònđóngvaitròđộcquyềnnữa.Khoanghiêncứunão,nghiêncứuđộngtháivàtâmlíhọcgiờđâycũngcóquyềnđónggóptiếngnóicủahọ.Mộtkhiconngườiđượcmôtảnhưlàmộtconvậtcókhảnănghànhđộngđạođức,thìnhưvậynhữngyếutốkíchthíchtrongnãobộxuikhiếnanhtalàmchuyệnđạođứccũngđẩycáckhoahọctựnhiênvàohậutrường.Làvìcórấtnhiềucâuhỏithựchành,màxãhộichúngtahiệnnayđangquantâm,quảthậtđangchờcâutrảlờicủatriếthọc.Pháthai,trợtử,biếnđổiditử(Gentechnik),ihọctruyềnsinh(Reproduktionsmedizin),luânlívềmôisinhvàđốivớithúvật:đâuđâuquyếtđịnhcũnglàdonhữngquychuẩn(Normen)vànhữngcânnhắcvớinhữngluậnchứngítnhiềurõràng–đấylànhữngsânchơilítưởngchocácbànluậnvàcânnhắctriếthọc.

Phầnba„Tôicóquyềnhivọnggì“bànvềmộtvàicâuhỏinềntảng,màhầuhếtconngườitavẫnluônquantâm trong cuộc sống.Chẳng hạn như về hạnh phúc, tự do, tình yêu, ThiênChúa và í nghĩa cuộc sống.Nhữngcâuhỏikhóđơngiảntrảlời,nhưngchúngquáưquantrọng,khiếnchúngtaphảitậptrungsuynghĩ.

Cáclíthuyếtvàquanđiểm,thườngđượcnốikếtvớinhaumộtdễdãitrongsáchnày,cóthểtìmthấynơiphươngphápthựchànhcủanhiềukhoahọccókhirấtkhácbiệtnhau.Dùvậy,theothiểní,việcnốikếtápdụngchúnglàđiềuhợplí,chodùvẫnkhôngthểtránhkhỏinhữngthắcmắcbàncãi.Tôicũngmuốnđưangườiđọcvàomộtcuộcdusơnduthuỷthếgiớiquaviệcnốisựkiệnvớinhữngđịadanhnơixẩyrabiếncố.TớithànhphốUlm,nơiDescarteslậpnềntriếthọcmớitrongmộtquántrọnôngdân.TớiKönigsberg,nơisinhthờicủaImmanuelKant.TớiđảoquốcVanuatu,thiênđàngcủanhữngngườihạnhphúcnhấttrầngian…Tôiđãđượchânhạnh trực tiếp làmquenvớimộtvàinhânvậtnêu tên trongsách,nhưcácnhànghiêncứunãoEricKandel,RobertWhitevàBenjaminLibet,cũngnhưcáctriếtgiaJohnRawlsvàPeterSinger.Cóvị,tôichămchúlắngnghe;cóvị,tôiđãtranhcãi,nhưngnóichungđãhọcđượcnhiềunơihọ.Tôitinmìnhđãnhậnrađượcrằng,cáihơnkémcủathuyếtnàyhaythuyếtkiakhôngnhấtthiếtnằmnơiviệcsosánhtrừutượnggiữacáclíthuyết,nhưnghệtạinơihoatráimàchúngtahưởngđượctừcácthuyếtđó.

Chúngtađừngbaogiờđểmấtđikhảnăngđặtcâuhỏi.Bởivìhọctậpvàhưởngthụlàbíquyếtcủamộtcuộcsốngtrònđầy.Họcmàkhônghưởngthìthànhrahốchác,hưởngmàkhônghọclạithànhrangớngẩn.

Nếucuốnsáchnàyđánhthứcdậynơiđộcgiảsởthíchvàthóiquensuynghĩ,thìnóđãđạtđượcđích.Cóthànhcôngnàođẹphơnviệccóđượcmộtcuộcsốngcàngngàycàngthêmíthức,nhờcàngngàymìnhcànghiểubiếtmìnhnhiềuhơn,nghĩalàtrởthànhđạodiễnchonhữngxunglựccuộcsốngcủamình.HaynhưFriedrichNietzschevốnhivọng(màchínhôngthì lạikhôngđạtđược), là trở thành„Thisĩ“chochínhcuộcsốngmình:„đấylàmộtkhảnăngtốt,khicóthểngắmnhìntìnhtrạngcủamìnhbằngconmắtnghệsĩ,cảtronglúcmìnhgặpđauthương,lúctrongnhữngtìnhhuốngkhóchịuhayđạiloạinhưthế.“

Nhânchuyệnthisĩ.Phầndẫnnhậpnàysẽkhôngđầyđủ,nếukhôngthêmvàilờivềđềtựacuốnsách.Tựasáchnguyênlàcâunóicủamộtđạitriếtgia,rõhơn,củabạntôi,nhàvănGuyHelminger.Chúngtôithỉnhthoảngvẫnthíchlairaimãitớikhuyanơinhànhau.Mộttối,saukhiđãcụngvớinhaunhiềuli,tôihơilochotìnhtrạngcủabạn,dùtửulượnganhấykháhơntôinhiều.Khianhđangđứnggiữađường,loạngquạng,miệngbibôlớntiếng,tôicấttiếnghỏianhcósaokhông.Thayvìtrảlời,anhthétlên:„Tôilàai?VànếuđúnglàTôi–thìcómấyTôi?“,miệngvừahétđầuGuyvừalắclư,mắtmởlớn,cổhọngphunkhôngratiếng.Nghethế,tôiyênchíanhcònđủtỉnhtáođểdiễnkịchvànhưvậycóthểtựmìnhvềnhà.NhưngcâuhỏiđócủaGuycứđọnglạitrongđầutôi;tôixemnónhưmộtchâmngônchỉđạovềkhoatriếthọctânthờivàkhoanghiêncứunãotrongthờiđạihômnay,mộtthờiđạihoàntoànngờvựcvềcái„Tôi“vàvềsựliêntụccủacảmnghiệm.Dĩnhiên,tôikhôngchỉcámơnGuyvềcâuphátbiểuđómàthôi,màcònđặcbiệtcámơnanh,vìquaanhmàtôiđãgặpđượcnhàtôi,vànhờvậymàtôicóđượccuộcsốnghạnhphúcnhưhômnay.

ThànhphốLục-xâm-bảo

RichardDavidPrecht,tháng3năm2007

PhầnMộtTôicóthểbiếtđượcgì?

SilsMaria

Loàithútinhkhôntrongvũtrụ.SựThậtlàgì?

“Ởmộtxóxỉnhnàođócủavũtrụbaolavớihằnghàhệthốngmặttrờilunglinhcómộthànhtinh,trênđócónhữngconvậttinhkhônkhámphárasựhiểubiết.đólàgiâyphútkiêuhãnhvàdễhiểulầmnhấtcủa„lịchsử thếgiới”:nhưngchỉkéodàimộtgiâyphútmà thôi.Sauvàinhịp thởcủa thiênnhiên,hànhtinhkhôcứnglại,vàloàithúkhônngoansốngtrênđóphảichết.đấycóthểlàmộtcâutruyệnngụngôntưởngtượngcủamộtaiđónghĩra.Nhưngcâutruyệnnàycũngchưanói lênđượchếtsựnghèonàn,hưảo,chóngqua,vôtíchsựvàtuỳtiệncủatríkhônconngườitrongthiênnhiên;tríkhônconngườikhôngphảilàchuyệnmuônthủa.Mộtkhitríkhônđóquađi,thìmọisựcũngmấthếtdấuvết.Làvìtríkhônnàychẳngcóthêmsứmạngnàokhácngoàichínhcuộcsốngconngười.Tríkhônnàyhoàntoànmangtínhngười,vàchỉcóngườisởhữuvàtạoranómớisaymênó,coinónhưlàchìakhóađivàothếgiới.Nếuchúngtahiểuđượcloàimuỗi,thìchúngtasẽnhậnra,làchúngcũngcósựđắmsayđóvàchúngcũngnghĩmìnhlàcáirốncủavũtrụquaycuồng“.

Conngườilàmộtloàivậttinhkhôn,nhưngloàivậtnàylạitựđánhgiámìnhquácao.LàbởivìlítrícủaconngườikhônghướngvềChânlílớnlao,màchỉquantâmtớinhữngcáinhỏnhặttrongcuộcsống.Tronglịchsửtriếthọc,cólẽchẳngcóđoạnvănnàomôtảconngườithơmộngvàtriệtđểhơnđoạntrênđây.đólàđoạnmởđầucólẽđẹpnhấtcủamộttácphẩmtriếthọcnăm1873vớitựađề:ÜberWahrheitundLügeimaußermoralischenSinne(Vềsựthậtvàdốitrábênngoàiínghĩađạođức).TácgiảcủanólàFriedrichNietzsche,mộtgiáosưCổngữhọc29tuổicủađạihọcBasel,Thuỵ-sĩ.

NhưngNietzscheđãkhôngchoxuấtbảncuốnsáchnóivềloàivậttinhkhônvàkiêucăngnày.Tráilại,ôngphảimangthươngtíchnặngnề,vìđãviếtmộttácphẩmbànvềnềntảngvănhoáhi-lạp.Nhữngngườiphêbìnhkhámphárasáchnàylàmộttàiliệuthiếukhoahọcvàchứađựngnhữngphỏngđoánvuvơ.Màquảđúngnhưthế.Ôngbịthiênhạchêlàmộtthiêntàilạclối,vàdanhtiếngmộtnhàcổngữnơiôngxemracũngtheođómàtiêutan.

Khởiđầu,thiênhạkìvọngrấtnhiềunơiông.CậubéFritzsinhnăm1844tạilàngRöckenvùngSachsenvàlớnlêntạiNaumburgbênbờsôngSaale.Cậunổitiếngthầnđồng.Chacậulàmộtmụcsưcoixứ,vàmẹcũngrấtđạođức.KhiFritzđượcbốntuổithìchamất,khônglâusauđóngườiemtraicũngmất.MẹđưacậuvềNaumburg,vàtừđóFritzlớnlêntrongmộtgiađìnhtoànlànữgiới.Hếttiểuhọc,Fritzvàotrunghọccủagiáophậnvàsauđóvàomộtnộitrúdanhtiếng,đâuđâucậucũngđượctiếngthôngminh.Năm1864,cậughidanhhọcNgônngữcổđiểnvàThầnhọctạiđạihọcBonn.Nhưngsaumộtbánniên,FritzbỏThầnhọc.Fritzmuốnlàmmụcsưđểhàilòngmẹ,nhưng„ôngmụcsưnon“–tiếngconnítvùngNaumbergvẫntrêuchọccậu–đãsớmmấtniềmtinvàoChúa.Fritzcảmthấyquátùtùngkhisốngvớimẹ,vớiniềmtinvàvớiđờimụcsư.Anhquyếtđịnh thoát rakhỏimọi thứđó,nhưngcuộcchuyểnhướngnàyđãgặmnhấmtâmhồnanhsuốtcảđời.Saumộtnăm,NietzschevàvịgiáosưcủaanhchuyểntớiLeipzig.Ôngthầyrấtquýcậuhọc trò thôngminhcủamình,nênđãkhuyênanhnhậnchângiáosư tạiđạihọcBasel.Năm1869,lúc25tuổi,Nietzschetrởthànhgiáosưthỉnhgiảng.đạihọcBaselcấptốctraochoanhbằngtiếnsĩvàbằnglênngạchgiáosư(Habilitation).ỞThuỵ-sĩ,Nietzschelàmquenvớigiớivănnghệsĩcùngthời,trongđócóRichardWagnervàbàvợCosima,màNietzscheđãcódịpgặpởLeipzig.NietzschequámênhạcWagnerđếnđộcảmhứngviếtracuốnDieGeburtderTragödieausdemGeistderMusik(TinhthầnâmnhạcđãkhaisinhraBikịch)vàonăm1872.

Cuốnsáchlàmộtthấtbại,vànócũngbịquênnhanh.LídolàvìtừđầuthờiLãngmạn,ngườitađãnóitớimâu thuẫngiữa cái gọi là tính „sáng tạoxuất thần“ (Dionysischen) của âmnhạcvà cái „thể cách chânphương“(Appolinischen)củanghệthuậttạohìnhrồi,vàkinhnghiệmlịchsửcũngđãchothấy,haicáiđóchỉlànhữngphỏngđoánmàthôi.Thànhra,điềuNietzschebàntớitrongsáchchẳngcógìmới.Hơnnữa,thếgiớihọcgiảâuchâuthờiđóđangbậntâmtớisựhìnhthànhcủamộtbikịchkhác,quantrọnghơn.Mộtnămtrướcđó,xuấthiệncuốnsáchVềNguồnGốcConNgườitừthúvậtcủaCharlesDarwin,nhàthầnhọc

vàthựcvậthọcnổitiếngngườiAnh.Từlâurồi,ítnhấttừmườihainămtrướckhisáchDarwinrađời,đãcóquanđiểmchorằng,conngườicóthểđượctiếnhoádầntừnhữnghìnhtháinguyênsơtrướcđó.NhưngtrongSựHìnhThànhCácChủngLoại,vìchínhDarwinđãhémởchobiết,cóthểconngườicũngtừloàivậtmàthành,nêntácphẩmbánchạynhưtômtươi.Trongnhữngnăm1860,nhiềunhàkhoahọctựnhiêncũngđitớimộtkếtluậnnhưvậy,vàhọnốiconngườivàoliênhệvớiloàikhỉđộtvừađượckhámphá.Mãichotớicuộcthếchiếnthứnhất,GiáohộiKitôgiáo,đặcbiệtởđức,chốnglạiDarwinvànhữngngườiủnghộông.Nhưngngaytừđầuaicũngbiếtrằng,sẽchẳngcómộtsựlùibướctựnguyệnnàonữađểquaytrởvềcáivũtrụquancủathờitrướcđó.NgườitakhôngcòntinvàochuyệnThiênChúalàđấngtrựctiếptạodựngvàđiềukhiểnconngườinữa.Vàcáckhoahọctựnhiêngiờđâyănmừngchiếnthắngcủahọvớimộthìnhảnhvềconngườirấtthựctế:HọbỏThiênChúađểquaysangquantâmtớikhỉ.VàhìnhảnhcaocảcủaconngườinhưmộtthụtạogiốngThiênChúabịvỡralàmhai:mộtđàng,sựcaocảnàykhôngcònkhảtínnữavàđàngkhác,conngườigiờđâykhônghơnkhôngkémđượicoinhưlàmộtloàithúthôngminhmàthôi.

Nietzschephấnchấnvôcùng trướccảnhquanvũ trụmớiđó.Về sau, có lầnôngviết: „Tất cảcáimàchúngtacần,đólàmột(côngthức)hoáhọcchocácquanniệmđạođức,tôngiáo,nghệthuậtvàchonhữngcảmnhậncũngnhưtấtcảnhữngcảmxúcmàtacóđượctrướcnhữngtiếpxúclớnnhỏvớivănhoávàxãhội,vớicảnỗicôđơn.“Hơnbachụcnămcuốicủathếkỉ19nhiềunhàkhoahọcvàtriếtgiađãđổcôngtìmkiếmchínhcáihoáhọcđó:HọđitìmmộtgiảithíchsinhhọcchosựsốngmàchẳngcầngìtớiThiênChúanữa.NhưngchínhNietzschethìlạichẳngquantâmmộttígìtớicuộctìmkiếmđó.Ôngquantâmtớichuyệnhoàntoànkhác:đâulàínghĩacủacáinhìnthựctếkiacủakhoahọcđốivớithânphậnconngười?Nógiúpconngườilớnlênhaylàmnóbélại?Khinhìnđượcrõhơnvềchínhmình,conngườigiờđâyđượcthêmgìhaylạimấtcảchìlẫnchài?Trongtìnhhìnhđó,ôngviếtluậnvănWahrheitundLüge(Sựthậtvàdốitrá),cólẽđâylàtácphẩmtuyệtnhấtcủaông.

Câuhỏi,conngườibéđihaylớnlên,đượcNietzschetrảlờilàtuỳtheotâmtrạng.Khiconngườibấthạnh–vàđâylàtâmtrạngthườngthấynơiconngười–lúcđóhọcảmthấybịđènén,hốitiếcvànóiratoànchuyệndởhơi.Ngượclại, lúcvuivẻ,họcónhữngcảmxúctựhàovàmơthànhsiêunhân.Cómộtmâuthuẫnghêgớmgiữanhững tưởng tượngngạomạnvàgiọngđiệu tự tin sấm sét trong các tácphẩmcủaNietzschevàdiệnmạothậtcủaông:mộtdángngườinhỏcon,hơiphì,nhútnhát.Bộriaméplìlợmvớimộtcâylượcvừavặnlàmchokhuônmặtôngmangnétcứngrắnvànamnhihơn,nhưngnhiềucănbệnhthủathiếuthờiđãănmònthểlựcvàtinhthầncủaông.Ôngbịcậnnặng,luônbịdằnvặtbởinhữngcơnđaubao tửvàđauđầu.Năm35 tuổi,ôngcảmthấykiệtsứchoàn toànvàphải thôidạyhọcởBasel.Có lẽchứngbệnhlậu,thườngđượcthiênhạxagầnnóitới,đãgópthêmphầndứtđiểmđờiông.

Mùahènăm1881,hainămsaukhitừgiãđạihọc,tìnhcờNietzschekhámpháramộtthiênđườnghạgiớichochínhmình,đólàđịađiểmSilsMariatrongvùngOberengadinthuộcThụy-sĩ.Mộtcảnhtrítuyệtvời,giúpôngcóđượcnhữngphấnchấnvàđộnglựcsángtạo.Từđóđềuđặnhàngnăm,ôngtớiđâyđểmộtmìnhđidạovàđắmmìnhtrongsuynghĩ.NhiềutưtưởnghìnhthànhởđâyđãđượcôngviếtratrongmùađôngởRapallo,ởbờbiểnđịaTrung,ởGenuavàởNizza.đasốnhữngtưtưởngđóchothấyNietzschelàmộtnhàphêbìnhbénnhạy,triệtđểvàcónhiềuđòihỏivềmặtvănchương.Ôngđãđánhđúngvàonhữngvếtthươngcủatriếthọcphươngtây.Nhưngnhữngđềnghịcủariêngôngvềmộtthuyếtnhậnthứcmớivàmột nền đạo đứcmới thì, ngược lại, lại dựa hoàn toàn trên thuyết tiến hoá xã hội chưa chínmùi củaDarwinvàthườngchạytrốnvàotrongnhữngthịhiếuthờitrangquaycuồng.Thànhra,điềuôngviếtcàngmạnhmẽbaonhiêuthìlạicàngnhưnhữngquảđấmvàokhôngkhíbấynhiêu.„ThiênChúađãchết“–câuôngviếtđiviếtlạinhiềulần–thậtranhữngngườiđồngthờivớiông,cảDarwinvànhữngtácgiảkháctrướcđó,cũngđềuđãbiếtrồi.

Năm1887,khingắmnhìnnhữngngọnnúiphủđầytuyếtcủaSilsMarialầncuối,Nietzschetáikhámphárasựgiớihạnnhậnthứccủacácconvậttinhkhôn,màôngđãcólầnđềcậptớitrongmộtluậnvăntrướcđâycủamình.TrongtácphẩmbútchiếnZurGenealogiederMoral(Vềhệtộccủađạođức),ôngmởđầuvớicâu:„Chúngta,nhữngkẻcókhảnăngnhậnbiết,lạichẳngbiếtmìnhlàai,chúngtachẳngbiếtchínhmình:điềunàykhônglạgìcả.Chúngtađãchẳngbaogiờtìmhiểumình–chuyệngìsẽxẩyra,nếumộtngàynàođóchúngtanhậnrata?“Nietzschethườngdùngngôithứnhấtsốnhiềuđểnóivềchínhmình;ôngthườngnóivềmộtloàivậtrấtđặcbiệt,màônglàngườiđầutiênmôtả:„Giatàicủachúngtaởnơicáctổongnhậnthứccủachúngta.Chúngtađượcsinhranhưnhữngconvậtcócánhvànhữngkẻgópmậtcủatinhthần,luôntrênđườngtìmtớicáctổongkia,chúngtachỉthíchquantâmtớimộtđiều

màthôi,đólà„mangvềnhà“chomìnhmộtcáigìđó”.Nietzschechẳngcònnhiềuthờigianđểsángtác.Hainămsau,ôngbịsuysụpthầnkinhkhicònởTurin.Bàmẹmangđứacon44tuổitừÍđại-lợivềmộtbệnhviệnởJena.Sauđó,ôngsốngvớimẹ,nhưngchẳngcònviếtđượcgìnữa.Támnămsau,mẹmất,ôngphảisốngvớicôemgáikhóưacủamình.Ngày25tháng8năm1900ôngmấtởWeimar,thọ55tuổi.

LòngtựtincủaNietzsche,điềumàôngluônbiệnhộbằnggiấybút,thậtlớn:„Tôibiếtsốphậncủatôi,nósẽgắnliềnvới têntuổicủatôivàlàmchongười tanhớtớimộtđiềugìkhủngkhiếp“.Quả thật,cáikhủngkhiếpđóđãbiếnôngtrởthànhmộttrongnhữngtriếtgiacóảnhhưởngnhấttrongthếkỉhaimươiđangđến.Vậyđâulànộidungcủacáilớnlaođó?

đónggóplớnnhấtcủaNietzschelàsựphêbìnhhăngsayvàtriệtđểcủaông.Hơntấtcả

cáctriếtgiatrướcđó,ôngsaymêvạchrachothấycáihốngháchvàngớngẩncủaconngười,khihọdùngtiêuchuẩnlô-gíchvàsựthậtcủa„chủngvậtngười“đểđánhgiáthếgiớimàhọđangsốngtrênđó.„Loàithútinhkhôn“nghĩrằng,chúngcómộtvịtríđặcbiệtchẳngloàinàokháccóđược.Nietzschetráilạiquảquyếtrằng,conngườikhônghơnkhôngkémchỉlàmộtconvậtvàsuynghĩcủanócũngkhôngkhácchimộtconvật,nghĩalàsuynghĩcủanócũngbịđiềuchếbởibảnnăngvàdụcvọng,bởiímuốnthôthiểncũngnhưbởikhảnăngnhậnthứcgiớihạncủanó.Nhưvậy,đasốtriếtgiatâyphươngđãlầm,khihọcoiconngườilàmộtcáigìđóhoàntoànđặcbiệt,nhưmộtthứmáyđiệntửcócôngsuấtlớnvềkhảnăngtựnhậnthức.Cóthậtconngườicóthểtựnhậnbiếtmìnhvànhậnbiếtđượcthựctạikháchquankhông?Conngườicóthậtcókhảnăngđókhông?Hầuhếttriếtgiatrướcnayđềutrảlờicó.Cũngcómộtvàitriếtgiachưabaogiờđặtrachomìnhcâuhỏiđó.Họđươngnhiênchorằng,tríkhôncủaconngườicũngđồngthờilàmộtthứtinhanhcủahoànvũ.Họkhôngcoiconngườilàmộtloàithúkhônngoan,màxácđịnhchúnglàmộtthựcthểthuộcvàomộtcấphoàntoànkhác.Họchốibỏthẳngthừngmọigiasảnphátsinhtừgốcrễthúvậtnơiconngười.Hếttriếtgianàyđếntriếtgiakhácracôngđàosâuthêmhốcáchngăngiữangườivàthúvật.Tiêuchuẩnduynhấtđểđánhgiáthiênnhiênsốngđộnglàlítrívàtríhiểucủaconngười,làkhảnăngsuynghĩvàluậnđịnhcủanó.Vàhọđềuchorằng,cáiphầncơ thể thuần tuývậtchấtbênngoài làđiềukhôngquantrọng.

Vàđểbảođảmchokhảnăngnhậnđịnhđúngđắncủaconngười, các triếtgiađãphải chấpnhận rằng,Thượngđếđãbanchoconngườimộtbộmáynhậnthứcđặcbiệt.Vàvớisựtrợgiúpcủangài,conngườicóthểđọcđượcsựthậtvềthếgiớitừ„Cuốnsáchthiênnhiên“.NhưngnếuquảthậtThượngđếđãchết,thìbộmáynhậnthứcđượcbantặngkiahẳnchỉcókhảnănggiớihạn.Vànhưthế,bộmáynàycũngchỉlàmộtsảnphẩmcủathiênnhiên,vàcũngnhưmọisảnphẩmthiênnhiênkhác,nóchẳngtoànhảo.ChínhquanđiểmnàyNietzscheđãđọcđược củaArthurSchopenhauer: „Chúng ta chung quy chỉ làmột thực thể giaiđoạn,hữuhạn,chóngqua,nhưmộtgiấcmơ,nhưchiếcbóngbayqua“.Vànhưvậyconngườilàmsaocóđượcmột„tríkhôncóthểnắmbắtđượcnhữngcáiđờiđời,vôtận,tuyệtđối?“Khảnăngnhậnthứccủaconngười,nhưqualinhcảmcủaSchopenhauervàNietzsche,trựctiếplệthuộcvàonhữngđòihỏicủatiếntrìnhthíchứngtiếnhoá.Conngườichỉcóthểnhậnbiếtđượcđiềumàbộmáynhậnthứccủanó,vốnđượchìnhthànhquacuộcđấutranhsinhtồn,chophépnóhiểumàthôi.Nhưbấtcứmọiloàithúkhác,conngườiđổkhuônthếgiớitheocácgiácquanvànhậnthứccủamình.điềunàyhẳnrõ:Mọinhậnthứccủachúngtatuỳthuộctrướchếtvàocácgiácquancủachúngta.Nhữnggìkhôngthểthấy,nghe,cảm,nếmvàsờ,takhôngnhậnbiếtđượcchúngvàchúngcũngkhôngcómặttrongthếgiớicủachúngta.Ngaycảnhữnggìtrừutượngnhất,chúngtacũngphảitìmcáchđọchaycóthểnhìnchúngnhưlànhữngdấuchỉ,thìmớihìnhdungrađượcchúng.Nhưvậy,đểcóthểcóđượcmộtvũtrụquanhoàntoànkháchquan,conngườihẳnphảicầncómộtbộmáynhậnthứcsiêunhâncóthểnắmbắtđượchếtmọigóccạnhcủagiácquan:cặpmắtsiêuđẳngcủađạibàng,khứugiácngửixanhiềucâysốcủaloàigấu,hệthốngđườnghôngcủacá,khảnăngbiếtđượcđộngđấtcủarắnv.v.Nhưngconngườikhôngthểcóđượcnhữngthứđó,vàvìthếnókhôngthểcóđượccáinhìnkháchquantoànbộcủacácsựkiện.Thếgiớicủachúngtachẳngbaogiờlàcáithếgiớinhư„vốncócủanó“,nócũngchỉlàcáithếgiớicủaconchóconmèo,củaconchimconbọ,khônghơnkhôngkém.„Conơi,thếgiớicủatalàmộtcáithùnglớnđầynước!“,đólàcâugiảithíchcủacábốchocácontrongchậu.

CáinhìnkhôngnhânnhượngcủaNietzschevềtriếthọcvàtôngiáochothấysựômđồmbaobiệncủaconngườiquanhữngtựđịnhnghĩacủahọ(CònviệcchínhNietzscheđặtrachothếgiớinhữngômđồmbaobiệnmới,thìđâylạilàchuyệnkhác).Íthứcconngườikhôngnhắmưutiêntớicâuhỏi:„đâulàsựthật?“.đốivớihọ,câuhỏisauđâyquan trọnghơn:đâu làđiều tốtnhấtchosựsốngcònvà thànhđạtcủa tôi?

Nhữnggìkhôngliênquantrựctiếptớivấnnạnnàyxemraítcócơhộicóđượcmộtvaitròquantrọngtrongcuộctiếnhoáloàingười.Nietzschemơhồhivọngrằng,cólẽsựtựnhậnthứccủaconngườingàycàngtrởnênsángsuốthơn,nócóthểtạochohọtrởthànhmột„siêunhân“và„siêunhân“nàyhẳnsẽcóđượckhảnăngnhậnthứclớnhơn.Nhưngđiểmnàycũngnêncẩnthận.Làvìchodùnhữngtiếnbộnhânloạiđãđạtđượcchotớinaytrongviệctìmhiểuvềnhậnthứcvàvề„hoáhọc“củaconngười,kểcảviệccóđượcnhữngmáymóctinhvinhấtvànhữngquansátbénnhạynhấttrongđịahạtnày,chúngtavẫnphảithúnhậnrằng,conngườikhôngcókhảnăngđạttớiđượcmộtnhậnthứckháchquan.

Nhưngđiềuđóchẳngcóhạigìlắm.Cólẽcònnguyhiểmhơnnhiều,nếunhưconngườithôngsuốtđượcmọisựvềchínhmình.Chúngtacónhấtthiếtcầnđếnmộtchânlíđộclậpbaylơlửngtrênđầuchúngtakhông?Nhiềukhichínhconđườngđicũnglàmộtmụctiêuđẹprồi,nhấtlàkhiconđườngđólạilàlốidẫnvàotrongchínhta,lốiđichằngchịtnhưngcũngđầyhấpdẫn.„Chúngtachưabaogiờtìmhiểumình–chuyệngì sẽxẩyra,nếumộtngàynàođó tanhậnra ta?“,đó làcâuhỏiNietzscheđãnêu lên trongGenealogiederMoral.Vì thế, giờđâychúng tahãy cốgắng tìmhiểumình,đượcchừngnàocàng tốt.Nhưngtasẽdùngconđườngnào,sẽchọncáchthứcnàođểthựchiện?Vàrồirakếtquảsẽrasao?Nếumọinhậnthứccủachúngtađềudiễnra trongnãobộvàbị lệ thuộcvàonãobộcủaloàivậtcóxươngsống,thìtốtnhấttahãybắtđầubằngtìmhiểungaynãobộ.Vàcâuhỏiđầutiênsẽlà:Nãobộđếntừđâu?Vàtạisaonócóđượccấutrúcnhưnóhiệncó?

•Lucyởtrêntrời.Chúngtađếntừđâu?

HadarLucyởtrêntrờiChúngtađếntừđâu?

đâylàcâuchuyệncủabacâuchuyện.Câuchuyệnthứnhấtnhưsau:Ngày28tháng2năm1967–Hoa-kìđộibomxuốngBắcViệtNam;ởBerlin(Tâyđức)nổilênnhữngcuộcchốngđốiđầutiêncủasinhviên,côngxãthứnhất(củanhómthanhniênsinhviênthếhệ68sốngchungchạvớinhau.Ngườidịch)vừađược hình thành; Che Guevara bắt đầu khởi sự cuộc chiến du kính trên cao nguyên miền trung nướcBolivia;vàJohnLennon,GeorgeHarrisonvàRingoStarrcùngnhau lậpphòng thubăngnhạcởđườngAbbeytrongthủđôLondon.MộttrongnhữngdĩanhạcthubăngcủahọmangtênSgt.Peppers’sLonelyHeartsClubBand,vàmộtbàiháttrongđócótênLucyintheSkywithDiamonds.Vìcáitênlạvàlờilẽsiêuthựccủabàihát,nhiềungườimênhạcBeatletớingàynayvẫntinrằng,JohnLennonsángtácbàinàytrongcơnsayvàbàihátđólàmộtlờingợicamatuý.Nhưngsựthậtkhôngphảithế,nókháđơngiảnvàcảmđộng.Lucy không phải là ai khác ngoài người bạn gái cùng lớp của JulianLennon, con của JohnLennon.CậubéJulianđãtựvẽcôbạnnàyvàđưachoôngbốxembứchoạmangtên“LucyintheSkywithDiamonds”củamình.

Vànhưvậytiếptheocâuchuyệnthứhai.Năm1973:DonaldCarlJohanson,lúcđóchưađầy30tuổi,đitheomộtđoànthámhiểmtớivùngcaonguyênđầygióbụigầnthànhphốHadarcủaEthiopia.Johnansonmiễncưỡngmuốntrởthànhmộtnhàchuyênmônvềrăngcácloàivượn.Từbanămnay,anhđangviếtluậnánvềrăngvượn;anhđãtìmhiểubaonhiêulàsọvượntrongtấtcảcácviệnbảotàngởÂuchâu,vàlúcnàyanhchẳngcònhứngthúgìnữavềđềtàinày.NhưngnhiềuđồngnghiệpnổitiếngngườiPhápvàHoa-kìlạirấtcầnmộtngườibiếtnhiềuvềrăngvượnnhưanh.Aimuốnnghiêncứuvềxươngngườihoáthạch, tấtphảicầntớimộtchuyênviênvềrăng.Vìrăngthườnglànhữngcổvậtítbịhưhaonhấttrongcáccổvậttìmthấy,vàrăngngườivớirăngvượnkhôngkhácgìnhau.RiêngJohansonthìrấtmừngđượctheođoànnghiêncứu,vìconđườngtiếnthânbằngnghiêncứukhoahọcquảlàmộtcơhộimớimẻđốivớianh.JohansonxuấtthântừHartfordbangConnecticut,làcontraicủamộtngườiThụy-điềndicưsangHoa-kì.Chamấtsớm,khicậuDonmớihaituổi,vìthếDonphảitrảiquamộtthờiniênthiếurấtkhókhăn.Mộtnhànhânchủnghàngxómđãbảotrợcậunhưmộtđứaconnuôi,giúpănhọcvàđánhthứcdậysởthíchcổsửnơicậu.JohansonsauđóđãhọcNhânchủnghọcvàbướctheovếtchâncủangườibảotrợmình.Chínhcậusẽlàngườiđểlạichonhânloạimộtcáigìđólớnlao.Nhưngđólàchuyệntươnglai.Cònlúcnàyđây,ngồibớiđấtđátìmxươngngườiởvùngtamgiácAfargầnbờsôngAwashdướiánhmặttrờinhưthiêunhưđốt,chàngtraitócđen,caolêunghêuvàgầytrơxươngsườnDonđãchẳngnghĩđượcgìhơn.Tìnhcờanhgặpđượcmộtvàimẫuxươnglạ:phầntrêncủamộtxươngốngquyểnvàphầndướicủamộtxươngđùi.Haimẫuxươngnàyănkhớpvớinhaulạlùng.Johansonxácđịnhđólàxươngđầugốicủamộtloàivượnđibằnghaichân,caocỡ90phân,sốngcáchđâykhoảnghơnbatriệunăm.Mộtpháthiệnđộngtrời!Làvìchuyệncáchđâybatriệunămđãxuấthiệnmộtđộngvậtđứngthẳngnhưngườilàđiềutớilúcđóchưaaibiếthoặcnghĩtới.Aicóthểtinđượcđiềucủamộtchuyênviênrăngvượnhãycònvôdanhnhưcậu?Cậuchỉcònmộtcáchmàthôi:phảilàmsaotìmchođượctoànbộxương!Thờigiantrôiqua,vàmộtnămsauđó,ngày24tháng11năm1974,JohansontrởlạivùngtamgiácAfarcùngvớiTomGray,mộtsinhviênngườiHoa-kì.Trướckhibướcvàotrạikhảocổ,haingườilàmmộtvòngquansáthiệntrường.Tìnhcờanhnhậnramộtmẫuxươngcánhtaynằmgiữađálở.Rảirácquanhđócónhiềumẫuxươngkhác:nhữngđoạnxươngbàn tay, xương sườn, cácđốt xương sống, nhữngmảnhxương sọ: những thànhphần củamột bộxươngtiềnsử.

Vànốitiếpsauđâylàcâuchuyệnthứba–câuchuyệnvềmộtngườiđànbànhỏcon,từngsốngtrênmộtmiềnđấtmàngàynaygọilàEthiopia.Chịđứngthẳngkhibướcđi,đôitaytuyngắnhơntaycủamộtngườitrưởngthànhthờinay,nhưngcóhìnhdạnggiốnginđúcxươngtayngườihiệnđại.Ngườiđànbàthuộcloạilùn,nhưngbạnbègiớinamcủacôcũngkhônglớnlắm,cólẽchỉcaovàokhoảng1,4mét.Vớithânhìnhnhưthế,côrấtkhoẻ.Côcónhữngđốtxươngvững,đôitaytươngđốidài.Chiếcđầukhônglớnnhưcủamộtngườithường,màchỉbằngđầucủamộtchúvượnngười.Xươnghàmcủacôbạnhravàsọtránphẳng.Cólẽlôngtóccômàuđen,nhưcácloàivượnngườikhácởPhichâu,nhưngđiểmnàykhôngchắclắm.Cũngkhôngbiếtđượccôkhônlanhtớimứcnào.Nãobộcủacôlớnbằngnãocủamộtchúvượn,vàcũngchẳngaibiếtcôđãsuynghĩđượcnhữnggì.Côchếtlúc20tuổi,khônghiểuvìnguyênnhângì.3,18triệunămsauđó,hồsơ“AL288-1”đượcxemlàbộxươngđầyđủvàxưanhấtcủamộtđộngvậtgiốngnhưngười. Cô thuộc chủng Australopithecus afarensis. Australopithecus có nghĩa “Khỉ miền nam”, và

afarensislàtêncủađịađiểmnơitìmthấycổvật:vùngtamgiácAfar.

Hainhànghiêncứunhảylênxe,tốnghếtgachạyvềlều.Chưatớitrại,Grayđãlalớn:

“Chúngtôiđãcóđượcnórồi,chúngtôiđãcóđượchoàntoànđầyđủ!”Phấnchấncựcđộ.Johansonnhớlại:“đêmđầu,chúngtôikhôngtàinàochợpmắtđược.Chúngtôichuyệntròkhôngdứtvàuốngvớinhauhếtchaibianàytớichaikhác”.Họhát,họnhảy.Vàđâylàđiểmnốikếtcâuchuyệnthứnhấtvớicâuchuyệnthứhaivàcâuchuyệnthứba:SuốtđêmhômđóbảnnhạcLucyintheSkywithDiamondsđượcphátđiphátlạivangdộiởmộtgócbầutrờiđêmxứEthiopia.Vàrồi,khôngbiếtchínhxáctừgiâyphútnào,sauđóbộxươngđầyđặn40%kiachỉcònđượcgọi là„Lucy”.VàLucyO’Donnel,ngườibạngáicùnglớpcủaJulianLemmon,cũngcólídođểvuimừng.Tênemgiờđâyđượclấyđểlàmbảochứngchomộtbộxươngcómộtkhônghaivàcổxưanhấttrongtoànbộcổsửvànguyênsửthếgiới.

LucycủaJohansonchứngminhchothấy„nôiloàingười”nằmởPhichâu,điềunàytrướcđóngườitacũngđãmơhồtinnhưthếrồi.Lịchsửnguồngốcloàingười,baolâucònđượchìnhdungnhưlịchsửpháttriểncủatừngcánhân,bấylâuvẫnkhôngxoáđihuyềnthoạivềtạodựng.Nhưnghìnhảnhvềnôisinhthànhtrênđâycũngđồngthờilàmchocácnhànghiêncứuhivọngrằng,rồiđâyhọsẽxácđịnhđượcbiêngiớigiữaloàingườivàloàivật;khôngnhữngxácđịnhvềđịađiểm,màcảvềthờigiantừlúcconngườibướcrakhỏiRãnhGregory(Gregory-Spalte)miềnđôngPhichâu,bắtđầuđứngthẳngvàbiếtsửdụngvũkhíđáđẽo,chođếnkhitrởthànhnhữngkẻsănbắnthúhoangbiếtnóinăngtraođổivớinhau.Nhưngđâyquảthậtcóphảilàloàiđộngvậtđầutiênvàduynhấtbiếtđứngthẳng,biếtsửdụngdụngcụsănbắncácthúhoanglớnkhông?Chođếnlúcđó,vếttíchcổnhấtmàngườitatìmđượccủamộtloàivượnngười

(Hominoidea)cóniênđạivàokhoảng30triệunăm.Tuynhiên,ngườitahiệngầnnhưchẳngbiếtchútgìthêmvềloàivượnnày.Làvìchỉcóđượcmộtvàimẫuxươnghàmdướikhôngđầyđủvàhưhạinhiều,thếthôi,đólàtấtcảnhữnggìcóđượcđểcácnhàkhoahọcđưaranhữngkếtluậncủahọ.Cảviệcphânloạicácloàivượncổsaunày,ngườitacũngnhưđanglầnmòtrongđêmtối.Chỉkhirừngvàđồngcỏxuấthiện,khoaCổnhânchủnghọcmớicóđượcmộtcáinhìnrõhơn.Khoảng15triệunămtrước,cáclựcépdữdộitronglòngđấtđãđẩyvỏđịacầuphíađôngchâuPhilênmộtđộcaogần3000métcáchmặtbiển.Cáctảngđálụcđịabịuốncong,nứtthànhmộtrãnhdàitrên4500câysố,vàtừkherãnhđóxuấthiệnmộthệthựcvậthoàntoànmới.NhờsựhìnhthànhRãnhGregoryvàthunglũng(GreatRiftValley)trongđómàcácloàivượn–vàtừđóloàingười-cũngxuấthiện.NhàcổnhânchủnghọcnổidanhRichardLeakeyphỏngđoán:„NếuRãnhGregoryđãkhônghìnhthànhởđịađiểmđóvàvàothờigianđó,thìloàingườicólẽcũngđãkhôngxuấthiện“.

PhíatâyRãnhlànhữngcánhrừngnguyênsinhvớithứcănphongphú,nơisinhsốnglítưởngchocácloàilinhtrưởng.Phíađông,tráilại,lànhữngbánsamạc,nhữngrừngcỏnhỏvàđồnglầysônglạchtạoradonhững cánh rừng chết.Cáchđâyđộbốnhaynăm triệunăm, đây là đất sống lí tưởng chomột vài loàiHominid(vượnngười),chẳnghạnnhưloàiAustralopithecus, là loàiđầu tiêncó thểđứngthẳngkhiđi.Mộtvàiloàitrongsốnàyđãbiếnmấtvàomộtlúcnàođó,cácloàikhácvẫntiếptụcsinhsôipháttriển.Cáchđâykhoảngbatriệunăm,

Australopithecustáchrathànhnhiềuloàikhác,mànaytabiếtkhárõvềchúng.TrongcácloàimớinàycóAustralopithecusrobustusvàAustralopithecusafricanus.Australopithecusrobustus là loàicósẽsốngbằngthựcvậtvớichiếcsọvạmvỡvànhữngxươnghàmrấtlớn,loàinàyđãbiếnmấtkhoảng1,2triệunămtrước.CònAustralopithecusafricanuscósọnhẹhơnvàrăngnhỏhơn;nóđượcxemlàgốctổcủaHomohabilisvốnlàđạibiểuđầutiêncủagiađìnhHominae(giốngngười),nhưngloàinàycònđượcphânraítnhấtthànhhailoàinữa,màngàynaytahoàntoànkhôngbiếtgìvềmốidâybàcongiữachúng.

SọcủacácAustralopithecinen đúng là sọkhỉ.Cũnggiốngnhưcác loài linh trưởngkhác, cặpmắt củachúngnằmdôiraphíatrướcsọ,điềunàycónghĩa,loàikhỉluônchỉnhìnđượcmộtphía.Muốnmởrộngtầmnhìn,chúngphảiquayđầu.Mộthệquảcủatìnhtrạngnàylàkhỉcólẽmỗilúcchỉcóđượcmột tìnhtrạngíthứcmàthôi.Vìchúngkhôngthểnhậnthứcđượcnhiềuchuyệntrongcùngmộtlúc,nênnhữngsựvậtchỉtiếptheonhauhiệnlêntrongíthức.Gócnhìnhạnchếnhưvậylàđiểmhoạhiếmnơicácloàicóvú;ởnhữnggiốngvậtkhácnhưruồihaybạchtuộcthìtầmnhìncủachúngvôcùnglớn.Cònvềkhảnăngthịlực,mọiloàikhỉđềunằmởđộtrungbình.Khảnăngthấycủachúngkháhơnngựahaytêgiác,nhưnglạithuarấtxacácloàichimưng.Cũnggiốngnhưhầuhếtcácloàithúcóxươngsống,nơivượnhaykhỉcósựphânbiệthaivùngnhậnthứctráivàphải.Quanniệm„trái“và„phải“ảnhhưởngtrênkinhnghiệmvềthếgiớivà

cảtrênlốinghĩcủachúng.Cácloàisứa,saobiểnvànhímbiểnkhôngcósựphânbiệtphảihaytráiđó,vìóccủachúngmangdạnghìnhtròn.Cácloàikhỉcũngkhôngcảmđượcnhữngbiếnđổicủagiòngđiện,kháchẳnvớinhiềuloàithúkhác,đặcbiệtnơicámập.Khứugiáccủakhỉrấtdở,thuaxachó,gấuvànhiềuloạicôntrùng.Khảnăngnghecủachúngkhátốt,nhưngcũngkhôngbìđượcvớichó,vớigấu.

Diễntiếnlạlùngnàođãxẩyranơivàibaloàivượncáchđâyđộbatriệunăm,điềunàykhoahọcvẫnchưabiết được. Chỉ trong một thời gian tương đối ngắn đó, não của chúng đã lớn lên gấp ba lần.Australopithecuscókhốilượngóctừ400tới550gram;óccủaHomohabiliscáchđâykhoảnghaitriệunămnặngtừ500tới700gram;LoàiHomoheidelbergensisvàHomoerectusxuấthiệncáchđâyđộ1,8triệunămcókhốióctừ800đến1000gram.VàkhốióccủaloàingườitântiếnHomosapiens,xuấthiệncáchđâykhoảng400000năm,cânđượctừ1100tới1800gram.

Cácnhàkhoahọctrướcđâygiảithích,khốilượngócgiatăngchínhlàdoviệcthíchứngvớimôitrườngsống.MôitrườngsốngtrongthảonguyêncủaRiftValleyhoàntoànkhácvớihoàncảnhsốngtrongcácrừnggià trước đó, và cácAustralopithecinen cũngnhư các giốngHomo cổ đã phải thích ứng với cácmôitrườngsốngmới.điềunàyđúng.Nhưngviệcgiatăngquánhanhđộlớncủaócdohậuquảđiềukiệnsinhmôithayđổilàchuyệnchẳngbìnhthườnggìcả,nóphảiđượccoilàmộtbiếncốhoàntoànbấtthường.Cácloài thúphải thíchứngvớisinhmôi,dĩnhiên.Chúngbiếnđổi, lớnthêmhaynhỏlại,nhưngóccủachúngkhôngthểphìnhlớnnhanhnhưthếđược.Linhtrưởngtrongvùngthảonguyênhiệnnaycũngchẳngkhôngì hơn linh trưởng trong các rừnggià.Nhưngkhốióc của cácgiốngvượnngười cổgia tăngquánhanhcáchlạthường,cònnhanhhơntầmlớncủathânxácchúng-điểmnàychođếnnaymớichỉthấyđượcnơiloàingườivàloàicáheomàthôi.

ChúngtabiếtđượctiếntrìnhpháttriểnđặcbiệtcủaócngườilànhờcôngtrìnhriêngbiệtcủahaitácgiảngườiPháplàEmileDeveauxvàngườiHoà-lanlàLouisBolktrongnhữngnăm1920’.Theohaivịnày,conngườikhilọtlòngmẹvẫnchưapháttriểnđầyđặn,trongkhiđócácloàivượnngườikhisinhrathìđãpháttriểngầnnhưđầyđủrồi.Thờigianphôithainơiconngườidàihơnvàtrongthờigianđóconngườiđãcókhảnănghọctập.Khoanghiêncứunãongàynayđãcóthểxácnhậnđiểmnày.Trongkhióccủamọiloàicóvúkhácsaukhisanhlớnchậmhơnthểxác,ócconngườitừthờiphôithaichotớimộtthờigiandàisaukhisanhvẫntiếptụcpháttriểnvớivậntốcngangbằngvậntốcpháttriểncủathểxác.Bằngcáchđó,ócngườiđãcóđượcmộtđộlớnvượtlêntrêncácloạivượnngườikhác.đặcbiệttiểunãovàvỏđạinãođãcóđượcnhiềulợiđiểmtrongsựpháttriểnnày.Vàtrongđạinão,đặcbiệtnhữngvùngliênquantớikhảnăngđịnhhướng,khảnăngâmnhạcvàkhảnăngtậptrunglàquantrọngnhất.

đólànhữnggìngàynaytabiếtđượcnơitiếntrìnhpháttriểnnão.Nhưngtạisao,khoảng

batriệunămtrước,nólạixẩyranhưthế?Khôngrõ.Chúngtacàngbiếtchínhxácvềdiễntiếnbaonhiêu,thìlạicàngmơhồvềlídocủadiễntiếnđóbấynhiêu.Làvìchỉnhucầuthíchứngmàthôithìkhôngđủđểgiảithíchsựtăngtrọngquánhanhcủanão,chodùtacóđủlídođểbảorằng,hoàncảnhsốngmớinơithảonguyênđòihỏiphảicómộtthíchứnglớn.đúng,khảnăngđứnghaichânlàmthayđổicungcáchchạytrốn.đúng,đờisốnggiađìnhnơi thảonguyênkhônggiốngnhưtrongrừnggià.đúng,nơi thảonguyênphảicócáchsăntìmnhữngthứcănmới.Nhưngtấtcảnhữngcáiđócũngkhôngcắtnghĩađượcđộlớngấpbacủanão.Nãoconngườiquáphứctạp,nókhôngchỉlớnlênvìhoàncảnhsinhmôimàthôi.NhànghiêncứunãoởBremen,GerhardRoth,viết: „Khôngphảihoàncảnh sốngđãbuộcconngườiphải cómột vỏnão(Cortex)haymộtvỏnãotrướclớn.Nhữngthứnàyconngườicóđượclàdotraotặngmộtcách‘nhưngkhông’“.

Như vậy, sự phát triển của não người không chỉ do ảnh hưởng của các điều kiệnmôi sinh.Nếu trongchươngđầucónói,bộnãocủaloàivậtcóxươngsốngchúngtalàkếtquảcủasựthíchứngvớitiếntrìnhtiếnhoá,thìtaphảithúnhậnrằng,chúngtavẫnchưabiếtgìchínhxácvềnhữngmốiliênhệnày.Cóthểnói,chotớilúcnàychúngtachẳngbiếtlídonàođãđưađếnsự„tốiưuhoá“này.Vàsuốtmộtthờigianrấtdài,chaôngchúngtađãítsửdụnghếtkhảnăngcủabộnãovốnlớnnhanhtrongđầu.TừAustralopithecustớiHomohabilisvàHomoerctusnãođãlớnvớitốcđộkinhhoàng,nhưngcuộcsốngvănhoáđãkhôngcógìthayđổi,chẳnghạnnhưchẳngcóđượcnhữngcảitiếntrongviệcchếbiếnhaysửdụngnhữngdụngcụ.Ngay cả lúc não đã gần như phát triển tương đối xong vào khoảngmột triệu năm trước đây, cha ôngHominidencủachúngtatrongsuốtnhiềutrămngànnămcũngđãkhôngsángchếrađượcgìhơnngoàimấymiếngđáđẽonhọnthôsơ.NhữngdụngcụcủangườiNeandertaler,mộtchủngloạiđãbiếnmấtcáchđâytrên dưới 40 000 năm, cũng thô sơ và ít đượcmài bén.Nên biết rằng, khối lượng bộ não của chủng

Neanthalercònlớnhơnnãocủangườithờinay!

Trongtiếntrìnhpháttriểncủaloàingườitântiếnvớinềnvănhoácómộtkhônghaicủahọ,nãogiữvaitròquyếtđịnh,điềunàyđãrõ.Nhưngtạisaoconngườiđãsửdụngkhảnăngcảitiếnkĩthuậtcủamìnhquátrễđếnnhưthế?Câutrảlờicóthểlà:Vaitròcủanãokhôngphảiđểcảitiếnkĩthuật,nhưngnómangnhữngnhiệmvụnàođókháchơn.Cũngnhưcácvượnngườingàynaytuykhônngoanhơn,nhưngvẫnchỉbiếtbẻcànhnémđá,chỉbiếtsửdụngcácdụngcụmộtcáchthôthiểnnhưthờicácAustralopithecinentrướckia.Vượnngườidùngphầnlớntríkhôncủachúngchocuộcsốngxãhộiphứctạp;vànơiconngườicũngthế,đồngloạilàtháchđốlớnnhấttrongcuộcsốnghàngngàycủahọ(XembàiCâykiếmcủangườigiếtrồng).Chúngtachỉsửdụngmộtphầnrấtnhỏkhảnăngcủamình,bởivìTrítuệlàthứchúngtachỉcầnlúcchúngtagặpbímàthôi.NgaycảnếunhữngnhànghiêncứuvượnlấyốngnhòmmàquansátAlbertEinstein,nhưhọngàynayquansátcácchúkhỉ,thìhọcũngchẳngnhậnragìđặcbiệtnơiông.Trongcuộcsốngthườngngàyvớingủ,thức,ăn,uống,bậnáoquầnv.v.Einsteinchẳngcầngìtớibộócthiêntàicủamình,bởivìnhữngsinhhoạtđóchẳngđòihỏitiachớpsángtạonàocả.

Nãoconngườilàmộtbộmáylạlùng.Nhưngnókhôngphảilàmộtbàncờvitính,luônphảiđộngnãođểtìmnhữngnướccờhiểmyếu.Thườngthìbộmáynàychạyởmứcthấp,vànhưvậythìloàingườingàynaycũngkhôngkhácgìchaônghọtừthủahồnhoang.Conngườingàynaycũngkhôngkháckhỉvềnhữngbảnnăngnềntảngvàvềcungcáchgâychiếnvàxâmlược,vềnhữnggìthuộcphảnxạ,vềtìnhcảmgiađìnhvàcộngđoàn.Càngbiếtvềđờisốngcácthúvật,chúngtacàngrõhơnvềchínhmìnhvốnlàâmbacủa250triệunămtiếnhoácủaloàivậtcóvúvọnglêntừnãocủata.

Nhưvậy,loàithútinhkhôncủaNietzscheđúnglànhữngthúvật,vàkhảnăngnhậnthứccómộtkhônghaicủachúngtrướcsauvẫnlàmộtẩnsố.MộtvàitriếtgiathờiLãngmạnđầuthếkỉ19chorằng,thiênnhiênvậnhànhkhôngphảivôđịnh,nhưngcómụcđích,vàmụcđíchcuốicùngcủanólàsựhìnhthànhloàingười-vàchủngloạingườiđượchìnhthànhnênlàđểgiảimậtsựvậnhànhcủathiênnhiên.Cácvịđóđãhiênngangbảorằng,thiênnhiênsẽtựbạchhoámìnhranơiconngười.Nhưngthựctếchẳngcógìminhchứngcholậpluận:conngườivàhànhvicủahọlàcùngđíchhànhtrìnhcủathiênnhiêncả.Khôngnhữngchuyệnvậnhànhcủathiênnhiên,màngaycảkháiniệm„mụcđích“cũngđángngờ.Mụcđíchlàmộtphạmtrùtưduyrấtmangtínhngười(loàitắckècómụcđíchkhông?),nóđặcbiệtgắnliềnvớicácquanniệmcủaconngườivềthờigian,cũnggiốngnhưcáckháiniệm„tiếnbộ“và„ínghĩa“.Nhưngthiênnhiênlàchuyệncủavậtlí,hoáhọcvàsinhvật.Vàkháiniệm„ínghĩa“mangnhữngtínhchấthoàntoànkhácvớiPrôtêin,chẳnghạn.

NhữngcôcậutinhkhônnhấttrongđámthúcủaNietzscheđãhiểurađượcđiềuđó,nênhọkhôngcònmơlàmchuyệnômđồmtolớnlàđạttớisự„kháchquan“củathựctạinữa.Songgiờđâyhọtựhỏi:đâulàđiềutôicóthểhiểuđược?Vàcáihiểuđócũngnhưcáicóthểhiểuđóhoạtđộngrasao?Cáctriếtgiachorằng,đâylàmột„chuyểnhướngtrithức“đưatớinhữngnềntảngchoviệctìmhiểuvềchínhmìnhvàvềthếgiới.đểhiểuđiềunày, tôimuốndẫnquývịhành trìnhvàocácnền tảngcủabộmáynhận thứccủachúng ta,nhữngnềntảngmàchúngtađãchiasẻvớinhaumộtsốđiểmquantrọngquacâuchuyệnLucytrênđâyrồi.ChúngtahãycùngLucybayvàomộtvũtrụcònhàohứnghơntấtcảnhữngvũtrụmàcáctriếtgiatrướcđâyđãbayvào.ChúngtahãykhámpháCảmgiácvàTưduycủachúngta,bằngcáchhànhtrìnhvàotrongnãobộcủachúngta.

•VũtrụTinhthần.Nãocủatôihoạtđộngnhưthếnào?

MadridVũtrụtinhthần.

Nãocủatôihoạtđộngnhưthếnào?

Trênthếgiớinày,cáigìphứctạpnhất?Mộtcâuhỏikhó,nhưngcũngkhôngđếnnỗiquákhóđốivớicácnhàkhoahọc.Câutrảlờicủahọ:Bộnãoconngười!Nhìntừbênngoài,bộócchẳngcógìthậtđặcbiệt.Nócânnặngkhoảngmộtkírưỡi,manghìnhdángmộthạtdẻrừngđầyđặnvàmềmmạinhưmộtquảtrứngmềm.Nhưngtrongnóchứađựngmộtbộmáycólẽkhúcmắcnhấttrầngian.Mộttrămtỉ(100000000000)tếbàothầnkinhtươngtácvớinhauquatớinămtrămngàntỉ(500000000000000)mạchnối.Ngườitabảo,lượngmạchnốiđótươngđươngvớitổngsốlácâyrừngmiềnlưuvựcsôngAmazonabênNamMĩ.

Chotớikhoảng120nămvềtrước,hầunhưchẳngcóaibiếtgìvềđờisốngbêntrongcủabộnão.Nhữngnỗlựctìmhiểunótrướcđâycũnggiốngnhưlấyđènpinchiếuvàobầutrờiđêm.Kểcũnglạ,hầunhưngàynaychẳngcóaibiếttớingườiđầutiênkhámpháracácchứcnăngvàsựhoạtđộngcơbảncủabộóc.Nếulậpmộtdanhsáchthậtkháchquanvềnhữngnhànghiêncứuvàtưtưởngnổidanhnhấttrongthếkỉ20,thìkhôngthểkhôngcótêntuổicủaSantiagoRamónyCajal.Vậymàkhôngmộtcuốnsáchtiếngđứcnàođềcậptớitiểusửcủaông.

Cajalsinhnăm1852ởPetilladeAragón trongvùngNavarranướcTây-ban-nha.ÔngkémNietzsche8tuổi.KhiCajalsinhravàlớnlên,thìbênLondonDarwinđangbắtđầuviếtcuốnsáchlớncủaôngNguồnGốcCácChủngLoại.Lúcnhỏ,Cajalmuốntrởthànhhoạsĩ.đểnghiêncứucơthểconngười,haichaconcậuđibớiđấtnghĩađịacũđểtìmxươngngười.ChacậulàmộtbácsĩgiảiphẩuvàcóđượcmộtchỗlàmtrongphòngcơthểhọccủabệnhviệntỉnhSaragossa.ViệcđiđàoxươngvớichacuốicùngđãkhiếncậubỏnghềhoạchuyểnsangngànhCơthểhọc.DarwinđãbỏhọcIkhoa,vìcảmthấykinhtởmkhigiảiphẩuxácchết.Cajaltráilạicảmthấysaymêkhiđượckhámxácchết.Cậutrởthànhbácsĩlúc21tuổi.Vìsaymêvớixácchếtvàxươngngười,nêncậuđầuđơnvàoquânđội.Tronghainăm1874-1875,cậuthamgiavàomộtchiếndịchsangKubavàbịnhiễmtrùnglaovàsốtrétởđó.Lúctrởvề,cậulàmbácsĩphụtátrongphânkhoaIcủađạihọcSaragossa.Năm1877,cậuđượcđạihọcComplutenseởMadridcấpbằngtiếnsĩikhoa.LàgiáosưmônCơthểhọcmôtảvàtổngquát,Cajallầnhồikhámphárathếgiớilạlùngcủabộnão.Tạisaođãchẳngcómộtaiquantâmnghiêncứucặnkẽbộócconngười?Chotớilúcđó,ngườitachỉtìmhiểusựsắpxếpchungchungcủacácvùngnãomàthôi.Cajalđặtrachomìnhmộtchươngtrìnhđầycaovọng:Ôngmuốntìmhiểunhữngdiễntiếnxẩyratrongnãovàmuốnlậpramộtmônhọcmới,màônggọilà„Tâmlíhọcluậnlí“(RationalPsychologie).Ôngdùngkínhhiểnviquansáttừnglátmộtcáctếbàoócngườivàvẽratấtcảnhữnggìôngthấyđược.Năm1887,ôngqualàmgiáosưmônMôhọcvàBệnhlíhọctạiđạihọcBarcelona,vàrồinăm1892chuyểnsangdạyởComplutenseởMadrid,đạihọcdanhtiếngvàlớnnhấtnướcTây-ban-nhathờiđó.Tạiđâynăm1900,ôngtrởthànhgiámđốcViệnVệSinhQuốcGiavàSởInvestigatiónesBiológicas.

MộtbứcảnhchụpCajalngồitrongphònglàmviệcđầynghẹtsáchởMadrid,tayphảichốngđầuvớibộrâubờmxờm,mắtmơmàngnhìnbộxươngngười.Mộtbứchìnhkhácchụpôngcũngtrongtưthếđótrongphòngthínghiệm,vớichiếcáochoàngravẻphươngđôngvàchiếcmũvảicủangườiphichâu.Mắtôngsâuvàđen.Quảthậtôngmanghìnhdángmộthoạsĩhơnlàmộtnhàkhoahọc.Lúcvềgià,khuônmặtôngtrởnêntốitămbíẩnhơn;thoạtnhìncứnhưlàkhuônmặtcủamộttàitửHollywoodchuyênđóngvaitayphảnphúcnhamhiểm,nhưmộtkhoahọcgiabịquỷám.NhưngCajalchẳngnhamhiểmmộtchútnào.Tráilại,ôngrấtđượcngườiđươngthờiyêumếnvàkínhtrọng.Ônglàngườikhiêmtốn,đạilượng,hàihướcdễthươngvàrấtthongthả.

Cajalchỉnghiêncứuócngườivàócthúvậtđãchết.Thờiđó,vàocuốithếkỉ19,việcgiảonghiệmócsốngcònlàđiềucấmkị.đốivớiCajal,làmviệcvớiócchếtđúnglàmộtcựchình,vìnhưthếôngkhôngthểnàothậtsựbiếtđượcnãohoạtđộngrasao.NhưngCajalđãcócách,vàđấylàcáiđộcđáoquỷquáicủaông,nếumuốnnóinhưthế:Ôngbiếtcáchlàmchotếbáochếtsốnglại.Ôngdùngkínhhiểnviquansátcáctếbào,môtảkĩ lưỡngcácdiễntiếnhoạtđộngcủachúng.Vàbằngmộtgiọngvănsốngđộng,ônglàmchongườiđọccócảmtưởngnhưcác tếbàođangcảmgiác,hànhđộng,hivọng,cũngnhưđangmangtrongmìnhnhữngthamvọng.Mộttếbàođangdùngthânsợicủanó„lầnmòtứphíađểtìmđếnthânsợikhác“.

Cứnhưthế,Cajalmôtảcấutrúctinhvicủacáctếbàovàquađóđặtnềnchoviệcnghiêncứuhệthốngthầnkinhnãobộvềsau.Ôngđãviếttấtcả270luậnvănkhoahọcvà18cuốnsách.Nhữngtàiliệunàyđãbiếnôngthànhmộtnhànghiêncứunãonổitiếngnhấttừxưatớinay.Năm1906ôngđượctraogiảiNobelvềikhoa.

CácnghiêncứucủaCajalrấtquantrọng,làvìcácthầnkinhnãohoàntoànkháchẳncáctếbàocơthểbìnhthường.Chotớilúcđó,khoahọcchưabiếtđượcnhữnghìnhdạngbấtthườngítcóvớinhiềuchânrếttinhvicủatếbàonão.Cajalvẽlạinhữngtếbàonàybằngnhữnghìnhảnhrấtchínhxác,bằngnhữngmôhìnhmànglướinhệnlạlùng,vàhầuhếtnhữngpháchoạcủaôngmanghìnhthùnhưnhữngrongbiểnliti.Chínhôngkhôngphảilàngườiđãđưaranhữngkháiniệmchuyênmônquantrọngmànaychúngtađangsửdụng,nhưngcácmôtảvôcùngchínhxáccủaôngvềcácthànhtốcủahệthốngthầnkinhnãothìchotớilúcđóchưacóai sánhkịp.Ôngvẽvàgiải thíchcác tếbào thầnkinh (Nơrôn)cũngnhưcác tua sợidàingắn(Axôn)ởhaiđầuNơrôn.Lầnđầutiêncácphânnhánh(Dendriten)củaAxônđượcmôtảmộtcáchchínhxác,vàôngdùngtừSynapsencủađồngnghiệpngườiAnhCharlesScottSherringtonđểđặttênchocácđiểmtruyềnthôngcủatếbàonãonằmcuốicácDendriten.Quanhữngnghiêncứuhếtsứccẩntrọngcủaông,Cajalđượccoinhưlàngườiđãkhámphárabảngchữcáicủatếbàothầnkinhnão.Nhưngquytắcvănphạmcủabảngchữcáiđó,vàhơnthếviệcđặttênchocácNơrôncũngnhưsựhoạtđộngcủacáimàônggọilàcácvòngmạchnốithầnkinh,thìvẫnđangcònnằmtrongtưởngtượng,chứôngchưanắmđượccụthể.

Cónhiềuđiềuphỏngđoáncủaôngvềsauđãtrởthànhsựthực.điềuquantrọngnhấttrongcácphỏngđoánđó,làcácdòngđiệnthầnkinhquanãovàtủysốngluônchạytheomộtchiều.CácSynapsencủatếbàothầnkinhnàytruyềnthôngvớicácSynapsencủatếbàothầnkinhkhác.Nhưngcáctếbàoluônluôngiaothôngtrênconđườngmộtchiều,khôngbaogiờcóhiệntượngquayngượcchiềutrởlại.Cajalđãkhôngthểcắtnghĩađượcviệc traođổigiữacácSynapsendiễn ranhư thếnào,vìvới các tếbào thầnkinhchếtôngkhôngthểnhậndiệnđượccáchoạtđộngđiệntừvàhoáhọccủachúng.Nhưngôngbiếtrằng,cósựchuyểngiaocáctínhiệu.NhàsinhlíhọcngườiđứcOttoLoewinăm1921lầnđầutiênđãchứngminhđượcsựdichuyểncủacáctínhiệuthầnkinhtừSynapsenàyquaSynapsekhác,nhờvàomôigiớicủamộtchấthoáhọc.Cajalđãkhôngthểbiếtđượcđiểmnày.

Cajalmấtnăm1934,thọ84tuổi.SuốtbamươinămsaukhiCajalquađời,trongkhicácnhàkhoahọcởÂuchâu,Hoa-kìvàÚcđổcôngtìmhiểusựvậnhànhtínhiệuđiệntừvàhoáhọccủathầnkinhnão, thìkhoahọcgiacácnơikháccốgắngtìmhiểuvaitròcủatừngvùngnãobộ.Vùngnãonàocóphậnvụgìvàtạisao?Trongnhữngnghiêncứunày,môhìnhcủaPaulMacLeanngườiMĩtrongthậpniên1940´lànổitiếnghơncả.Vìloàingườiđilêntừcácloàivậthạđẳng,nênMacLeanchiabộnãoconngườirathànhnhiềuvùngtươngứngvớitừngcấpđộtiếnhoákhácnhau.Theođó,nãobộconngườithậtragồm„babộóc“. Bộ đầu tiên là „Óc loài bò sát sơ đẳng“, gồm chủ yếu Trụ não (Hirnstamm) và Não giữa(Zwischenhirn).Ócbòsátlàhìnhthái„thấpnhất“củanãobộ.đâylànơixuấtphátcácbảnnăngbẩmsinh,ócnàyítcókhảnăngtậpthànhvàkhôngthíchhợpchomọitươngtácxãhội.Bộthứhailà„Ócloàicóvúhạđẳng“;nótươngđươngvớiHệLimbic(limbischesSystem).đâykhôngnhữnglànơixuấtphátcácbảnnăng tựnhiênvàcáccảmgiác,màcòn,nhưMacLeannói, làđiểm thínghiệmđầu tiêncủa thiênnhiêntrong việc xây dựng í thức và trí nhớ. Bộ thứ ba là „Óc loài có vú thượng đẳng“; nó tương ứng vớiNeocortex,lànơilítrí,tríhiểuvàkhảnăngluậnlíhìnhthành.Ócnàyhoạtđộngkhôngtuỳthuộcvàohaióchạcấpkia.MacLeanchorằng,sựphânchiabaloạiócnàyrấtchặtchẽ.Vìthế,cũngtheoông,giữaHệLimbicvàNeocortexcórấtítliênhệvớinhau;cảmgiácvàtríhiểunằmởhaióchoàntoànkhácbiệt;vàđólàlídotạisaochúngtarấtkhócóthểkiểmsoátđượccảmgiácvàlítrícủamình.

QuanđiểmcủaMacLeanrấtphổbiến,vànócũngdễhiểu.Việcphânchiabộnãothànhbacấpcủaôngcũngkhiếntaliêntưởngtớiquanđiểmcủacáctriếtgiatừhaingànnămnaychorằng,cácbảnnăngthúvậtvà các cảmgiác cao cấp cũngnhư trí khôn tinh tế của conngười hoàn toànbiệt lập nhau.Thuyết củaMacLeanvẫncònxuấthiệntrongnhiềucuốnsáchgiáokhoathờinay.Nhưngtiếcmộtđiều,thuyếtcủaôngsai.Khôngcóbabộóchoạtđộngđộclậptrongnãobộ!Vàquanđiểmsauđâycủaông:baócđóđãtiếptheonhaupháttriểntừloàibòsátlênloàicóvúhạđẳngtớiloàingười,cũngsai.LàvìngayloàibòsátcũngcóHệLimbicgiốngnhưnơiloàingười.VàchúngcũngđãcómộthệthốngmàtacóthểtạmsánhvớiNeocortexnơiloàicóvúthượngđẳng.Nhưngquantrọngnhất:giữacácbộphậnTrụnão,Nãogiữa,Tiểunãovàđạinãocónhữngmốiliênhệrấtchặtchẽ.Chúngkhôngđơngiảnlànhữnggìchồngxếplênnhau,nhưMacLeannghĩ.Mốiliênquanđadạngvàphongphúnàythậtquantrọng,vìnhờđótamớihiểuđược

cáchthứchoạtđộngthậtsựcủacácbảnnăng,cảmgiác,íchívàsuynghĩcủachúngta.

Thựctếchothấycónhiềuđiềuđượcsuyđoánbởicácnhànghiêncứunãotrongvòngmộttrămnămtrởlạiđâychẳngđúnggì lắm.Quả thật, trong thậpniên1820´,nhà sinh líhọcngườiPháp JeanPierreMarieFlourens(vềsaulàmộtngườitriệtđểchốnglạiDarwin)đãnhậnrarằng,cómộtmốiliênhệchặtchẽgiữacácthànhphầntrongnãobộ.Ôngđãlầnhồicắtbỏđitừngphầnóccủacácthúvậtthínghiệm,đặcbiệtcủagàvàbồcâu,đểxemcoikhảnăngnàonơicácthúvậtđóbiếnmất.điềulàmôngngạcnhiên,làcácconthúđócùngmộtlúcgiảmđinhiềukhảnăng,chứkhôngphảimộtkhảnăngnàođótươngứngvớitừngphầncủanãobộ.CũngtươngtựnhưbộmáytínhHALtrongphimOdyssee2001củaStanleyKubric;cứmỗinốtđiệnbịtắtbớtđithìmáychạychậmvàìạchhơn,chứnókhôngvìthếmàkémthôngminhhơn.Flourensnhậnthấyquanđiểmchorằng,nãobộcónhữngvùngtươngứngvớinhữngkhảnăngnàođónhưtínhtoán,nói,nghĩ,nhớ…làsai.Nhưngôngcũngđãlầm,khicườngđiệubảorằng,tấtcảcácthànhphầntrongnãobộđềucùnggiữvaitrònhưnhau.Vìthế,thếhệkhoahọcgiasauFlourensvàtrướcCajalđãquayrađặcbiệttìmhiểuxem,đâulànhiệmvụcơbảncủatâmnãovàcủacácvùngnão.Mỗingười,tùyvàonhậnđịnhriêng, tựvẽchomìnhmộtbộbảnđồnão.Tuyệtdiệunhất làcáckhámpháriêngrẽcủanhàcơ thểhọcngườiPhápPaulBrocavànhà thầnkinhhọcngườiđứcCarlWernickevềhai trung tâmngônngữkhácnhau nơi não bộ: Vùng phát âm Broca (Broca-Areal) được khám phá năm 1861; vùng hiểu ngôn ngữWernicke(Wernicke-Areal)đượckhámphánăm1874.

Ngàynay,nãobộđượcphânrathànhTrụnão,Nãogiữa,Tiểunãovàđạinão.TrụnãolàphầnnãodướicùngnằmgiữađầuvàbaogồmTâmnão,cácCầuvàNãosau(phầntuỷkéodài).Trụnãokhởiđộngcácgiácquanvàđiềuhợpnhữngquátrìnhcửđộngtựnhiênnhưnhịptim,nhịpthở,thayđổitếbàovàcácphảnxạconngười,chẳnghạnnhưviệcchớpmắt,nuốt,ho.NãogiữalàmộtvùngtươngđốinhỏnằmphíatrênTrụnão,baogồmHypothalamus,Subthalamus,Epithalamusvàphần trêncủaThalamus.Nógiữvai tròcủamộtngườimốiláivàmộtgiámđịnhviêntìnhcảm.Nónhậncáctínhiệugiácquanvàchuyểntiếptớiđạinão.Làmộthệthốngnhạycảmgồmnhữngdâythầnkinhvàcácchấtkíchtố,Nãogiữađiềukhiểncáchoạtđộngnhưngủ,thức,cáccảmnhậnđauđớn,điềuhoàthânnhiệt,vàngaycảcácdụcvọngcủachúngta,chẳnghạnnhưsinhhoạttìnhdục.Tiểunãoảnhhưởngnhiềutrênkhảnăngcửđộngvàkhảnănghọctậptựnhiêncủachúngta.Ởcácloàiđộngvậtcóxươngsốngkhác,Tiểunãođóngvaitròquantrọnghơn.Chẳnghạnđặcbiệtnơicá,làloàicónhiềuđòihỏihơnconngườitrongviệcbơilặndướinước.Nơiconngười,Tiểunãocòncóthêmnhiệmvụtrongcácsinhhoạttrithức,nơiviệcnóinăng,phongcáchcưxửxãhộivàtrongviệchoàiniệm,tuynhiênnhữnghoạtđộngnàydiễnratrongvôthức.đạinãonằmphíabêntrênbaphầnđượcnóiđếnởtrên,nơiconngườinócóđộlớngấpbatổngsốcácphầnnãokhác.đạinãođượcchiathànhnhiềuvùng,từnhữngvùngcókhảcảmứng„đơngiản“tớinhữngvùngcókhảnăngliênkết„cấpcao“.TấtcảnhữngsinhhoạttinhthầncaocấpnơiconngườiđềutuỳthuộcvàohoạtđộngcủaVỏliênkết(assoziativerCortex),nhưngkhôngbaogiờchỉlệthuộcmộtmìnhnómàthôi.

Khảnăngcủanãobộchúngtatuỳthuộcvàonhữnggìchúngtađãtrảiquakinhnghiệm.ImmanuelKantđãbiếtđiềunày,khiôngmởđầuphầnnhậpđềtácphẩmKritikderreinenVernunft(Phêbìnhlítríthuầntuý)củaôngnhưsau:„Rõràng,mọinhậnthứccủachúngtakhởiđitừkinhnghiệm;làvìdođâumàkhảnăngnhậnthứccủachúngtađượcđánhthứcdậyđểhoạtđộng,nếukhôngphảilàdonhữngsựvậtđãchạmtớigiácquantavàmộtphầntựchúngtạoranhữngíniệm,mộtphầnchúngkhởiđộngsựsinhhoạtcủatríhiểuchúngta,khiếnnósosánh,nốikếthoặctáchrờinhữngíniệmđó,vàquađónóbiếnchất liệu thô củacác cảmnhậngiácquan thànhmộtnhận thức sự vật,mà tagọi là kinhnghiệm“.Trongquátrìnhđó,cảmgiácvàsuynghĩcủachúngtabịđịnhđoạtbởisựchủícủata,vàngượclại.Conngườiluônchỉcóthểchúítớimộtđiểmmàthôi,chodùđólàmộtchuỗiđiểmphớtquarấtnhanh.Ngaycảcáigọilà„Multi-Tasking“cũngkhôngcónghĩalàcóthểchủímộtlúctớinhiềuđiều,nhưngđóchỉlàkhảnăngtắtmởqualạithậtnhanhmàthôi.Tầmchủícủachúngtabịhạnchếbởinhiềuthứ,vừabởisựbấtcậpcủacácgiácquan,vừabởingaykhảnănghạnchếcủaconngười.Conngườichỉvậndụngmộtphầnnhỏcáctếbàothầnkinhtrongnãobộ;đồngthờihọcũnggặpkhókhănlớntrongviệcgiatăngphầnvậndụngấylên.Sựchúícủachúngtachỉđủchomộtsinhhoạtgiớihạntrongócmàthôi,thếnêncàngmởrộngđượccáinàythìcáikialạinhỏđi.ThằngOskarcontraibốntuổicủatôirấtthíchthúvật;nócóthểdễdàngkểtênnhiềuloạikhủnglongvàcóthểphânbiệtkhôngchútkhókhăncácloạihảicẩu,nhưngnóchưatàinàotựbậnáođược.Khảnănghọctậpcủachúngtakhôngbịhạnchếbởilượngtếbàothầnkinh,nhưngbởikhảnăngchúícủachúngta.

Sựchúíđượchìnhthànhnhưthếnào,diễntiếnhoáhọcthầnkinhxẩyranhưthếnàokhichúngtahọctập

mộtđiềugì,nhữngđiểmnàytớinaytacũngchỉmớibiếtđượcmộtcáchđạikháimàthôi.Sởdĩchúngtabiếtđượcnhữngdiễntiếncơbảnnàynọtrongnãovànắmđượcvaitròcủatừngvùngnão,lànhờsựtiếnbộ kĩ thuật với nhữngmáy đo chính xác. Sinh thờiCajal còn chứng kiến đượcmáy điện não động đồ(EEG)donhàtâmbệnhhọcngườiđứcHansBergersángchếvàonăm1929.Nhờnó,rốtcuộcchúngtađãđođượcnhữngluồngđiệnchạytrongnão.Trongthậpniên50’cácđiệncựcđượccảitiến.Nhờnhữngviđiệncựcbénnhạy,việcđođạcđượccảitiếnđếnnỗingườitacóthểquansátđượcsựhoạtđộngcủatừngNơrôn.Bướctiếnkếtiếpđólàviệcnghiêncứucáctừtrường.Giốngnhưmọidòngđiệnkhác,nhữngdòngđiệntrongnãocũngtạonênmộttừtrường.Từthậpniên60’,nhờmáymóctinhvi,ngườitađãđođượccáctừtrườngđóvàđãtínhranơixuấtphátcácdòngđiệntrongnão.Vớicáchđó,máytừtrườngđộngđồ(MEG)chỉ cho thấyđâu lànhữngvùngnãođanghoạtđộngmạnh.Trong thậpniên70’và80’ có thêmnhữngmáymóckhácgiúpđođượcnhữngdiễntiếnhoáhọcthầnkinhvừamớiđượckhámpháxẩyratrongnão.Từthậpniên90’nghànhnghiêncứunãocóđượcnhữnghìnhảnhnãobộnhiềumàu.Ngàynaycácmáychụpnhưmáyvitínhquangtuyếnhaymáychụpcắtlớp(Kernspin-Tomografie)cungcấpchotanhữnghiểubiếttuyệtvờivềcáctiếntrìnhhoạtđộngcủanão.Trướcđâytachỉđođượcnhữngdòngđiệnhaynhữngphảnứnghoáhọcriêngrẽ.Naycácloạimáytrênđođượcluônsựluânlưucủamáutrongnhữngvùngđóvàcungcấpchotanhữngbứchìnhmàutinhvi.LầnđầutiênHệLimbic,nguồnxuấtphátchínhcáctìnhcảmvàcảmgiáccủachúngta,đượcgiảimã.

Trướcnhữngkhảthểmớiđó,khôngítnhànghiêncứunãophấnchấnđếnnỗitinrằng,trướcsaugìviệcnghiêncứucủahọcũngsẽđưaTriếthọcvàcólẽcảTâmlíhọcvàoviệnbảotàng.NhànghiêncứunãoWilliamCalvinthuộcđạihọcWashingtonởSeattleđưarahìnhảnh„Giấcmơcủaanhquảngia“kháhợpchonỗiphấnchấnđó.Calvinkể,anhquảngiacảmthấytùtùngdướihầmnhàthiếuánhsángcủamình.Anhmơướcthoátđượclênlầusángsủatrêncùng.Cũnggiốngnhưthế,mộtsốnhànghiêncứunãoướcmongômtúitếbàovàPrôtêincủamìnhnhảyphócsangTriếthọc.NhưngtiếcrằngkhoảngcáchgiữaPrôtêinvàÍnghĩathậtquávờivợi.Ngaycảdùviệcnghiêncứunãocóthểgiảimãđượccáctrungtâmnãobộvàcácphậnvụcủanó,thìvẫncònlâumớigiảimãđượcÍnghĩavàTríhiểu,cònlâumớigiảimãđượcguồngmáytạoraTinhthần.Tráilại,hiệnnaychúngtabiếtnhiềuvềnhữnggìtachưabiết,hơnlànhữnggìtađãbiết.Càngcóthêmkiếnthứcvềnão,tacàngthấynórắcrốigaygohơn.

Cáibíẩnlớnnhấtởđâylàmứcđộảnhhưởngcủaíthứcriêngtưmỗingười,củanhữngkinhnghiệmhoàntoànchủquancủamỗingười.Tạisaotacảmnhậnđiềuđónhưvậymàkhôngnhưcáchkhác,điểmnàytrướcsauvẫnlàmộtbíẩnlớn.Cáckiếnthứctổngquátvềphảnứnghoáhọcthầnkinhkhôngthểnàogiảithíchđượccáccảmgiácvàđammêcủatừngngười.Chẳngcómáymócnàohaynhữngbuổiđàmđạotâmlínàocóthểđovàđưarachongườitathấyđượcphẩmchấtcủanhữngkinhnghiệmđó.Mộtlần,ngườitahỏiLouisArmstrong,nhạcJazzlàgì,ôngtrảlờithậtchínhxác:„Nếubạncònhỏi,thìbạnchẳngbaogiờhiểuđượcnó!“Cáctrạngtháikinhnghiệmchủquanluônmãivẫnlànhữnggìkhôngthểhiểuthấuđược;cảnghiêncứunãocũngbótaytrướcchúng.LàvìkhitachơimộtbảnnhạcJazz,máychụplớpcóthểchotabiếtlượngmáuđanggiatăngởnhữngvùngtìnhcảmnàocủanão,nhưngmáyhoàntoànkhôngthểchobiếtđược,tađangcónhữngcảmnhậnnàovàtạisaotalạicảmnhậnnhưthế.

Dùvậy,ngàynaykhoanghiêncứunãorõràngđượccoilàmộtngànhmởrachotanhữngcănbảnnhậnthứcvànhữngnềntảnggiúptahiểuhơnvềchínhmình.SovớiTriếthọc,khoanghiêncứunãocungcấpchotanhiềuđềtàihấpdẫnhơn.Nhưngvấnđềnằmchỗnày:TacóthểbắtđầumộtchuyệngìmàkhôngcầntớiTriếthọckhông?Dùsao,việcnghiêncứunãocũngvẫnlàmộtsinhhoạtrấtđặcthù.Làvìđâyđúnglànỗlựccủabộnãoconngườitìmcáchkhámpháranhữngẩnchứatrongnó,nghĩalàmộthệthốngtựtìmhiểuvềchínhmình.Nãobộởđâyvừalàchủthểvừalàđốitượngtìmhiểu–mộttìnhcảnhthậtoáiăm.Phảichăngnhữngnhànãohọccũngsửdụngcùngmộtphươngphápmàcáctriếtgiađãdùngtừhaingànnămnay:lấychínhsuytưđểtựtìmhiểusuytưcủamình?Tựdòxétmìnhbằngsuytưvà,cũngtuỳvàokhảnăngchophép,dùngsuytưđểtựquansátmình,đólàphươngphápphổcậpxưanaydùngđểnghiêncứutinhthầnconngười.Caođiểmtânthờicủaphươngphápđóxuấthiệncáchđâygần400nămvàomộtbuồitốimùađôngđángnhớ…

•Mộtbuổitốimùađôngtrongtrậnchiến30năm.Dođâutôibiết,tôilàai?

UlmMộtbuổitốimùađôngtrongtrậnchiến30nămDođâutôibiết,tôilàai?

Quangcảnhkháấmcúng:Anh thanhniên23 tuổingồibênmột lò sưởi củi lớn.Anhbậnbộbinhphụchoànggiamùađông.Mộtkhuônmặtkháquenthuộcđốivớinhiềungười,vìhọđãthấyđượcquabứchoạvềsaunàycủamộthoạsĩdanhtiếngngườiHoà-lanFransHals:đôimắtđenlớn,mộtmắtbịchứngchảynướcmắtliêntụcnhưmắtcủaKarlDall,miệngrộnghơimỉmcườivớicặpmôimỏngdướihàngrialúnphún, tócđendàiđếnvai;mộtkhuônmặtvừaláulỉnhvừamơmàng,vừathôngminhvớichút lơđễnh.Nhưngkhuônmặtcủachàng thanhniên rõ ràngbaonhiêu, thìbốicảnh tốihômđó lại càngmơhồbấynhiêu.Làvì,theonhưngườitaviếtlại,thanhniênnàykhôngngồibênlò,nhưngngồitronglòsưởi.Chínhchữ„trong“ngắnngủinàyđãlàđềtàichobiếtbaonhiêucuộcluậnbàn.Cóphảivớichữđó,người tamuốnnóirằng,anhtangồitrongmộtnhàtắmhơivốnđãcórấtnhiềuởthờiđó?Nhưngnhưvậythìtạisaolạicònbậnbộquânphục?Haylàchiếclòsưởiquálớn,khiếntacócảmtưởnganhngồitronglò?đúnghơn,cólẽđólàmộtcănphòngvớimộtlòsưởilớnvàanhngồisưởiấmtrongđó.Vìbênngoàitrờilạnh.đólàmộtngàymùađôngnăm1619,vàcảnhtượngdiễnratrongmộtcănnhàmiềnquêgầnthànhphốUlm,nướcđức.Nhưngthôi,tahãyngheanhthanhniênấykể:„Lúcđótôiđangởđức,tôiđượcđiềusangđứcvìnhữngtrậnchiếnởđóchưadứt;saukhidựlễđăngquangcủanhàvua,tôitrởlạiquânđội,vàđầumùa đông bị giữ chân trongmột khu vực đóng quân hẻo lánh, ở đó chẳng có ai để hàn huyên tròchuyện,nhưngmaymắncũngchẳngcógìđểphảilohayđểmêmải,suốtngàyănkhôngngồirỗimộtmìnhtrongphòng,mặcsứcđộcthoạivớinhữngsuytưriêngcủamình“.

Nhữngcuộcđộcthoạiđómangmộtthamvọngrấtlớn:Tronglúcbênngoàicuộcchiến30nămđangđẩytoànTrungÂuvàochếtchócvàđổnát,anhthanhniên thảhồntìmkiếmsựyêntĩnh,ngănnắpvà trongsáng.Anhmuốntìmtớicáilítậncùngtuyệtđốivềchínhmìnhvàvềthếgiới.Trướchếtanhđưaranhữngquytắcxácđịnh:Cáigìchưanhậnthứcđượcrõràngthìchưaphảilàthật.Vàanhhoàinghitấtcảnhữnggìđángngờvực.Takhông thể tinđượcconmắtvàcácgiácquankháccủamình.Cả tưduynữa, tacũngkhôngnêntinvàonó,baolâunóchưađượckiểmchứng.Cũngcóthểmaquỷđangảnhhưởngtrêntavàdẫntađitớinhữngkếtluậnsai!Nhưngkhoan–nhưvậyhoárachẳngcóđiềugìđểtatinchắcđượcư?Làvì,dùtôicóhoàinghimọichuyện,thìtôicũngkhôngthểnghingờrằngtôiđanghoàinghi,rằngchínhtôilàkẻhoàinghi.Vànếutôibiết,chính tôihoàinghikhimìnhđanghoàinghi, thìnhưvậy là tôiđangnghĩrằng, tôi đanghoài nghi.Nhưvậy, cómột quy tắc chắc chắnđầu tiên không thể chối cãi được, đó là:Cogitoergosum–„Tôisuytư,nhưvậytôihiệnhữu“.Lửatronglòchưatắt,khicâunàyđượcanhlínhtrẻnghĩvànóiralớntiếngtrongphòng,nhưngthếgiớiTriếthọcđãbịđảolộnngaytừgiâyphútđó.

ChàngthanhniênđãlàmđảolộnTriếthọctrongmộtbuổitốimùađôngkhởiđầutrậnchiến30nămkialàai?TêncậulàRenéDescartes.Cậuxuấtthântừmộtgiađìnhquýtộc,chalàthẩmpháncủatoàtốicaoBretagneởRennes.Mẹmấtnăm1597,mộtnămsaukhisanhcậuvàcậulớnlênởnhàbàngoại.Lênbảy,vàomộttrườngtrunghọcdocáctusĩdòngTênđiềukhiển–chẳngthúvịgì,nhưngkhiratrường,lúcmườisáutuổi,cậuđãtiếpthuđượcmộtnềngiáodụccổđiểnvàtoánhọcsángchói.CậuhọcsinhxuấtsắcghitênhọcluậtởPoitiers.Sauđó,ghitênvàomộtHànlâmviệnởParis,đểhọclạinhữngthứcầnthiếtchomột thanhniênquýtộc:đánhkiếm,nhảyđầm,cưỡingựa,cungcáchứngxửvànhiềuthứcầnthiếtkhácnữa,nhưngcậuchẳngmảymaynghĩtớicôngdụngmaisaucủachúng(Chỉhaimươinămsau,cậucódịpsửdụngmộtmóntrongcácthứđó–cậuđãđâmchếtđốithủtrongmộttrậnđấutayđôi).Năm22tuổi,cậumạohiểmđầuquânphụcvụvịtướngngườiHoà-lanMoritzđấtOranien.Ởđócậuhọcđượcrấtnhiềuvềkhoahọctựnhiên,cònvềcuộcsốngbinhđộithìchẳnghọcđượcgìnhiều.Sauđó,cậulạilangthangkhắpđan-mạchvàđức,mộtlầnnữađầuquânkiếmsốngtrongbinhđoàncủacôngtướcMaximilienđấtBayern.CậutheođoànquânnàysangđánhchiếmthủđôPragnướcTiệpvàcódịpquansátchỗlàmviệccủanhàthiênvănJohannesKeplertạiđây.Lúcnày,cậuđãnhậnrađượcbướcđườngtươnglaicủamình:Mơtrởthànhmộtngườidẫnđườngtrongviệckhaisángmànđêmcủacáckhoahọc.đầytựtin,cậumơtới„mộtphươngphápchung“rõràngvàhợplí„choviệctìmhiểusựthật“.Vàchínhcậulàngườicósứmạngtìmraphươngphápđó.

Thángtưnăm1620ởUlm,chàngthanhniên24tuổigặpnhàtoánhọcJohannesFaulhaber.Cậuđãgiảidễnhưtrởbàntayđượcmộtbàitoánhócbúa,mộtbàitoánmànhưcậuđãghilạikhôngchútengại,làcácđầuócthôngminhnhấtthờiđócũngphảiđầuhàng.Giờđây,thờigianđãchínmùichoviệctiếnthâncủa

cậu,vớiướcvọngtìmralờigiảiđơnthuầnchomọivấnnạn.Mộtnămsaucảnhđộcthoạitrongcănphònglò sưởiởUlm,Descartesbỏbinhnghiệp,hànhhương tớiLoretta rồidu lịchkhắpnướcđức,Hoà-lan,Thuỵ-sĩvà Í-đại-lợi.Năm1625cậuchuyển tớiParis, gianhậpvàonhữngnhómhọc thức tại đây.Anhthườngđượcmờisinhhoạttrongcácbuổigặpgỡbantối,nhưnganhvẫngiữnhữnggiaotiếptrongvònggiớihạn.Nămnămsau,anhrờiParistrẩysangHoà-lan.Hoà-lanlúcđóđangtrongthờikìrộnràngpháttriểnvàlàvùngđấttựdonhấtcủalụcđịavềmặttinhthầnvàtôngiáo.Descartesmuốnlợidụngkhôngkhíthuậnlợiđóđểbắtđầutácphẩmđãđượcchuẩnbịtừlâucủamình.Anhcắtđứtmọigiaotiếp,chỉgiữlạinhữngtiếpxúcsôinổibằngthưtừ,đặcbiệtvớicácmệnhphụphunhân.Anhtậptrungvàotácphẩm„LuậnvềThếgiới“,nhưngcuốn sáchchẳngbaogiờđược in ra.Năm1633, anhhay tinđồngnghiệpmình làGalileoGalileibịGiáohộibuộcphảirútlạinhữngquanđiểmkhoahọctựnhiêncủamìnhvềvũtrụvàvềthếgiới.Giáohộicônggiáolàmộtđốithủnguyhiểm,ngaycảđốivớiDescartes, làngườivẫntinvàoThiênChúa;nhưngThiênChúacủaDescartestinlàmộtThiênChúatươngđốitrừutượng,đượcanhquanniệmnhưlàmộtthứNguyênlítốithượng.Hoà-lanlúcđótựdohơnÍ,dùvậy,Descartesvẫncẩnthậndờiđổichỗởliêntục.AnhviếtsáchvềHìnhhọc,đạisố,Vậtlívàtrởthànhmộtnhàtoánhọcnổidanh.Chỉtớinăm1637,Descarteschoxuấtbảncuốnsáchvềnhữngcuộcđộcthoạibênlòsưởimườitámnămvềtrước,trongcócócâubấthủ„Tôisuytư,vìthếtôihiệnhữu“.Mộttậpsáchmỏng,aicũngcóthểcóđược„LuậnvềPhươngphápsửdụngđúngđắnLítrívàPhươngphápnghiêncứuSựthậtkhoahọc“.Vìanninh,sáchkhôngđềtácgiả,nhưngtênôngnhanhchóngđượcđồnthổikhắpnơi.Descartesvuimừngvềsựnổitiếngrộngrãicủamình,nhưngvớibảntínhtựcaovàhoàinghisâuđậm,ôngkhôngchịuđượcbấtcứmộtphêbìnhnào.Nhữngtácphẩmtiếpđócủaông,mànộidungtưtưởngcũngkhôngkháclắmsovớitácphẩmđầutay,tạonênmộtvàimâuthuẫnnơiđồngnghiệptrongvùngLeidenvàUtrecht.Tínhngờvựccủaôngphátthànhchứnghoangtưởng.NhiềulầnôngnghĩtớiviệcđisangAnh;ôngtrốntránhdulịchsangPháp,vànăm1649ôngsangThuỵ-điển,qualờimờicủamộtbạnthưtừlànữhoàngThuỵ-điểnChristine.NhưngcáilạnhmùađôngởthủđôStockholmđãcướpmấtsựsốngcủaông.Nữhoàngcứbuộcônglênlớpvàobuổisángsớmchobàtrongmộtphònghọckhôngcólòsưởi.Năm1650,ôngmấtvìchứngsưngphổi,lúc53tuổi.

Đâu làđónggópcủaDescartes?Trướchết,ôngđể lạimộtphươngpháp:chỉchấpnhậnmộtđiềugì làđúng,khiđiềuđótừngbướcđãđượckiểmnghiệmđầyđủ.Vàôngđãđưacái„Tôi“vàotâmđiểmcủaTriếthọc.Các triếtgia trướcđócốgắng tìmhiểuđâu làbảnchấtcủa thếgiới (thếgiới„tựnó“ làgì).Descarteschọnlốiđihoàntoànkhác.Tôichỉcóthểkhámpháđượcbảnchấtcủathếgiới,khitôiminhchứngđượcnóhiệnratrongtưduycủatôinhưthếnào.Bởivìtấtcảnhữnggìtôibiếtđượcvềthếgiớiđềulànhữnggìhoàntoàndođầuóctôinghĩra,chứtôikhôngthấyđượcchúngcụthểnhưcâycỏchimmuông.FriedrichNietzschevìthếsaunàyđãgọi

Descarteslà„Ôngnộicủacáchmạng,cuộccáchmạngcôngnhậnLítrícóquyềnuytốithượng“.

Descartesđãđưaracâutrảlờichocâuhỏi:Dođâutôibiếttôilàai?–Dotưduycủatôi!Vàcâutrảlờiđóvượttrộitrêntấtcảcáccâutrảlờitrướcđó,chodùgiáophụAugustinus(Antịnh)trongthếkỉthứ4cũngđãđưaramộtphátbiểugiốngnhưthế.Tuynhiên,vềsaungườitađãkhámpháramộtvàiđiểmyếutronglốiminhchứngđó.Làvìcôngthứckiakhôngphảihoàntoànkhôngcóđiềukiện,nhưDescartenói.đểdiễntảsựhoàinghicủatôitrướcmọisựvậttrongthếgiới,tôiphảicầnmộtngônngữtươngđốithôngdụng.NhưngngônngữđãkhôngbịDescarteshoàinghi.Ôngyên tâmsửdụngngônngữ,màkhôngbiếtrằngnhữngtừ,câuvàvănphạmcủangônngữcó thểbị lạmdụng,có thểbịngười tadùngđểđánhlừangườinghe,ngườiđọc.Mộtsốtriếtgiaphêbìnhrằng,DescartesđãkhôngphânbiệtgiữaTrí (Verstand)vàLí(Vernunft).Phảichăngnhữnggìhợpvớitríhiểuđềuđươngnhiênhợplí?Phảichăngởđâycósựtrộnlẫncủahaiínghĩa?điểmphêbìnhthứba:DescartesđãbỏrấtnhiềucôngsứcđểminhchứngsựTưduy,nhưngôngđãquantâmquáítvềínghĩacủa„Thựcthể“(Sein).

Vàđấychínhlàđiểmđángbànluận.Descarteslàmộttriếtgiacóảnhhưởngvôcùnglớn,cóthểnóilàmộttrongnhữngnhânvật cóảnhhưởng lớnnhất.Cảdùôngbị tứphía thùđịch,ôngvẫn làmộtkhuônmặtkhổnglồcónhiềutưtưởngmớivềcơthể,nãovàtrítuệ.NhưngcàngxuấtsắctrongviệcminhchứngTưduybaonhiêu,ôngcàngtỏrabấtcậptrongviệcnhậnđịnhvềthânxácconngười,đólàtheocáinhìnvềsaunày.Làvìthậtraôngcoicơthểchỉlàmộtkhúcgỗthápvàocáiđầumàthôi!Cơthểcủamọiđộngvậtchỉlàmộtbộmáyphụthuộc,mộtmáytựđộnghaychiếcđồnghồ,đượcđiềukhiểntuỳhứngbởiôngthợTrítuệlạnhlùng.Cáccơquanthểxáchoạtđộngnhưmộtmáyquạtnướctrongthếkỉ17.Dâythầnkinhlànhững đường dẫn nước, những khoảng rỗng trong não là các bình chứa, các bắp thịt tương đương với

nhữnglò-xocơkhívàcuốicùngnhịpthởcủacơthểcũnggiốngnhưnhữngvậnđộngtrongmộtchiếcđồnghồ.Vàtấtcảnhữngthứđóđượcđiềukhiểnbởimộtanhchàngnhỏconngồitrongbộnão:tuyếnTùngquả(Zirbeldrüse).Coicơthểconngườinhưlàmộtbộmáycơhọc,đólàkhẳngđịnhlớntiếngcuốicùngcủacácnhàkhoahọctựnhiên,trongđóDescarteslàmột.Gầnnhưmộtsớmmộtchiều,ôngđượccoilàngườidẫnđườngchomộtlốinhìnmớivềcơthểconngười,vàđốidiệnvớinhữngngườiphêbìnhông-màphầnđông lànhững tiếngnói từGiáohội -,ông tựcảmthấymình làngười thực tế, tân thờivà tiếnbộ.NếuDescartessốngtrongthờinay,ôngcóthểtrởthànhmộtnhàhướngđạotronglãnhvựctríthôngminhđiệntoánhaylàmộtnhànghiêncứunãocóhạng.

Vìthế,quảrấtthúvịkhitathửđặtrachomộttânDescartesngàynaycâuhỏinhưsau:ÔngquanniệmthếnàovềtươngquangiữaTinhthầnvàThểxác?Nếungàynayngồisuynghĩvềnhữngtìmhiểubảnchấtcuốicùngcủaconngườivàcủathếgiớicủachamìnhtrướcđây400năm,thìôngtânDescartes(haycũnggọilàDescartescon)giờđâysẽphảnứngthếnào?

Mùaxuân2007.MộtbiệtthựbằnggỗsơntrắngcóvườnrộngvớinhữngthảmcóxanhđẹpngoạiôthànhphốBoston.đólàcơngơisốngvàlàmviệccủanhànghiêncứunãoRenéDescartescon(Jr.).Renénàyănmặcnhẹnhàng,quầnvảinhungvớichiếcáolenđankhoácngoàichiếcsơmisọccarô.Ôngngồidựangườitrongghếbànhvàkể:

„TôiđangởtrênđấtnướcHoa-kì,saukhibướcđườngcôngdanhđãdẫntôitừPhápquaHoà-Lanrồiđếnđây.TôivừamớivềtừmộtcuộchộiluậnchuyênđềởViệnItếQuốcgia.Nhờlụccánguyệtmớichưabắtđầuvàchưaphảibềbộnvớicácgiờlênlớpvàchấmbàithi,nêntôimaymắncóthìgiờnhànrỗingồiđộcthoạivớinhữngsuytưcủamình.Vàtôitựnhủlòng,mìnhphảihoàinghitấtcảnhữnggìtachưarõvàchưaxácđịnhđượctớinơitớichốn,vìchỉcócáchấytamớitìmrađượcsựthật.Vìthế,côngviệcđầutiêncủatôilàhoàinghimọithứchânlídổmchưađượckiểmchứngdoTriếthọcđãđưara.ChúngtahãybắtđầuvớisựphânbiệtdởhơigiữaThânxácvàÍthức,cáinàykhôngdochatôitrướcđâybàyra,nhưngchínhônglàngườiđãcắmneonóvàotrongTriếthọcmộtcáchvôcùngcựcđoan.Nhưnggiờđâyphảinóirằng,TinhthầnvàThểxácthậtrakhôngbaogiờrờinhau,đómớilàchânlíđíchthậtnhất!Làvìnỗlựctìmcáchphânbiệthaithứđótrongnãobộchỉlàcôngdãtràng.NãokhôngphảilàphầncứngchứađựngphầnmềmlàTinhthần,nhưngcảhaicùngcómộtvaitròchungkhôngthểtáchnhauvàvôcùngphứctạp.Câu„Tôisuytư,nêntôihiệnhữu“tuynổitiếngthậtđấy,nhưngcũngcóđiểmbấtcập.Làvìcâunàykhôngchỉnóirằng,chỉnhờcótưduymàtôibiếtđượcvềmìnhvàvềcuộchiệnhữucủamình.Mànócũngcònbaohàmnghĩanày:Việcsuytưvàíthứcvềsựsuytưmớilànềntảngthậtsựcủahiệnhữu.Nghĩalà,nómuốnámchỉrằng,việcsuytưnàydiễnrahoàntoànbênngoàithânxác.Hiểunhưthế,thìcâuđómuốnnhấnmạnhsựtáchbiệtcựcđoangiữaTinhthầnlinhthiêngvớiThânxácsinhlí.Khôngmộtnhànghiêncứunãongàynaynàocòncóthểđồngívớiđiềumàchatôingàytrướcđãviếtragiấy:‚Tôibiếtmìnhlàmộtthứvậtchất,vàđặctínhhaybảnchấtcủavậtchấtnàychỉhiệnhữutrongtưduymàthôi;vàđểhiệnhữu,vậtchấtnàychẳngcầntớimộtđịađiểmnàovàchẳngbịlệthuộcvàomộtcáigìvậtchấtcả.VìthếcáiTôinày–haycũnggọilàHồn,nhờHồnmàtôiđanghiệnthânnhưlàtôiđây–hoàntoànkhácbiệtvớiThânxác;vànếukhôngcóthânxác,cáiTôiđóvẫntiếptụchiệnhữunhưnóđanghiệnhữu’.Nếunhưđiềunàyđúng,thìTinhthầnquảlàmộtconmatrongmộtbộmáy.Nhưngkhôngphảivậy.Làvìkhôngcómộtđịađiểmtáchbiệtvàđộclậpnàotrongnãogọilà„Tinhthần“cả.điềunàycũngkhôngkémvônghĩanhưkhitachorằng,cómộtđịađiểmgọilà„đạihọc“hoàntoàntáchbiệtvàđộclậpvớinhữngtoànhà,đườngsá,sâncỏvàconngười.

Tráilại,nghiêncứunãongàynaybiếtrằng,cáccảmgiácvànhữngsinhhoạttinhthầnthượngtầngkhôngthểtáchrờikhỏicấutrúcvàcáchlàmviệccủabộmáysinhlí.Nếukhông,thìhọsẽhếtviệclàm:Họchẳngcầnphảinghiêncứuvùngnãonàonữa,chẳngcầngọitêncácdòngđiệnvàcáchoáchất,bởivìnhữngthứđóchẳngliênhệgìvớiTinhthần.Vàngượclại,nếukhôngcónhữngthứđó,sẽchẳngainhậnrađượcTinhthầnởđâucả.Dĩnhiên,việckhoanhvùngmộtphầnnãonàođóvàliệtkêramộtsốhoáchấtcũngkhôngđủđểgọiđólàTinhthầnconngười.Íthứcconngườihìnhthànhtừsựliênkếthoạtđộngcủacơthểvàcáckinhnghiệmcủanóvớimôitrường.đểhiểuTinhthầnconngười,chúngtakhôngphảichỉbỏneonótrongnãobộcủachúngtahoặchìnhdungnólơlửngtrongmộtkhônggianngoàithânxácnhưDescartesnghĩ,màchúngtacũngphảihọccáchhiểunótừtrongtoànthểbộmáycơthểcủachúngta.Giácquancủachúngta,hệthầnkinhcũngnhưcácNơrôncủachúngta,tấtcảđềuhoạtđộngtrongtươnggiaoqualạivớithếgiớibênngoài,vớinhữnggìchúngtathấy,nếm,ngửi,nghevàcảm.Nhưvậy,câuhỏi:Dođâutôibiếtđượctôilàtôi,cóthểtrảlờinhưsau:Tôibiếttôilàai,lànhờcácgiácquancủatôichuyểntínhiệutớicáctếbào

thầnkinhtrongnão,từđây,nhờcácmạchđiệnvàquamộtdiễntrìnhvôcùngphứctạp,cáctínhiệuđượctruyềnrộngravàtạothànhmộtcáigìlạlùngvừaphứctạpvừatrừutượng,chẳnghạnnhưcáibiếtvềchínhtưduycủatôihoặchìnhảnhvềchínhsựhiệnhữucủatôi“.

đólàphầntrìnhbàycủanhànghiêncứunãoởBoston.Nhưngngườibốgiàđãbịốdanh

thờitrậnchiếnbamươinămtrướcđâycủaôngcũngkhônghẳnhoàntoànsai.Phảichăngnhànghiêncứunãođãthậtsựtrảlờiđượccâuhỏi:Dođâutôibiếttôilàai?đểhiểuđượcnãotôihoạtđộngnhưthếnào,vàđểmôtảđượccácgiácquanvàcáctếbàothầnkinhcủatôiđãphảnchiếuchotôihìnhảnhvềtôinhưthếnào,tấtnhiêntôiphảisuynghĩvềchínhnhữngđiềuđó.Nhữngdiễntiếnnày,dùcócụthểtớiđâuđinữa,trướcsaugìchúngcũngvẫnchỉlànhữngsuytưvàquanniệmtrongđầutôimàthôi!NhưvậythìcâucủaDescartes„Tôitưduy,nêntôihiệnhữu“vẫncóphầnđúng.Nhưngchúngtađừngnênhiểucâuđótheonghĩanày:SuytưcủatôitạoraThựcthểcủatôi,nghĩalàThựcthểcủatôituỳthuộchoàntoànvàoTưduymàthôi.Hiểunhưthếlàsai.Songđúngranênhiểucâuđónhưvầy:chỉnhờTưduymàtôimớicóđượcmộtquanniệmvềThựcthểcủatôi.

Nhưvậy,cóhaicánhcửahoàntoànkhácnhauđểđivàoThựcthểcủatôi.TôicóthểbắtđầuvớiTưduycủamìnhvàtựhỏi,dođâutôicóđượcnhữngcáibiếtchắcchắn?đâylàconđườngcủaDescartesvàquađócũnglàconđườngcủaTriếthọctânthời.PhươngpháptựquansátđãđưaTriếthọctiếnxa;nódẫnTriếthọcvàomộtlốiquansátrấtphảnchiếu,vàlốiquansátnàyđưađếnnhữngkhẳngđịnhchủquanvềthếgiớivàdùngchủquanđểnghiệmchứngchúng.Phươngphápnhậnthứckhoahọcnàyđangđứngtrướclốicụt;nógầnnhưchẳngcòncungcấpchotađềtàimớilạnàonữa.Conđườngthứhailàphươngphápnghiêncứuconngườidướilăngkínhkháchquan,nghĩalàcốloạitrừmọicảmnhậncũngnhưtưduyriêngtưcủangườiquansátrakhỏitiếntrìnhnghiêncứu.đâylàphươngphápcủaKhoahọctựnhiênngàynay.Phươngphápnàyítphảnchiếuhơn,nhưnghiệnđangcóđượcnhiềulãnhvựchấpdẫnkhắpnơi.Haiconđường,nhưvậy,thậtkhácxanhau.

NhiềunhànghiêncứunãocoiphươngpháptìmhiểuTinhthầncủahọlàconđườngđộcnhấtđúng.Họbảo,cáigìtrướcđâylàTriếthọc,thìnaynênđểchoSinhhọcThầnkinhlàm.Nếumuốnbiếtmìnhlàai,conngườicầnphảihọchiểubộnãocủamình.Khoanghiêncứunãothaythếnhữngphỏngđoánxưanayvềcảmgiác,tưduyvàhànhvicủaconngườibằngmộtlốinghiêncứukhoahọctựnhiênloạitrừmọiảotưởng.Nhưngnhiềunhànghiêncứunãoquênrằng,họcũngchẳngphảilàkẻnắmgiữsựthậttuyệtđối.Chínhmỗikhoahọctựnhiêncũnglàmộtsảnphẩmcủatrítuệconngười,vàrồitrítuệnàylạiđượckhoahọcdùngnhữngphươngtiệncủachínhmìnhđểnghiêncứulạinó.Vàkhảnăngnhậnthứccủatrítuệconngườituỳthuộctrựctiếpvàonhữngyêucầuthíchứngtrongquátrìnhtiếnhoácủaconngười.Nãocủachúngtasởdĩcóđượcnhưnóđangcó, rõ ràng lànhờnóđãvượtquađượcnhữngvòngđua tiếnhoá.Dù trongrừnghoanghaytrongthảonguyên,nhiệmvụcủanókhôngbaogiờlàđểtìmkiếmnhậnthứchoàntoànkháchquanvềthếgiới.Vìthế,chẳnglạgìchuyệnnókhôngcóđượcnăngkhiếuđặcbiệtđểlàmchuyệnđó.

Nếunhưíthứcconngườikhôngđượcđàoluyệnđểtìmkiếmsựkháchquantuyệtđối,thìnhưđãnói,conngườichỉcókhảnăngnhậnrađượcnhữnggìmàbộócđãđượchìnhthànhquaquátrìnhvậtlộntiếnhoáchophépnónhậnramàthôi.Mọinhậnđịnhcủakhoahọctựnhiênđềulệthuộcvàonhữngđiềukiệnnhậnthứccủaconngười.Nếucácnhậnđịnhkhoahọcnàykhôngliênquangìtớicácnhậnthứccủaconngười,thìđãchẳngcótiếnbộ,chẳngcómâuthuẫnhaysửađổinàocảtrongcáckhoahọctựnhiên.Cảnhữngtiêuchuẩntrongviệcnghiêncứu,nhưcácnguyêntắckhôngmâuthuẫn,cóthểlậplạivàcógiátrịhayhiệulực,cũngchẳngphảilànhữngtiêuchuẩnđộclập,nhưngchúngchỉlàkếtquảcủanhậnthứcconngườitrongmộtthờiđiểmvàmộthoàncảnhhiểubiếtnhấtđịnh.Cónhữngđiềucácnhàkhoahọctựnhiêncáchđâymộttrămnămcoilàbấtbiến,thìnaychẳngcònbấtbiếnnữa.Liệumộttrămnămsau,nhữnghiểubiếtcủachúngtahiệnnaylạicórơivàohoàncảnhgiốngnhưthếchăng?

Vìvậy,cácnhàtriếthọctrướcsauvẫncólí,khihọdùngcáiTôitưduycủamìnhđểkhởiđầuviệctìmhiểutừngbướccáithếgiớihọđangsống.NhìnnhưthếthìDescartesngàynaycũngkhôngkémtântiếnhơnDescartescáchđâybốntrămnăm.Nhưngcáctriếtgiadĩnhiêncũngcầnbiếtrằng,tưduycủahọkhôngthểnằmngoàinãobộvànókhôngthểkhôngnhờtớinão.Nãosuytư,vànãocũngtạoracáiTôicủatôi,cáiTôisuytư,nênnóbiếtnóđangsuytư.NhưvậyởđâyphảichăngDescartescólí,khiôngdùngchữ„Tôi“?Lẽraôngđãphảinói:Rõràng,mỗikhicónghingờ,thìcósựSuynghĩ.Vànhưvậy,thayvìcâu„Tôitưduy,nêntôihiệnhữu“, thìsẽlà:CácSuynghĩcủatôiđangsuynghĩ,mớiphảichứ?Nhưngthôi, tahãyquaylạicái„Tôi“vừalàconđẻvừalàmẹđẻcủaTưduyởtrênđểxemmặtmũinórasao.

•KinhnghiệmcủaôngMách.„Tôi“làai?

WienKinhnghiệmcủaôngMách

„Tôi“làai?

Nhữngkinhnghiệmcótầmvócthếkỉđôikhilạinằmlọttrongnhữngghichúnhỏcuốitranggiấy.Trườnghợpsauđâylàmộtđiểnhình.Năm1855,đangkhidạochơiởngoạiôthànhphốWien(Vienna)ởÁo,cậusinhviênkhoavậtlímườibảytuổiErnstMach(tagọicậulàMách)cóđượcmộtkinhnghiệmlạ:„Vàomộtngàyhènắngsángngoàitrời,thếgiớihiệnracùngvớicáiTôicủatôinhưmộtkhốicảmgiácliênhệvớinhau,sựliênhệnàymạnhhơnnơicáiTôicủatôi.Mặcdùvềsaunàymớihồitưởnglạicụthể,nhưngbiếncốlúcđóđãhằnnétquyếtđịnhtrêntoànbộnhậnthứccủatôi“.Cảmnhậnđó,nămmươinămsau,đãđượcghi lạibằngmộtghi chú trongcuốn sáchcủaMáchDieAnalysederEmpfindungen(Phântíchcáccảmnhận);cậusinhviênlúcđóđãkhôngnghĩrằng,đólàmộtkinhnghiệmmangtầmvócthếkỉ.

ErnstMachsinhnăm1838(trướcNietzschesáunăm)tạiChrlichethờiđóthuộcđấtÁo–HungvàngàynaythuộcnướcTiệp.Giađìnhôngthuộcnhómcưdânthiểusốnóitiếngđức.

Chacậuvừalàmnghềnôngvừalànhàgiáo,nênđãdạychữchoconmìnhởnhà.Vừahọcchữ,Máchvừahọcnghềthợmộc.Chỉtớikhi15tuổi,cậumớiđượcbướcvàotrườngtrunghọcvàtốtnghiệptútàiởđókhôngchútkhókhăn.CậuhọcsinhxuấtsắcsauđóghitênhọctoánvàkhoahọctựnhiênởWien,rồilàmluậnántiếnsĩvềđiệnhọc.Mộtnămsau,anhtrởthànhgiáosư,chuyểntừGrazquadạyởPrag,sauđótrởvềlạiWien.Khónóiđượcvềsởthíchcủaônggiáotrẻ,cóthểnóibấtcứngànhnàoôngcũngthích.ÔngdạyVậtlívàToán,TriếthọcvàTâmlíhọc.Lànhàvậtlí,ôngtínhtoánvậntốctiếngđộng,vìthếngườiđờisaulấytênôngđểgọivậntốcâmthanh,chẳnghạnhọnóimáybayphảnlựcbayvớitốcđộ„Mach2“.

MáchrấtnổitiếngtrongthờigianởPragvàWien.Ôngthínghiệmvềphiđạnhoảtiễnvàvềđộnglựccủakhí.Quacácthínghiệmđó,ôngkhôngngớtphêbìnhkhoaVậtlícủaNewtonvàvìthếtrởthànhngườimởđườngchothuyếtTươngđối.AlbertEinsteinthíchcoimìnhlàhọctròcủaMách,mặcdùMáchchưadạyôngbaogiờ.Vềquanđiểmchínhtrị,MáchlàngườitheothuyếtTựdo,càngngàycàngngãvềDânchủXãhộivốnlàmộtđảngthờiđóđượccoilàcókhuynhhướngcựcđoan.Vềtínngưỡng,ôngtheothuyếtbấtkhảtri(Agnostik),thíchchốngđốiGiáohội.LíthuyếtcủaMáchđãlàmchocácnhàvậtlívàtriếthọcquantâmbậnrộn,cậuLeninviếtcảmộtcuốnsáchdàyvềông,vìtriếtlícủaMáchlúcđótrởthànhphongtràosôiđộngtronggiớihọcthứcnướcNga.TâmlíhọcGiácquan(Sinnespsychologie)xuấthiệnnhưmộtmônhọcmới,vànóảnhhưởngmạnhtrênkhoanghiêncứuđộngtháiởHoa-kì.Tuynhiên,dùlàngườisoisánggợiíchorấtnhiềukhoahọc,têntuổicủaôngđãmaimộtrấtnhanhsaukhiôngquađờivàonăm1916.ThếchiếnIlàmchaođảoÂuchâutậngốc,vàVậtlíhọcgiờđâybướcvàomộtconđườnghoàntoànmới.Năm1970,cơquanNASAnhớtớinhànghiêncứuphiđạntiênphongđangbịquênlãngnàyvàlấytênôngđặtchomộtmiệngnúilửatrêncungtrăng.

CáctưtưởngtriếthọccủaMáchmangtínhcựcđoan.đốivớiông,chỉcónhữnggìcóthểtínhtoánđượchaykinhnghiệmđượcmớiđángkể.QuanđiểmnàyđãđánhđổmộtphầnlớnmọiTriếthọcchotớilúcđó.Làvìkhiôngchomọithứvàolòvậtlíđểkiểmtra,thìgầnnhưtoànbộlịchsửtriếthọcđãbịôngđánhrớt.đặcbiệt thuyếtNhịnguyên (Dualismus) củaDescartesbị ông chốngđốikịch liệt.Lí do làvì, đối vớiMách,việccảmnhậncủaThểxácvàsựnhậnthứccủaTinhthầncảhaiđềuxuấtphátcùngmộtchấtliệuduynhất.Cũngnhưkinhnghiệmtrongngàyhèmấychụcnămvềtrước,ôngquycáiNhịnguyêngiữaTôivàThếgiớivàotrongmộtNhấtnguyên:Tấtcảmọithứhiệndiệntrongthiênnhiênđềugồmnhữngthànhtốnhưnhau.Khichúngxuấthiệntrongnão,tagọichúnglànhững„cảmnhận“,nhữngcảmnhậntrongócnàycũnglàchuyệnbìnhthường,chẳngcóchiđặcbiệtcả.

HệquảquantrọngnhấttừThuyếtcảmnhậncủaMáchlàviệcxoábỏcáiTôi.Hơnhaingànnămnaycáctriếtgiathườngnóitớicái„Tôi“,vàmọiconngườibìnhthườngcũngđềuxưng„Tôi“,khihọmuốnnóivềmình.NhưngMáchphảnđối.Ônggặpkhókhănlớnkhitựxưng

mìnhlà„Tôi“.Nhưvậy,cáiTôinàylàgì?Ôngchohay:„CáiTôikhôngphải làmộtđơnvịbấtbiến,đượcxácđịnhvàấnđịnhrõràng“.ChẳngcómộtcáiTôinàotrongócconngườitacả,màchỉcómột

đốnglộnxộnnhữngcảmnhậnvốntraođổiliêntụcvớicácyếutốcủangoạigiớimàthôi.HoặcnhưlốinóihàihướccủaMách:Cáccảmnhận„dạomátmộtmìnhtrongthếgiới“.Vàrồiôngđãviếtvàocuốnsổlưuniệmcâunổitiếngnhấtcủaôngvềtriếthọc:„Cáitôilàthứkhôngthểcứuchữađược.Phầnvìquanđiểmnày,phầnvìlosợtrướcquanđiểmnàynênđãnẩysinhranhữngnghịchlíthốithanhấtvềbiquanvàlạcquan,vềtôngiáovàtriếthọc“.

MáchkhôngphảilàngườiđầutiênđưaratưtưởngxoábỏcáiTôihoặcítracoicáiTôilàthứchẳngragì.Khôngphảimộtnhàvậtlínhưôngmớicótưtưởngđó,nhưngtrướcđâycómộtvịluậtgiabịphásảnđồngthờilàmộtláibuônthíchsuytưđãcũngsuynghĩnhưthế.đólàDavidHumengườiÁi-nhĩ-lan.ÔngnàyviếtcuốnLuậnVềBảnTínhConNgườinăm1739,khiôngmới28tuổi,trongđóHumechobiết,chẳngtìmđâuracáiTôicủamìnhcả.LàvìTâmhồnvàcáiTôilànhữngthứkhôngthểkinhnghiệmđược.Muốnnhậndiệncáccảmnhận,kháiniệmvàcảmgiác,chẳngcầngìtớicáiTôicả.Nhữngthứnàyxuấthiệngầnnhưmộtcáchtựnhiên.Nhưvậy,cáiTôichẳnghiệnthựcgìcả,nóchỉlàmộtquanniệmgiốngnhưmọiquanniệmkhác.ChỉmộtđiểmduynhấtcóthểvớtvátcáiTôinơiHume:Ôngquanniệmnócóthểnhưlàmộtthứ„tậphợpcủanhữngcảmnhậngiácquan“.đâyquảlàmộtảotưởng,nhưngcólẽlàmộtảotưởngcầnthiết,nótạochoconngườicóđượcmộtcảmgiácthoảimái(vàkhôngthểkhôngcó?),rằngmìnhcómộtngườikiểmduyệtngồitrongnãobộ.

CáiTôichỉlàảotưởng,cóđúngthếkhông?Phảichăngmọingườibìnhthườngđềutinrằng,cáiTôitrongđầuchỉlàchuyệnbịpbợm?Phảichăngsuốthaingànnămquacáctriếtgiatâyphươngđãbàyramộtcáigìđó,khihọđươngnhiênbắtđầuvớicáiTôiđểlầnhồilúcđượclúckhôngkhámpháranhữngthứtrongthếgiới?PhảichăngcáiTôicủachúngtalàmộtthứđầumáy,trongđómọihànhvitinhthần,tìnhcảmvàíchícủatôixuấthiệnvàquađi?đólàmộtthứpháođàicanhgiữcuộcsống?Mộtcuốnphimkhôngbịcắtxénbảođảmchotôi,dùphảitrảiquabaonhiêuchụcnămdâubể,luônvẫncónhữngcảmnhậnnhưnhau?AilàngườiđangnóichuyệnvớiBạnlúcnàyđâyvềôngHumevàôngMách,nếukhôngphảilàcáiTôicủatôi?Vàaiđangđọcnhữnggiòngnàyđây,nếukhôngphảilàcáiTôicủaBạn?

Vậy,trướchếtchúngtahãytựgiảithoátmìnhrakhỏisợidâythònglọngcủacácnhàvậtlíbấtthườngvàcủacácôngluậtgiathấtnghiệptrênđây,đểhỏinhữngchuyêngiatrongngành,chẳnghạnnhữngnhàtâmlí,xemhọquanniệmthếnàovềcáiTôi.Cácôngbàtâmlígianhìnnhaulắcđầu.Rồimộtvịtronghọnhỏnhẹ:„Vâng,nhưquývịbiếtđó,chúng tôikhôngphủnhậncáiTôi,nhưngcácđồngnghiệpchúng tôiđãkhôngđồngíđượcvớinhauvềnộidungcủacáiTôi.ChúngtôikhôngthểcoicáiTôilàmộtsựkiệnchắcchắn,bởivì,nhưquývịcũngđãbiết,Tâmlíhọcthuộckhoahọctựnhiên,vàkhoahọctựnhiênchỉcoinhữnggìcóthểthấy,nghehoặcđođượclàcóthựcmàthôi.NhưthếcáiTôikhôngthuộcvàodiệnnày.NếucócáiTôi,thìhẳnphảicómộtcáigìdiễndịchrađượctừnó,vànhưvậyởđâyHumecólí.Vấnđềduynhấtởđâylà:„cáidiễndịchrađượctừđó“làcáigì?NếutacoicáiTôilànhữngcảmnhận–thìnhưvậytacómộtcáiTôi-cảm-giác?NếucoiTôilàquanđiểm,thìtasẽcócáiTôi-tư-tưởng?Vìthế,chúngtôichẳngchắcchắngìlắm.Thànhranhiềungườitrongsốđồngnghiệpcủatôitránhdùngkháiniệmđóvàhọthíchnóivềcái„Mình“(Selbst)hơn.Nhưvậy„Mình“ làmộtcáigìnhưTrung tâmíchívàTrung tâmthẩmđịnh.ỞđâychúngtôithíchphânbiệtgiữacáiQuanniệmvềmình(Selbstkonzept)vàcáiCảmnhậnvềgiátrịcủamình(Selbstwertgefühl=Tựhào).Quanniệmvềmìnhchochúngtahay,chúngtanhậnđịnhvềchínhmìnhnhưthếnào.đểcóthểhànhđộng,chúngtalạiphảiđưavàođâyhaikháiniệmnhỏ„I“và„Me“.‚I’và‚Me’chianhauphầnvụ:‚I’hànhđộngvà‚Me’xétđoán.VàCảmnhậnvềgiátrịcủamìnhlàcáibiênlaichứngnhậnhoàntoànchủquancủa‚Me’traocho‚I’.Chúngtôiđãquansátvàghichépcuộcđộcthoạinàynơihàngtrămngànngười.NhưngquývịđừnghỏichúngtôilàôngWilliamJames,chađẻcủanhữngtưtưởngtrên,đãchứngminhchuyệnđórasao.Nóđạikhái làvậy,mayracóChúahayôngDarwinhaymộtôngbànàođóbiếtmàthôi“.

đólàquanđiểmcủanhàtâmlí.Dĩnhiênđâylàmộtcâutrảlờirấtrútgọn,vìTâmlíhọclà

mộtngànhrộngvớinhiềuhọcthuyếtvà trườngpháikhácnhau.Nhưvậy,Tâmlíhọccũngkhôngthểcóđược câu trả lời đơngiảnvà rõ ràngvề cái „Tôi“.Chúng ta chỉ còn cáchquay sang thỉnhkế cácnhànghiêncứunão.Trongnhữngnămgầnđây,họlớntiếngđòichomìnhquyềnđượctrảlời.Họtựcoimìnhlàkẻhiệnnaycóthẩmquyềnnhấttrongvấnđềnày.Vàcâutrảlờicủanhiềuvịtronghọ(khôngphảilàtấtcả)nhưsau:„KhôngcócáiTôi.XưanaychưacócáiTôivàtươnglaicũngchẳngbaogiờcónó!Chẳngcócáigìnốikếtconngườitừbêntrongcả.DavidHumevàErnstMachhoàntoàncólí:cáiTôichỉlàảotưởng!“.

Tuynhiên,đểhiểucâu trả lờicủahọ, trướchết taphải tựhỏi,cáiTôiphảicóhình thù rasao,đểnhànghiêncứunãochấpnhậnvànói:„Vâng,đólàcáiTôi!“.GiảnhưnhànghiêncứunãotìmrađượcmộtvùnghaymộttrungtâmtrongnãođóngvaitròđiềukhiểncáiTôihaytạoracáiTôi,ônghẳnvẫnchưahàilònglắm.Ôngsẽnghiêncứuguồngmáychỉhuyđóvànhậnrarằng,trungtâmnày,cũngnhưmọitrungtâmtrongnão,khônghoạtđộngđộclập,nhưngnóliênthuộcvớicáctrungtâmkhác.Vàôngtiếptụctìmhiểucáctếbàothầnkinh,tìmhiểusựchuyểnđộngcácdòngđiệnvàcácphảnứnghoáhọc,vàrồiôngsẽnói:CáiTôichẳnglàgìkhácngoàimộtguồngmáyđiệntừvàhoáhọcphứctạp.Chẳngkhácnàonhưmộtembéchặtconbúp-bêbiếtnóicủanóravàthấymộtdànmáychẳngthúvịgìtrongđó.

Quảđángmừngchochúngta,vìchẳngcómộttrungtâmcáiTôinhưthế.đâylàmộttinrấtvuivànócũngchẳnglàmchotathấtvọng.Ngaytừthếkỉ19,nhàcơthểhọcdanhtiếngRudolfVirchowđãbỡncợttuyênbố:„Tôiđãgiảiphẩuhàngngànxácchết,nhưngchẳngthấylinhhồnởđâucả“.ThậtmaymàkhôngcóHồnhaycáiTôi,đểngườitacóthểtháobanhravàgiảithiêngchúng,hayđểchomấyôngbàtu-bípmổxẻvàlỡtaycắtmấtchúng!

NghĩalàkhôngcótrungtâmcáiTôi.điềunàycũngchẳnglạ,làvìngoàiRenéDescartesvớiTuyếntùngquả(Zirbeldrüse)củaôngra,chưacómộttriếtgiacóhạngnàotrongvòng200nămtrởlạiđâyquảquyết,làcómộtcáiTôimanghìnhhàivậtchấtnằmtrongnão.đasốtronghọđãchẳngxácđịnhgìcả.ImmanuelKantchẳnghạn,ôngnàyphátbiểurấtmậpmờ:cáiTôilàmột„sựkiệncủanộiquan“,nóngượclại„sựkiệncủangoạiquan“làthânxác.Thếnghĩalàgì,thậtkhóxácđịnh.

Nhưthế,TriếthọcbỏngỏchuyệncáiTôi,theokiểu:CáiTôivẫncóđó,nhưngchúngtôikhôngbànvềnó.Chuyệncácôngbànghiêncứunãođãkhông tìm thấycáiTôi trongnão, cũngchẳng lạ.Trong thếgiớinghiêncứucủahọ,khôngcómộtcáiTôiđượckhoanhvùngrạchròinàotrongbộnãocả.

Dùthế,chúngtavẫncảmnhậnmộtcáchnàođósựhiệndiệnliêntụccủacáiTôitrongcuộcsốngcủamình.Phảichăngđấylàmộtcảmnhậnkhôngcóthực?Hayđúnglàcómộtcảmgiác-lúctỏlúcmờ-vềcáiTôi?PhảichăngcáiTôinàycóliênhệvớitoànbộkhốióc,cókhicảvớitoànbộhệthầnkinh,hayítnhấtvớinhiềuphầnthầnkinhchủđạo?Phảichăngdànhoàtấuthầnkinhtrongócđãtấuthànhmộtbảnnhạc–cóthểgọilàbảnnhạccáiTôi-,bảnnhạcnàyvốnkhôngcócấutrúcsinhlí,nhưngvẫnngheđượcrõràngquatâmthức?Việcmôtảtoànbộnhạccụtrongphòngchưahẳntạonênmộtnhạckhúc.Cũngvậy,sựmổxẻmọicơcấutrongnãobộcủakhoanghiêncứunãochưahẳntìmđượccáiTôitrongđó.Tacóthềnóinhưthếđượcchăng?

Cólẽđúngnhưthế,mộtcáchnàođó.NhưngkhoanghiêncứunãocòncómộtcáchkhácnữađểtruytìmcáiTôi:thínghiệmvớinhữngbệnhnhânbấtthường,nhữngngườimàvìmộtlídonàođó,cáiTôicủahọhếthoạtđộng,haychỉcònhoạtđộngmộtphầnhoặcchỉcònhoạtđộngvớimộtđiềukiệnnàođó.OliverSacks,nhànghiêncứunãovàlàtâmlígiangườiAnh,đãcónhữngthínghiệmvớicácloạibệnhnhânnhưthếtrongsuốtbốnmươinăm.ChínhSackslàmộtnhânvậtrấtkhóhiểu,làkẻđãtạoranhiềugiaithoạivềmình.TrongtácphẩmNgườiđànônglầmvợmìnhvớichiếcmũcủamình,ôngkểlạichuyệncácbệnhnhânvàthếgiớisốngcủahọ,nhữngngườicócáiTôirốiloạn,haynóinhưSacks,„Nhữngngườidulịchtrongnhữngđấtnướclạlùng–nhữngđấtnướcmàchúngtahoàntoànchẳngbiếtchútgìvềchúng“:Mộtnhànhạchọcbịthươngnhẹởbáncầunãotráivàvìvậyôngbịchứngvôcảmthịgiác.Ôngbị„mùtâmhồn“,khôngcònnhậnracácsựvậtđượcnữa.Mỗilầnôngmuốncầmmũđộilênđầu,ôngchụpngaymặtbàvợmình.Mộtônggiáosưâmnhạcâuyếmmơntrớncộtđồnghồtínhtiềnchỗđậuxe,vìôngtưởngđólàmấyđứaconcủaông;mộtbàgiàbịbệnhlậuthầnkinh(Neurosyphilis)bỗngnhiêndởchứngthíchtraitơ.

NhữnggìSacksmôtảhaimươinămtrướcđâynayđượccácnhàchuyênmônkhámnghiệmkĩ.Nhiềunhànghiêncứunão,quanhữngquansátnày,cókhuynhhướngchorằng,khôngphảichỉcómộtcáiTôi,màcónhiềutìnhtrạngcáiTôi:cáiTôi-thể-xáccủatôigiúptôibiếtđượccáithânxácmàtôiđangcólàcủatôi;cáiTôi-định-hướngchobiết,tôiđangởđâu;cáiTôi-phối-cảnhchobiết,tôilàtâmđiểmcủathếgiớimàtôiđangsống;cáiTôi-như-là-chủ-thểcảm-nhậnchohay,nhữngtínhiệugiácquanvàcáccảmgiácmàtôiđangcóchínhlàcủatôi,chứkhôngphảicủaaikhác;cáiTôi-tác-giảvàTôi-kiểm-soátgiúptôihiểurõ,chínhtôilàngườichịutráchnhiệmvềcáctưtưởngvàhànhđộngcủamình;cáiTôi-tự-thuậtgiúptôiluônởlạitrongcuốnphimcuộcđờimình,đểtôitrướcsaugìcũnglàmộttôimàthôi;cáiTôi-tự-giácgiúptôisuy tưvềchínhmìnhvàhoàn thành tròchơi tâmlígiữa‚I’và‚Me’;cáiTôi-đạo-đứccuối cùng tạo ratrongtôicáigọilàlươngtâm,nónóichotôihayđiềugìtốtđiềugìxấu.

BệnhnhâncủaOliverSacks lànhữngngườibị rối loạnmộthaynhiều tình trạngcáiTôiđó.Nếudùngphươngpháphìnhảnh(xembàiVũtrụcủaTinhthần)đểkhámnghiệmhọ,chúngtasẽnhậnranhữngvùngnãobị tổn thươngkhônghoạtđộngbình thường.Chẳnghạn,cáiTôithể-xácvàTôi-định-hướng có liênquanvớisựhoạtđộngcủavùngnãođỉnhđầu(Partiallappen),Tôi-phối-cảnhcóliênquanvớivùngmàngtangphải(Temporallappen);Tôi-như-là-chủ-thểcảm-nhậncũngliênquanvớivùngmàngtangphải,nhưngđồngthờicũngvớiAmygdalavàcáctrungtâmkhácthuộcHệLimbicv.v..

Nhưvậy,cóthểnói,cónhiềucáiTôi.Nhưngđâycũngchỉlàmộtbiểuđồ.Làvìbiếtđượcmùivịcủacácgiavịchưahẳnlàđãbiếtđượctoànbộmónăn.NhữngcáiTôitìnhtrạngtrênđâythậtralànhữnggiavịđượcxàonấuchungtrongnãobộ.Cólúctìnhtrạngnàyxuấthiệnmạnhhơntìnhtrạngkia.Trongí thứcthườngngày,đâylàmộtmónănhỗlốntrộnlẫnmọithứgiavị.Cólúcthứnàyxuấthiệntrongchốclát,còncácthứkhácthìvẫncómặtdàidài.Vàcảnguồngốccácgiavịxemracũngrấtkhácnhau.Cóthứchỉcóthểcảmđượcmàthôi,nhưngcóthứlạicóthểbiếtđượccáchnàođó.TôichẳngbiếtđượcgìnhiềuvềTôi-phối-cảnh, nóđượcban tặng chobất cứmọingườibình thườngnào, cũnggiốngnhưTôi-thể-xác.NhưngTôi-tự-thuậtrõrànglàcáitôitựtạochochínhmình,bằngcáchtôiviếthoặcthuyếtminh.Tôikểvềtôivànhưvậykểchochínhtôivàkẻkhácnghevềtôivàđồngthờiquađóvẽlênconngườicủamình.Tôi-tự-giácvàcólẽcảTôi-đạo-đức(khôngbiếtcáiTôinàycókhông,tasẽbànkĩhơnvềnósaunày)cũngthế.

ViệckhoanghiêncứunãochiaranhiềutìnhtrạngcáiTôikhácnhaulàđiềuhợplí,nhưngcũngđừngquátinvàochúng,vìđâycũngchỉlànhữngmôhìnhtạmmàthôi.DùcótậphợpmọitìnhtrạngTôitrênđây,thìchúngcũngchẳngtạochotađượcmộttâmtrạngchung(cáiTôichung).

đâylàmộttrongnhữngđiểmkhóhiểucủakhoanghiêncứunão:Nhiềunhàthầnkinhhọc

khôngchấpnhậncócáiTôi,nhưnglạiracôngnghiêncứuxemnóhìnhthànhnhưthếnào.KhônghiếmkhingườitatạoratrongphòngthínghiệmmộtcáiTôi,đểrồilạitìmcáchbácbỏnó.Quađó,họmớicóthểđưarađượcnhữngnhậnđịnhchínhxácvềsựhìnhthànhcủanhâncách–vànhưvậylàcủacáiTôi.HệLimbicđãhìnhthànhngaytronggiaiđoạnđầucủathaiphôi.Saukhisinh,nãobộbắtđầutiếpxúcvớithếgiớibênngoàivàbịđảolộnmộtlầnnữatoànbộ.Nhữngcơcấutrongnãothíchứngvớingoạigiới,lượngtếbàothầnkinhcủachúnggiảmvàcácthântếbàodẫntínhiệuđượckhoácáobaobọc.Cái„Tôi-cảm-giác“hìnhthànhtronggiaiđoạntừ18tới24thángtuổi.đâylàthờigianembécóthểnhậnramìnhkhinhìnvàoảnhchụp.Sauđó,„conngười“xãhội–pháplíthànhhình:cáiTôi(embé)íthứcmìnhnhưlàmộtthànhviênhoạtđộngmangítnhiềutráchnhiệmtrongxãhội.Mộtvàikhảnăngvàđặctínhđópháttriểnlêntrongnãochỉtrongvàsaukhiembướcvàotuổidậythì.TấtcảnhữngmôtảnàygiảithíchsựtrưởngthànhcủanhâncáchvànhưvậychúngđồngthờidínhliềnvớicáiTôi-cảm-giác.

Làvìaitrongchúngtacũngtựxưngmìnhlà„Tôi“.đasốcácnhàchuyênmônchorằng,khoảngmộtnửatiếntrìnhpháttriểnnhâncáchgắnliềnvớinhữngkhảnăngbẩmsinh.Khoảngtừ30tới40phầntrămtuỳthuộcvàonhữngkinhnghiệmvàgiáodụctrongthờigiantừ0tới5tuổi.Vàchỉcó20phầntrămdoảnhhưởngvềsaucủagiađình,họcđườngv.v..

NhưvậycáiTôiđãbịgiảithiênghuyềnthoại.Kopernikusđãkhámpháramộtđiềutrướcđóhoàntoànchưaaibiết:quảđấtquayquanhmặt trời.Từđây,quanniệmcũcoi tráiđất là rốncủavũ trụbị loại.Darwincũngđưađếnkếtquảtươngtự,khiôngminhchứngmọiloàiđộngvật–kểcảconngười–cũngpháttriểntừcácgốcđộngvậtsơđẳngmàlên.Quanđiểmchorằng,conngườilàmộtsảnphẩmtrựctiếpcủaThiênChúa,từđâybịloạihẳn.Nhưngcácnhànghiêncứunãođãkhôngnhấtthiếtchứngminhđượcmộtsựkiệngìmới,khihọmuốnxoábỏcáiTôi.Quanđiểmcũchorằng,conngườiđượcđiềuhướngvềmặttinhthầnbởimộtkiểmsoátviênmangtênTôi,vẫntiếptụccógiátrị.CáiTôilàmộtcáigìphứctạp;nócóthểđượcchẻrathànhnhiềuTôikhácnhau,nhưngđồngthờilạilàmộtthựctếchỉcóthểcảmnhận,vàkhoahọctựnhiênkhôngthểđơngiảnphủnhậnđượcnó.AitrongchúngtalạikhôngcảmnhậnđượcmìnhlàmộtcáiTôi?NhàxãhộihọcNiklasLuhmannviết:„Conngườitalàcánhân,rấtđơngiảnvìhọcóquyềnlàmộtcánhân.Vànhưthếlàđủrồi“.CâunàytacũngcóthểápdụngđượcchocáiTôi.

ErnstMachđãcólí,khiviết:„CáiTôikhôngphảilàmộtđơnvịbấtbiến,đượcxácđịnhvàấnđịnhrõràng“.Trừrakhichúngtatìmđượctrongnãomộtđơnvịvàmộtgiớihạn,haynhưnhiềunhànghiêncứunãohaynói,tìmđượcmột„bộkhung“.Nhưngkhiôngbảorằng,cácnhậnthứccủachúngta„dạomátmộtmìnhtrongthếgiới“,thìđiềunàychẳngchắcchắngìcả.CáiTôilàmộtngườigiữtrẻkhácẩnthận,và

thườngthìnóítnhiềutỉnhthứctrongtabằngcáchquansátta,đồngcảmvớita.Conngườikhôngcómộthạtnhân,khôngcómộtcái„Tôithậtsự“,đểchúngtacóthểnhậndiệncụthểđượcnó.ChúngtakhôngtìmrađượcmộtcáiTôicócấutrúcrõràng,đểbàyratrướcmắtcáctriếtgiavàbảo:Nóđâynày!Nhưngthayvàođó,chúngtacómộtcáiTôilấplánhmàusắc,đatầngvànhiềuphốicảnh.KhoanghiêncứunãokhôngtìmracáiTôivật-thể,nhưngnóchothấycáiTôi-cảm-nhậnlàmộtdiễntiếnvôcùngphứctạptrongóc,vôcùngtuyệtvời,khiếntatrướcsauvẫncóđủlídođểngỡngàngvềnó.Cònphảicầnnhiềuchụcnămnữa,đểkhoanghiêncứunãocóthểtìmhiểuđượctớinơitớichốncáctìnhtrạngcủacáiTôi.Màcũngchưachắclàhọđạtđượcđích.Nếuviệcquansátcáctìnhcảmđơngiảnđượcvínhưchuyệnbướcxuốngcungtrăng,thìviệcđitìmcáiTôiítnhấtcũnggiốngnhưcuộcduhànhtớisaoHoả.Mộtcuộcduhànhmànaytachưathểbiếtđược,mìnhsẽgặpnhữnggìtrênđường…

•AnhBốcyêu.Cảmgiáclàgì?

OmicronCetiIIIAnhBốcyêuCảmgiáclàgì?

Năm2267.Thờiđiểmhànhtinh3417,3.ContàuUSSEnterpriseđangtrênđườngthựchiệnmộtsứmạngmới.CónhiềulídođểOmicronCetiIIIphảilolắng.MộttiaBertholdmạnhtừvũtrụđãtiêudiệthếtmọisựsốngsinhvậttrênhànhtinh.VàcontàuEnterprisecólệnhđitìmnhữngkẻcònsốngsóttrênđó.Songchẳngcóchúthivọngnào.TừbanămnayOmicronCetiIIIphátraphóngxạ,vớithờigianphátxạdàinhưthếhẳnchẳngcòngìcóthểsốngsót.NhưngkhitrưởngtàuKirkvớiđộitìmkiếmcủaôngchođènpharọixuốngmặthànhtinhthìlạthaymọisinhvậtđềucònsốngvàrấtkhoẻmạnh.Nhờmộtloạiphấnthựcvậtchốngphóngxạlạlùngnàođó,conngườiđãsốngsót.Phấnnàykhôngnhữnglàmgiatănglựcđềkhángcủahọ,màcònlàmthayđổicảhệthốnggiátrịcủahọ.Hễaihítphấnvàongười,ngườiđótứckhắctrởnênhoàhoãnlạthườngvàchẳngbaogiờmuốnrờikhỏihànhtinhcủamìnhnữa.ChốnthầntiênđócũngđãlàmbiếnđổingaycảanhSpock(tagọianhlàBốc),mộtconngườicủanúilửavôcảm.Cáccảmgiácdầndầnphongtoảđầuócanh,mộtđầuóctrướcđóchỉbiếtsuynghĩhoàntoànthuầnlí.Anhyêusaymộtthiếunữcủahànhtinh.Từmộtnhàduylívôvọng,anhtrởthànhmộttaylãngmạnngậptrànhivọng.ToànbộphihànhđoàncủaEnterprisegiờđâybịcảmgiáckhốngchế,vàtrưởngtàuKirkphảimộtmìnhchốngchọilạisứcquyếnrũcủahànhtinhđầytìnhcảm.Bổnphậnbắthọphảiquaylạitàu,nhưngchẳngaichịurờihànhtinhnữa.TrưởngtàuKirkbiếtcáchhoágiảihiệulựccủaloạiphấnkia–bằngcáchlàmgiatănglượngkíchtốAndrenalintrongcơthểconngười.ÔnggàibẩychoBốcvàolạitrongtàuvàrasứclàmchoanhbựcbộiđiêntiếtlên.LượngkíchtốAndrenalintrongBốctăngmạnh,vàanhđãtrởlạiconngườiduylínhưtrước.KirkvàBốcnghĩrađượcmộtcáchđểtriệtgiảihiệulựccủaloạiphấnkia.Họchocontàuphóngranhữnglànsóngcựcmạnhxuốnghànhtinh,khiếnchođoànphihànhmêmẩncònlạidướiđóphảigiậndữ.Kếtquảthànhcông,cảđoànhếtbịkhốngchếbởitìnhcảmvàtrởlạithànhnhữngconngườihoàntoànduylínhưtrướcđó.

CâuchuyệnngắntrênđâylàphầnđầucủaloạttruyệnconTàuKhôngGianEnterprisevàđãđượcquaythànhphimnăm1964.Mãitớinăm1988nómớiđượcchiếutrêntruyềnhìnhnướcđức.Cuốnphimtriếtlícó tựa đề tiếngAnh làThis side of paradise (Bên này địa đàng), được dịch sang tiếng đức “FalscheParadise”(Thiênđườngmù).Nhìnvàotựađề,tađủbiếtcuốnphimmangnộidungtriếtlí.đặcbiệtnhânvậtBốcđúng làmẫungười duy lí lí tưởng của các triết gia từ thờiDescartes trởđi.BaruchSpinoza,GottliebWilhelmLeibniz,GeorgeBerkeley, ImmanelKant hoặc JohannGottlieb Fichte... vị nào cũngmongmuốnconngườiphảitrởnênđượcnhưchàngBốc.Vớicâuchuyệnrờibỏhànhtinhtrênđây,tácgiảcũngmuốndạychoconngườibàihọcmangtínhkhaisáng:Cácbạnđừngchạytheocáccảmgiác;nhữngthứnhưhoàbình,tìnhyêu,hạnhphúcchẳngquachỉlànhữngảogiác!Cuộcsốngthậtgồmsứmạngvàbổnphận,mỗingườiphảitỉnhtáođứngvàovịtrícủamình!

Nhưngnhìnkĩ,cóthểcómẫungườinúilửanhưanhBốckhông?Khácvớingườihànhtinh,conngườinúilửamặtlạnhnhưtiềnvàngườiđócũngkhôngthểbịtìnhcảmquậtngã.NhưngtronganhBốcchắcchắnphảicósẵnnhữngcơsởcủatìnhcảmrồi.Phảicóchúngsẵntrongngườithìkhihítphảiphấn,phấnmớilàmbậtdậynhữngcảmgiácnơianhlênchứ.NhưngtrongcáctậpEnterprisetiếptheo,Bốcluôntỏralàmộtngườiđầycảmgiác.Tình trạngcảmgiácnổibậtnơianh làcảmgiácbổnphậnvàcảmgiác tráchnhiệm.Anhtỏratrungthànhvàhaygiúpđỡ,vàđểcóthểcânnhắcđượcnhữngtìnhtrạngxungđột,anhphảibiếtcáigì„tốt”hơn,trongtrườnghợpcósựhồnghikhiphảichọnlựa.Anhphảicânnhắcgiữamạngngườivớinhữngcơnguycóthểxẩyra,giữacácmệnhlệnhvàsốmạng.Tấtcảnhữngcânnhắcđóđềudiễnratrênnềntảngcácgiátrị.Vàcácgiátrịđạođứcthìchẳngbaogiờlàvôcảm(tasẽtrởlạivấnđếnàysau).Nóicáchkhác:CólẽđiệubộvàtháiđộnơigươngmặtcủaBốclàmanhxemrakhác

người,nhưnganhvốnlàmộtngườibìnhthườngnhưbạnvàtôi.Và,cũngnhưhậuícủatácgiảcâuchuyện,nhânvậtBốctrongphimđãchứngminhđiềunày:đãlàngườihaylàmộtthựcthểgiốngconngười,khôngaicóthểhoàntoànvôcảmđược.

Lídodễhiểu:Khôngcósựmâuthuẫngiữacảmgiácvàlítrí!Chúngkhôngchốngnhau,nhưngcùngđồnghànhbênnhautrongmọihànhđộngcủata.Chúnglàđôibạnnhữngkhi ta làmviệcđầuóc,cólúcnhịpnhàngmà cũng có lúc sát phạt nhau, songnói chung, chẳngbaogiờ có thể rời nhau.Trướcnhững tìnhhuốngkhôngchắcchắn,cảmgiácthườnglấnátlítrí.Lítrísẽgặpkhókhănnếuvắngcảmgiác,làvìcảm

giácthườngchỉhướngcholítríđitheo.Thiếulựcđẩycủatìnhcảm,lítrísẽtêliệt.Vànếukhôngcócảmgiácbổnphận,anhBốcđãkhôngcóđượcnhữngsuynghĩchiếnlược.

Khôngthểthiếucảmgiácđược,vìchúnglàchấtkeogiữchúngtalạivớinhau.Chúngcũngkhôngphảilànhữngthứgìmangbảnchấtcóhại,khóchịu,mansơhayxốcnổinhưnhiềutriếtgiavànhiềunhàkhoahọckhácmuốngánchochúng.Dĩnhiêncảmgiáccóthểđưangườita„lênmây“.Quáđacảmcóthểgâycảntrởtưduy.Khitôicảmthấybịtấncôngquáđỗi,đầuóctôirốitung,thườngchẳngnghĩrađượcnhữngluậnchứngđốiphó;chỉsaukhilấylạiđượcbìnhtĩnh,nhữnglílẽcầnthiếtmớinẩyratrongđầu,nhưnglúcđótôiđâucầntớichúngnữa.Khitìnhyêutheotôivàolớphọc,lúcđóđầuóctôikhómàtiếpthuchữnghĩa.Màchodùtavẫnthườngướcaocóđượcmộtđầuócsángsuốttrongmọichuyện,thìmộtcuộcsốngthiếucảmgiácsẽlàmộtthảmhọa.Cuộcsốngdùcóbị„bốcđồng“bởiniềmvui,bị„đènghẹt“bởigiậndữhay„ngấtngư“bởighentương,thìnódùsaovẫnđẹphơnmộtcuộcsốngvắngngắtnhữngthứđó.Làvì,nếuthiếu tìnhcảm,conngười tasẽ trởnênvôcùngngớngẩn.Nếuvôcảm,conngườisẽ lànhữngthực thểthiếusótghêgớm.Họhoàntoànbấtlựctronghànhđộngvàchẳngbiếtphảinghĩnhưthếnàonữa.Cáctếbàonãocủahọbịlấymấtguồngmáykhởiđộng,chẳngcònxăngdầuđểchạy.Ngaycảcáiquyếtđịnhmuốnđượchoàntoànsángsuốtvàkhôngchạytheotìnhcảmcũnglàmộtquyếtđịnhcủacảmgiác.Luônluôncóbóngtìnhcảmtrongcácsuynghĩ.Nhờđó,tamớicónhữngsángkiếnhay,nhữngtưtưởngkhóchịu,nhữngnhậnđịnhchánngắt,nhữngsuytưlạđời,nhữngítưởnglãngmạnvànhữngquanniệmthựctế…

Nhưngcảmgiáclàgì?Chúngtừđâutới?Sẽđivềđâu?Vàlúcnàyđâychúngđanglàmgì?Từcổthời,cáctriếtgiavốnmệtđầumệtócvìnhữngcâuhỏiđó,dùphảicôngnhậnrằng,cảmgiácchẳngphảilàđềtàiưachuộngcủahọ.Quảthậtkhómàdùngsuytưđểtìmhiểucảmgiác.Thếnên,nhiềutriếtgiađãhànhđộngtheonguyêntắc,nhữnggìlọtkhỏilướilítríthìchẳngđángquantâmhoặcchẳngragìcả.

Dùvậy,cảmgiácđãđượcngườiHi-lạpvàRô-macổquantâm.HọgọiCảmgiáclàpathosvàpassio,vớinghĩagầnnhưđammê,đaukhổ(Leidenschaft).Từ„tìnhcảm“(Emotion)xemratrunghoàhơn,nhưngnóxuấtpháttừchữLa-tinhmovere–layđộng–nhưthếnóchothấyCảmgiáclànhữnggìlàm„layđộng“conngười. Từ „Gefühl“ (cảm giác, tiếng đức)mới xuất hiện trong thế kỉ 17, được dùng để dịch từ Phápsentiment (tình cảm).Trong tiếngPháp, người ta dùng sentiment để chỉ những cảmnhận phức tạp, vàsensationđểchỉnhữngkíchđộngđơngiản.

NhưvậyCảmgiáctrướchếtlànhữngkíchthíchthânxác.Vàchúnglàthứvôcùngcầnthiết.Trongtrạnghuốngcăngthẳngtộtcùng,cáctìnhcảmlàlẽsốngcòncủata,chẳnghạnnhưcảmgiácSợ.Phảnxạchạytrốnlàđặctínhkhôngthểthiếuđượccủacácloàiđộngvậtcóvúbìnhthường,nólàthứđãsốngsótquaquátrìnhtiếnhoá.Cảnhữngtìnhcảmcũvàhơimớicũngcótầmquantrọngchosựpháttriểnloàingười.Tấtcảchúngđềuphụcvụchosựsốngcòncũngnhưviệcthíchứngvớimôisinhvàthíchứngvớicácthànhviênkháccủanhóm.Hãy thử tưởng tượngmộtngườikhôngcómột trongnhữngcảmgiácnền tảng.Aikhôngsợ,kẻđócónhiềucơnguychếtsớm.Aikhôngbiếtkinhtởm,kẻđódễbịngộđộchoặcdễbịlâybệnh.Aikhôngcóthiệncảm,kẻđótựtáchlìakhỏicộngđoàn.Aithiếutìnhthươngxót,kẻđónhìnngườikhácđầyngờvựcvàxalạ.

Cácđammê,bảnnăng,phảnxạvàcảmxúc,nhưvậy,cómộtínghĩasinhvậtquantrọng.Chúnggiúpconngườicánhânsốngcònvàlàchấtkeonốikếtnhómviên.Dùđólàcảmgiácđói,nhucầungủnghỉvàcầnhơiấm,dùđólàchạytrốn,tấncônghaytìnhdục–tấtcảnhữngcảmgiácsơđẳngđóluôncóhaikhíacạnh.Hoặclàtôimuốnvươntớimộtcáigì,haylàtôicốtránhmộtcáigì.Nhưngkhôngphảichỉcógiátrịchophầnbềngoàimàthôi.Mộtmặt,cáctìnhcảmgiúptôicónhữngphảnứngthíchhợpvớinhữngkíchthíchngoạigiới,vàmặtkhác,chúnggiúptôiđiềuhoàtìnhtrạngnộitâm.Khitìnhcảmquácạnkiệt,thìhầunhưluônbaogiờcũngcómộtchuyểnđộngngượclạiđểtáicânbằngkhotìnhcảmtrongta.Chẳngaicóthểgiậndữhayhammuốntìnhdụcsuốtcảtuầnlễ,ngaycảnỗiphiềnmuộnhaythấttình,dùlớnmấy,sauđôibathángcũngsẽnguôingoai.

Nhiềungườikhóchịu,vìmìnhkhôngthểtạorahayngănchặnđượccảmgiácnhưímuốn.Nhiềukẻlạnhlùngvôcảmmongđượctrởnêntựnhiênvànhiệttìnhhơn.Nhiềungườiđacảmthìlạimonggiữđượcđầuóctỉnhtáo.Khókiểmsoátđượccảmgiác.Tráilạicóthểnói,chúngtaluônbịcảmgiáckiểmsoát.Chúngtahiếmkhidùngócnãonhưmộtphươngtiệnđểsuynghĩ,màngượclại,chínhchúngtalàmộttrạngtháiócnão.Cóthểnói:Trongmộtnghĩanàođó,chúngtalàcáccảmgiáccủachúngta.Nhưngtrongínghĩanào?

Cáctriếtgiahầunhưchẳngtrảlờiđượccâuhỏinày.Vìthế,chẳngngạcnhiên,khitrongnhữngnămgần

đâykhoanghiêncứunãođãnhảyvàođịahạtnày.Từkhimáyđonãovàmànảnhvitínhchotathấyvàtheodõiđượccáctìnhtrạngkíchthíchtrongnão,việcnghiêncứunãotrởthànhđềtàiănkháchcủacácnhàsinhhọcthầnkinh.Vàhọdầnphânbiệtrahaithứ:TìnhcảmvàCảmgiác,cũnggiốngnhưngườiPhápphânbiệtgiữasensationvàsentiment.CácnhànãohọccắtnghĩaTìnhcảmlàmộttácđộngchungphứctạpcủacácphảnứnghoáhọcvàthầnkinh.Chúngtạoranhữngkhuônmẫunhấtđịnhvànhữngkhuônmẫunàycủangườivàthúxemrachẳngkhácnhaugìmấy.Tìnhcảmxemralànhữngdiễntiếnrậpkhuônvàtựđộng.Cảmgiáctráilạilàchuyệncònphứctạphơn,trongđóluôncómộtphầníthứcđikèm.Chẳnghạn,ngườitacóthểdấuhaycheđậyCảmgiác.CònTìnhcảmthìkhómàdấuđược,vìchúngtakhôngkiểmsoátđượcchúng.Cảmgiáclàmộtphatrộngiữatìnhcảmvàquanniệm.Chúnglànhữnggìrấtriêngtưvàgầnnhưdiễnratrongkhônggiannộitạicánhân.Chúngtacóchungcáiđóivàcácphảnxạchạytrốnvớithằnlằn,chimkháchvàdơi,nhưngkhôngcócùngnỗiđauvìtình,nỗinhớnhàvàsầumuộnnhưchúng.

Rấtlâutrướccácnhànghiêncứunão,trongnửasauthếkỉ19,khoaTâmlíhọc,lúcđómớihìnhthành,đãquantâmtớiCảmgiác–nhữngthứbịcáctriếtgiacoithường–vàđãnghiêncứuchúngmộtcáchcóhệthống.VàTâmlíhọcđãlàmđiềumàcácnhàtâmlírấtthíchlàm:lậpnênnhữngdanhmục!Trọngtâmvấnđềởđâylà,cónhữngloạiTìnhcảmnàovàgồmtấtcảbaonhiêuthứ?LàvìTìnhcảmrõrànglàmộtmẫuphảnứngbấtbiếnmàconngười trongbấtcứnềnvănhoánàocũngcónhưnhau.NhưngsốlượngTìnhcảm,lạthay,chẳngnhiềugì,vìngườitahầunhưđãchẳngtạorahaykhámphárađượcthêmnhữngTìnhcảmmới.

Dùvậy,cácnhàtâmlícũngkhôngđồngíđượcvớinhau.Cuốithếkỉ19đầuthếkỉ20,WilhelmWundtnhậnrabacặpTìnhcảmchính: (Lạc)Thú–Chán,Kíchđộng–Ngượngngùng,Căng thẳng–Giải toả.Nhưngvấnđềlàcáccặpđócóhoàntoànbiệtlậpvớinhaukhông.TacóthểphânbiệtgiữaThúvàKíchđộngđượckhông?Haylàchúngsonghànhbênnhau?Cácnhàtâmlívềsaubỏquanniệmtrênđâyvàlậpnênmộtdanhsách„Tìnhcảmnềntảng“gồm12thứ:Vui-Buồn-Giận–Lo-Tởm-Biếtơn-Mắccở-Yêu-Kiêu-Thương(xót)–Hận(thù)-Hoảng.Nhữngnămgầnđây,nhànhânhọcvàtâmlíngườiHoa-kìPaulEkmanthuộcđạihọc

CaliforniaởSanFranciscođưaramộtbảnggồm15Tìnhcảm.Ôngthêm:Khinh-Hàilòng–Thoảimái–Xấuhổ,nhưngđồngthờibỏđi„Buồn“,vìtìnhcảmnàyquáphứctạp.Tacóthểtiếptụctròchơilậpbảngnày,nhưngcũngđừngnênquantrọnghoáchúng.Làvìtấtcảnhữngtìnhcảmđóđềuđãbịdiễndịchquangônngữcủachúngta.Mỗingônngữcómộtlốidiễntảriêng;nhưvậymỗidântộccóthểlậpnênmộtdanhsáchriêng,dùtấtcảhọđềubịchiphốibởinhữngtìnhcảmnềntảngnhưôngEkman.

Cácnhànghiêncứunãocũnggặptrởngạitrongvấnđềphiêndịchđó,khihọmuốnámchỉhaymôtảcáctìnhcảmvàcảmgiác.Nhưnghọcómộtlợiđiểmkhác,đólàtìmrađượccáchoáchấttạoratìnhcảmcủachúngta.QuantrọngnhấtởđâylànhữngChấtđưatin,nghĩalànhữngchấtchuyểntiếpthôngtintừtếbàothầnkinhnàyqua tếbào thầnkinhkhác.Trong trườnghợpTìnhcảm, thìđây lànhữngchất tạo rakíchthích,đặcbiệtnhưAcetylcholin,Dopamin,SerotoninvàNoradrenalin.

Tấtcảnhữngchấtđócónhữngkhảnănglạlùng,vàcảnhữngkhảnăngcóthểcókhácnữa,nhưngchưađượckhámphá.Acetylcholintácđộngnhưmộtthứlựcsĩvànhàhuấnluyện.Nóchuyểnkíchthíchgiữathầnkinhvàcácbắpthịtvàkhíchđộngtuyếnmồhôi,chẳnghạn.Nócóthểlàmnhiềucôngtáckhácnữa.Nócóliênhệtrongcácquátrìnhhọctập,vànhưvậycóliênquantrựctiếpvớibệnhAlzheimer(bệnhmấttrínhớ),nơibệnhnhânAlzheimerlượngAcetylcholingiảmrấtnhiều.Dopaminlàtayxáchđộngvàhoạtnáo.Chấtnàycóvaitròquantrọngtrongviệcxuấthuyết,vàngoàiranóđiềuhoàlượngcácchấtkíchtốtrongngười.Cóthểdùngnóđểtănghuyếtáp.Vàvìcóliênquanvớicácchấtkíchtố,Dopaminliênhệchặt chẽ với các chứng bệnh tâm thần và các chứng rối loạn khác; vì thế, người ta cho rằng, lượngDopaminquácaosẽgâyrachứngloạnthầnkinh(Schizophrenie).Serotoninlàmộtnhàngoạigiaovàtaymôigiới.Nótácđộngtronghệtuầnhoàncủamáuvàđiềuhoàhuyếtáp.Trongphổivàthận,nólàmchohuyếtquảnnhỏlại,tráilạinólàmnởlớncácmạchmáutrongcáccơbắpcủathânthể.Ngoàiranócònđiềuhoànhịpngủ-thứcvàtạocânbằnglúcbịcăngthẳngtinhthần(Stress).KhilượngSerotoninmấtcânđối,nódẫntớinhữnghậuquảtốtvàkhôngmấytốt.Ngườitatinrằng,khiyêuđương,lượngSerotoninnơihai tình nhân tăng, sự gia tăng này đưa tới cảm giác dễ chịu và hài lòng. Trái lại, việc giảm lượngSerotoningâyrachứngnhứcđầukinhniên(Migräne),chẳnghạn.Noradrenalinlàanhđuaxevàchuyênviêntăngtốc.Chấtnàytácđộngchủyếutrongcácmạchmáuvà,cũngnhưDopamin,làmtănghuyếtáp.Trongikhoacấpcứu,ngườitadùngnóđểchốngxốcvàđẩynhanhnhịpchuchuyểnmáunơinhữngbệnh

nhânbịtêliệtvìngộđộc.

TấtcảbốnchấtđưatintrênhiệndiệnnhiềunơiHệLimbic,dĩnhiêncôngdụngcủachúngkhôngchỉhạnchế trongHệ nàymà thôi. Ba cơ quan lớn củaHệ này là ZentraleHöhlengrau (động xám trung tâm),Hypothalamus(Nãothùy)vàAmygdala(Hạnhnhân),đólànhữngtrungtâmđiềukhiểncáctìnhcảmbẩmsinhvàcácđộngtháiconngười.độngxámtrungtâm,chẳnghạn,kiểmsoátcáckhíacạnhhoạtđộngtínhdục,tínhhunghăng,phảnứngchốngcựcũngnhưcảmgiácđói.Mộtmìnhnólàtácgiảcủanhữngtiếngkêulađauđớn,nhữngtiếngrênrỉvàthanthở.Nãothuỳcũngcótráchnhiệmđiềuchếviệcănuống,sinhhoạttìnhdục,tínhhunghăngvàphảnứngchốngcự.Ngoàiranócònđiềuhoànhịpngủthứcvàhệtuầnhoàn.Một nét đặc biệt nổi bật liên quan tới sinh hoạt tình dục là tâm của Não thuỳ - có tên là Nucleuspraeopticusmedialis-nơiđànôngpháttriểnhơnnơiđànbà,đólàmộttrongnhữngđiểmcơthểkhácbiệthiếmhoigiữahaiphái.Tâmnãonàygiữvaitròquantrọngcảtrêntínhhunghănglẫnsinhhoạttìnhdục,vốnlàhaihoạtđộngthườngđiđôivớinhau.Hạnhnhân,mộtcơquanrấtbé,cónhiệmvụđiềuhoàlượngcảmgiác.Hiệnnaynólàđốitượngđượcrấtnhiềunhànghiêncứutìmhiểu,nhưngdùvậy,nóvẫncònlàmộtbíẩn.NơiđâyNoradrenalinvàSerotonintíchtụnhiều,đặcbiệtAcetylcholinvớilượngrấtlớn.TâmHạnhnhânlànơixuấtphátcủatìnhcảmsợvàkhiếphãi.Vàngườitacũngbiết,Amygdalacógiữvaitròtrongviệchọctập,nhấtlàtrongviệclàmsaođểcáctìnhcảmhọchỏithêmđượccáigìđó.Tìnhcảmcókhảnăngtậpthành:Gặplầnđầuthìgiậtmìnhngạcnhiên,nhưngnhữnglầngặpsauthìchẳngngạcnhiêngìnữa.

Tấtcảmọicảmgiáccủachúngta,kểcảsựsuynghĩvàhànhđộngcủata,đềuhìnhthànhvớisựtrợgiúpcủacácchấttínhiệuhoáhọc.Cácchấthóahọcthầnkinhquyếtđịnhphẩmchấtcủamọicảmgiáclẫnkíchthíchvàđiềukhiểnchúng.Bảorằng,anhBốcđượcđưatrởlạivàoOmicronCetiIII,rồinhờAdrenalinmàthoátrakhỏiđượccơnsaytìnhcảmdoEndorphinvàSerotonintạora,thìđiềunàycóthểđángtin.Nhưvậy,Bốcphảilàmộtngườinhưbaongườibìnhthườngkhác,nghĩalàtronganhcũngcósẵnmộtcơcấunềntảnghoáhọcthầnkinhnhưnhữngkẻkhác.Vànhưvậythìcơcấunàyđươngnhiêncũngtácđộnglêncáchoạtđộngcấpcaotrongnãobộ,nghĩalàtácđộngtrênsựsuynghĩcủaanh-trừratrườnghợptrongnhữngngườinúilửanhưanhđượcgàisẵnmộtthiếtbịngănchậnDopaminvàNoradrenalin.Nhưngđâylàđiềukhótin,vìnhưvậythìthiếtbịsẽbiếnBốcvànhómđồnghànhcủaanhthànhranhữngconngườinhunhược,đờđẫnvàtrôidạtvôhướng.

NhưvậylàtađãrõvềCảmgiácvàTìnhcảm?Không,vẫnchẳngrõgìlắm.Chỉcónhànghiêncứunãonàoquángâythơmớidámmạnhmiệngtrảlời:CảmgiácvàTìnhcảmlànhưvậyđó!Thậtra,khoanghiêncứunãochỉmớigiảithíchđượcvănphạmcủaCảmgiác,chứchưatrìnhbàyđượcâmthanhvàtínhchấtđanghĩacủangônngữđượcphátra.DùvaitròcủacácphântửcónhiệmvụđốcthúcnhưDopamin,cóvaitròtrunghoànhưSerotonin(phântửBốc)vàtạokíchthíchnhưNoradrenalincóquantrọngvàcầnthiếtđếnthếnàođinữa,thìchúngcũngmớichỉlànhữngkẻđưatintừtếbàothầnkinhnàyđếntếbàothầnkinhkhác,từtrungtâmnàytớitrungtâmkhác,chứchúngkhôngphảichínhlàkẻtạoratin.Khitớinơingườinhận,chúngchỉtạoranhữngphảnứngnàođó.Chúngkìmhãm,thúcđẩy,làmgiatănghoặcngăncản.Nóitómlại:nhữngkẻđưatinchỉlàmnhiệmvụchuyểnínghĩavàbạchhoáínghĩachongườinhận–nhưngchínhchúngkhôngtựmìnhsuynghĩ.

Mộtcảmgiáchoàntoànđầyđủ,tráilại,đượctạonênbởimộtkếthợphoạtđộngtếvivàđadiệncủanhiềunhântố,gồm:Mộtsốvùnghaytrungtâmnãonhấtđịnh,khảnăngchuyểntinvàtrảlờicủatếbàothầnkinh,nhữngchấttrunggianđưatin,nhữngnốikếtphứctạpvớicáccơcấunãokhácvàdĩnhiêncảnhữngkíchthíchcủangoạigiớiđượcgiácquanchuyềnvàonão.Tạisaocùngnghemộtbảnnhạc,ngườinàycảmthấythúvị,ngườikiacảmthấybựcbội?Tạisaongườinàymêsòhuyết,ngườikháclạilợmmửakhingửithấychúng?Tạisaomộtlúcnàođótalạiđâmraghétngườimàtanghĩlàmìnhthương?CóthểgiảithíchdễdàngCảmgiácvềmặthoáhọc,nhưngviệc tạo thành,xuấthiệnvàbiếnđi của chúng thì lại là chuyệnkhôngdễhiểutínào.Khôngítnhànghiêncứunãođôikhiướcrằng,giámàvấnđềđơngiảnhơnthìhaybiếtmấy!điềunàycũngcónghĩa:giámàconngườitagiốngngườinúilửahơnthìhaybiếtmấy!ÔngPille,bácsĩtrongđoànEnterprise,cóthểnóilàvịđạidiệnhàngđầucủanhómnhànghiêncứutrênđây.PilletỏrahếtsứcngạcnhiênkhingheBốc-lúcnàyđãbịphấncâylàmchobốcđồngtìnhcảm-nóitronghệthốngliênlạccủaEnterprise:

Pille:NgherachẳngphảiBốctínào.

Kirk:Thìôngđãnói,ôngsẽthíchBốchơn,nếunhưanhtangườihơn,tìnhcảmhơnmà.Pille:điềuđótôi

cónóibaogiờđâu!

NếuđúngCảmgiác,chứkhôngphảiconcáinúilửa(lítrí),làchấtkeonốikếtconngườilạivớinhau,thìphảichăngCảmgiáccũnglàyếutốquyếtđịnhtrênmọivấnđềquantrọngtrongcuộcđời?Nhưvậy,chínhVôthức,chứkhôngphảiÍthức,làmchủcuộcsốngcủata?ThếVôthứclàcáiquáigì?

•Vắngchủnhà.Vôthứclàgì?

WienVắngchủnhà.Vôthứclàgì?

Ôngtalàmộtconngườikhóchơi,ônghútá-phiện,bỏbêconcái,cómộtquanniệmkinhsợvềphụnữ,khôngchấpnhậnsựphảnđốicủaaicả,vàcácnghiêncứukhoahọccủaôngvềsauxemracóthểápdụngtrongmọilãnhvực,chỉmỗiviệclàchúngkhôngthểkiểmchứngđượcbằngkhoahọc.Dùvậy,ônglàmộtngườinổitiếng,làmộttrongnhữngnhàsuytưảnhhưởngnhấttrongmọithời.

SigismundSchlomoFreud sinh năm 1856 tại Freiberg (Pribram) địa hạtBöhmen, trước đây vùng nàythuộcÁo,naythuộcTiệp.Chaônglàmộtnhàbuônbôngsợi,ngườiDo-thái,đãsậpnghiệpsaukhisinhông.Sigismundlàanhcảtrongtámanhem,lớnlêntrongmộtgiacảnhtươngđốinghèo,nhiềukhókhăn.Thoạttiên,giađìnhôngdờivềLeipzig(đức),khônglâusauđóchuyểnsangWien(Áo).Anhcảlàconcưngcủabàmẹ,họchànhrấtgiỏi.Cậuđậutútàihạngưu.Mùathu1873cậughidanhhọcIkhoaởđạihọcWien.Freudnghiêncứuhạnang(ngọchoàn)củaloàilươnnướcngọt,sauđóchuyểnsangViệncơthểhọcthuộcđạihọcWien,vàcậuviếtluậnántiếnsĩởđâyvớiđềtài„Tìmhiểuvềtủysốngcủacácloàicáhạđẳng“.Nhưnghoàn cảnh tài chánhkhókhănđãkhông chophép cậuở lại lâu trongđại học.CậumiễncưỡngtìmmộtviệclàmtrongBệnhviệnTổngquátởWienvàởlạiđóbanăm.Ởđây,vớivaitròbácsĩphụtáchonhànãohọcnổitiếngTheodorMeynert,Freudtiếptụcnghiêncứuvềóccá,đặcbiệtóccủaloàicáchínmắt(Neunauge).Trongthờigianđó,Freudbắtđầutựmìnhthínghiệmvềá-phiện(Kokain),vìôngchorằng,á-phiệncóthểdùngđểtrịchứngrốiloạnthầnkinh.Vìmuốnnổitiếngsớm,nhàkhoahọctrẻđầycaovọngnàyđãchophổbiếnnămluậnvănvềá-phiện,nhưngkhôngthànhcông.TrongcácbàiviếttừđâyđượckívớitênSigmund,ôngcốtìnhchẳngđáđộnggìtớichuyệnthấtbạitrongviệcdùnga-phiếnđểchữachomộtngườibạnnghiệnmọc-phin.Năm1885, lòngđầy tự tin,Freud làmmộtcuộcdukhảo tớiParis.Trongmộtláthư,ôngviết:„Ôichaođẹpquá.TôisẽtrởlạiWienvớimộtmũhàoquangrất,rấtlớn,và tôisẽchữađượchếtmọi thứbệnhthầnkinhbất trị“.TạiParis,FreudgặpJean-MarieCharcot,vốnđượcgọi là„Napoleoncủanhữngngườirối loạntinhthần“, lúcđólàconchimđầuđàntronglĩnhvựcbệnhthầnkinh.CharcotđãmởmắtchoFreud,khiôngchỉchoFreudbiếtrằng,cănnguyêncủanhiềuchứngrốiloạnthầnkinhcónguồngốctâmlí,chứkhôngphảiluônluônxuấtpháttừnguồngốcsinhlí.CharcotcũngdạychoFreudnghệthuậtthôimiênvàphươngphápđặtcâuhỏigợií.SaukhitrởlạiWien,FreudmởphòngmạchchữatrịthầnkinhởđườngRathausgasse.đồngthời,ônglàmtrưởngphòngthầnkinhcủaViệnnhiđồngtạiđây.ÔngcướiMarthaBernays,congáicủamộtgiađìnhgiáotrưởngdo-thái(Rabbin)họcthứcuytín,vàhaingườicóđượcsáuđứacon.NhưngFreudkhôngphảilàmộtngườichagiađìnhcótìnhvớiconcái,tráilại,concáithườngkhógầngũiđượcvớiông.Nhữngnămđầuthậpniên90’,vịbácsĩtrẻ35tuổilạiquayvềnghiêncứunão.Ôngviếtmộtluậnvănvềnhữngrốiloạnngônngữdohậuquảcủacácbệnhnão,trongđónóiđếnviễnảnhvôcùngtolớncủanghànhnghiêncứunãotrongviệcgiảimậtbộmáytinhthần.NhưngtácphẩmEntwurfeinerPsychologie(PhácthảovềmộtmônTâmlíhọc,1895),trongđóôngthửgiảithích„bộmáytâmthần“bằngthuyếtthầnkinhmớitoanhcủaCajals,chẳngaiđọc.

Freudcócaovọngchữalànhcácbệnhthầnkinhvàcácrốiloạntâmthầnkhác,nhưngkhoanghiêncứunãothờiđóchưatiếnđượcxa.CácquanđiểmmớicủaCajalsvềsựhoạtđộngcũngnhưtácđộngphốihợpcủathầnkinhnãoquátrừutượngvàtổngquát.CajalsmổnãongườichếtởMadridđểlậpnên„Tâmlíhọchữulí“củamình.Freud trái lạiđi theoconđườngkhác.Ông thínghiệmvớingườisống,đưaconbệnh lêngiườngbệnhđểtìmhiểunãohọ,vàtừđólậpramộtkhoahọcmới:Phântâmhọc.Năm1889,FreudtớithămHippolyteBernheimởNancy(Pháp),ôngnàyđangthửdùngcáigọilàphỏngvấngợiíhậuthôimiênvớicácconbệnhcủamình.Từđó,Freud rút rakết luận,hẳnphảicómộtVôthức, vàVô thứcnày lànguyênnhâncủađasốhànhvicủaconngười.

„Vô thức“khôngphải làmộtkháiniệmmới lạ.Năm1869, triếtgia trẻEdouardvonHartmannđãviếtTriếthọcVôthức,mộtcuốnsáchchưađượcchínmùivàmangnhiềuảnhhưởngcủaSchoppenhauer(xembàiTôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?).đólàmộttácphẩmbánrấtchạy,nóxàoxáochungnhiềuyếutốlạivớinhau,nhữngyếutốmàcáctriếtgiaduyvậttừgiữathếkỉ19khônghàilòngvềtriếthọcKant,FichtevàHegel.Nietzsche,ngườicũngđứngtừquanđiểmnhưthếđểphêbìnhcácđốithủtươngtự,đãlồng lộn lên, đặc biệt ông giận dữ vì Hartmann là tay mơ mà lại thành công hơn chính ông. NhưngHartmanncũngkhôngphải làngườikhámphára„Vôthức“.Bácsĩvànhànghiêncứu thiênnhiênCarlGustavCarus,mộtngườibạncủaGoethe,năm1846đãnóitới„điềuvôthức“và„Vôthức“rồitrongtác

phẩmcủaôngPsyche.ZurEntwicklungsgeschichtederSeele (Tâmthần.Vềlịchsửphát triểncủa tâmhồn),trongđóôngcoiVôthứclàvùngkhaisinhranhữngkíchthíchtâmthầnnguyênthuỷnhất.

CáilàmchoFreudkhácvớinhữngngườiđitrước,làôngnghiêncứuVôthứcmộtcáchcóhệthống.ÔngphỏngđịnhđượcVôthứcnàynằmởđâu:nơicáctrungtâmcủahạnão(subcorticaleZentren)vàcuốngnão(Hirnstamm).Quaviệcmổxẻnão,sưphụMeynertcủaFreudcũngchỉbiếtđượctớiđó.Nhưngkhoanghiêncứunãocủathậpniên90’thếkỉ19chưagiúpđượcgìnhiềuchoviệckhámpháVôthức.Năm1891FreudđờivềđịachỉBerggasse19vàởlạivàlàmviệctạiđótrongsuốt47năm.Lầnđầutiênôngnóitới„Phântâm“vàonăm1896.Ônglấylạikháiniệmnàytrongtàiliệu„Phươngphápkhảocứutinhtế“củangườibạnđồngnghiệpJosefBreuer,ngườiđãdùngnóđểkhuyếnkhíchconbệnhBerthaPappenheimnóiranhữngchấnthươngtinhthầncủabà.CảFreudsauđócũngchữatrịnhữngconbệnh,đặcbiệtpháinữ,bịchấnthươngtinhthầndobạolựctìnhdụcgâyra,ôngtìmcáchgợichohọnóiranhữngkinhnghiệmgặpphải.đốivớipháinam,ôngtìmhiểutháiđộtìnhdụcthủathiếuthờicủangườibệnhđốivớimẹmình,điềuđượcônggọilà„mặccảmÖdipus“.Vềsau,dựatrênnhữngkinhnghiệmnàyvàcácnềntảngkhác,ôngkhaisinhra„Thuyếtbảnnăng“,mộtthuyếthàmchứanhiềuhồnghivànhữngphátbiểuchungchungcủanóngàynaychẳngcòngiátrịgì.Từ1899tới1905FreudviếtbốncuốnsáchvềsứcmạnhcủaVôthức:vềgiấcmơ,vềnhữnghànhvisaisóttrongcuộcsốnghàngngày,vềchuyệntiếulâmvàvềtínhdục;mấycuốnnàysẽlàmôngnổitiếng.Năm1902,trởthànhgiáosưthỉnhgiảngđạihọcWien,ônglậpraHộiTâmLíNgàyThứTư,tiềnthâncủaHộiPhânTâmWiensaunày.

Mặcdùđasốsáchôngtạoranhiềuluậnbàntráingượcvàítđượccôngnhậnvềmặtkhoahọc,ôngvẫncónhiềutựtinlạlùng.Năm1917,ôngđưanhữngkhámphávềVôthứccủamìnhsánhvớithuyếtcủaDarwinvàKopernikus.Ông chohay, cả ba thuyết đều làm tổn thươngnhân loại.Kopernikusđẩyđịa cầu, vốnđượccoilàrốncủavũtrụ,ralề.Darwinthaythếbảnchấtlinhthiêngcủaconngườibằngbảnchấtthúvật.Vàôngthìđãchỉrachoconngườibiết,làhọkhôngcóchủnhà,vìVôthứcquyềnnănghơnÍthức.Ôngquảquyết,90%quyếtđịnhcủaconngườiđượchìnhthànhtừVôthức.

đểcắtnghĩasựkiểmsoátcủaVôthứctrênÍthức,năm1923Freudđưaramộthìnhảnh

tâmthầngồmbaphần.Baphầnnàyquyếtđịnhđờisốngtinhthầncủaconngười.ChúnggồmEs(Vôngã),Ich(Ngã)vàÜber-Ich(Siêungã).Freudbảobakháiniệmđólàphámphácủariêngông,nhưngNietzschetrướcđâyđãsửdụngbakháiniệmđóvớinhữngvaitròtươngtựcủachúngrồi.EstươngđươngvớiVôthức,làthànhphầnmangtínhbảnnăngcủatâmthần.đói,hammuốntìnhdục,tịhiềm,thùghét,tintưởng,yêuv.v.quyếtđịnhcáiEsnày.đốilạivớinólàÜber-Ich.Über-Ichđạibiểuchonhữngquyđiều,nhữnglítưởng,nhữngvaitrò,nhữnghìnhảnhmẫumựcmàconngườiđãhọcđượctrongquátrìnhgiáodục.ỞgiữalàIch,mộtconvậtđángthương,luônbịxâuxégiữahailựcquyềnthếlàEsvàÜber-Ich.LàkẻphụcvụmộtlúcbaôngchủEs,Über-Ichvàmôitrườngxãhội,Ichracônghoágiảivàđiềuhoànhữngxungđộtgiữabachủ.NhưngIchvốnyếuđuối.NóthườngbịEskhốngchế,vìEschẳngbaogiờmuốnđểIchđiềukhiểnmình.Vìrấtkhónhậndiệnđượccácbảnnăngvôthứcvànhữngđiềutậpthànhtrongthiếuthời,nêncũngkhôngdễthanhtoánđượcchúng.

Freudđưaramôhìnhđótươngđốitrễ,vàôngcũngkhôngtrìnhbàynóratronghếtmọitácphẩmvềsaucủamình.Nhưngôngtrướcsauvẫnquảquyết:độngcơchínhcủahànhviconngườixuấtpháttừsựxungđộtvôthứcgiữamộtbênlànhữngđòihỏibảnnăngvàmộtbênlàcáilítríkhôngcònkhamnổinhiệmvụcủamình.Nhậnxétnàyôngrútranhờquansátkhôngnhữngtừngbệnhnhânriênglẻ,màcảtheodõiđộnglựcbảnnăngcủaxãhộiconngườinóichung.

Nhữngcuốnsáchphêphánvănhoátiếptheocủaôngđượcviếtratrongnhữngcơnđaudằnvặtcủathểxác.Trongthậpniên20’,Freudlàmộtngôisaoquốctế,nhưngcănbệnhungthưmiệngđãgiớihạnsinhhoạtvàviệcđilạicủaông.SaukhiQuốcXãlênnắmquyền,sáchôngbịcấmvàđốt.Tháng3năm1938quânQuốcXãtiếnchiếmÁoquốc,ôngphảisangAnhtịnạn.BốntrongnămngườiemgáicủaôngởlạiWienđãbịQuốcXãđưavàotrạitậptrungvàbịgiếtởđó.Ngày23tháng9năm1939conbệnhungthưđãtớihồicuốitừgiãcuộcđờibằngmộtliềumọc-phinmạnh.

Thuyếtcủaôngcònlạigì?Trướchết,Freudcócôngnêubậtđượcínghĩaquantrọngcủacáccảmgiác,củacácxungđộttâmthầnvàcủaVôthức,vàđưachúngvàotrọngtâmtrongcáinhìnvềconngười.Vàphươngphápchữatrịcủaông,vốnlấylạicủaBreuernhưngđượcôngdũagọtthêm,vẫncònđượcthôngdụngtrênthếgiới,dùkhoaPhântâmngàynayđãchiarathànhnhiềutrườngnhiềupháicókhikhôngcòn

liênhệgìnhiềutớithuyếtcủaFreudnữa.Xétvềsựnghiệpkhoahọccủaôngtrongviệctìmhiểutâmthầnconngườithìônglàmộtngườicócáimũirấtthính.Vàchỉcóvậythôi.Ôngchudutâmthầncácbệnhnhâncủaôngnhưmộtnhàvẽbảnđồkhôngcótàuthuyềnđểđi,nhưngvẫnbảolàđãthấyvàđođượccáiđạilụcdocácbệnhnhânmôtả.Vàđócũnglàđiểmxuấtpháttínhkiêungạocủaông,làvìchẳngcóaisửdụngcácphươngphápcủaôngmàlạitiếnxađượcnhưông.đạilụclàcõiVôthức,vàônglàngườidẫnđường.Nhưngvinhquangcủaôngđanglụitàn,điềunàysinhthờiôngcũngđãbiết.Khoanghiêncứunão,môntrướcđâyôngđãbỏvìnóchẳnggiúpđượcgìchoông,đãcăngbuồmđitiếp,vànósẽquamặtông.Chỉcònlạimộtcâuhỏi:Baonhiêunétpháchoạ,sôngrạch,núiđồivàốcđảođượcôngvẽratrênbảnđồ,liệusẽcònlạigì?Trongcuốnsáchvềnguyênlíkhoáilạc,ôngđưaramộtđiểmtựphêthậtlạkhithúnhậnrằng,chínhnhữngnhàsinhhọcsẽlàngườicóthểgiảitoảđượctoànbộnhữngbíẩncủatâmthầnbằngnhữngkhámphámớivàbấtngờ,vànhữngkhámphánày„rồisẽpháđổtoànbộtoànhàgiảtạođượcdựngnênbằngcácgiảthiết“.

Phântâmhọckhôngphảilàmộtkhoahọc,màchỉlàmộtphươngpháp.Nhữngtiềnđềcủanókhôngthểkiểmchứngđượcbằngkhoahọc.Vìthế,chỉ30nămsaungàyFreudquađời,cáckhoahọcthầnkinhvàPhântâmnhìnnhaunhưnướcvớilửa.Thờiđó,Phântâmđangnởrộ.CáchọctròvàconcháucủaFreudchêkhoanghiêncứunão,mộtmônmuốnlấythướcđovàdòngđiệnđểgiảithíchtấtcảnhữnggìthuộctâmthần,làmôncóhại,cũngnhưcácnhàthầnkinhhọckhinhPhântâmlàloạihầmbàlằng.Chỉmớihômnay,saugiaiđoạnchiếnthắngchungchungcủamình,mộtsốnhàthầnkinhhọcnaymớilạidámcangợicôngsứccủaFreud.

NhữnggìFreudtrướcđâyphỏngđoán,thìnaytươngđốiđãrõràngđốivớicácnhànãohọc:Quansátnãobộ, ta thấy có những vùng liên hệ mật thiết với Í thức. Như đã nói, những vùng này nằm ở vỏ não(assoziativer Cortex).Và có những vùng tạo ra và thu nạp những diễn tiến vô thức, đó là Cuống não(Hirnstamm), Tiểu não (Kleinhirn), Thị kì (Thalamus) và những trung tâm thuộc phần cuối não(subcorticaleZentren).Nhưvậy,vềmặtcơthểhọc,ÍthứcvàVôthứctáchbiệtnhau.Dùvậy,cácnhàthầnkinhhọccũngđãbỏrấtnhiềucôngsứcđểnghiêncứuVôthức.Vàhọcũngphảicôngnhậnrằng,khôngdễmôtảvàhiểuđượccõiâmunày.Nhữngdiễntiếnvôthứcthườngxẩyrarấtnhanh,vàchúng–cũngnhưFreudtrướcđâyđãbiết-khôngthểdiễntảđượcbằnglời,đơngiảnlàvìchúngkhônglọtvàovòngíthứccủaconngười.NhưvậychỉcòncócáchcủaPhântâmlànghiềnngẫmtừngcâutừngchữtrongbiênbảnphỏngvấnđểđoánraVôthức–haycáchcủanhàsinhhọcthầnkinh:đẩybệnhnhânvàomáyđovàquansátxemđâulànhữngphảnứngcủanhữngvùngnãoliênhệvớiVôthứctrướcnhữngcâuhỏihaycâuthửnghiệmđượcđặtra.

Nhưvậy,ngườitacóthểdễdàngxácđịnhđượcnhữngvùngnãocóliênhệvớiVôthức,nhưngviệchìnhthànhcủaVôthứcnàythìlạirấtkhácnhau,khôngđơngiảntínào.Vôthứclànhữngdiễntiếnxẩyratrongtamàtakhôngbiết.Giácquancủachúngtahànggiâyhàngphútbịtrànngậpbởicáccảmnhận,nhưngkhảnăngchúícủatachỉcóthểthunhậnđượcmộtphầnrấtítnhữnggìtathựcsựthấy,nghehaycảmmàthôi.PhầncònlạiđivàoVôthức.Mộtsốtrongchúng,cóthểnói,đượcbímậtthunạpvàobộnhớ,sốcònlạibịthảihồi.Chúngtachỉcốíthunạpnhữnggìđangliênhệvớicôngtáchaymụctiêuhiệnthờihoặcphùhợpvớicácnhucầucủatamàthôi.Aiđangđói,ngườiđóchỉquantâmtớinhữnggìliênquantớiănhoặcngửiđâucũngthấymùithứcăn.Kháchdulịchthườngchỉquantâmtớicáccảnhquang,họnhậnthứcthànhphốkháchơnvớimộtngườiđangđitìmviệc.Càngchútâmvàomộtchuyệngì,tacàngítnhìnranhữngcáikhác.Tainạnlưuthônglàmộtthídụ.Nhiềungườikhairằng,họđãkhôngnhìnthấychiếcxetrướchọ,nênđãkhôngtránhkịp.

Khitatậptrungchúívàomộtchuyệngì,nãochúngtalúcđóthườngchẳngquantâmtớinhữnggìkhácnữa,chodùnhữngcáiđócólạlùnghaycóđậpvàomắtta.đoạnphimnổitiếngvềchịkhỉđộtcủacáchainhàtâm líDanielSimon thuộcđạihọc IllinoisởUrbana-ChampaignvàChristopherChabris thuộcđạihọcHarvardlàmộtthídụ.Haiđộibóngrổđốidiệnnhau,mộtbênđồngphụctrắng,mộtbênđen,họchuyềnliêntụcquảbanhchođồngđộimình.Nhómkhángiảnghiệmnhâncónhiệmvụtínhxemđộiáotrắngđãnhậnđượcbaonhiênlầnbanhtấtcả.đaphầnnghiệmnhânđãhoànthànhnhiệmvụmìnhcáchdễdàngvàđãnóiđúngsốlầnbanh.Nhưngnhàthínghiệmmuốnbiếtmộtcáigìkháchơn.Hơnmộtnửanghiệmnhânđãkhôngnhậnrađiềunghiệmviênmuốnđó.Chỉsaukhiđoạnphimđượcchiếulạilầnhai,vàlầnnàycácnghiệmnhânkhôngcònphảiđếmbanh,họmớinhậnrarằng,giữacuộcgiaobanhcómộtcôgiảdạngkhỉđộtxuấthiệnđứnggiữahaiđộibanhvàđấmngực.Cuộcthínghiệmđượclập lại, lầnnàynghiệmnhânđượcyêucầuđếmbanhcủađộiáođen.Lầnnàychỉcómộtphầnbasốngườikhôngnhậnrakhỉđột.Và

mộtsốtronghọsởdĩnhậnra,lànhờkhỉbậnđồđen.đoạnphimlàmộtthídụđiểnhìnhchothấysựchúícủatađúnglàmộttấmlướilọchaymộtánhđènphachỉchiếusángnhữnggìmìnhmuốnthấy,cònnhữnggìkhácbịđẩyvàovùngvôthức.

MộtphầnlớnVôthứccủatađượcnuôibằngnhữngcảmnhậnkhôngđượcchiếusángđó.MộtphầnkháccũngkhôngkémquantrọngcủaVôthứcbaogồmnhữngkinhnghiệmkhitacòntrongbụngmẹvàtrongbanăm đầu đời. Trong giai đoạn này, chúng ta thu nhận ngoại giới rất nhiều, nhưng vỏ não (assoziativerCortex)lúcđóchưapháttriểnđầyđủ,nênnóchưathunạpđượcnhữngcảmnhậnđãtrảiquađómộtcáchchínhxác,đểvềsaucóthểbiếnchúngthànhnhữnggìcóíthức.Khoảnghaiphầnbanhâncáchcủatalớnlêntrongvôthứcnhưthế,khiếnchúngtavềsaukhôngcònnhớrađượcnhữnghoàncảnhcụthểđểmàphảnhồi.

Ngoàinhữngcáivôthứccủathờiniênthiếuvànhữngvôthứcxẩyrahàngngàytrongcuộcsốngnhưtrên,còncómộtsốVôthứckhácnữa.Mộtthídụcủaloạinàylànhữngđộngtháiđãđượctựđộnghoácủata.Biếtbaolầntôingỡngàng,làđãvượtđượcmộtđoạnđườngbanđêmxahàngcâysốđểvềtớinhàbìnhyêntronglúcđangsaykhướt,màsauđókhôngtàinàonhớrađượcnhữnggìđãdiễnratrênđườngvề.Cũngnhưkhinhữngngóntaytôiđanglướtnhưchớptrênbànphímđểviếtnhữngdòngnày.Nếubảotôigiờviếtrabảngchữcáitrênphím,chắcchắntôisẽviếtsai.Cácngóntaytôirõràngbiếtnhiềuhơntôi!Cũngcórấtnhiềuđiềuđãlâutrítachẳngcònnghĩtới,nhưngnhânmộtbiếncốnàođó,chẳnghạnmộtmùihương,chúnglạitheonhauhiệnrathànhchuỗitrongtríta.

Xemnhưthế,tathấyFreudcólítrongrấtnhiềuđiều:Hầuhếtnhữngdiễntiếntrongnãochúngtađềudiễnratrongvôthức.VàVôthứcnàycóảnhhưởngvôcùnglớntrênta.Cóthểnóirằng,đờisốngvôthứcmớilàchính,cònđờisốngíthức–dĩnhiênchỉnhữngíthứcđặcbiệtquantrọngchotamàthôi–chỉlàphụthuộc.Làvìchỉcónhữnggì liênhệvớiVỏnão(assoziativerCortex)mớitrồi lênvùngí thứcmàthôi.Nhưng,đểđẩycácbiếncốravùngánhsángcủaíthức,VỏnãophảicầnsựgiúpđỡcủaVôthức.Nhưđãnóitrongchươngtrước,cáccảmgiáclànhữngchấtkeonốikếtchúngtalạivớinhau.NếukhôngcónhữngtínhiệuvôthứctiếtratừHệLimbic,Vỏnãochẳngcóđượcmộtchấtgìđểcóthểtiếpnhận,phảnhồi,cânnhắcvàdiễntả.Nócũnggiốngnhưmộtbộmáycókhảnăngrấtlớn,nhưngvìkhôngcóđiệnđểchạynênchẳng làmđượcgì.Nhưvậy, Í thứccủa tabịVô thứckiểmsoátmạnhhơn,chứkhôngphảingược lại.Trongtiếntrìnhpháttriểnnhâncách,VôthứcxuấthiệntrướcÍthức,nóấndấulênÍthứcrấtlâutrướckhiÍthứcdầndầnlớnlên.Lượngkinhnghiệmvàkhảnăngvôthứctrongta–nóichunglàVôthức–cósứcmạnhghêgớm,chúngtakhómàảnhhưởnglênchúngđược.đểcóthểtiếngầnđượctớiVôthức,chúngtathườnghaynhờvàosựtrợgiúpcủamộtphươngtiệnbênngoài,nghĩalànhờvàophươngphápchữatrịtâmlí.

CácnhànghiêncứunãongàynaymongướccóđượcmộtphươngphápPhântâmđặtnềntrêncáckhámphácủakhoaThầnkinhhọchiệnđại.Năm1979,nhànghiêncứuKíứcnổitiếngthếgiớiEricKandelđãđưaramộtchươngtrìnhđầycaovọng:Làmsaokếthợpđượchaiđườnghướngnghiêncứuđó.Theoông,đểđápứngđượctínhkhoahọc,Phântâmphảibỏđitấtcảnhữnggìlàphỏngđoán,bỏđinhữngkháiniệmliều lĩnhcũngnhưnhữngảo tưởngchữa trị cáccănbệnh tâm thầnvà thểxácbằng lốiphân tích tâm lísuông.VàthayvàođóđưavàocácphươngphápthựcnghiệmcủakhoaThầnkinhnãohọc,dùngthốngkê,ápdụngcácphươngphápgiámsátgắtgaovàcácmáymóctânthờiđểduyệtxétkếtquảchữatrị.

ViệcnghiêncứuVôthứcbằngcácphươngphápthựcnghiệmchỉmớibắtđầu.Vôthức,vốnlàđứaconghẻcủaTriếthọcvàchỉmớiđượcdầndầnquantâmtừhậubánthếkỉ19,hiệnlàlãnhvựcnghiêncứucóthểnóiquantrọngnhấttrongviệcconngườitựtìmhiểuvềmình.Vềmặtsinhhọc,conngườibịhạnchếởhaiđiểm.Thứnhấtlàhạnchếbởikhảnănggiớihạncủagiácquanvàcủangaybộnãocủaloàicóvú(Bài1-4).ThứđếnlàhạnchếbởibiêngiớigiữaÍthứcvàVôthức.ConngườihầunhưkhôngthểnàotiếpcậnđượcVôthức,trongđóchứađựngphầnlớncáckinhnghiệmvàcảphầnlớnnhâncáchcủamình.Trướckhibướcvàophầnhaicủacuốnsáchbànvềđộngtháicủaconngười,chúngtacầnphảitìmhiểuthêmmộtkhíacạnhvốngắnliềnvớiđềtàinày,đólàKíức.Kíứclàgì,nóhoạtđộngnhưthếnào?

•Hẳnphảicómộtcáigìđó.Kíứclàgì?

NewYorkHẳnphảicómộtcáigìđó.Kíứclàgì?

Lẽraôngchỉviệcngồingãlưngthoảimáitrongghếbànhvàhãnhdiệnvềnhữnggìđãthựchiện.Nhưngngồilàchuyệnxalạđốivớiông.Ngườiđànônglớntuổitrongbộâuphụcmàuxámvớichiếcnơruồiđầychấmxanhđỏvàđôidâynângquầnlớnđứngthẳngmìnhnhưcâynếntrongphònglàmviệc.Ôngcónétmộtnhạcsĩhaymộtngườigiới thiệuchươngtrìnhởBroadwaycủathờithậpniên50’thếkỉ trướcđây.NhưngEricKandelkhôngphảilànghệsĩsânkhấu.ÔnglànhànghiêncứuKíứcnổidanhnhấtthếgiới.

Cănphònglàmviệctoạtrênlầuthứ12,đơngiảnnhưngkháấmcúng.Khôngcógìtháiquá.Trênkệsách,cómộtcuốndàycộmđãmòn,khổlớnPrinciplesofNeutralScience,cuốnsáchchuyênkhoatiêubiểuđãđưa ông lên đài danh vọng. Trên thành cửa sổ, ông dựng những tấm hình gia đình và của những đồngnghiệpđãmất.XuyênquamànkínhđụccửasốlàquangcảnhphíabắcManhattan,xaphíadướiđấtxecộnhưmắccửiởRiversideDrivechạyxuyênquanhữngchungcưđenngòmbuồnbãvớinhữngdãynhàtạmvànhữnghàngdâythépgaigiăngmắc.đãbảynămrồi,từngàyôngnhận„GiảiNobelvềSinhlíhọchayIkhoa“vớicôngtrìnhđểđờinghiêncứuvềKíứcvớirấtnhiềukhámphámớivànhiềugợiílạlùng.Nửaphầnsaucuộcđời,ôngđóngđôtạiđây,trongtầnglầunày.Nhữngphòngthínghiệmđầyắpdụngcụhaibênlốiđitầnglầuxemrakhôngkhácchimọiphòngthínghiệmđâyđótrênthếgiới.NhưngTrungTâmIKhoaHowardHughesnàythậtralàmộttrongnhữngcơsởquantrọngnhấttrênthếgiớivềlãnhvựcnghiêncứunão.Vàônggiànăngđộng77tuổi,ngườiđãxâydựngnênTrungtâm,vẫnchưachịuvềhưu;ôngvẫnlàvịthốnglĩnhmộtdànlớnnhânviênlanhlợi,luônvẫnlàtâmđiểmcủachươngtrìnhnghiêncứu.

Khônghiểuthếgiớiđượcxâydựngnênbởicácnguyêntửhaybởicáccâutruyện?Dùsao,câutruyệncủaEricRichardKandelbắtđầuvớiviệcHitlertiếnchiếmnướcÁo.Ngày7tháng11năm1938,sinhnhậtchíntuổi,cậuErichđượcbố,vốnlàmộtthươnggiaDo-tháiởWienchuyênbánđồchơitrẻem,tặngmộtchiếcxemẫumàuxanhcóthểđiềukhiểntừxabằngvôtuyến.Erichhãnhdiệnvôcùngvớimónquànày.Haingàysauđó,cótiếngđậpcửamạnhvàobuổitối.đólàđêmkhởiđầucuộctiêudiệtngườiDo-tháitrongcácvùngđấtcủađệTamQuốcXã,màÁolànơicómứcđộtànbạohơnbấtcứmọinơikhác.Mẹvàhaicontraiphảirờikhỏinhà;bốbịbắt,bịtrakhảovàlàmnhục,saumườingàyđượcthảvềnhà.MộtnămdàigiađìnhKandelbịlínhQuốcXãhànhhạ,cướpsạchgiasản,đuổinhà.Bốthấtnghiệp,giađìnhsốngnhờvàosựgiúpđỡcủacộngđoànDo-tháitạiWien,Erichmấthếtbạn.Tháng4,haicậucontraimaymắnsangđượcHoa-kì,sauđóbốmẹcũngthoátsangđược.„Khôngbaogiờquên!“câukhẩuhiệucủanhữngngườiDo-tháisốngsótrồiđâysẽđitheocậusuốtđời.Trongkhichamẹvẫncònchânướtchânráo,Erich–từđâyđượcđổithànhEric–hộinhậprấtnhanh,cậuvàoYeshiva,mộttrườngưutútruyềnthốngcủangườiDo-tháiquậnFlatbushởNewYork,vàsauđóvàotrườngtrunghọcnổitiếngErasmusHallởquậnBrooklyn.Cậu làmột tronghaingườicủa1400họcsinh trong trườnggiậtđượchọcbổngvàođạihọcHarvard.Tạiđây,EricquenAnnaKris,congáimộtgiađìnhhànhnghềphântâm.EricyêuAnnamột,màsaymêPhântâmhọcmười,„mộtkhoahọctuyệtvờichưatừngcó“,„đầysángtạo,toàndiệnmàđồngthờicũngthựcnghiệm“.EricchúivàonghiềnngẫmsáchcủaFreudvàkhámphárađólà„phươngphápđầytriểnvọngduynhấtgiúptahiểuđượcTinhthần“.Nhưngmuốnlàmnhàphântâm,phảihọcIkhoa.điềunàykhiếncậuthởrathấtvọng,vì„đólàmônhọcchánkhôngthểtảđược“.Nhưngrồimùathunăm1955,ônggiáoHarryGrundfest,giáosưmônSinhlíthầnkinhthuộcđạihọcColumbia,bànghoàngkhinghecậusinhviêntrìnhbàydựánnghiêncứutươnglaicủaanh:„Tôisẽtìmranhữngcái„Es“,„Ich“và„Über-Ich“củaôngFreudnóinằmởđâu"!

Hômnayđứngtrongcănphònglàmviệcnày,chínhKandelphảibậtcười.Âmthanhcụtngủncủabatừngữđứckiangherachẳngphảitiếngngười,mànhưtiếnggọicủamộtloàichimlạ.Vớilốikểchuyệnlôicuốn,phalẫnnétquyếnrũcủangườidânWienvớigiọngkhôihàidotháivàtháiđộtựnhiêncủangườiMĩ,ôngkểchotôinghevềcuộchồitỉnhcủaông,từbỏnhữngcơnmơđểtrởvềvớikhoahọcnghiêmtúc.TheoyêucầucủagiáosưGrundfest,mỗilầnthínghiệm,ôngchỉđượclàmvớimộttếbàonãomàthôi,vàđólàtếbàocủamộtconvậttươngđốicócấutrúcđơngiản,cónhưthếkếtquảmớidễthấy.CảFreudcũngvậy,ôngđãbắtđầunhưmộtnhàsinhhọcthầnkinhvàđãnỗlựcpháttriểnthuyết„guồngmáytâmthần“củaôngtrênnềntảngThầnkinhhọc.điềutrướcđâyFreudvìkiếnthứcgiớihạnđãkhônglàmđược,nayKandelhivọngsẽbổkhuyết.ÔngbắtđầuvớiloàisênbiểnAplysia,cònđượcgọilà„thỏbiển“,vàsẽăndầmnằmdềvớichúngsuốthaichụcnămtới,nhiềukhiquêncảvợ.Trướcđó,ngaylầnthínghiệmđiệncựcviphân

đầutiênvớitếbàothầnkinhcủaloàitômnướcngọt,Kandelđãbànghoàngnhưlênđồng.Niềmhứngkhởiđónayvẫncònhiệnrõnơikhuônmặtvàcửchỉcủaông.Ôngdangrộngđôitay,cấtcaogiọng:„Tôingheđượcnhữngínghĩkínđáothâmsâucủacontôm"!NhưngAplysiacònkìdiệuhơntrênnhiềukhíacạnh.„Nólớn,ngạonghễ,quyếnrũvàthôngminh“.Thỏbiểnlàloàicócấutrúcđơngiản,óccủanóchỉcó20.000tếbào,sovới100tỉnơiloàingười.Mộtsốtếbàocủanólớngấpnămchụclầntếbàocủacácloàicóvúvàcóthểnhìnthấybằngmắtthường.Kandelsaysưalaovàocôngviệc.

Ônghớnhởkểchotôinghenhữngxúcđộngcủathủabanđầu:EricinWonderland.Vớiông,đólàmộtthếgiớichẳngcógìkìdiệuhơnviệcnghiêncứunão,hơnviệcvẽbảnđồchomộtlụcđịacòntinhkhôi,cóthểsánhđượcvớikhoaVậtlíthiênvăntrongthếkỉ17hayvớinhữngchuyếnhảihànhkhámphátrongthờiKhaisáng.Trongthậpniên50’và60’thếkỉtrước,nghiêncứunãocũngnhưlàmộtcuộcduhànhvàovùngđấthầunhưhoang.Vàconđườngtừtếbàothầnkinhcủathỏbiểnđếnviệcgiảithíchcảmgiác,tưduyvàđộngtháicủaconngườihãycònlàmộtđoạnđườngvạndặm.NhưngKandelrấtlạcquan.Sênbiểnhayngười-nhìnvềmặtsinhhoá,thìchấtcấutạotếbàocũnggầnnhưnhau.Phảichăngcảguồngmáyvậnhànhtếbào,màviệchọctậpvàkíứcđượcđặtnềntrênđó,củangườivàsênbiểnhaycủamọisinhvậtvẫnkhôngkhácnhau,dùđãphảitrảiquamộtchặngđườngtiếnhoálâudài?BằngnhữngkíchthíchđiệntừnhẹvàocuốiđuôiThỏbiển,ôngtạonênphảnxạnơimangnóvàquansátphảnứngcủanhữngtếbàođãđượcchọntrước.Ôngkhámphárasựthayđổidạnghìnhcáctếbàothầnkinh.Khônglâusauđó,ôngnhậnrarằng,nhữngdiễn tiếnquen thuộc,nghĩa là„nhữngkinhnghiệmhọc tập“ trongbộnhớ tạmtrongócThỏbiển,làmtăngđộmềmcủanhữngđầunốithầnkinh:Chúngdãnra.Nhữngluậnvănđầutiêncủaôngviếtvềđộngtháihọctậpnơiconsênbiểngâybànghoàngnơicácđồngnghiệp.Kandelmỉmcười.Nụcườihảhêcủamộtđứatrẻkhibiếtrằng,ngónxiệccủamìnhđãthànhcông.„đámcựcđoankhôngbiếtphảihànhxửrasaonữa,vìhọtinrằng,nhữngthínghiệmkiểuđóchỉápdụngđượccholoàicóvúmàthôi“.

Chẳng có gìmơ hồ hơn lãnh vựcmàKandel đã dám liều lĩnh đi vào: Tìm hiểuKí ức.NhưngKí ức(Gedächtnis)vàHồitưởng(Erinnerung)làgì?Thậtkhôngdễtrảlời.PhảichăngKíứclàthứgìđócũnggiốngnhưCăncướccủachúngta?NếukhôngcóHồitưởng,tasẽrasao?KhôngcóHồitưởng,takhôngnhữngkhôngcó tiểusử,màcũngkhôngcócuộcsống, ítnhất làcuộcsống í thức.Hiểucónghĩa làđốichiếuđượccáinàyvớicáikhácmàtađãbiết.VàtachỉBiếtđượcnhữnggìtađãthunạpvàoóc.đểhiểunhữnghàngchữđangdiễnratrướcmắtBạnnày,mộtđàngBạnphảihiểutừngchữ,nghĩalànhậnrachúngtrởlại,vàđồngthờinhậnraínghĩacủatoàncâuchữ.VàBạnsẽcórấtnhiềulợithế,nếuBạncònnhớđượcnhữngcâumàBạnđãđọctrướcđó,khôngphảinhớtừngchữ,nhưngítnhấtnhớÍnghĩacănbản.TôinhấnmạnhchữÍnghĩa,làvìnónóilênmộtđiềurấtquantrọng:Thôngthường,takhônglưunạptừngchữhaytừngcâuvàotrongnão,nhưngchỉgiữlạinhữnggìcănbản,nghĩalàgiữlạiínghĩacủacácsựviệcđóđốivớicánhântamàthôi.điềunàykhôngchỉcógiátrịchocácmặtchữ,màcảchotấtcảmọithứ.Takhôngthểdùngđầumàvẽrađượckhuônmặtcủangườithânquen,dùtalàmộthoạsĩtàiba.Khinghĩđếnngườiôngnộimàtôirấtyêumếnlúccònnhỏ,tôichỉthấyônghiệnratrướcmắttrongnhữngkhungcảnhgâycảmxúcnàođómàthôi.đóchỉlànhữngấntượng,khôngphảilàmộtcuốnphimdài.Vàkhitôinghĩvềcănhộcủatôi,tôikhôngbaogiờ

thấytấtcảmọiphònghiệnracùnglúctrướcmắt,màchỉthấytừngphònghaytừngchitiếtmộtcủachúng.

Làmsaođểgiải thíchnhữngđoạnphimmờmờảoảođó.Bằngcáchnàocácthôngtinbiếnthànhcácínghĩa?Vàaiquyếtđịnhsựchọnlựa?Tạisaotôinhớtênconchócủaôngquảngia,nhưnglạiquêngọiđiệnchovợdịpkỉniệmngàyquennhau?Dùrằngtôivẫnbiếtrõngàyđóvàbiếtrõbàxã,cònconchókiavốnchẳnglàgìcảđốivớitôi.Tạisau32nămnaytôichẳngnghĩgìtớiconchó,nhưngđúnglúcnàytênnólạitrởvềtrongtrítôi?Nhưvậy,xemraHồitưởnggầnnhưlàchuyệntakhôngtựmìnhquyếtđịnhđược.Nóchợtđếnvàhiệnramồnmộttrướcmắtta.Takhôngthểkiểmsoátchúngtheoímình,vàtacũngkhôngthểcốíquênphắtnóđiđược!PhảigọilàgìcáiquyềnlựcvôdanhcủaHồitưởng,cáiquyềnlựccóthểlôinhữnghìnhảnhtrongkhoquêntốitămraánhsángvàbàychúngratrướcíthứccủatôi?CóbaonhiêuphầnvôthứcvàbaonhiêuphầníthứctrongkhoKíứccủatôi?Aihaycáigìcónhiệmvụchuyênchởnhữngkiếnthứcíthứccủatôivàovùngquênlãngcủavôthức?Vàaithỉnhthoảngmangchúngralạivùngíthức?Mộtthídụ:saumườihainămrờiBerlintôibỗngthíchthúngửilạiđượcmùiquenquencủahầmxeđiệncủathànhphốnày,mùimàtrướcđâytôiđâucóđểítới,nhưngnóvẫnlàmtôidễchịucáchnàođó.Cóphảichínhtôiđanghồitưởng,hayHồitưởngđangcómộtcuộcsốngriêngcủanó,màtôikhôngthểxíavàođược?TôilàchủthểcủaHồitưởng,haycólẽchỉlàđốitượngcủanó?

VìóctachỉlưunạpÍnghĩa,chứkhôngnạpdữkiệnnhưmộtvănkhốhaymộtdĩaCDvitính,nênviệctìmhiểuKíứcvàHồitưởngrấtưkhókhăn.Chắcchắnmộtngàynàođónhữngnhànghiêncứunãosẽmôtảđượcchúngvềmặtditruyền,hoáhọcvàđiệnsinhlí–nhưngliệuhọcóhiểuđượcchúngkhông?NgườitahiểugìvềKíứcconngười,khibiếtđượcnhữngphântửnàođókếthợpvớinhau?NhưvậyxemraviệcnghiêncứuKíức,cũnggiốngnhưchuyệnnghiêncứuCảmgiácvàVôthức,chẳnglàmchocáctriếtgiavàtâmlígiađếnnỗiphảithấtnghiệp.

Khihồitưởng,tanghĩtớicáimàtađãmộtlầnnghĩtớihayđãmộtlầncảmnhậnđược,nhữngcáicònđangđểlạidấuvếtcủachúngtrongnão.Chúngtanghĩvàcảmlạimộtlầnnữa,ítnhiềugiốngnhưlầnmàtađãnghĩhaycảmđầutiên.Ởđâycómộtluậttrừ:Chỉcómộtnhómngườirấtnhỏ,gọilàcácôngbàSavants„siêunăng“,họcómộtkhảnăngkíứcvềmộtlĩnhvựcnàođóvượtbìnhthường,chẳnghạnnhưôngKimPeek.ÔngnàylànhânvậtmẫuchocuốnphimRainman,trongđóDustinHoffmanđóngvaimộtSavantbịchứngtựbế(Autismus).KimsốngởSaltLakeCity;ônghiệnthuộclàutừngchữcủa12000cuốnsáchvàchỉcầnbiếtsốthứtựngàytrongthánglàcóthểnóiratứckhắcngàyđólàngàythứmấy.Nhưngôngphảitrảgiáđắt.đãhơnnămmươituổi,Kimvẫnphảisốngnhờvàongườicha,vìôngkhôngtựmìnhbậnáoquần được, không tự tráng trứng hay tự kẹp thịt bánhmì để ăn được.Một số nhà nghiên cứu não coiSavants làcánhcửacómộtkhônghaiđểđivàonãobộconngười.NhưngSavants làmột trườnghợpkhôngbìnhthường.Nơiđasốnhữngngườinàycósựkhiếmkhuyếtphậnvụcủamộtsốvùngnão,nênđểbùtrừ,cácvùngnãođãcónhữngnốikếtkhácđi,khiếnchohọcónhữngkhảnăngđặcbiệtđếnlạlùng.NhưngtạisaomộtSavantnhưStephenWiltshire,sau45phútbaytrênbầutrờiRoma, lạicóthểvẽlạiđúngnguyêntừng(!)cănnhàvớisốlượng(!)cửasổcủatừngnhà;tạisaoôngkhôngnhớÍnghĩa–hayẤntượng-,màlạinhớnhữngThôngtincụthể,điềunàykhoahọctớinayvẫnchưacócâutrảlời.

CũngmaychúngtakhôngphảilànhữngSavants,đểcóthểnhớđượcmọithứtrongđời.

CácHồitưởnglàmđẹpcuộcđời,nhưngchỉcóQuênmớilàmchocuộcđờicóthểsốngđược.NhưngHồitưởngvàQuêndiễnranhưthếnào?CácnhànghiêncứunãongàynaychiaKíứcralàmhai:Kíứcđộng/hiện(deklarativesGedächtnis)vàKíứctĩnh/ẩn(nicht-deklarativesGedächtnis).SựphânchianàycũnggiốngnhưsựkhácbiệtgiữaÍthứcvàVôthức.Kíứcđộngcókhảnăngdùngíthứcđểlôinhữngcáiđãsốngquahayđãnghĩtớiravùngánhsáng,vàngườitacóthểbànvềđiềuđượchồitưởng.Kíứctĩnhcóliênquantớinhữnggìtalưunạpmộtcáchvôthức,chẳnghạnnhưmùiquenquencủabếnxeđiệnngầmởBerlin.HailoạiKíứcnàycònđượcphânthànhnhiềuloạikhácnhau,cũngnhưnhiềuloạicáiTôivànhiềuloạiVôthức.Kíứcđộngrõrànggồmbayếutốkhácnhau:Kíứcchuyểntiếp(episodischesGedächtnis),Kíứcdữkiện(Faktengedächtnis)vàKíứcquenthuộc(Vertrautheitsgedächtnis).Kíứcchuyểntiếpđồnghànhvớitatrongcuộcsốngíthứchàngngày.HơnmọiloạiKíứckhác,Kíứcchuyểntiếpấndấumạnhnhấtlênquanđiểmvàcăncướccủata.Ởđây,nhưnhàvănMaxFrischnói,ta„khámpháratiểusử,màrồitacoiđólàcuộcsốngcủata“.

Cònnhữnggìtrongđờisốngkhôngphùhợpvớichínhtôinhưlànhânvậtchính,haykhôngphùhợpvớingườikhácnhưlànhữngnhânvậtphụđốivớitôi,thìsẽchìmvàoKíứcdữkiện.NhữnggìtôiđangviếtvềKíứclúcnàyđâyđềuxuấtpháttừKíứcdữkiện,vàrồicólẽchúngcũngsẽđivàotrongKíứcđó.Nhữngcôngthứclàmmónăn,sốtrươngmụcngânhàng,giờcácchuyếnxelửamàtôihàngngàyvẫnđi,nhữngkiếnthứctôibiếtvềthếgiới,tấtthảyđềuđượclưunạpởđây.NhưngKíứcnàyhoạtđộngkhôngphảivôđiềukiện.đểcó thểnhậnranhữngsựviệc trongcuộcsốngcủa tôi, tôiphảibiết là tôiđãbiếtchúng.Côngtác(biết)nàyđượcthihànhbởiKíứcquenthuộc.Kíứcnàychotôihay,nhữngsựviệckialàđiềutôiđãbiếtrồihaychưa.ThườngthìKíứcquenthuộcchotôibiếtngaykếtquả,chẳngphảiđợilâuvàdễdàng.XemraKíứcnàyhoạtđộngmộtcáchmáymóc:Tôibiết,tôiđãgặphaybiếtcáiđórồihaychưa,vàsốlượngnhữngđiềuđángngờtrongtôichẳngcóbaonhiêu.KíứcquenthuộchoạtđộngmáymóccũnggiốngnhưKíứcẩn(tĩnh).CũngthuộcvàohailãnhvựcKíứcnàylànhữnggìdosựhồitưởngphảnxạmanglại;hồitưởngphảnxạlànhữnggìvượtrangoàimọiảnhhưởngcủaÍthứchoặcbịÍthứctácđộngrấtít.Trongbàitrướctôicónóitớinhữngngóntay„biết“lướttrênbànchữmáytínhhayđôichân„biết“đườngvềcủatôi.Rõràngcácngóntaynhớmặttừngnútchữvàđôichânnhớđườngrấtgiỏi,chúngchẳngcầnđợitớisựcanthiệphaytínhtoáncủaÍthức(đangsaymèm).Mộtngườiláixethuầnthụcsangsốxe„mộtcáchtựđộng“vàlượngđịnhtìnhhìnhgiaothông„mộtcáchphảnxạ“.Vàngườicầuthủgiỏichẳngcầnphảisuynghĩvềđườngbanh,khianhtachỉcónửagiâyđồnghồđểquyếtđịnhsútbanh.Trongkhianhthủmônvươncánhtayrađónbanhnhưmột„phảnxạ“.NhữngdiễntiếnnàyđượcthựchiệnbởiKíứcẩncủaVôthứcchúngta.

NhưngvẫncònmộtquyếtđịnhthứhaicủaKíứcnữa,đâylàmộttrongnhữngvấnnạnđầybíẩnvàkhóhiểunhất.Ngoàiviệcquyếtđịnhđãbiếtrồihaychưa,Kíứccònphảiquyếtđịnhxemđiềuđóquantrọnghaykhôngquantrọng.Takhôngthểnhậnthứcđượcmọisựvậttrongphòng.Nhưngkhicócáigìkháclạ,bấtthườngthìtathườngnhậnrangay.Rõràngđốivớichúngta,nhữnggìmớivàlạlànhữngcáiđặcbiệtquantrọng.VàvìKíứcchỉnhìnranhữnggìkháquantrọngmàthôi,nênnhữngcáiđócũngđượcnócốtìnhthunạpvàobộnhớ.Nhưngailàkẻquyếtđịnhvềtầmquantrọngcủasựvật?NhântốquyếtđịnhởđâyrõràngbắtnguồntừcảÍthứclẫnVôthức.Nhưvậy,trongtrườnghợpnày,chẳngcómộtbiêngiớixácđịnhgiữaÍthứcvàVôthức.DùcácnhànghiêncứunãocóđồngívềsựphânchiacácloạiKíức,thìmôhìnhphânchiađócũngchỉmangtínhcáchgiả thiếtmà thôi.Màđúngnhưthế,càngnhìnkĩ, tacàngnhậnranhữngphânchiakiarấtmơhồvàđầyphỏngđoán.Màthựcraviệcphânchianàykhôngphảilàsảnphẩmcủachínhkhoanghiêncứunão,nhưnglàcủaTâmlíhọc.VànộidungxácthựccủanócũngkhôngkémmơhồnhưcáckháiniệmcủaFreud:Es,IchvàÜber-Ich.Chúngchỉlànhữngphânchiamangtínhthựcdụngvàítnhiềurõràng,nhưngchẳngcómộtnềntảngvữngnàocả.Làvìthậtrachẳngcóchỗnàolàđịađiểmđóngđôcủamộtphầncứnggọilà„Kíức“trongnãocả.Khôngaicóthểmôtảđượcphầncứngđórasao,vàcácbộnhớphụthuộccủanómangnhữngnhiệmvụcábiệtnào.Chẳngcóvùngnàogọilà„Kíứcngắnhạn“hayvùngnàocho„Kíứcdàihạn“cả,vàcũngchẳngcóchỗnhấtđịnhchocảKíứchiệnlẫnKíứcẩn.Trênbìnhdiệnsinhlíhọc,cácnhànghiêncứunãovẫnnhưđanglầnmòtrongđêm.

NhưngnếukhôngcóchỗnhấtđịnhchoKíức,thìlàmsaoEricKandelđãcóthểnghiêncứu„Kíứcngắnhạn“nơiloàiThỏbiểnvàđãcóthểquansátđượcsựdãnnởcủacáctuatếbàothầnkinh(Synapse),khiThỏbiểnđangcảmnhậnmộtkinhnghiệmnàođó?Câutrảlời:CácthínghiệmcủaKandelchothấycósựhiệndiệncủamộtphảnứngsinhhoánơirấtnhiềutếbàothầnkinhkhácnhau.Tachỉphảitìmra,xemthầnkinhnàocóliênhệvớinhiệmvụcơthểnào,đểcóthểlàmđượcnhữngthínghiệmtươngứng.ThínghiệmcủaKandel cho thấy,mỗi kinh nghiệm đều để lạimột dấu vết trong não, đó là sự đổi dạng của cácSynapse.CônglaoquantrọngquyếtđịnhđầutiêncủaKandellàđó.NhờsựdãnnởthayhìnhđổidạngcủaSynapsemàcáckinhnghiệmcóthểđượclưunạpnhanhchóng.Màquảđúngnhưthế,Synapsecủamọiconvậtđềuđổidạngliêntụctuỳvàocáckinhnghiệmchúngnhậnđược,ngaycảtrongkhungcảnhcáckhảnăngdãnnởcủachúngbịgiớihạn.Dĩnhiên,cáctếbàothầnkinhkhôngthểhọcđượctấtcảmọithứ,vìđộđànhồi của chúng có giới hạn.Kandel được đề nghị giảiNobel, khi ông thành công dùng thí nghiệm củaAlplysia(Sênbiển)ápdụngcholoàichuột.Quacácthínghiệmnày,trongthậpniên80’,KandelkhámphárachấtProtêinCREB.KhibơmCREBvàomộttếbàothầnkinhnão,ôngthấycósựgiatăngsốlượngcácđiểmnốikếtcủaSynapse.Vàmỗilầnnhưthế,ôngnhậnrarằng,cácSynapsetrởnênhiệunănghơntrongviệtthunạpKíứcngắnhạn.Kíứcdàihạn,tráilại,khônghìnhthànhdosựcảitiếnphẩmchấttrongcácSynapse,nhưngdosựgiatăngsốlượngcácđiểmnốinơicácSynapse,đượctạorabởiCREB.KhámphánàyđưaKandeltớithànhcôngchungcuộc–lầnđầutiêncómộtlíthuyếtvềsựhìnhthànhcáckíứcdàidạn đáng được luận bàn. Năm 2000 Kandel được phát giải cùng với hai nhà khoa học khác, ArvidCarlssonngườiThuỵ-điểnvàPaulGreengardngườiHoa-kì.Carlssontìmracácnềntảngkiếnthứcquantrọng cho việc ngăn chận bệnhParkinson.Greengard khámphá ra cách thức làm sao các chất đưa tinPrôtêincóthểlàmthayđổicácphảnứngtếbàotrongnão,đâycũngchínhlàmộtnguyêntắccơbảngiúpchoKandelnghiêncứuKíứcdàihạn.

Kandelhiểurằng,ôngthựcracũngchỉmớicàotới„bềmặt“củaKíứcdàihạnmàthôi;ôngđúnglàngườitiênphong,nhưngchắcchắnkhôngphảilàngườicuốicùngtronglãnhvựcnày.Làvìcònvôsốvấnnạnchưacóđượccâutrảlời.Ôngdốcsứcthínghiệmvùng

Hippocampuscủachuột,làmộttrongnhữngvùngcóliênhệvớikhảnăngđịnhhướng.Mỗilầnchuộthọccáchtìmđườngthoátrakhỏimêcung,HippocampuscủachúngtiếtraCREB.Nhưngchấtnàycũngđồnglúcđượctiếtratrongmộtsốvùngnãokhác,mànhưtabiếtchotớinay,cácvùngnàychẳngcóliênhệgìcảtớiviệchọctậpvàhồitưởng.Nhưvậy,việctiếtraCREBtrongtếbàothầnkinhchỉlàđiềukiệncần,chứrõràngkhôngphảiđủ,đểgiảithíchsựhìnhthànhcủaKíứcdàihạn.NếusosánhviệctìmhiểuKíứcvớihệthốngToánhọccaocấp,thìcóthểnói,cácnhànghiêncứunãolúcnàycũngchỉmớibiếtđượcconSốlàgìmàthôi.

Nãothunạpcáckinhnghiệmnhưthếnào,làmsaovàtạisaonóphânbiệtđượccáigìquantrọngcáigìkhông,nhữngcâuhỏiđóvẫncònlànhữngẩnsố.Nhưngcóđiềunàyxemrađãkhárõ:đểcóthểcố tìnhnhớramộtđiềugìvàcóthểlôinórađượckhỏicácngănkíứctrongnão,tôitrướchếtphảidiễntảnórađượcbằngngônngữ.Nó(điềuđó)khôngnhất thiếtphảihiệnhìnhrabằngmặtchữnhưbài thơtôiđọc

thuộclòng,nhưngnóluônphảiđượcsuytưởngđốichiếu.Vànhưtabiết,nếuhoàntoànkhôngcóngônngữ,thìnãoconngườikhôngthểnàosuytưởngđốichiếuđược.Nhưngnếunhưtấtcảmọihiểubiếtcủatavànhữngđiềutanghĩlàđãbiếtđềutuỳthuộcvàongônngữ,thìcáiphươngtiệnnhậnthứcgọilàngônngữđóthậtranhưthếnào?Nócóthậtsựgiúptađivàothựctạikhông?Nócóthậtsựgiúptacóđượcmộtkiếnthứckháchquanvềthếgiớikhông?

•Chúruồitronglọ.Ngônngữlàgì?

CambridgeChúruồitronglọ.Ngônngữlàgì?

Mùathunăm1914,anhkĩsưmáybaytrẻngồitrênchiếcthuyềncanhtrênsôngWeichsel.

Từtháng7diễnratrậnchiếngiữahainướcÁovàHung,trậnchiếnvềsauđãtrởthànhcuộcThếChiếnthứnhất.Nhưnganhkĩsư25tuổiởmặttrậnphíađôngÁochẳngthíchthúgìvềchuyệnbắngiết,dùanhđãtựnguyệnđầuquânvàotrậnchiếnnày.Anhvừakhámpháramộtbàiviếtvôcùngthúvịtrênmộttạpchí,viếtvềchuyệnmộttoàánởParisxửmộttainạngiaothông.Tạinạnxẩyrađãmộtnămrồi,vànhữngvụtainạnxehơirắcrốitrongcácthànhphốlớnÂuchâuthờiđóvẫncònlàchuyệnhiếmhoi.đểtáitạolạihiện trường, toàcho lập ramộtmôhình lúcxẩy ra tainạn thunhỏvớinhữngchiếcxe,nhữngcănnhà,nhữngconngườinhonhỏbằngnhựa.Anhkĩsưnhưbịmêhoặc.Làmsaomộtmôhìnhthunhỏlạicóthểthaythếchomộtthựctạiđược?Vàanhnghiệmra,muốncóđượcnhưthế,thìtrướchếthìnhdạngcáchìnhnộmlàmsaophảithậtgiốngcácđốitượngtrongthựctế.Vàthứđến,cáctươngquangiữacáchìnhnộmvớinhauphảilàmsaophùhợpthậtđúngvớitươngquanthựctế.Nhưng,nếungườitacóthểthaythếthựctạiđượcbằngcáchìnhnộm,thìbằngcáchđó,hẳnngườitacũngcóthểdùnghìnhnộmđểthaythếsựsuynghĩvàthaythếcáctừngữđượcchứ?Vàanhđãghi trongnhậtkímình„Cảmột thếgiớicũngcó thểđượcthunhỏvàotrongmộtcâuvăn“.

đầutrậnchiến30năm,TriếthọcđượcDescartesđẩyvàomộthướngmớinhưthếnào,thì

lúcnàyđây,đầucuộcThếchiếnI,nólạibịđổihướngmộtlầnnữabởianhkĩsưtrẻ.Triệtđểhơntấtcảnhữngngườiđitrước,anhđưaluậnlícủaNgônngữvàotâmđiểmcủasuytư.Vàviệclàmđóđãbiếnanhtrởthànhmộttrongnhữngtriếtgiacóảnhhưởngnhấttrongthếkỉ20.TêncủaanhlàLudwigWittenstein.

Wittgensteinsinhnăm1889ởWien,Áoquốc,cùngmộtsinhquáncủaSigmundFreud,ErnstMach,GustavMahlervàRobertMusil.AnhlàconúttrongchínngườiconcủanhàđạikĩnghệKarlWittgenstein,mộttrongnhữngchủkĩnghệthépquyềnlựcnhấtthờiđó.Mẹanhlàmộtnhạcsĩdươngcầm.SựphatrộngiữacáinhạycảmâmnhạcvàcáiquyềnquýthươnggiacủaWittgensteinkhiếntanghĩđếntrườnghợpanhemBuddenbrookcủanhàvănThomasMann.

Tuynhiên,nếusosốmệnhcủachínđứaconnhàWittgensteinvớinhàBuddenbrook,thì

Thomas,ChristianvàTonyBuddenbrookđượckểlàgầnnhưbìnhthường.Mộtngườiconcủa

Wittgensteintrởthànhnhạcsĩdươngcầmnổitiếng,bangườikhácvềsautựtử.CảtínhtìnhcủaLudwigcũngkhôngbìnhthường,lúcthìtỏrabấtnhấtvàthầnkinhsuynhượcnặng,lúcthìgànlấyđược.Cũngnhưcácanhchịemkhác,Ludwiglúcnhỏđượcthầydạyhọctạinhà,chỉkhi14tuổi,cậumớiđượctớitrườnglớp.Khácvớitấtcảnhữngtriếtgiamàchúngtađãnóitớichođếnlúcnày,Ludwiglàmộthọcsinhtồidở.Nhưngnhờmiếngbằngtútàitrầytrượt,cậughidanhđượcvàongànhkĩsư.Ludwigchẳngcókhiếugìvềkĩthuậtvàmáymóc,đâyquảlàchuyệnkhôngbìnhthường,vìthờiđólàlúccáckĩsưvềkĩnghệxehơi,máybay,thangmáy,xâydựngnhàcaotầngvàđiệnthoạiđanglàmđảolộncuộcsốngvàđưanhânloạibướcvàothờiđạitântiến.

Năm1906WittgensteinghitênvàođạihọckĩthuậtởBerlin-Charlottenburg,mộtđạihọccótầmvócthếgiới.Năm1908anhchuyểnsangManchestervàlàmviệctuỳhứngtrongcáccơxưởngmáymócphicơvàphảnlực.NhưnganhsaymênhấtlàmônLuậnlívàToánhọc.AnhtớithămnhàtoánhọcGottlobFregeởJena,mộtngườivốnchẳngquantâmgìtớithếgiớibênngoài,mộtmìnhcặmcụicốthửápdụngnhữngquytắcluậnlíthôngthườngkhôngchỉchoviệcgiảitoảnhữngẩnsốcủaToánhọcmàthôi.Fregenhậnratàinăng củaWittgenstein và giới thiệu anh tới hai cây cổ thụ triết học đương thời, đó là Alfred NorthWhiteheadvàBertrandRussellởđạihọcCambridge.WittgensteinghitênhọcTriếtởTrinityCollegeở

Cambridge,nhưngônggiáođángkínhRussellthoạttiênnghĩanhkĩsưtrẻngườiđứckiachỉlàmộttaybahoa:„Saugiờlớp,mộtanhngườiđứctớinổinóngtranhcãivớitôi…Nóichuyệnvớianhtachỉcómấtgiờmàthôi“.Nhưngchẳngbaolâu,nhậnđịnhcủaRussellđãphảithayđổi.Chỉsauvàituần,ôngnhậnraWittgenstein đúng là một thiên tài, mà khả năng suy tư còn vượt xa hơn ông. Ông chấp nhận để choWittgensteinphêbìnhvàtìmcáchsửaCácNguyênTắcToánHọccủamình,vàônghivọngsẽhọcđượcmột cái gì của anh thanh niên ngườiÁo kémhơn ông 17 tuổi này.TênWittgenstein bắt đầu nổi, thỉnhthoảnganhvắngmặtvìnhữngcuộcchuduxa,nhấtlàchudusangNa-uy,nơianhxâyriêngchomìnhmộtmáichòinhỏbênbờvịnh,đểcùngvớimộtanhbạnởCambridgeđưanhausangđóthoảmãncuộcsốngđồngtínhcủamình.NhưngWittgenstenkhôngchỉnhắmtớiviệccảitiếncácnguyêntắcluậnlícủaRussellmàthôi.Anhmuốncóđượcmộttácphẩm„mangtínhcáchtốihậu“:Logisch-philosophischeAbhandlung(Bànvềluậnlítriếthọc).Anhvẫntiếptụcnghiêncứutrongthờigianchiếntranh,vànộidungcuốnsáchcàng lúccàngrộng:„Vâng, tôiđi từcácnền tảngcủaLô-gíchđể tiến tới tìmhiểubảnchấtcủa thếgiới“.Mùahè1918,trướckhiThếchiếnchấmdứt,anhhoànthànhtácphẩm.Thoạttiênnộidungđượcđăngtrongmộttạpchívàonăm1921.Năm1922,xuấthiệnbảndịchtiếngAnhvớitựađềđượcbiếttớingàynaylàTractatusLogico-Philosophicus;mộtcuốnsáchmỏngchưatới100trang,mỗicâumỗiđoạnđềuđượcđánhsố,nhưkiểuđánhsốtrongsáchKinhThánh.TácphẩmgâyphấnchấnlớnởCambridgevàtronggiớitriếthọctâyphương.

CáigìđãkhiếnmộtanhhọctròtồitrởthànhmộtcánhsaobăngtrongbầutrờiTriếthọc?Vàđâulàcái„thiêntài“đượckhắpnơicatụngcủaanh?QuavụántainạnxehơiởParis,tathấylịchsửđượchìnhdungbằngmộtmôhìnhgiảtạo.Giờđây,WittgensteinmuốnlấyNgônngữđểthếmôhìnhkia.WittgensteinđưaNgônngữvàotâmđiểmTriếthọc.đâylàchuyệnlạ,vìxưanayNgônngữchỉlàmộtđứaconghẻcủaTriếthọc.Dĩnhiêntriếtgianàocũngbiếtrằng,cáctưtưởngvàkếtluậncủahọđượcdiễntảrabằngnhữngchữvàcâucú,nhưngđãchẳngcómấyainghĩtớiviệccáctưtưởngvàkếtluậncủahọđólạibịlệthuộcbởiphươngtiệnNgônngữ.NgayKant(chúngtasẽtìmhiểuthêmởPhầnhaicuốnsách),ngườiđãđưanhữngluậtchơicủakinhnghiệmvàtưduyconngườivàotrọngtâmTriếthọccủaông,cũngđãchẳngnghĩtớisựcần thiết và khả nănghạn chế củaNgônngữ.Wittgenstein nhận raWhiteheadvàRussell cũng rơi vàokhiếmkhuyếtđó.Làmsaogiảimãđượcluậnlí(lô-gích)củakinhnghiệmconngườivàcủanhậnthứcconngườivềthếgiới,nếunhưtakhôngđếmxỉagìtớicáiphươngtiệndiễntảluậnlíđó?

VàWittgensteinkếtluận„mọiTriếthọcđềulàsựphêbìnhNgônngữ“.

Chotớiđây,Wittgensteincólí.Nhưngmôhìnhthaythếcủaanhnhưthếnào?

Wittgensteinliêntưởngtớivụántainạnxehơi,trongđóthựctạiđượcbiểudiễnbằngnhữngconngườinhựatíhonvàbằngcácgiaotiếpgiữachúngvớinhau.điềutươngtựcũngxẩyratrongmộtcâuchữ:Thựctạiđượcdiễntảquacáctừngữvàcáchxếpcâucủachúng.Cácdanhtừ(„tên“)tươngứngvớicác„sựvật“củathếgiới.Vàtuỳvàokếtcấucủacâuchữmàcácdanhtừkiacóđượcínghĩa.Nếucáctênvàlốikếtcấucâuphùhợpvớicácsựvậtvàthứtựcủachúngtrongthựctế,thìđólàmộtcâuđúngvàthật.Dĩnhiênđólànguyêntắc.Vànhưvậy,đểtấmgươngnhưthếcóthểphảnchiếuđúngđượcthựctại,nóphảiđượcloạibỏđimọisailỗikếtcấu.ÁpdụngchotrườnghợpNgônngữ,điềunàycónghĩalàcâuđóphảiđượccảitiếntốiđatrongviệcsửdụnghàngngày.Taphảibỏđimọithứcâuvônghĩa(sinnlos)vàmọithứcâungớngẩn(unsinnig).Câuvônghĩalànhữngcâu–đểcóthểnghiệmđượcđúnghaysai–khôngcầugìtới thực tại cả, chẳnghạn:„Màuxanh làmàuxanh“.Câungớngẩn lànhữngcâukhông thểnàonghiệmđượcđúngsai,vìchúngchẳngphùhợpgìvớithựctạicả,chẳnghạn:„Câumàtôiđangnóiđâylàsai“.Wittgensteinrấttriệtđểtrongluậnđiểmnày,đếnnỗichínhanhcũngmuốnloạirakhỏingônngữmọicâuliênquantớiđạođức,vìtheoanh,„xấu“hay„tốt“chẳngphảnchiếumộtsựvậtnàocómặttrongthựctếcả.đốivớiWittgenstein,đạođứcchỉcóthểđượcdiễntảbằngmộtngônngữdấuhiệu,bằngmộtcửchỉhaymộtánhmắtmàthôi.Làvì:„Cáigìcóthểnóirađược,thìnóđượcphátbiểurõràng,còncáigìkhôngthểnóirađược,thìphảiimmiệng“.

ƯớcmơcủaWittgensteinlàlàmsaocóđượcmộtNgônngữchínhxác,vớingônngữnàytacóthểnắmbắtvàmôtảmộtcáchkháchquanthựctếcủamọilãnhvựccuộcsống.Thoạttiên,ướcmơtrênđâyđãthúcđẩynhómlíthuyếtgiakhoahọcvàtriếtgia„HộiErnstMach“,năm1922hợpthành„TậphợpWien“,cùngnhauthựchiệnchobằngđượcdựáncủaWittgenstein.Sau14nămmiệtmàinỗlực,TậphợpWienđãthấtbạihoàn toàn.Màquả thậtmay!Chứnếukhông thìhệquảcủanóvô lường:Tasẽ rơivàomộtxãhộichuyênchếvớimộtthứNgônNgữChínhXácđếnđộcđoánmàmọingườidânbịbóbuộcphảisửdụng.

Thửtưởngtượng,thầycôcấmhọcsinhkhôngđượcdùngnhữngcâuhaytừngữhainghĩa,châmbiếmhayẩndụnữa.Mấtmátbiếtchừngnào!MàgiảnhưcảicáchcủaWittgensteincóđổimớiTriếthọc,thìnềnTriếthọcđósẽchánngấyđếnthếnào!

ViệcthấtbạitrongnỗlựckiếntạomộtthứNgônNgữChínhXáckhôngdokhảnănghạnchếcủaTậphợpWien.Nócólídosâuhơn.LàvìmộtNgônNgữChínhXácsẽtrởthànhbấtnhân:đólàmộthiểulầmsâuxavềcuộctiếnhoácủaconngườivàvềvaitrònềntảngcủangônngữ.LàvìđộngcơpháttriểncủangônngữrõràngkhôngbắtnguồntừướcmơđitìmSựthậtvàsựhiểubiếtchínhmình.Màtráilạicólẽbắtnguồntừcácnhucầuxãhộimuốntìmtớisựhiểubiếtlẫnnhau.WittgensteincoiNgônngữthuầntuýchỉlàmộtphươngtiệnnhậnthức.Ôngnhìnnóvớiconmắtcủamộtnhàkĩthuậthaymộtkĩsưvàđánhgiácôngdụngcủanótheocáinhìnlô-gích.CũngnhưWhiteheadvàRussell,WittgensteinđánhgiáquácaoLô-gích,coinólàcôngthứcchungchoviệctưduy,màthậtranókhôngphảinhưvậy.Nóchỉlàmộttrongnhiềuphương tiện của tưduy,vànó làmột yếu tố củangônngữ.Nếucứđánhgiámọi chuyện theoquy luậtlôgích,tasẽđẩythếgiớisốngthựctếvàophilí!

đểhiểutạisaonhữngđầuócthôngminhnhưRussellvàWittgensteinlạimuốngiảithích

thếgiớichỉtheoquyluậtlô-gíchmàthôi,taphảiđặtmìnhtrongkhôngkhílúcđóởCambridge.Mộtkhôngkhíđầynhiệttình.đólàlúccáckĩthuậtgiavàcáckĩsưđangthổisứcsốngchonềnTriếthọcđônglạnhtừnhiều chục năm, và sức sống đó đã làm cho không khí Cambridge như mở hội. Hẳn Russell vàWittgensteinđãkhônghiểuralàvớicáchđó,họsẽdẫnTriếthọctớiđỉnhhoàngkimhaycóthểlạidẫnnótớicửatử.Nhưnghọđãquáphấnchấnvớicáctưtưởngcủamình,đếnnỗitinrằng,họcóthểtừbỏmọithứ tạo hương hoa cho cuộc sống. Họ tỏ ra vô cùng kiêu căng trước các khoa học nhân văn khác.WittgensteinđãđọcFreud,nhưngvìđánhgiáhọcthuậtcủaFreudtheolốihữudụnglô-gíchcủamình,nênđãkhôngnhìn rakhíacạnh tíchcựcnàonơikhoaPhân tâmvàTâm lí.Lúcđó,ôngchưabiết tớiviệcnghiêncứunão;điềunàycũngchẳngtrách,vìthờiđócómấytriếtgiabiếttớiCajalhaySherringtonđâu.

HọcvấntriếthọccủaWittgensteinkhákháiquát,hoàntoànkhácvớiRussellchẳnghạn.Vìthế,ôngchẳngnghĩgìtớicâuhỏi,conngườicóđủkhảnăngnhậnbiếtthựctạikháchquanđượckhông,mộtcâuhỏiđãdấyđộngnềnTriếthọctrễnhấttừKanttrởđi.ÔngcũngđãkhôngbànđếnTâmlíNhậnthức,mộtkhoađượcrấtnhiềungườiđồngthờiquantâm.VàtrongtácphẩmTractatuscủamình,ôngchảquantâmmộttígìvềnộidungxãhộicủaNgônngữvàcủalờinói.điềuđóchothấyconngườilítưởngcủaWittgensteinchỉbiếtsửdụngngônngữnhưchúbéJosephđượcOliverSachs tả trongcuốnStummeStimme (Giọngcâm)củamình:„Josephthấy,phânbiệt,xếploại,sửdụng;nókhônggặpkhókhăngìtrongviệcphânloạivàtổngquáthoábằngtrigiác(dựavàocảmnhận),nhưngxemrakhôngthểtiếnxahơn…Tacócảmtưởngnhưnótiếpnhậnmọithứtheomặtchữ;vàxemranókhôngcókhảnăngđùagiỡnvớihìnhảnh,vớigiảthiếthayvớikhảthể,hoặckhôngcókhảnăngbướcvàovươngquốccủatưởngtượnghaycủaẩndụ.Nhưmộtconthúhaymộttrẻnhỏ,nóxemrachỉsốngtronghiệntạivàbịhạnchếtrongthếgiớikinhnghiệmcụthểvàtrựctiếp,tấtcảnhữngcáiđóhiệnraliêntụctrướcmắtnónhờvàomộtkhảnăngíthức,màmộttrẻnhỏkhôngthểcóđược“.

đỉnhđiểmcủacâutruyệntrên:JosephkhôngphảilàmộthọcsinhđangvậtvãvớithứNgônNgữChínhXáccủaWittgenstein,nhưnglàmộtcậubébịđiếc,đãtrảiquamườinămđầuđờikhôngbiếttớingônngữcửchỉ(thứngônngữbằngcửchỉvàbộđiệudànhchongườicâmđiếc).Josephđãcóđượckinhnghiệmvềmộtthứngônngữtrầntrụi,khôngchútnghĩabóngđượctạoradoquátrìnhsửdụng.Làvìemchưabaogiờcókinhnghiệmsửdụngngônngữ,dùvớingônngữphátâmhayngônngữcửchỉ.Dùvậy,emvẫnhiểuđượctừngữvàđồngthờicóđượcmộtcảmnhậntrựctiếpvềvănphạm.ThứngônngữmàJosephhiểucơbảnmangtínhlôgíchthuầntuý,chứkhôngmangtínhxãhội.

ThuyếtcủaNoamChomsky,nhàngữhọcngườiHoa-kì, trong thậpniên60’giúp tahiểuđượcđiềuđó.Theoông,rấtcóthểconngườisinhravớimộtkhảnăngbẩmsinhvềngônngữvàvănphạm.Nhờđó,cáctrẻnhỏhọcnóingônngữđầutiêncủachúnggầnnhưtựđộng.Ngônngữlớnlênnơichúngcũnggiốngnhưsựphát triểncủacơ thểchântay.Nhưngvớimộtđiềukiệnquantrọng, làcác trẻnhỏcó thểbắtchướcđượcthứngônngữmàchúngnghe.Cũnggiốngnhưcácloàivượnhoang,conngườichỉsửdụngcỡgầnbốnchụcphátâmkhácnhau,nhưnghọcóthểdùngcácâmđóđểtạothànhnhữngcâuphứctạp.Ởcácloàivượn,xemramỗiâmmangmộtínghĩanhấtđịnh.Nơisựpháttriểnconngười,tráilại,ínghĩacủacácâmnhư„Ba“,„đô“dầndầnbiếnmất.Chúngtrởthànhâmvận.Nghĩalà:conngườinốicácâmvônghĩathànhnhữngchữcónghĩa.

Tạisaotiếntrìnhđólạixẩyranơiconngười,màkhôngcảnơivượn,khôngrõ!Mộttrongcácnguyênnhâncólẽlàthanhquảncủaconngườicàngngàycànghạthấpxuốngdầntheotiếntrìnhpháttriển,nhờđókhảnăngphátâmcủahọđượcmởrộngthêmra.Nhưngcảđiểmnàychođếnnayvẫnchưacóđượclờigiảirõràng.Nhưngtrái lại, tabiếtcómộtvùngnãogiúpcấu tạovănphạm.VùngBroca(Broca-Areal) lànơigiúptasắpxếtmộtchuỗiâmthanhthànhcâucónghĩa.Vùngnàynằmchếchphíatrêntaitrái.Chotớilúckhoảngba tuổi, ngônngữnơi trẻ emhầunhưchỉđượccấu tạonơivùngnày.Nếu thuyếtbẩmsinhcủaChomskyđúng, thìkhảnăngvănphạmcủangônngữđầutiênmàtrẻhọcđượchẳnnằmởBroca-Areal.Còncácthứngônngữkháchọcđượcsaunàyđềunhờvàosựhỗtrợcủacácvùngnãolâncận.NhờvùngBrocamàguồngmáyngônngữcó thểhoạtđộng,nógiúp ta tạoraâm,phân tíchâm,phátâmvà tạoranhữngtừtrừutượng;cònvùngVernicke(Vernicke-Areal)tráilạigiúptahiểuâmthanhvàcólẽgiúpchocảviệcbắtchướcngônngữ.Cáckhámphánàytrongthếkỉ19chotớinayvẫnđúng,mặcdùdiễntiếnhìnhthànhngônngữcàngngàycàngtrởnênchitiếtvàphứctạphơn,vàdùcácnhànãohọccònđưacácvùngnãokhácvàodiễntiếnnàythêm.

Nhưvậy,ítnhấtconngườihọcđượcngônngữđầutiêncủamìnhquavôthức,ngônngữnàyđượchọ„bắtchước“vềmặtxãhội.Nhiệmvụquantrọngnhấtcủanólàgiúpconngườihiểunhau.đểhiểuđượcnhau,conngườicầncảvănphạmlẫnnộidungcủacâu.Chẳnghạnnhưcâu:„Tôithấytoànmàuđen“.Câunàymộtmặtchobiếttôiđangđứngtrướcmộtbứcảnhmàuđenvàđangtảmàusắccủaảnhđó;mặtkhác,nócũngcónghĩalàtôiđangbiquanvềmộtchuyệngìđó.đốivớianhtriếtgiatrẻWittgenstein,câunhưthếquảlàmộtcựchình,nhưngngônngữvốnđanghĩanhưthế.CáilàmchotưtưởngvềmộtNgônNgữChínhXácthấtbại,lànghĩacủamộtcâuchỉđượchìnhthànhtừviệcsửdụngcáctừngữ.

Thoạt tiên,Wittgensteinchẳngcầnbiếtgì tớinhữngphêbìnhcóthểcóđốivớiTractatuscủaanh.Anhkiêuhãnhchohay,tácphẩmđólàphầnđónggópcủaanhchocáigiátrịtốihậucủavấnđề.Vàcũngvìtinđãtìmrađượcsựthậtrốtráo,anhnghĩchẳngcầnphảiđónggópgìthêmnữachoTriếthọc.Anhđemcáigiatàikếchxùcủamìnhchiachocácbàchịvàtặngmộtsốtiềnlớnchocácthisĩ,hoạsĩvàkiếntrúcsưmầmnon.Sauđóbướcvàolĩnhvựcsưphạmthựchành.AnhtriếtgiatiếngtămlừnglẫybênAnhquốctrởvềÁo,vàohọc trườngđào tạogiáoviên, sauđóâm thầm-khôngaibiết - ravùngquê làm thầygiáotrườnglàngtrongnhiềunăm.Lốidạyhọccủaôngtriếtgialàmộtthảmhoạ.đasốcácemhọcsinhhìnhnhưxemthầylàmộtôngkẹ.Năm1926,ôngvộivàngbựcdọcbỏdạy,vàophụlàmvườnchomộttuviệnmấytháng.Tiếpđó,ôngsaysưanhảyvàomộtchươngtrìnhmới:cùngcộngtácvớimộtkiếntrúcsưxâychobàchịMargareteởWienmộtbiệtthựhìnhkhối,ônghoàntoànlovềphầntrangtrínộithất.Cănnhàlàtrungtâm sinh hoạt của giới học thức ở Wien, „Tập hợp Wien“ cũng thường tụ họp ở đây. Năm 1929Wittgenstein quay trở lạiCambridge, saumười lăm năm vắngmặt.Ông nhận văn bằng tiến sĩmà nhàtrườngđãdànhsẵntừlâuchocuốnTractatus,nhưngcáccôngtrìnhtừđâytrởđicủaônggầnnhưhoàntoànngượclạinhữngsuytưtrongtuổithanhxuân.Ônglàmviệcvàviếtmiệtmàinhưmộtngườibịquỷám,nhưngchẳngxuấtbảngìcả,vìchorằngvẫnchưacógìchínchắn.Ôngsốngnhờvàocáchọcbổngvàvàođồnglươngítỏicủamộtphụgiảngbìnhthường.Cuốicùngvàonăm50tuổi,ôngnhậnđượcchứcgiáosưthựcthụ.Mộthọcsinhthờiđónhớlại:Suốtthờigianđóôngthầylàmột„nhàẩndật,mộtvịkhổtu,mộtđạochủvàmột‚lãnhtụ’“;mộtnhânvậttiểuthuyếtđãtừgiàusangrơivàonghèokhóvàđãtrởthànhmộthuyềnthoạicủachínhmìnhngaytronglúccònsống.

Thuyếtcoingônngữ làảnhchụp thực tạicủaWittgensteinkhôngđúng,điềunàykhiếnôngdầndầnnảnlòng.GiáosưPieroSaffra,mộtđồngnghiệpởCambridge,đãdẫnôngtớidứtđiểm.KhingheWittgensteinnhấnmạnh,Ngônngữlàcấutrúclô-gíchcủathựctại,Saffrangồidùngmấyđầungóntaygãicằmvàhỏi:„Thếđâulàhìnhtháilô-gíchcủacửchỉnày(gãicằm)?“Wittgensteinbỏhẳnthuyếtcủamình.TácphẩmcũPhilosophischenUntersuchungen (Cácnghiêncứutriếthọc),màôngkhởiđầuviết lại từnăm1936sau nhiều lần dang dở, ông đề tặng Saffra. Trong tác phẩm được in năm 1953 này, hai năm sau khiWittgensteinquađời,ôngkhôngnhữngtừgiãthuyếtNgônngữảnhchụpcủamình,màbỏluôncảlậpluận:chỉcóthểhiểuđượcNgônngữbằngcácphươngtiệnlô-gíchmàthôi.Trongđócómộtcâuđẹpnhưtranh,câuvềsauđãlàmphấnchấnnữthisĩIngeborgBachmann:„Tacóthểnhìnngônngữcủachúngtanhưmộtthànhphốcũ:Mộtmêcungcủanhữngconhẻmvànhữngcôngtrường,vớinhữngcănnhàcũvàmớiđượcxâythêmratrongnhữngthờiđiểmkhácnhau;vàquangcảnhđóđượcbaoquanhbởinhiềuvùngngoạiôvớinhữngconđườngthẳngbăngđềuđặnvàvớinhữngcănnhàđơnđiệu“.Wittgensteinnhậnra,„ínghĩacủamộttừlàdoviệcsửdụngtừđótrongngônngữ“.Ôngviết,thayvìkhoáchặtcácínghĩavàcáchđặtcâuvàotrongkhunglô-gích,cáctriếtgiaphảicốgắnglàmsaochongườitahiểuđượccácquyluậtsửdụngngônngữ,hiểuđược„cáctròchơicủangônngữ“.Trongliênquanđó,cuốicùng

ôngkhámpháravaitròcủaTâmlíhọc,vốntrướcđâybịôngcoithường.Vìcáctròchơingônngữdiễnratrongmộtcộngđồngconngười,chứkhôngdiễnratrongmộtkhônggianchânkhông,nênkhôngđượcgiảithíchchúngtheolô-gích,nhưngtốthơnnêntheolốilô-gích-tâmlí.Khôngnênlàmnhữngcuộcthínghiệmtâmthần,mànêngiảithíchcáctròchơingônngữtrongkhungcảnhxãhội,vàđóchínhlàlãnhvựcthếgiớicầntớicácnhàtâmlí.Làvì„cộinguồnchínhcủaviệckhônghiểu“là„vìchúngtakhôngnhìnrađượcviệcsửdụngngônngữcủachúngta“.Câusauđâylạicànghay:„đâulàmụctiêucủaBạntrongTriếthọc?đólàchỉchochúruồitronglọbiếtlốibayra“.

ThếchiếnIIWittgensteincũngtựnguyệnđầuquân,nhưtrongThếchiếnI,nhưnglầnnàyôngđứngvềphíangườiAnh.Ôngphụcvụtrongmộtbệnhviện,nơiđây,vậndụngkiếnkhứcvàkinhnghiệmkĩthuậtlắprápmáybay, ông chế ra cácmáymócđểđomạch, đo áphuyết, đonhịp và lượngkhí thở.Sauđó trở lạiCambridgedạythêmbốnnămnữarồixinvềhưunonlúc58tuổi.Nhữngnămcuối,ôngsốngởÁi-nhĩ-lanvàtrongthànhphốOxford.Năm1951ôngmấtvìbệnhungthư.Ngườitanói,lờicuốicủaônglàmộtlờichàotừbiệtgởitớibạnhữu:„Hãynóivớihọ,làtôiđãtrảiquamộtcuộcsốngtuyệtvời“.

Tractatuscủaônglàmộtngõcụt.PhilosophischenUntersuchungentráilạilàmộtcảmhứngđầyhoatráichoTriếthọcvàchocảkhoaNgônngữhọcđượchìnhthànhtừđây.Mộtmôntriếtmớihìnhthành,đólàTriếthọcPhântích,mộtluồngtriếthọccóthểnóiquantrọngnhấttronghậubánthếkỉ20.CácvấnđềcủaTriếthọc,nhưgợiícủaWittgenstein,luônluôncũnglànhữngvấnđềtìmhiểuvàphântíchnhữngcâunóicủangônngữ.Lídolàvìngônngữluônảnhhưởngtrêncáchthứcconngườikinhnghiệmthếgiới.Theoông,chẳngcókinhnghiệmcảmgiác„tinhkhiết“nàomàchẳngbịvẫnđụcbởitưduy(ngônngữ).Vàcũngchẳngcóínghĩanàorõràngcả,vìngônngữvốnluônđanghĩa.Trongkhurừnggiàchằngchịtgiaothoangữnghĩađó,TriếthọcPhântíchphảitìmchomìnhlốira.

KhoaNgônngữhọcbướcvàotìmhiểungữnghĩatrongtừnglời/câuchữđểkhámphá„tròchơingônngữ“.TừnhữnggợiícủaWittgenstein,JohnLangshawAustinngườiAnhvàJohnRogersSearlengườiHoa-kìtrongthậpniên50’và60’đãđưaramộtthuyếtNói.LàvìAustinnhậnrarằng,hễngườinàonóiđiềugì,thìcũngcónghĩalàngườiđó„làmmộtcáigì“.Vàvấnđềquyếtđịnhtrongviệchiểucâuvănkhôngphảilàtìmxemcâuđóđúnghaysai,màtìmxemđốitượngcóthànhcônghaykhôngtrongviệchiểuraíđịnhcủangườinói.ThuyếtNgônngữphảnảnhsựthậtgiờđâytrởthànhthuyếtTruyềnthôngxãhội.Ngônngữloàingườilàmộtphươngtiệntruyềnthôngtuyệtdiệu.NhưngvớiWittgenstein,Triếthọcphảihiểurằng,ngônngữkhôngphảilàphươngtiệnduynhấtđểtiếpcậnsựthật.Chỉkhitahiểuđượcrằng,cácphươngtiệngiữtrậttựcủatríóc,đólàTưduyvàNgônngữ,không„tựchúng“phảnảnhthựctại,màchỉlànhữngmôthứcđểgiảithíchthếgiớitheotiêuchuẩncủanhữngquyluậttròchơiriêng,lúcđótamớihiểuvàtớigầnngườikhácđượchơn.Ainhìnrađượcnhữngsựvậtkhácnhau,ngườiđócũngcókinhnghiệmkhác.Vàaikinhnghiệmkhác,ngườiđócũngnghĩkhác.Vàainghĩkhác,ngườiđócũngsửdụngmộtngônngữkhác.Conngườikhácconvậtởchỗ,mỗingườicómộtlốinghĩvànóikhácnhau.Giớihạncủabộmáynhậnthứcgiácquanvàgiớihạncủangônngữcũnglàgiớihạncủathếgiớichúngtađangsống.Làvìviệcchọnáongônngữcủatưduychúngtabắtnguồntừtủáodễthấycủaloàingười.Nhưvậyngônngữcũngđồngthờicómộtnhiệmvụcănbảnkhôngđượcviếtra,lànócóthể„đánhlừa“taquanhữnglờicủachúng.Ngônngữđược„tạo“ra,để„thiếtkế“nênthựctạivàthếgiớitheonhucầucủaloàingười.Nếuconrắncầnmộtngônngữđểđịnhhướng–thậtrarắnkhôngcần,vìnócũngcóthểnốicáccảmnhậngiácquanmàkhôngcầntớingônngữ-thìđósẽlàmột„ngônngữcủarắn“;ngônngữnàykhôngthểnàothíchhợpđượccholoàingười,cũngnhưngượclại,rắnkhôngthểnàosửdụngđược„ngônngữcủangười“.Saunày,cólầnWittgensteinnóimộtcâurấtthôngminh:„Nếusưtửnóiđược,thìtacũngchẳnghiểuđượcchúng!“

Cuộcduhànhtriếtlí-tâmlí-sinhhọctìmhiểukhảnăngvàgiớihạncủanhậnthứctớiđâytạmkếtthúc.Chúngtađãbiếtđôichútvềbộnão,vềgốcgácvànhiệmvụcủanó.Chúngtađãnhìnranhữngkhảnăngvàgiớihạncủanó.Chúngtabiếtđượcsựtươngtáctrênnhautrongnãogiữacáccảmgiácvàlítrí,vàquađócũngbiếtsơrằng,cảmgiáccáiTôivàsựnhậnthứcvềchínhmìnhấndấutrênnhaunhưthếnào.ChúngtađãrõvềsựnhàotrộngiữaÍthứcvàVôthức,vàcũnghiểurằng,mìnhcònbiếtrấtítvềdiễntrìnhghinhậnvàbỏquêncáckíứccủanão.Chúngtađãbiết,nãolàmộtcơquantựhiểubiếtvôcùngphứctạpvàtỉmỉ,nhưngnókhôngđượctạorachomụcđíchnhậndiệnthếgiớikháchquan.Chúngtađãthấy,ngônngữcủachúngtathíchhợpchoviệcgìvàđâulànhữngkhókhăncủanótrongviệcdiễntả„tínhkháchquan“.Vìthế,việcsuynghĩvềchínhmìnhvàvềthếgiớicũngkhôngkhácchiviệcdùngxehơibơiquaconsônghaydùngxebabánhđểvượtsamạc.Côngviệcđòihỏinhiềunỗlựckhókhăn.Dùsaothìgiờđâychúngtacũngđãbiếtđượcmộtvàiphầnquantrọngcủabộmáyconngười,đểchúngtacóthểhiểuđượcnhững

hànhđộngcũngnhưnhữngcáibỏquacủachúngta.Cuộchànhtrìnhđivàotrongchínhconngườichúngtasẽđưatatớimộtchiềukíchkhác:tớicâuhỏi,tađánhgiáhànhvicủatanhưthếnào.Chotớiđây,nghiêncứunãođãcónhiềuđónggópcầnthiết.Nhưngtừđâytrởđi,nósẽphảilùilạiphíasau,dĩnhiênnósẽkhôngbiếnđihoàntoàn,đểTriếthọclêntiếng.Thỉnhthoảngchúngtasẽcòncầntớinhữnglờikhuyêncủanghiêncứunão,cảtrongcâuhỏivềThiện,Ác.DùSinhhọccóthểcắtnghĩachotanhiềuđiềuvềThiệnÁc,vấnđềđạođứctrướcsauvẫnluônlàmộtcâuhỏicủaTriếthọcvàcólẽcảcủaTâmlíhọc:Cácquychuẩnxétđoánđúnghaysaiđếntừđâu?Chúngtađánhgiátháiđộvàhànhđộngcủatađựatheotiêuchuẩnnào?Vàtạisaochúngtalạihànhđộngnhưvậy?

PhầnHaiTôinênlàmgì?

Paris

CáilầmcủaRousseau

Thanhâncócầnchochúngtakhông?

Trongmộtđàiphátthanhmàtôithỉnhthoảngcộngtáccómộtbàgiàgiữcửavớivẻmặthốchác.Bànổitiếngvềtháiđộbấtthânthiệncủamình.Hẳnbàlàmộtngườirấtcôđơn.Thayvìtỏravuivẻvàdễtính,bàlàmchomọingườikhóchịuvìcáibướngbỉnhcủabà.NhưngmỗikhithấythằngcontraiOskarcủatôi,bànhưđổi tínhhoàn toàn.Mắtbà long lanh,khuônmặtrạngrỡ,ômlấyOskarhôn lấyhônđể.Xemrakhôngcógìcóthểcảnđượcniềmvuicủabàkhinhìnthấythằngbé.Khichúngtôitừgiãravề,hạnhphúcvẫncòntrànngậpconngườibà.

Tôikhôngbiếtmộtchútgìvềcuộcsốngriêngtưcủabà.Nhưngchắcchắnbàkhôngcónhiềubạnbè.Hẳnbàphảicôđơnlắm,dùcócôngănviệclàm.Ngườitacóthểđánhgiálàtìnhcảnhsốngcủabàhẳnnặngnềlắm,chẳngcógìvui.Nhưngtôiliêntưởngngaytớimộtngười,ngườiduynhấtcómộtđánhgiáhoàntoànngượclại,đólàtriếtgiaJeanJacquesRousseau.

Rousseaulàmộtđầuócngượcđờihiếmcó.Cậusinhnăm1712ởGenève(Thụy-sĩ),lúcnhỏhọcnghềvớimộtngườithợchạmkhắc.Nhưngchẳngđượcbaolâu,cậubỏhọcđilangthang.Cậunhấtmựcmuốnthànhnhạcsĩ,nhưngngặtchẳngbiếtchơimộtnhạccụnàohết.Xuấtpháttừnhữnggiấcmơ,cậutạoramộthệthốngnốtnhạcmới,màrồichẳngaiquantâmgìtớicả.đànhbỏ,langthangràyđâymaiđó,sốngđaphầnnhờsựgiúpđỡcủacácphụnữ.Làvìtuydởhơi,nhưngcậucómộtbộmãvớinhữnglọntócđenvàđôimắttomàuxámtrôngrấtbắt.Rousseauchẳngbaogiờởmộtchỗ.TạiParis,anhlàmquenvớinhữngđầuóckhaisángthờiđó,nhưngcũngchẳngmặnmàgìvớihọ.

Vàomộtngàytháng10năm1749,lúcđóanh37tuổi,cuộcđờianhbỗngđổihẳn,vềsauanhkểlại,đólàngày(giác)ngộthậtsựcủamình.Biếncố„Illumination“(ngộ)xẩyratrênmộtconđườnglàng.HômđónhàphêbìnhâmnhạclôngbôngđangđitừParisvềlâuđàiVincennesnằmphíađôngnamParis.Trongnhữngnămnày,toàlâuđàibiếnthànhnhàtù,giamgiữmộtsốngườirấtnổitiếng,chẳnghạnnhưbátướcMirabeau,hầutướcdeSadevànhàkhaisángDiderot.RousseaumuốntớithămDiderot,vìanhcóviếtnhữngbàingắnchocuốntừđiểnbáchkhoaEncyclopédiecủaDiderot.TrênđườngtớiVincennes,khôngbiếtởquãngnào,anhvớđượcmộtsốbáoMercuredeFrance,tờbáocónhiềuảnhhưởngởParislúcđó.TờbáocóđăngmộtcâuhỏicóthưởngdoAcadémieDijonđặtra:„Phảichăngviệctáitạocáckhoahọcvànghệthuậtsẽgiúpthanhtẩycácphongtụctậpquán?“Vềsau,Rousseautảlạiphảnứngcủamìnhtrongmộtláthưvớigiọngđiệusôinổivàđầyvẻtruyềngiáo.Rousseauchẳngphảilàloạingườikhiêmtốnvàdèdặt:

„CâuhỏicủaAcadémieDijonhiệnratrướcmắttôi,nólàcơhộichocuốnsáchđầutiêncủatôirađời.Nókhơilêntrongtôimộtchuyểnđộnggiốngnhưmộtsoisángđộtngột.đùngmộtcáitríóctôisánglênnhưđượcchiếutỏabởihàngngàntiasáng;tôibịtrànngậpbởikhôngbiếtbaonhiêunhữngtưtưởngđầysứcsống,mạnhmẽvàchoángngợpkhiếntôirơivàomộttrạngtháirốiloạnkhôngthểtả.đầutôilânglângnhưđangsay.Trốngngựcđậpđếnnghẹtthở;tôikhôngcònthởđượcnữavànằmvậtradướimộtgốccâybênđường.Suốtnửa tiếngđồnghồ tôiở trong trạng tháingâyngất,khiđứngđượcdậythìáovétđãướtđẫmnướcmắt.Trờiơi,giánhưhômđótôiđãcóthểviếtrađượcmộtphầntưnhữnggìđãđếnvớitôidướigốccây,thìtôiđãcóthểtrìnhbàynhữngmâuthuẫncủatrậttựxãhộicáchrõràngcụthểbiếtchừngnào,thìtôiđãcóthểchứngminhviệcconngườimangbảnchấttốt,nhưngchỉvìảnhhưởngxãhộimànóđãtrởnênxấucáchrõràngchắcchắnbiếtchừngnào.Trongtácphẩmchínhcủatôi,tôichỉghilạiđượcđâyđómộtvàichânlílớnđãđếnvớitôitrongvòngmộtkhắcđồnghồdướigốccâyhômđó,nhưngnhữngtưtưởngghilạinàykhôngcònuylựcnhưkhichúngđangtới.Bằngcáchđó,tôigầnnhưcựcchẳngđãvàbấtngờtrởthànhvănsĩ“.

BiếncốngộcủaRousseauđãlàmộtđiềunổitiếng.CâutrảlờibấtngờcủaanhchoViệnDijonlạicàng

nổitiếnghơn,nộidungtrảlờinàychắcchắnngượclạisựchờđợicủangườiđặtracâuhỏi.Câutrảlờicủaanhphùhợphoàntoànvớitâmtínhthíchtranhcãicủaanh.Anhtrảlời‚không’chocâuhỏiđưaravớilập luậnrằng,vănhoávàxãhộikhông làmconngười tốthơn, trái lại làmnóraxấuhơn.„Chẳngcầnminhchứng,cứnhìnquakinhnghiệmđaubuồnhàngngàycũngđủbiếtlàconngườixấu;nhưngtôitinmìnhchứngminhđượcbảnchấtconngườilàtốt.Ngườitacóthểcangợixãhộiloàingườichừngnàongười tamuốn,nhưngcũngkhôngvì thếmàchối cãiđược rằng, xãhộiđónhất thiết đưaconngườiđếnchỗghétbỏnhau,mộtkhicósựvachạmquyềnlợicủahọ“.

TậpsáchcủaRousseauvềảnhhưởngxấucủavănminhtrênconngườiđãgâychấnđộnglớn.Anhthắnggiải.Mộtsớmmộtchiều,Rousseautrởthànhngôisaochóilọi.Cáigìlàmchoanhnổitiếng?Theoanh,„bảnchất“conngườilàhiềnlành,hoàthuậnvàtốt.Nhưngnhìnđâungườitacũngthấylừađảo,chémgiếtvàchếtchóc.Nhưvậycâuhỏiđặtra:Cáixấudođâumàđến?CâutrảlờicủaRousseauthậtkhiêukhích.Anhcoiconngười,tựbảnchất,khôngphảilàloàisốngkếtđoàntậpthể.Cũngnhưcácloàithúkhác,trongkhungcảnhsốnghợpvớithiênnhiên,conngườicũngkhôngmuốntranhcãinhau.Họthíchtránhđụngđộ,vàbêncạnhbảnnăngsinhtồn,họcómộttìnhcảmmạnhduynhấtkhác,đólàlòngthươngxótthanhân.Nhưngtiếcrằngconngườikhôngthểchỉsốnghiềnlànhvàhoàthuận.Cácngoạicảnh,chẳnghạnnhưcácthiêntai,buộchọphảisốngchungvớinhau.Nhưngsốngchungkhiếnconngườiđâmracạnhtranhnhau.Họtrởthànhnghikịvàganhghét lẫnnhau.Khiphảisođovớinhau, lòngyêuchínhmìnhchuyểnthànhlòngíchkỉquáđộ.Vàcáctrựcgiáctựnhiênnhư„lòngyêuđiềuthiện“bịvôhiệu.

Cuốnsáchgâyphẫnnộ.đasốcácnhàkhaisángđềuchiasẻsựphêbìnhcủaRousseauvềxãhộiphongkiếnthờiđóởtâyphương.Giữathếkỉ18,trongkhitầnglớpquýtộcsốngtrongănchơithừathãi,nhữngngườinôngdânphảisốngtrongđóirétthiếuthốn.Nhưngchẳngcómấyaiđồngívớiluậnđiểmchorằng,vănhoávàxãhộiđãlàmchoconngườitrởnênxấu.CácnhàvăncủathờiKhaisángthíchnghệthuậtvàlễhội,vàhọcangợivàyểmtrợsựtiếnbộcủacáckhoahọc.Chínhkhoahọcsẽlàphươngtiệngiúptầnglớptrunglưuthànhthịgiảiphóngkhỏisựcaitrịcủaquýtộc.Thayvìchốnglạilốisốngphongkiếndẫyđầyquanhmình,cácnhàkhaisángmơvềmộtxãhộitrithứcsẵnsàngchonhữngcuộctraođổiluậnbàn.

Rousseaumạnhmẽvàgiậndữbiệnminhchomình.Ônglàmộtnhàvănnhiềunăngkhiếu,vànhiềucuốnsáchcủaôngđãtrởthànhvôcùngnổitiếng.ÔnglàtriếtgiađượcđềcậptớinhiềunhấttrongtầnglớphọcthứcởÂuchâuthờiđó.Dĩnhiênôngkhôngthểtránhkhỏinhữngphêbình.Tìnhhìnhcànglúccàngtrởnênkhókhăn,khiếnôngphảidichuyểnkhắpnơitrongÂuchâu,nhưngvừađếnđâulàtạongayranhữngcuộccãivãởđó.Vàôngcũngchẳngphảilàmộtngườichagiađìnhgươngmẫu.Cácconônglầnlượtđượcđưavàoviệnmồcôivàcólẽđềuđãchếtởđó.Trongnhữngnămcuốiđời,Rousseautrởnênngượcđờiđếnnỗimuốnlấyngaychínhcuộcsốngcủamìnhđểchứngminhthuyếtcủamình.ÔnggiammìnhcôđộctronglâuđàiErmenonvillegầnParischỉđểgomgópvàxácđịnhcácloàithảomộc.

Phảichăngtấtcảnhữngđiềukhẳngđịnhkhicònsinhthờicủaôngđềuđúng?Conngườitựbảnchấtlàtốt?Vàconngườicóthểsốnghạnhphúcmàchẳngcầntớithanhânnàocả?Conngườisốngmộtmìnhcóhạnhphúchơn,hayhọcóđượchạnhphúchơnnếusốngchungvớingườikhác,câuhỏinàythựcrakhôngphảilàmộtcâuhỏitriếthọc.CâuhỏinàythuộcTâmlíhọc.Vàtừlâunóđãchẳngđượcquantâmnghiêncứu.Chỉvàothậpniên1970’mớicómộtmônhọcmớirađời,đólàmôn„Nghiêncứuvềcôđơn“.NgườilậpranólàgiáosưRobertWeiss,thuộcđạihọcMassachusettsởBoston.Ôngchorằng,côđơnlàmộttrongnhữngvấnnạnlớnnhấtcủaxãhội,đặcbiệttrongnhữngthànhphốlớn.Phảichăngnhữngngườikhôngphảiđụngchạmvớithanhânlànhữngkẻhạnhphúc?

Weisstinchắckhôngphảinhưthế,vàôngkhẳngđịnh,Rousseauđãhoàntoànlầm.Nhữngngườicôđơnđaukhổ,vìhọchẳngđượcaihoặcđượcquáítngườiquantâmtớimình.Cáiđaukhổnhấtnơihọ,làvìhọchẳngđượcaithươngcảm.Sựkiệnnàytrướcđâyngườitađãbiếtvàaiaitrongchúngtacũngđềunghĩnhưthế.NhưngWeisscònđưaramộtnhậnxétcòngaycấnhơnnhiều:Bựctứchụthẫngvìthiếuthươngcảmcủangườikháctraochomìnhlàmột;màđaukhổvìmìnhkhôngthểthươngcảmđượcngườikháclạilàmười.Khôngđượcngườikhácyêumếnđãlàkhốnrồi,nhưngkhôngcóaiđểchomìnhyêumếnlạicàngkhốnnạnhơn!GiáosưWeisgiải thíchđiềuđóquasựkiệnnhiềuôngbàgiàcôđơncứkèkèbênmìnhmộtconchóhayconmèo,vàcoichúngnhưlàđốitượngyêuthươngthaythếchongườiyêucủahọ.

Vàchínhđiểmnàykhiếntôinhớlạibàgiàgiữcửacủachúngtôi.Bàhạnhphúcvớiđứaconcủatôi,dùnóchẳngquantâmgìtớibàhaychẳngyêubàgìcả.Xemrabàchỉcầncóthểvồnvãvớinó,sờđượcnóvàvuốtvenóvớinhữnglờikhenlàđủ.Yêumộtngườikhác,hayđểtâmtớimộtngườikhác,cũnglàmộtcách

giántiếptựlàmchomìnhmộtđiềugìđótốtđẹp.ThuyếthạnhphúctrongcôđộcmộtmìnhcủaRousseaunhưvậylàsaitừcănbản.

Conngười,nhưtấtcảmọiloàicóvúkháckhôngtrừai,tựbảnchấtmangtínhxãhội.Tronghơn200loàikhỉ,chẳngcóloàinàosốnghoàntoànmộtmình.Dĩnhiêncóngườinàynhiềuxãhộitínhhơnngườikhác,nhưngaihoàntoànsốngbiệtlập,kẻđórõràngmangtâmlíbệnhhoạn.Cóthểlàvìngườiđóbịhụthẫngvàthấtvọng.Vìthếngườiđókhôngcònhànhxửnhưngười„bìnhthường“nữa.Nhữngngườibìnhthườngđitớivớingườikhác,vìhọthíchngườikhác(cókhithíchnhiềucókhithíchít).Họlàmnhưvậy,vìcáisởthíchngườikhácđólàmchochínhhọvui.Làvìmộtcuộcsốngchỉbiếttùtúngtrongbốnváchtường,tấtnhiênsẽdẫntớithuichộtnhâncách.Nhiềungườicôđộccómộtcáigìđónhưbệnhsợchỗ(ngồi)trongcuộcsốngcủahọ.Họcorútvàomộtthếgiớirấthẹp,trởnêncứngđơbấtđộngvàkhôngcònphảnứngthíchhợpđượcvớicácảnhhưởngtừbênngoài.Vì thiếukhảnăngsosánhvớinhữngcảmnhậncủakẻkhác,nênhọcónhiềuxétđoánsaivềngườikhácvàvềchínhhọ.

Sẵnsàngtraođổivớikẻkhácvàlolắngchokẻkháclàlốithoátrakhỏisựtựgiớihạncủamình.Làmmộtcáigìchothanhânlàđiềuquantrọngchotâmlinhmình.Chẳnghạnaiđitìmmộtmónquàđẹpvàthấyrađượcniềmvuicủangườinhậnquà,ngườiđóđồngthờicũngđangtặngquàchochínhmình.Niềmvuitraotặngcũngnhưniềmvuilàmđiềutốtlàmộtcáigìrấtcũ.Nóbắtnguồnngaytừcộirễloàingười.Nhưngdođâumàcósựthíchthúsốngvớingườikhác,từđâunẩysinhlòngsẵnsànggiúpđỡthanhânvàniềmvuilàmđiềuthiện?Cóphảiđiềunàycũngcónghĩalàconngườitínhbảnthiện,nhưRousseaunói?PhảichăngRousseaucólí,ítnhấtlàởđiểmnày?

•Câykiếmcủangườigiếtrồng.Tạisaochúngtagiúpđỡkẻkhác?

MadisonCâykiếmcủangườigiếtrồng.

Tạisaochúngtagiúpđỡkẻkhác?

Cảnhtượngquákhóhiểu.KhibataykiaxuấthiệnvàtấncôngPhao(Fawn),nhữngđứachungquanhđớrađứngnhìn.Tấtcảkhiếpsợ,bấtđộngđứngyên.BatênđánhđậpvàcắnPhao.Phaolàmộtcôbéyểuđiệu,vàbataykiacóthânhìnhlớntrộihơnPhaonhiều.Nhưngđãkhôngmộtainhảyvàocanthiệp.Cuộctrấnđánhbấtcânbằngvàdữdằn.ThỉnhthoảngbataytấncônghằmhằmnhìnvềmẹvàchịcủaPhao.CònPhaohoàntoànrơivàohoảngloạnvìsợ.Saumộtlúc,hếtcònthíchđấmđánữa,bọnkiarútêm.ChúngđểPhaonằmdàitrênđất.Emnằmđó,lahétmộthồilâu,rồibấtthầnbậtdậybỏchạy.Vềsaungườitathấyemxuấthiệncorongồiđó,dángthẫnthờthảmhại.Ngườichịbướclạigầnbên,choàngtaylênvaiem.ThấyPhaobấtđộngchẳngphảnứnggì,chịkéokéogiậtgiậtnhènhẹnhưmuốnđánhthứcem,rồilạiômlấyem.

Cuốicùnghaichịemômnhauvuốtve.

Cảnhtượngthêlươngđólàchuyệncóthật.Nóxẩyratrongnhữngnăm80’tạiMadison,bangWisconsin,nhưngcảnhsátđãkhôngtớiđểlậpbiênbản,vàbáochícũngchẳngđăngtảimộtlời.ChỉcómộtngườiHoà-lan,ôngFransdeWaal,làngườichứngkiến,vàvềsauôngđãthuậtlạicâutruyện.DeWaallàmộtnhànghiêncứuđộngthái.CuộctấncôngPhaoxẩyratrong„TrungtâmnghiêncứuquốcgiavềcácloàiđộngvậtcóvútạiWisconsin“,vàPhao,giađìnhemvàmấytayhunghãnkiatấtcảđềuthuộcgiònghọnhàkhỉmũidẹt(Rhesusaffe).

Từ30nămnaydeWaalnghiêncứuvềkhỉ.ThoạttiênanhtheodõicácchúvượntrongsởthútỉnhArnheimvàkhámphárachúngcónhữngđộngtháilạ.Vượnlàloàicórấtnhiềutínhxãhội.chúngsốngbầyđàn.điềunàyngàynayđứatrẻnàocũngbiết,nhưngvàothờideWaalbắtđầunghiêncứuthìchưamấyaibiếtđượcsựkiệnđó.Anhnhậnthấyloàivượnbiếtđánhlừa,dốigạtvàlừađảonhau.Nhưngchúngcũngtỏradễthương,quấnquýtnhauvàcónhữngtươnggiaoxãhộiphứctạpvớinhau.CuốnsáchanhviếtvềcáccôchúvượnởArnheimmangtựađềWildeDiplomate(Cácnhàngoạigiaohoangdã).

Nhưngkhôngnhữngchỉconnhàvượn,màcácloàikhỉkháccũngcónhữngcảmgiácnhưlòngthươngcảm(Mitleid)hoặcsựquyếnluyến(Zuneigung).CôchịcủaPhaoômấpvàvuốtveemmình.Rõràngcôcảmđượcsựđaukhổcủaemvàmuốnlàmcáigìđóđểanủiem.Vềmặtsinhhọcditử,tuyvượnkhácngườivàokhoảng3%,nhưngchúngcũngcómộtcáigìđónhưkhảnăngcảmthôngvànhưmộtthứkhảnăng„đạođức“.Nhưngnhữngtìnhcảmnàyxuấtpháttừđâuvàtạisaocóchúng?

Câuhỏithoạttiênxemrakhónuốt.Giữathếkỉ19,CharlesDarwinchứngminhrằng,giữangườivàkhỉcóhọgầngũivớinhau,vànhưvậyngườicũng làmộtconvật.Khámphánàygiúp tahiểuradễdàngcộinguồn„sựdữ“nơiconngười:nólàgiasảntừthúvật!Darwingiảithíchtiếntrìnhtiếnhoábằngnhữngkháiniệmnhư„cuộcchiếnđấuđể sinh tồn“, „sự sinh tồncủanhững loài cókhảnăng thíchứngnhất“.Darwinkhôngphảilàtácgiảcủanhữngkháiniệmđó,nhưngônglàngườiđầutiênđãdùngchúngđểmôtảsựganhđuavớinhauvàchốnglạinhaucủamọiloàisinhvật,từcọngcỏtớicácconkiếnđếnloàingười.Nhìnmộtcáchđơngiản,điềuđócónghĩa:Hàng tỉ tỉcơ thểsinhvật râmran trong thếgiớiđangmangtrongmìnhmộtnhiệmvụduynhất:làmsaođểkhẳngđịnhchỉcóchấtliệuditruyềncủamìnhlànhất,làđángsống,còncácchấtliệukháckhôngđángsống,nếucầnphảibịloạibỏ.Vàmỗiconngười,nhưquývịvàtôiđây,đềucũngđangởtrongtròchơixấuvàvôđạođứcnhằmtriệtbỏnhauđó.

NhưngDarwinlàngườirấtcẩntrọng.Chínhông,ôngcoikhámphácủamìnhchẳngcógìđángsợlắm.Ínhất,ôngđãkhôngmuốnđưacáinhìncạnhtranhsinhtồnkiavàoSinhvậthọcđểápdụngcholoàingười.Nhữngngườikhácđãvậndụngquanđiểmcủaôngđểđưaranhữnglậpluậnđángsợ:cảconngườicũngmạnh sốngyếuchết, vàvì thế cóquyềngiết chếtnhữngngườiyếukémhay tậtnguyền.QuanđiểmcủaDarwincoiconngườicũnglàmộtconvậtđãgâynênphảnứngrầmrộnơicáctriếtgia.đâulàbảnchấtthậtcủaconngười?Rousseaunóitới„bảnchất“,bảnchấtnàytheoônghiểulàmộttìnhtrạnglítưởngcủahạnhphúckhôngbịvẫnđục.

Nhưngđúngthậtbảnchấtlàtốt?Phảichăngnócũngmanrợ,thôbạovàđộcác?

GiảngđườngOxfordchậtních,khiThomasHenryHuxley,mộtbạnthâncủaDarwin,đăngđànthuyếttrìnhvàonăm1893.đềtàicủanhànghiêncứuthiênnhiênnổidanhhômđólà„Tiếnhoávàđạođức“.Huxleytuyênbố:Thiênnhiênchẳngtốt,tráilạinóbấtnhẫnđộcácvàhoàntoàndửngdưngtrướcconngười.Conngườidứtkhoátlàmộtconvật,vàsựhiệndiệncủaconvậtnàyhoàntoàndongẫunhiên.LoàingườixuấthiệnkhôngphảidomộtLítríkhônngoanhaytừmột„dựánxuấtchúng“nàocả,màdotiếnhoátừmộtchuỗi loàivậtgiốngnhưkhỉ.Vànếuchỉ từhỗn loạnvàkhôngdo từmộtchương trìnhnàocả, thì theoHuxley,thiênnhiênlàmsaocóđặctínhhướngthiệnhayhướngvềlẽphảiđược.

TheoHuxley,„tìnhyêuhướng thiện“củaRousseaunhưvậyhoàn toànvônghĩa.Thúvậtvà loàingườikhôngmangbảnchấttốt,nhưngchúngtựbẩmsinhhoàntoànvôđạođức.NhưngcảHuxleycũngkhôngthểchốicãiđượcrằng,conngườicókhảnănghànhxửđạođức.TrênnướcAnh,nơiôngsống,cóluậtlệ,nhànướcđượcấnđịnhđâuvàođó,trộmcắpgiếtngườiđềubịcấm,vàngườidâncóthểantâmrađườngmàchẳngbaogiờsợnguyhiểmtớitínhmạng.

Nhưngtrậttựđótừđâutới?Huxleytrảlời:vănminhvàvănhoáđãbắtcácconthúngườisốngchungvớinhau.LuậnđiểmnàyđúnglàngượclạiquanđiểmcủaRousseau.TheoRousseau,conngườitốt,vănminhxấu.VớiHuxley,conngườixấu,đượcvănminhđưavàođườngngaynẻochính.Vớimộtngôntừhoamĩ,Huxleychohay,đạođứckhôngphảilàđặctínhcủaconngười,nhưngđólà„thanhkiếmsắccónhiệmvụchặtgốcthúvậtkhỏiconrồng“.

Aikhẳngđịnh,nhưRousseau,conngườimangbảnchấttốt,kẻđóphảichứngminhđâulàcộinguồnphátxuấtcủasựdữnơiconngười.TrườnghợpHuxleythìhoàntoànngượclại.Nếuconngườicóbảnchấtxấu,thìsựthiệnđếntừđâu,„thanhkiếmsắcchặtgốcthúkhỏirồng“đếntừđâu?VìHuxleykhôngphảilàngườicótôngiáo,nêncáigốcđóhẳnkhôngphảilàThượngđếhayThiênChúa.Thếthìnóđếntừđâu?Tạisaođànmãnhthúngườiđólạicóthểsốngthànhxãhộitươngđốihàihoàbênnhau?đạođứcđếntừđâu–nếunhưnókhôngphùhợpvớibảnchấtconngười?Nóitómlại:Tạisaoconngườicókhảnăngđạođức?

Nhưvậy,câuhỏisẽlà,phảichăngconngườimangsẵntrongmìnhmộttiềmnăngnàođókhiếnhọcưxửtốtvớinhau?NếuDarwinvàHuxleybiếtnhiềuvềkhỉvàvượnngườinhưFransdeWaal,thìhẳnhọđãcóđượcnhữnglốigiảithíchđơngiảnhơnvàcólẽđãtránhđượcmộtsốhiểulầmđángsợ.DeWaalchohay,đạođứcvàtiếnhoáchẳngcógìmâuthuẫnnhaucả.điềumàmộtsốngườicoilàmộtlỗilầmngớngẩncủamẹthiênnhiên:chỉcómạnhđượcyếuthua,thậtrađólàmộtkhảnăngtinhtếvềmặtsinhlí.Qua30nămquansáthànhvicủakhỉ,deWaalkhẳngđịnh,„tínhthiện“vàsựsẵnsànggiúpnhaulànhữnghànhvicóthểmanglạilợithếlớnchotừngconkhỉvàchocảnhóm.Nhữngconkhỉtrongđàncànggiúpnhauvàlochonhau,thìcuộcsốngcảbầyđàncàngtrởnêntốthơn.Khỉcónhiềucáchgiúpnhau.ChỉriêngbốnloạivượnngườilớnnhưOrang-Utan,Bonobo,đườiươi(Gorilla)vàkhỉđột(Schimpanse)đãhànhxửrấtkhácnhaurồi.Ởkhỉđột,tìnhdụcgầnnhưluônlàmộthànhviquyềnlực,thốngtrịvàđànáp.CònBonobothìcoitìnhdụcnhưlàphươnggiảitoảcăngthẳngcấpthời;Bonobohànhlạcgầnnhưsuốtngày,vàchúngthíchnhấtlàthếnằmmặtđốimặt,màngườiphương tâygọi là „thế củanhà truyềngiáo“ (nhưvậyphải gọi là „thếBonobo“mớiđúng,vìBonobođãbiếtkiểunàytrướccácnhàtruyềngiáoxa).

„đấu tranh sinh tồn“khôngdiễn ra nơi các con thúbị nhốt riêng–đây làmột lầm lẫn củaDarwinvàHuxley.Conngườikhôngphảilànhữngkẻchiếnđấucôđộc(nếucó,thìchỉlànhữngtrườnghợpngoạilệ).đasốchúngtađồngthờilàthànhphầncủamộtgiađìnhvàsinhhoạttrongmộtnhómxãhộilớnhơn.Ởđây,khôngnhữngchỉcótranhgiànhoépnhau,màcòncónhữngtươngtrợ lẫnnhau.Khảnăngnghĩ tớiquyềnlợikẻkhácvàhànhđộngchoquyềnlợicủahọtagọilàlòngVịtha(Altruismus).Cảkhỉcũngcóhànhvivịtha.Hànhvinàycónhiềumặt.DeWaalphânbiệthailoại:Vịthahướngtớisởhữutoàndiện(Gesamteignungabzielender

Altruismus)vàVịthahỗtương(wechselseitigerAltruismus).BảnnăngtìnhmẹđốivớiconlàmộthìnhtháicủaVịthahướngtớisởhữutoàndiện.ChínhVịthahỗtươngrấtcóthểđúnglàcộinguồnđạođứcnơiconngười.Mộtconvượnngườigiúpmộtconkhác,làđểsaunàymìnhcóthểđượcgiúplại.Nókhônglàmnhữngchuyệnnhảmnhí,làđểcácconkháckhôngnhảmnhílạivớinó.„điềugìbạnkhôngmuốnkẻkháclàmchomìnhthìcũngđừnglàmchokẻkhác“–quytắcquantrọngnàyrõràngcũngđượcápdụngnơivượnngười.

Chúngtathừahưởngnơitổtiênvượnngườikhôngchỉnhữngyếuđuối,thóihiếuchiến,lừađảovàvịkỉ,màcòncảnhữngđặctính„caothượng“nữa.Nhữngđặctínhnàycũnglàmộtphầncộinguồnsinhlícủa

chúngta.NgayRousseaucũngđãsuydiễnrằng,khảnănghướngthiệnphảilàmộtbảnnăngxaxưatừthếgiớitiềnsử.Chẳngcógìkhácngoàitínhvịkỉhoangdạicủachúngtađãkhiếnchúngtaphảisốngtốtphùhợpvớibảnnăng.VớiRousseau,tínhthiệnlàlốihànhxửtựnhiênduynhấtcủaconngười.DeWaaltráilạicoimốithiệncảm,sựlưutâmvàchămsóclànhữngbảnnăngđặctrưngcủakhỉ,bêncạnhnhữngbảnnăngkhác.Cónhữngbảnnăngđó,nhưngchúngkhôngđứngtrơtrọimộtmình,màluônhiệndiệnsonghànhganhđuavớinhữnggâyhấn,vớitínhngờvựcvàíchkỉ.Nhưvậyngườivàkhỉchẳng„tốt“màcũngchẳng„xấu“.Cảhaimặtđềucónơichúng,vàcảhaiđềulàbảnchấttựnhiênnhưnhau.Nhưvậycâutrảlờilà:cảxấulẫntốt.Nhưngnếukhảnănghướngthiệnlàmộtbảnnăngnhưnhữngbảnnăngkhác,thìaihaycáigìsẽđưanóvàosửdụng?Cáigìlàmchonótrởthànhmộtnguyêntắcbóbuộctrongxãhộiconngười?

•Luậttrongtôi.Tạisaotôicầnphảitốt?

Königsberg

Luậttrongtôi

Tạisaotôicầnphảitốt?

Năm1730.TrướccửathànhKönigsberg,mộtthànhphốnhỏmởravớithếgiới,bênbờBiểnđông,mộtbàmẹdẫnđứacon6tuổiđidạokhichiềutrờisậptối.Bàmẹâuyếmgảithíchchoconnhữnggìbàbiếtvềthiênnhiên,câycỏ,cácloạiđávàthúvật.đènđườngphốmờtối.Rồibàmẹngướclêntrời,chỉchoconbầutrờimênhmôngđầysao.Cảhaimơmàngnhìnlêncảnhvũtrụvôbiên.Vềsau,cậubéviếtlại:„Cóhaiđiềulàmchonộitâmtôicảmkích,màcàngsuynghĩtớichúngbaonhiêu,tôilạicàngthêmthánphụclạlùngbấynhiêu:đólàbầutrờiđầysaovàluậtđạođứctrongtôi.Tôithấychúngtrướcmắtvànốichúngtrựctiếpvàoíthứchiệnhữucủatôi“.Vàđúngvậy,vềsaucậuđãđónggópnhiềuchohailãnhvựcđó:Thiênvănvàđạođứchọc.

TêncủacậulàImmanuelKant,vàthờigianhạnhphúctrongsựchămsóccủangườimẹcóhọcvàđạođứcchấmdứtkhicậuđược13tuổi.Mẹmất,cậubévớiđôimắtxanhnướcbiểnthươngtiếcmẹthậtlâu.Chacậu,mộtngườithợcảvềnghềlàmđồdathú,đãcốgắnghếtmìnhđểtiếptụcnângđỡđứaconnhạycảm.ÔnggởicậuvàotrườngtrunghọcFriedrichkollegium,trườngkhánhấtthờiđótrongtỉnh.TrongthờigiantrunghọccũngnhưởđạihọcKönigsbergsaunày,cậuthiếuniênvớilồngngựclépđãchứngtỏlàmộthọctrònhiềunăngkhiếu.Immanuelthíchnhất„đàithiênvăn“trênmáinhàtrường.Banđêm,cậuthườngởlạikhálâutrênđóđểquansát.16tuổicậuthiđậuvàođạihọc.DùđượckhuyênhọcThầnhọc,cậusaymêcácmônToán,TriếtvàVậtlí.Thờigiangiảitrí,cậunổitiếnglàmộttayđánhbàivànấubếpgiỏi.CậucũnglàmộttaychơiBillardtuyệtchiêu.Ngườitacũnghaymờicậuthuyết trìnhtrongcácdịphộihèởKönigsberg,dùcậuvốnănnóinhẹnhàngvàhơiấpúng.Nhưngcáimêsaylớncủacậuvẫnluônlàvũtrụvàcácvìsao.GiáosưmônLuậnlívàSiêuhình,MartinKnutzen,đãcốgắnghếtmìnhgiúpcậutrongsởthíchđó.KantnhưbịthôimiênbởicáikínhviễnvọngtưnhânmàchínhnhàvậtlíIsaacNewtonđãdùng.AnhđọccáctácphẩmcơbảncủaNewtonnóivềsựhìnhthànhvũtrụ,thảhồnvàotrongcácconsố,cácbảngsốvàtrongcáccontính,vàrồitừđóxâydựngnênmộtmôhìnhriêngvềthếgiớivậtlí.Cuốnsáchmỏng anh viết về đề tài này chứa đựng một hoài bão lớn với một đầu đề thật kêu: AllgemeineNaturgeschichteundTheoriedesHimmels(LịchsửthiênnhiêntổngquátvàThuyếtvềbầutrời).Chẳngcầngìtớinhữngcontínhtoánhọc,songchỉnhờvàonhữnghệluậncủariêngmình,anhcốgắngđưaramộtmôhìnhvềthếgiới.Mộtdựánkìlạvàđầythamvọng.Dùcácnhàkhoahọcthiênnhiênkhôngđểígìtớicuốnsách,Kantvẫnđánhgiáphươngphápcủamìnhlàmộtthànhcông.Anhsẽápdụngnóchomọilãnhvựcnghiêncứuvềsau.Anhtinchắcnhiềunhậnđịnhcủamìnhlàđúng,vàđiềunàycũngđãđượcchứngthựcsaukhianhmất.Kantđoánrằng,hệthốngmặttrờingàynayđượchìnhthànhdomộtquátrìnhlựchútvàđẩycủacácyếutố-đâylànỗlựcđầutiêngiảithíchsựhìnhthànhcủahệthốnghànhtinhkhôngdosựtrợgiúpcủabàntayThiênChúa.

CácquanđiểmcủaKantrấttáobạovàtiếnbộ,nhưngmặtkhác,anhchẳnghoạchđịnhgìđượcchobướcđườngtươnglaicủađờimình.đườngđờicủaanhkhôngxuôichảy.Saukhihọcxong,anhlàmgiasưsuốtchínnămdài.Chỉkhi31tuổi–đãquágiàvàothờiđó–anhmớiviếtluậnántiếnsĩvềLửa.Anhtrởthànhgiảngsưtưđạihọcvớisốlươngrấtkhiêmtốn.Chođếnnăm40tuổicuộchoạnlộchẳngragìcả.Anhcónhiềunăngkhiếu,rấtthôngminhvàthíchgầnnhưđủmọithứ:Thầnhọc,Sưphạm,Luậtthiênnhiênvàđịalí,NhânhọcvàLuậnlí,SiêuhìnhhọcvàToán,CơhọcvàVậtlí.Saumộtthờigiandài,đạihọcchohay,sẵnsàngdànhchoanhmộtghếgiáosưvềNghệthuậtthơvăn.Nhiệmvụcủamônnàylàsoạnnhữngbàidiễnvănlễlạctrongđóchêmvàonhữngcâuthơdomìnhsángtác.Kanttừchối.Chỉsau15nămdạy,Kantmớinhậnđượcghếgiáosưnhưvẫnmong:GiáosưvềLuậnlívàSiêuhìnhhọc.

KantnhậnthấysứckhoẻsẽkhôngchoôngđủthờigianđểlàmchuyệnlớnnơiTriếthọc.Ôngđâmhoảngtrướcviễntượngđó,vàgầnnhưmộtsángmộtchiềuthayđổihẳncuộcsống.đờiôngtừnaytrởthànhđồngnghĩavớibuồnchán.ThisĩHeinrichHeinevềsaugiễucợtbảo,chẳngaicóthểviếtlịchsửcuộcđờicủaKantđược,vìtaynàychẳngcócuộcsốnglẫnlịchsử.Mỗingàytừnămgiờsáng,Kantnhờgianhânthứcdậy,rồirakhỏinhàdidạochotớimườigiờđêmmớilạilêngiường.Bằngcáchđó,ôngsốngrấtdai,được

gần80tuổi.Mỗingàylậpđilặplạinhưmộtbàicabuồnchánnhưthế.Nhưngnhữngcuốnsáchôngviếtratrong34nămđóxemrachẳngcógìlàbuồncháncả.Nhiềungườichorằng,đólànhữngtácphẩmcógiátrịnhấtcủanềnTriếthọctiếngđức.

KantnhìnLítríconngườikhôngnhưmộtnhànghiêncứuthiênnhiên,hoặcquychiếunóvớiThiênChúa,nhưnhiềutriếtgiatrướcôngvẫnlàm,nhưngquansátnónhưmộtluậtgia.Ôngđitìmcác„luậtlệ“.Lúccòntrẻ,ôngtìmcáchkhámphá„hiếnpháp“củavũtrụ.Giờđâyôngnỗlựctìmranhữngquytắcvànhữngtínhquyluậttrongíthứcconngười,đểtừđóđưaranhữngluậtđịnhphảitheo.đểgiảiquyếtbàitoánđó,trướchếtôngphảigiảiđượccâuhỏicólẽkhúcmắcnhấtcủaTriếthọc,câuhỏimàchúngtađãbàntớitrongchươngđầucủacuốnsáchnày:Tôicóthểbiếtgì?Vàdođâutôibiếtchắcchắnđiềuđó?CũngnhưDescartes làm150nămtrước,Kantkhôngđi tìmsựchắcchắncủasựvật thếgiớinơichínhsựvậtđó,nhưngtìmnótrongsuytưởngcủaconngười.ThứTriếthọcnghiêncứucácđiềukiệnnhậnthứccủaconngười đượcKant gọi làTranzendentalphilosophie (Triết học siêu nghiệm).Nhưng ông cẩn trọng hơnDescartesnhiềuvềtìnhtrạngcácnhậnthứccủamình.Descartestinrằng,tưduyconngườicóthểnhậnrabảnchất„thật“củasựvật.Kanttráilạichorằng,conngườikhôngthểbiếtđượccáibảnchất„thật“đó.Làmsaoconngườilạicóthểbiếtđượcnó?Mọitrậttựthiênnhiênđềuxuấthiệnquakínhlọcvàquasắpxếpcủabộócconngười.Chẳnghạnmàusắckhôngdothiênnhiêntạora,nhưngdoconmắtvàcácthầnkinhthịgiáccủata.NhưvậyLítríconngườiđãkhoácchothiênnhiênmộttrậttự.Nhưvậy,conngườicómộtbộmáynhậnthứcvàmộttríhiểuđểcấutrúcthếgiới.KantviếttrongKritikderreinenVernunft(PhêbìnhLítríthuầntuý):„Lítrítậndụngluậtlệcủanókhôngphảitừthiênnhiên,nhưngnóđặtluậtchothiênnhiên“.Ôngliềulĩnhđưanhữngsuytưmầumỡvàmớimẻnàyápdụngvàolãnhvựcđạođức.

Thoạttiênôngcónhữngbướcđirấtthậntrọng.Ôngítquantâmtớinhữngbảnnăngnhư

Rousseauđãtin.Vàôngcũngtránhnhữngxácđịnhbảnchấtđơngiảnvềconngười.Conngười„cóbảnchất“tốthayxấu,cáiđóôngkhôngmuốnxácđịnh.Nhưngđãcónhữngcáikhuôngiúpconngườinhậnbiếtđượcthếgiới,thìhẳncũngcónhữngcáikhuôngiúphọcókhảnănghànhđộngđạođức.Chínhtrongcáikhảnăngnày–đâylàtưtưởngquantrọngnhấtcủaKant–hẳnphảiẩndấumộtluậtđạođức,luậtnàyấnđịnhconngườiphảinênđốixửvớinhaurasao.

KhảnănghướngthiệncủaconngườitạoấntượnglênKantquámạnh,khiếnônggánchoconngườimộtdanhvịrấtđặcbiệt,đólàNhânphẩm.Aicóđượctựdođểcóthểhànhđộngmộtcáchđạođức,ngườiđólàmộtthựcthểcaocảvượtlêntấtcảmọithứ.Nhìnnhưvậythìchẳngcógìlớnhơnconngười.LàvìtheoKant,mọiloàisinhvậtkháccólẽkhôngcóđượctựdođểquyếtđịnhvàhànhđộng.Vàvìconngườilàloàicaocảnhấttrongmọiloài,nêncũngkhôngcógìquýhơnsựsốngconngười.„Nhânphẩm“khôngphảilàđiềudoKantkhámphára.NgườiđầutiênnghĩrakháiniệmđósốngcáchKant300nămvềtrước.đólàtriếtgiangườiÍPicodellaMirandola,mộttrongnhữngtriếtgiatêntuổicủathờiPhụchưng.Conngười,theoPicodellaMirandola,làmộtthựcthểrấtđộclập.Vìconngườicóphẩmgiá(khảnăng)tựdosuynghĩvàhànhđộng,nênhọcótoànquyềnđịnhđoạtlàmgìvàtựmìnhtrởnênnhưthếnào.

Kantcũngcócáinhìnnhưthế.Vấnđềkhôngphảilàbảntínhthiệnnơiconngười,màlàsựthúcđẩy,bóbuộchọtrởnênthiệnhảo.Khôngphảibảntínhthiện,màlàsựcần-trở-nên-thiệnmớilàđềtàicủaKant.ÔngnghiêncứutườngtậnLítríconngười,đểtìmxemthiênnhiêncóbẩmsinhchoconngườimộtnguyêntắcnàođógiúphọcóđượcđạođứckhông.Ôngnhận ra,chẳngphảinăngkhiếuhay tínhkhíhoặcmôitrườngsốngbảođảmchoconngườinêntốt,nhưngconngườitrởnêntốtduynhấtchỉvìÍchícủahọ.Nếuconngườimuốnchungsốnghàihoàbênnhau,họphảihànhđộngtheocáiÍchítốtlànhđó,Íchínàykhôngchỉ là một động cơ, nhưng còn là một luật bất biến. Yêu sách phải trở nên tốt này Kant gọi làkategorischerImperativ(Yêusáchnềntảng).CâunổitiếngnhấtnóivềđiềunàyđượcôngviếtratrongKritikderreinenVernunftnhưsau:„BạnhãykhôngngừnghànhđộngnhưthểcáichâmngôncủaíchíBạn luôn đồng thời cũng có giá trị như nguyên tắc củamột luật chung“ (Handle stets so, dass dieMaximedeinesWillensjederzeitzugleichalsPrinzipeinerallgemeinenGesetzgebunggeltenkönne).

Vìconngườicókhảnăngmuốnsốngthiện,thìhọcũngcầnnênsốngthiện.VớiKant,kếtluậntrênđâykhôngphảilàmộtđạođứcdoôngđặtra,nhưngđólàcáchthứcLítríconngườihoạtđộngmộtcáchhoàntoànhợplí.Cóluậtđạođứctrongtâmconngười.VàKantchẳnglàmgìngoàiviệcphântíchnó,cũngnhưtrướcđâyôngđãphân tíchvũ trụ.Vớiông,nhiệmvụhướng thiệnnhưvậy làmột thứhiện tượng thiênnhiên,cũnggiốngnhưtinhtúvàbầutrời.Vìthế,ôngtinrằng,Yêusáchnềntảngcógiátrịtuyệtđốivàphổquát.Mọingườitrênthếgiancóthểvànênsửdụngnó.Ailàmtheoluậtđạođứccủalòngmình,thìđólà

mộtngườitốt,ngườiđócóđượcnhữnghànhvitốt,chodùíhướngtốtcủahọcóthểmanglạinhữnghậuquảxấu.LàvìtheoKant,nếuíhướngtốt,thìhànhđộngcũngđượccoilàhợplívềmặtđạođức.

Kanthàilòngvềmôhìnhtưtưởngcủaông,dùrằngtrongnhữngnămcuốiđời,códấylênmộtnghingờ,làkhôngbiếthệthốngsuytưcủaôngrồiđâycóđứngvữngđượctrướcnhữngkhámphácủakhoaSinhhọckhông.RốtcuộcKanttựanủirằng,„việchànhxửrậpkhuôncủaLítrí“cóthểlà„mộtnghệthuậtmuônđờiẩndấutrongtậnthâmsâucủanãochúngta“,và„takhómàđoánravàlộttrầnnhữngxảothuậtcủanóratrướcmắtmìnhđược“.Cuộcsốngthanhbạchcủaôngđãgiúpôngtránhđượcnhữnglolắngtháiquá.Vàotuổi60,ôngđãcóthểtậuchomìnhmộtcănnhàriêng,cómộtngườigiúpviệcvàmộtbànấubếp.Trongtuổigià,ôngđộtngộtbịchứngAlzheimer(bệnhquên),trínhớmòndầnvàcuốicùngkhôngcònnhậnrađượcphươnghướng.Vàomộtbuổisánglúc11giờnăm1804ôngmấttrongtìnhtrạngđãloạntrínặng.

Khimất,têntuổiôngđãnổirồi.Rồiđâydanhôngsẽcònnổihơnnữa.NhiềutriếtgiasánhcônglaocủaôngvớicônglaocủaKopernikus,làkẻđãchỉrachonhânloạibiết:tráiđấtlàmộthìnhcầuquaychungquanhmặttrời.NhưngKantđãchỉragì,đãminhchứnggì?Cònlạinhữnggìthậtsựđúngđắntrongcácphanhàolộntưduycủaông?Kantđãrấtcẩnthậnchỉrachothấy,Lítríchúngtadùngcáccấutrúcsẵncóđểkhảosátthếgiớinhưthếnào.Vàôngcònđixahơn,khiquảquyếtrằng,mỗingườimangtrongmìnhmộtlượcđồlô-gíchbóbuộchọhướngthiện.Nhưnglượcđồđócóhìnhthùrasao?Cóthậtmộtlượcđồlô-gích,một„luậtđạođức“trongtâmchúngtakhông?Nếucó,thìnóđivàotrongtâmtanhưthếnào,vànónằmởđâu?

đểhiểuđược,tạisaoconngườicầntrởnêntốt,trướchếtphảihiểu,tạisaohọmuốntrở

nêntốt.điểmnàyKantđãchẳngnóiđếngìcả.Sinhthời,Kantrấtmêcáckhoahọctựnhiên,vàdĩnhiênôngcũngmuốndùngkhoahọcđểnghiệmchứngxem„cáihànhxửrậpkhuôncủaLítrí“hoạtđộngnhưthếnào,vàtìmcách„lộttrầnnhữngxảothuậtcủanóra“.NhưngởthờiKantchưacóaitìmhiểuvượnngười,vàkhoanghiêncứunãohãycònphôithai.BácsĩngườiđứcFranzJosephGallvừamớibắtđầuđonão,nhưngbảnđồnãocủaôngcũngdởhơinhưnhữngbảnđồđạitâydươngcủathờitrướcKolumbus.Vàôngcũngcònrấtmơhồvềnhữnggìdiễnratrongnão.

Lúccòntrẻ,Kantthíchtìmhiểuvũtrụvàcáctinhtú.Ôngđãcónhữngcốgắngtrongviệctínhtoánbầutrời.Vềsau,ôngnỗlựctìmhiểuLítríconngườivànhữngluậtcủaLítríđó.Nhưngcũnggiốngnhưnỗlựccủamộtnhàvậtlí,muốnđovũtrụmàkhôngcólấymộtốngkínhviễnvọng.Kantđãcóthểphỏngđoánvềnãoconngười,nhưngôngđãkhôngthểnhìnvàotrongnãođược.Ngàynay,cácnhàkhoahọcđãcóđượcốngviễnkínhđó.Họdùngđiệncựcđểđonão,dùngmáychụpđểrọiquangnó.VàvìthếngàynaytađặtralạicâuhỏimàKanttrướcđâychưacócâutrảlời:Cómộttrungtâmđạođứctrongnãokhông?Nếucó,trungtâmđócấutạonhưthếnàovàhoạtđộngrasao?Vàcáigìđiềukhiếnkhảnăngsửdụngđạođứccủachúngta?

Nhưngtrướckhiđivàonhữngcâuhỏilôicuốnđó,chúngtaphảigiảitoảmộtđiềurấtcănbảncóliênquantớicáccâuhỏiđó.KantđưaLítrílênthànhôngchủvàôngthầycủanãobộ.

ÔngchẳngcóchútnghingờgìcảtrongviệccoiLítrílàkẻnóichochúngtahayphảilàmgì.Nhưngnhưtađãbiếttrongphầnđầucuốnsách,VôthứccóvaitròquyếtđịnhhơnÍthức.Nhưvậy,tưtưởngcủaKantvềluậtđạođứctrongtasẽcònlạigì,khitachấpnhậnvaitròtrổivượtcủaVôthứclêntrêncảmnhận,suytưvàíchícủata.Nhưvậy,Íchíđạođứccủachúngtasẽranhưthếnào?

•ThínghiệmLibet.Tôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?

FrankfurtamMainThínghiệmLibet

Tôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?

Bàinàydàihơncácbàitrước,vìhailído:Lídothứnhất,chúngtalàmquenvớimộtnhânvậtcókhảnănghơntatưởngvàônglàmộttrongnhữngkhuônmặtđộcđáonhấttronglịchsửtriếthọc.Chínhôngmộtlầnđãnóinhưthếnày:„Rồisẽtớilúc,lúcnàovàởđâuchẳngbiết,ngườitasẽcoiđiềutôiphátbiểuvềmộtviệcgìđó-làđiềuđãđượcnóirabởimộttaychẳngbiếtgìcả“.Nóivậykhôngcónghĩalàôngkhiêmtốn.Lídothứhai,chúngtasẽbànvềmộtvấnđềtriếtlírấthệtrọng,hiệnđangđượcbàncãidữdội.

Tahãybắtđầuvớivịtriếtgia.ArthurSchopenhauerlàconcủamộtthươnggiagiàucóởtỉnhDanzig.Năm1793–lúcArthurđượcnămtuổi–giađìnhcậudờivềHamburg.Ôngbốđặtnhiềucaovọngnơingườicon. Khi Arthur lên 15, cậu được bố gởi vào các trường và nội trú ở Hoà-lan, Pháp, Thuỵ-sĩ, Áo,Schlesien,PhổvàAnh.Vừaquentrườngquenlớp,Arthurlạiphảichuyểnđinơikhác.Vàhậuquảđãvôcùng taihạichocậu.Arthurnói thông thạoAnhvàPhápngữ,nhưngcậusốngcorút,không tinai.Mộtthanhniêncôđộc.Năm17tuổi,bốbắtcậuhọcnghềthươngmại.Rồibấthạnhbỗngchợtđến.Bốcậumấtbấtngờ.Ngườitakháonhau:ôngấytựtử!Arthurrấtđaukhổvềcáichếtcủangườicha.Cậusợbố,nhưngđồngthờicũngkínhtrọngvàhãnhdiệnvềbố.Nhưngđờicủamẹcậubắtđầutừđâynởhoa.Cuốicùngbàđãđạtđượcướcvọngcủamình: trở thànhmộtcôchiêuđãivănchương.Haimẹcondờivề thànhphốWeimar,vàquánVăncủamẹcậuởđấy rất thànhcông.Weimar tuy làmột tỉnhnhỏởvùngThüringen,nhưngđây làđấtsốngcủaGoethe,Schiller,WielandvàHerdervà lànơi làmviệccủanhữngnhânvậtquantrọngnhấtcủachốnvănchương.

Arthurrùngmình,mỗikhithấyGoethevàcácôngthầnvănchươngngồivênhváotrênmấychiếcghếcủachacậutrongquánVăncủamẹ.Cậuchuachátnhìngươngmặtsaymêcủamẹ.Bềngoàitrôngcậuthậtlãnhđạm,nhưngtâmhồncậuthậtrakhôngphảithế.Cậurấtthôngminhvàdiệnmạocũngkhôngtệ,nhưngcảmthấy chẳng ai hiểumình cả.Năm21 tuổi, cậu bịmẹ tống ra cửa.Cậu nhận phần gia tài củamình, tớiGöttingenvàsauđótớiBerlinvàJenađểhọcIkhoa,Triếthọcvàcáckhoahọcthiênnhiên.

Năm25tuổiviếtluậnántiếnsĩ,mộtcuốnsáchrấtbiquan,bấtnhânnhượngvàtriệtđể.

Schopenhauertuyênbố,conngườikhôngcókhảnăngnhậnbiếtthếgiớimộtcáchkháchquan.Chúngtachỉcóthểthấyvànhậnbiếtđượcnhữnggìbộóccủaloàicóvúchúngtachophépthấymàthôi.QuanđiểmnàyvượtxaKant,vốnlàngườichorằng,bộmáynhậnthứccủaconngườilàmộtphươngtiệnrấttinhtếvàrấttiệndụng.NhưngSchopenhauerkhôngtinvàosựkhônngoancủaÍthức.Cuốnluậnánbịmẹcậuchêlàthiếulịchthiệpvàbuồntẻ.Bàbảo,nólàmột„thứgìđóchocácôngbàdượcsĩ“.NhưngmaymắnchoSchopenhauer,chínhGoethe,vốnlàngườimàcậuchẳngtrântrọnggìlắm,nhậnranhữngtưtưởngtinhtếnơicuốnsách.GoethecôngkhainhìnnhậntàinăngsiêuchúngnơiSchopenhauervàtiênbáocậusẽcómộtcôngdanhthênhthangvềmặtvănchương.đểđốilại,Goethegởichocậutácphẩmruộtcủamìnhviếtvề„mônhọccácmàusắc“.Schopenhauer,vốncónhiềukiếnthứcvềkhoahọcthiênnhiên,đọctácphẩmviếtvề sự hình thành và tác dụng củamàu sắc củaGoethe; cậu nhăn trán, coi đó là cuốn sách viết nhảm.Chuyệnnàyđượcthiênhạđồnthổinhiều,vànólàmộttrongnhữngđiểmtốtítcónơicậu.đùngmộtcái,cậuviếtngaymộtcuốnsáchmớivềmàusắc.Goethegiậtmình.Từđây,chẳngaidámcoithườngchàngtuổitrẻgànbướngkianữa.Năm1820SchopenhauerbắtđầugiảngkhoáTriếthọccủamìnhtạiđạihọcBerlin.đểtháchthứcvớingôisaobắcđẩulúcđólàGeorgWilhelmFriedrichHegel,SchopenhauermởgiảngkhoácủamìnhtrùngvớingàygiờcủaHegel.Cuộcganhđuatrởthànhthảmhoạ.HàngtrămsinhviênbướcvàolớpcủaHegel,tronglúclớpcủaSchopenhauerchỉcóbốnhaynămhọctrò.Schopenhauervẫntựcoimìnhlàthiêntài,nhưngchungquanhcoiônglàmộtconngườitựđánhgiámìnhquácao.Nhàtrườngcảnhcáo,vìgiờlớpcủaôngquáítsinhviênthamdự.Schopenhauerlấylàmnhục,bỏBerlintớiFrankfurt/Mainvàởlạiđây.Ôngviếtnhiềusáchvàlàtròcườichodâncưtrongkhuphốcủaôngquanhữngcâutruyệnđộcthoạitrênđườngphố,quatháiđộbấtthânthiệncủamình,quatìnhthươngsâuxaôngdànhchoconchóvàquaviệcôngluônluônsợbịngộđộcvìbấtcứthứgì.Vàotuổixếchiều,ôngtrởnênkhánổitiếng,nhưngchẳnghưởngđượcgìnhiều.Nhânsinhquancủaôngtrởnênrấtảmđạm.Nhưngôngvẫnhàilòngvềmình:„Thếgiớiđãhọcđượcnơitôimộtvàiđiềumàhọsẽkhôngbaogiờquên“.

Năm30tuổi,Schopenhauerkhámphárađiềuquantrọngnhấtđểcốnghiếnchothếgiới.NămđóôngviếtDieWeltalsWilleundVorstellung(ThếgiớinhưlàÍchívàTưởngtượng),mộtcuốnsáchlúcđóchẳngmấyaiquan tâm.Nhưng trongđó,ôngđãkhámphá rađiềumàKant,Hegelvànhiều triếtgiakhácđãkhôngđểítới.Gầnnhưaicũngchorằng,TríhiểuhayLítrínóichoconngườibiếthọphảilàmgì.VàtoànbộnhiệmvụcủaconngườichỉlàlàmsaothựchiệnnhữnggìLítríralệnh.NhưngSchopenhauertuyệtđốinghingờđiềuđó.VàôngđãđưaramộttrongnhữngcâuhỏisôinổinhấtcủaTriếthọc:Tôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?

Câuhỏilàmộtkhiêukhíchlớn,vìnóquyếtđịnhnhiềuchuyện.Nếuquảthậttôikhôngthểmuốnđượcđiềutôimuốn,thìmọichuyệncoinhưhỏng!VànhưvậyÍchíconngườikhôngcótựdo.VànếuÍchíkhôngtựdo,thìLítrícũngchẳngcóvaitrògìnữa.VànhưvậyMệnhlệnhcănbản(Kant)hay„luậttrongtâm“sẽlàgì?Nóchẳngcòngìlàquantrọngnữa,vìlẽkhôngphảiLítrí,màlàÍchívôlí(khôngbiếtphảitrái)củatôi sẽ chỉ huy các luật hành động nơi tôi! Và Schopenhauer tiếp tục khẳng địnhmột cách không nhânnhượng:TrungtâmđiềukhiểntrongóctôikhôngphảilàLítrí,màlàÍchí.ChínhVôthứcquyếtđịnhcuộcsốngvàtínhtìnhcủata.Íchílàôngchủ,vàLítríchỉlàtaysai.LítríkhôngcómặttrongnhữngquyếtđịnhrõrànghayâmthầmcủaÍchí.Lítríhoàntoànkhôngbiếtnhữnggìđãxẩyra.ChỉcóÍchínóichotôihay,tôiphảilàmgì,vàLítríchỉcóviệctuântheo.Làvì„cáiđầusẽchặncửa,khôngđểchonhữnggìngượclạicontimđivào“-đólàđiểmmấuchốtcủavấnđề.Mọithứkhácchỉlànhảmnhí!

Cóđúngvậykhông?Tahãythửvớimộtthídụ.Bạnnhớlạithờicònđihọc.BạnchẳngthúvịgìhọcToántronggiờthứsáu(giờchót)củangày,vàđangtínhxemcónêntrốnhọckhông.Dĩnhiênbạnáynáy,bạnlàngườidởToán,nêncũngchẳngmuốnhọc.Nếukhông tớihọc,vềsaubạncó thểgặp thêmkhókhănvềToán.Nhưngínghĩphảibướcvàolớphọclàmbạnmấthứng.Vìthếbạndodự.Thậtrabạnđanglưỡnglựgiữaímuốntrốnhọcvàíđịnhkhôngtớilớp,dùbạnyếuToán.điềunàycónghĩa:Lítrícủabạnchưabiếtđiềuđó.Nhưngrồibạnbiếtcónhiềubạnhọckháccũngkhôngmuốnvàohọcgiờthứsáuđó.Dĩnhiên,đókhôngphảilàlíluậnchínhđángcóthểgiúpbạnquyếtđịnhchốnglạisựáynáycủamình.Dùcácbạnhọccùnglớpcótrốnhọchaykhông,điềuđóchẳnglàmthayđổichútgìviệcbạncóthểsẽdởToánhơn,nếubạnkhôngtớilớp.Nhưngkhihaytincónhiềungườicũngkhôngtớilớp,lòngbạnbỗngdấylênmộtniềmvuitràntrề.Bạnquyếtđịnhdứtkhoátkhôngtớigiờlớpnữa!ChínhlúcđóLítríbạnmớinhậnrasựquyếtđịnhđãrồicủaÍchí,tronglúcLítrínàycònđangphânvânvàđangloayhoayvớisựkémToán.NhưvậyphảichăngÍchícủabạnđãcómộtquyếtđịnhtựdo?Cólẽkhôngthìđúnghơn.Íchícủabạnđãbiếttrướcđiềunómuốn,vànóđãdùngmộtlíluậngiảtạođểlàmyênlòngLítrí.Bạntựnhủ:Nhữngngườikháccũngbỏhọc;dùrằngđiềuđó,nhưđãnói,thậtrakhôngphảilàmộtlíluậnhợplí.Íchíđãlàmđiềunómuốn,LítríchỉcungcấpchoÍchísựbiệnminhnhưÍchímuốnmàthôi.

VớiviệcnhấnmạnhÍchí,Schopenhauerđãcắmvàothân thểTriếthọcmộtcáigaiđauđiếng.Nóinhỏthêm,Schopenhauerrấthàilòngvềđiểmnày.Theonhậnđịnhcủaông,thìrốtcuộcôngđãxoáđượclờiđồnthổi„saunhiềungànnămtriếtlí“chorằng,conngườiđượchướngdẫnvàchỉhuybởiLítrí.Ôngđãnhậnra„cáilầmcănbảncủamọitriếtgia“,vànhưôngnói,đồngthờinhậnracảcái„ảotưởnglớnnhấttrongmọiảotưởng“,đólà:chỉcầnbiếtđiềuthiệnlàcũngcóthểthựchiệnđượcđiềuthiệnđó.PhảichăngKantđãnghĩđúngnhưthế:LítríthếnàothìÍchíthếấy?Vàthựctếphảichăngngượclại:Íchímuốnthếnào,Lítríquyếtđịnhthếấy?

Nhưvậy,mốihoàinghivềtrungtâmchỉhuycủaLítríđãxuấthiện,vàhoàinghinàyrồisẽlớnlênthêm.Giờđây,chúngtahãyquaysangmộtkhungcảnhmớivàonăm1964,gần100nămsaungàySchopenhauermất:GiáochủPhaolôVIbướcvàocănphònglớntrongcănnhàởcủamình,đãđượctrangtríthànhphòngtiếpkháchchínhthức.CáchồngitiếpnhauquỳgốihônnhẫncủaGiáochủ.Chỉcócácnhàsinhhọc,vậtlívànghiêncứunãođứngyênbắttayngài.ViệnGiáoChủKhoaHọcmờicácnhàchuyênmôndanhtiếngthếgiớivềđâytrongcănphònglộnglẫyxâythờiởPhụchưng,đểcùngnhausuytưvềmộtđềtàiđanglàmmêhoặccácnhàkhoahọctựnhiênhiệnnay:Nghiêncứunão.Cácnhànghiêncứuvàcácgiámmụcđangháohức về khám phá đặc biệt của ông Libet, vốn là một nhà nghiên cứu não trước đây ít ai biết ở SanFrancisco.Vànhữngnhànghiêncứunãohàngđầuthếgiới,trongđócóbavịkhôinguyênNobel,đangchờngheLibet.

BenjaminLibetsinhnăm1916ởChicagovàhọcSinhlíhọc.Vớicáihọcấy,lẽraLibetkhôngphảilàmộtnhànghiêncứunãođúngđắn,nhưngvàothậpniên30gầnnhưchẳngcóđạihọcnàomởkhoanàycả.Lúccòntrẻ,Libetđãsaymêvớicâuhỏi,tacóthểđođượcmộtcáchkhoahọcnhữnggìđangdiễnratrongÍ

thứckhông?Trongthậpniên50’,ôngliềutiếnhànhthínghiệmnơimộtvàibệnhnhânởkhoagiảiphẩuthầnkinhthuộcbệnhviệnMount-Zion,SanFrancisco.Cácbệnhnhânnằmtrongphòngmổ,mộtphầnnãocủahọđượcgâytêvàphơibàyra.Libetnốidâyvàocácvùngnãovàchovàođónhữnggiòngđiệnkíchthíchnhẹ.Ôngquansátkĩlưỡngthờiđiểmvàcungcáchphảnứngcủacácbệnhnhân.Kếtquảchấnđộng:TừlúckíchthíchCortexchotớikhixuấthiệncogiậtnơibệnhnhânthờigiankéodàihơnnửagiây.KhiVaticanchúítớinhữngthínghiệmnăm1964củaLibet,thìôngnàychưabiếttớikếtquảthínghiệmcủahaiđồng nghiệp khác.Hai người này cũng nhận ra cómột độ lệch thời gian giữa kích thích và phảnứng.Khoảngthờigiantừlúccóíđịnhmuốncửđộngcổtaychotớikhicửđộngđóthựcsựxẩyrakéodàigầnmộtgiâyđồnghồ.NhữngsốliệunàylàmLibetrấtngỡngàng.Mộtgiâyđồnghồtrôiquatừlúccóímuốnchotớilúchànhđộng–đâylàđiềungượclạihoàntoànvớitríhiểucủaconngườibìnhthường.Ngườinàomuốncầm tách trà, làhọđưa tay ra cầmngay, làmsao lại cókhoảng thờigiancáchbiệtgiữahaichuyệnđó?

Libetchohay,chínhchúngtakhôngnhậnrakhoảngcáchbiệt.Năm1979ôngbắtđầuvớimộtthínghiệmkhác,thínghiệmnàyđãtrởthànhThínghiệmLibetvàlàmôngnổitiếngthếgiới.Libetchomộtnữbệnhnhânngồivàoghế tựavàbảobànhìnvàomột chiếcđồnghồ lớn.đókhôngphải làmộtđồnghồbìnhthường,nhưngnócómộtđiểmxanhxoaynhanhtheomặttrònđồnghồ.Rồiôngnốichặthaisợidây.Mộtsợibuộcởcổtaybệnhnhânnốivàomộtmáyđobằngđiện.Sợikiagắnvàochiếcmũđộitrênđầubệnhnhânvànốivàomộtmáyđokhác.Ôngyêucầubệnhnhânnhìnvàođiểmxanhcủađồnghồ,rồitớimộtthờiđiểmnàođótùyí,bàhãyquyếtđịnhcửđộngcổtay.Bànhớđểícáiđiểmxanhlúcđónằmởđâu,khibàquyếtđịnhcửđộngcổtay!BệnhnhânlàmtheolờiLibet.Bàquyếtđịnhcửđộngtayvàghinhớvịtrícủađiểmxanh.Libethỏibà,điểmxanhnằmởđâukhibàquyếtđịnh,vàghilạicẩnthận.Rồiôngngạcnhiênnhìnvàohaimáyđo.Tínhiệuđiệntừởtaychoôngbiếtthờiđiểmchínhxáclúccổtaycửđộng.Tínhiệuđiệntừởđầuchothấysựsẵnsànghànhđộngtrongnão.Tiếntrìnhthờigiannàođãxẩyra?Thoạttiênxuấthiệnđiệntừởđầu,chấmxanhghidấuthờigianlúcquyếtđịnhcủabệnhnhândiễnrasauđónửagiâyđồnghồ,vàkhoảng0,2giâysaunữamớitớicửđộngcổtay.Libetvôcùngngạcnhiên:Bệnhnhânđãcóquyếtđịnhhànhđộng,nửagiâytrướckhibàbiếtđếnquyếtđịnhđó!Phảnxạtiềníthứcvềviệcmuốnmộtđiềugìhaylàmmộtcáigìdiễnranhanhhơnhànhđộngcóíthức.Nhưvậyphảichăngnãođãbắtđầutiếntrìnhquyếtđịnh,trướckhiconngườibiết(íthức)đượctiếntrìnhđó?VànhưvậyphảichăngquanđiểmtriếthọcvềsựTựdoíchícủaconngườicũnghếtcơsở?

ChúngtahãylàmmộtcuộcduhànhthờigianvàđểchoArthurSchopenhauercùngvớiLibetchungnhautrảlờicâuhỏi.Tađivềnăm1850vàbướcvàonhàcủaSchopenhauerởsố17đườngSchönenAussichttạiFrankfurt/Main.Hãycònquásớm.Khoan,ôngchưadậy,phảichờtới7hay8giờsáng,saukhiôngđãtắmnửaphầntrênthânthểbằngnướclạnhvàvớimộtmiếngbọtbiểnkhổnglồ.Ôngtắmđôimắt,giácquanquýhoánhấtcủaông,bằngcáchmởmắtngậpđầunhiềulầntrongchậunước.Ôngbảo,làmnhưthếlàđểtănglựcthầnkinhthịgiác.Rồiôngngồivàobànuốngcà-phêtựphalấy.Bàquảngiakhôngđượcxớrớlạigầnlúcsángsớm.Ôngmuốnyênthânmộtmìnhtrongsángsớmđểtậptrungítứ.Ôngbảo,bộnãobuổisángsớmcũnggiốngnhưchiếcđànmớicăngdâychưadùng.Saumộttiếngđồnghồchờđợi,lúcnàytamớicóthểnhấnchuôngcửa.Câuchàođónkháthânmật,dĩnhiênthânmậttheolốicủaSchopenhauer.Hẳnôngbiết,ngườikháchhômnaymuốncôngnhậnkiếnthứccủaông.Ôngmờikháchlicàphê.SchopenhauerghétSmallTalk,nênnhịvịđinhanhvàocâuchuyện:

„Nhưvậy,thưaôngLibet,tôicóthểmuốnđượcđiềutôimuốnkhông?“

„Nếuônghỏithẳngnhưthế,thìkhông.Tôikhôngthểmuốnđượcđiềutôimuốn.“„Nhưvậylàđúngnhưđiềutôiđãnói:Íchílàchủ,màLítrílàtớ?“„Cũngtuỳ“.

„Tôikhônghiểu:Cũngtuỳlànghĩalàmsao?“

„Nócónghĩalà,takhôngbaogiờcóthểbiếtchắcđược“.

„Tạisao?Chuyệnđãrõnhưbànngày.Nhưôngnói,ÍchíđitrướcLítrí.Khoảng…?“„…nửagiây“.

„đúng,thưaôngLibet,trướcnửagiâyđồnghồ.VànhưvậycónghĩalàÍchíralệnhvàLítrílàmtheo.Cóphảinhưvậykhông?VànếuLítríchạytheosau,thìcũngcónghĩalàkhôngcóTựdoíchí,làvìÍchínhậntintứcvàgiảithíchtừmộtkẻkhác.Vànhưvậy,mọithứtriếtlívềđạođứcđềulàthứvứtđi“.

„Ờ,vâng…“

„Conngườikhôngbaogiờnhìnsựvậtdướinhãnquaníthứcvàhợplí.đâychỉlàđồtrangsứcmớiđượcthêmvàosau,đóchỉlàmộtlờibiệnhộmiệnglưỡihaymộtchúgiảimuộnmàngmàthôi.“

„ThưaôngSchopenhauer,tôicóthểnóiđiềunàykhông?“„Vâng,mờiông“.

„ThờigiantừtínhiệuÍchíchotớiquyếtđịnhcóíthứckéodàinửagiây,đúng.Nhưngphảiđợithêmnửagiâynữachotớikhiconbệnhcửđộngcổtay,nghĩalàchotớikhibàtahànhđộng…“

„Thìsao?“

„…điềuđócónghĩalàbàtacòncócơhộingưngcửđộngcổtay…DùkhôngcóTựdoíchí,nhưngvẫncòncómộtthứgìnhưmộtVôíchícótựdo(freierUnwille),vớicáiVôíchícótựdonày,tôivẫnluôncòncóthểtránhđểxẩyrađiềuxấu.“„Vôíchícótựdo?Mộtítưởnglạđời”.

„Vâng,cóthểlàlạđờiđấy,nhưngtôitinnólànhưthế.Íchíkhôngcótựdo,nhưngVôíchílạicótựdo.Dùcóbịxúiđẩyhànhđộngbởiyếutốnàođinữa,tavẫnluôncócơhộinói„tốplại!“

„Vàôngtinrằngđãminhchứngđượcđiềuđóvớichiếcđồnghồ?LàcómộtVôtựdokhôngcóíthứcvàmộtTựdocóíthức?“

„Nóilà‚đãminhchứng’thìhơiquá.Nhưngtôitinđiềuđó“.

„Tấtcảchỉvìdựatrênmộtthínghiệmđơngiảnmàôngđãlàmthôiư?“

„ThưaôngSchopenhauer,đồngílàthínghiệmcủatôiđơngiản.Nhưngtôitinnócómộtgiátrịđángquantâm.Ngoàira,cũngnêntinrằng,cócáigìđókiểmsoátÍchíchúngta,nghĩalàcócáimàtôigọilàVôíchícótựdo.Ôngcónghĩđiềusauđâysẽảnhhưởnglênxãhộichúngtađangsốngnhưthếnàokhông,khitachorằng,khôngaiphảichịutráchnhiệmvềÍchícủamìnhcảvàvìvậycũngkhôngthểtrừngphạthọ?Nếuvậy,tôisẽphảiđốixửvớimộtkẻgiếtngườirasao?Hắntasẽbảorằng:Tôiđãkhôngbiếtđượctôiđãlàmgì,Íchívôthứccủatôiđãxúiquẩytôilàmđiềuđó,tôikhôngthểkiểmsoátđượcnó.Nhưvậyôngsẽhiểucâutrảlờiđótheokiểu

SchopenhauerhaykiểuLibet?“

„Loàingườitrướcsauvẫnlàđồquỷ.Cóhìnhphạthaykhông,cónhàtùhaykhôngthìhọvẫnthế“.

„đólàquanđiểmcủaông.Nhưvậythìchúngtakhôngthểtiếnxahơn“.

Tớichỗnàychúngtatốthơnnêntừgiãcuộcđốithoạicủanhịvị.Khôngthểđixahơn.Quanđiểmcủahaingườirõràng,khôngthểcóđượcgiảiphápthoảhiệp.BenjaminLibetcólí,khiôngđòihỏiconngườiphảicótráchnhiệmvềhànhđộngcủamình.VàphảichăngArthurSchopenhauercũngcólí,khiôngnghingờnhữngsốliệucủaLibet,chỉmộtthínghiệmnhưthếcóđủlàmnềntảngchomộtlậpthuyếtlớnvềÍchí,VôíchívàÍthứckhông?Nghiêncứunãocònlâumớihiểuđượcchínhxác,chứđừngnóichiđếnchuyệncóthểđođược,sựtácđộngphốihợpphứctạpcủaÍthứcconngười,trongđócócáccảmgiácvềTâmlinh,vềSángtạo,vềÍchícóíthứcvàvềNănglựctưởngtượng.Thêmnữa,mỗinhànghiêncứunãolạicóriêngmộtthuyếtvềtươngquangiữavậtchấtvàtinhthần.ThựcchấtvấnđềnơinhữngsốliệucủaLibet,làvìôngđãphảibóbuộcthôngdịchnhữngkếtquảtínhiệuđiệntừđórabằngngônngữ,chẳnghạnnhưđãdùngnhữngtừnhư„Dướiíthức“,„Trướcíthức“hoặcđểchỉđiểmxanhtrênđồnghồ,ôngđãdùngkháiniệm„Tựíthức“và„Khôngtựíthức“.Nhưng„Trước/Tiềníthức“cụthểcónghĩalàgì?Tôicóthểdùng„tiềníthức“đểchỉmộtÍmuốncửđộngcổtay.NhưngmộtÍmuốnluôntạoranhiềutínhiệumớinhằmgiảiđápmộtbàitoánrắcrốihaynhằmtìmramộtlíluậntriếthọcthìphảigọinólàgì?KếtquảsốliệucủaLibetmangnhiềuínghĩathật,nhưngchúngkhôngđưađếnnhữngcâutrảlờiđơngiản,màlạitạoranhiềucâuhỏimới.VấnđềTựdoíchíkhócóthểdiễngiảiđượcbằngkhoảngcáchthờigiangiữalúcxuấthiệntínhiệutrongđầuvớilúcíthứcđượctínhiệuđó.Ngoàiracòncónhiềuloạitínhiệuíchírấtkhácnhau.Mộtvàitrongsốđóđơngiảnnhưngthườngrấtmạnh,nhưđói,khát,mệt,bảnnăngtìnhdục.Mộtsốkháclạirấtđatầng.Ímuốnthiđậutútài,họcđạihọchaymừngsinhnhậtcủamìnhvớimộtcuộchọpmặtthậtlớnphứctạphơnnhiềusovớicảmgiácđói,cảmgiácnàychỉkhiếntôimuốncómộtbữaănmàthôi.

Tấtcảnhữngđiềutrênđâycóínghĩagìđốivớiđạođức?Ngàynaycóhàngchụcngànnhànghiêncứunãotronghàngtrămviệnnghiêncứu.Khôngítngườitronghọcũngquantâmtìmhiểucácbảnnăngvàcáclựctácđộng thúcđẩyconngườihànhđộng theođạođức.Nếuquả thậtmọiNên-tốt rốt cuộcđềudựa trênMuốn-tốt,thìhẳnphảicómộtcáigìđótrongnãothúcđẩyconngườimuốntrởnêntốt.Cáiđólàcáigìđây?

•TrườnghợpanhGây.Cóôngđạođứcngồitrongđầukhông?

CavendishTrườnghợpanhGây

Cóôngđạođứcngồitrongđầukhông?

13 tháng9năm1848 làmộtngàyđẹp trời.Mặt trờichiều tỏanắngsángvànóngấm,vàPhineasGage(Gây)đãbắtđầungàylàmviệccủamìnhtừsángsớm.Gâylàmộtchuyênviênchấtnổ,một„ngườikhéotayvàcókhảnăngnhất“củacôngtiđườngsắtRutland&BurlingtonRailroadCompany,nhưsaunàyngườitađãnóivềanh.Nhiệmvụcủaanhlàphámộtkhoảngđấtđáđểlậpmộtđườngsắtmới.CácngườithợởVermontđã sắpnốiđược tới tỉnhCavendish, chẳngbao lâunữađoạnđườngsắtxuyêncácbangNewenglandđượcnốivàcáchànhkháchRutlandđangchờđợitừngngàyvượtđoạnđườngtrên200dặmđểvềBoston.Gâyvừachoxongthuốcnổvàngòinổxuốngmộtlỗkhoanmới,đãyêucầungườitrợtálấpcátvàođầylỗ.Anhcầmcâysắtdàihaimétđểdằmchặtcáttronglỗ.Bỗngaiđóởđàngsauvớigọi.Anhquaylại,miệngvừanóivừacườivớingườigọi,taycầmthanhsắtthọcxuốnglỗtheothóiquen.Vìmảitrảlờingườisau,anhkhôngnhậnra,làngườitrợtáđãchưakịpđổcátxuốnglỗ.Câysắtthọcvàothuốcnổ,bắtlửa.

Mộttiếngnổxékhônggian.Thanhsắtbịbắntung,xuyêntừmátráiquaóccủaGây,mởbungmộtlỗtrênđầuvàbayrarơixuốngcáchđóbamươimét,mangtheonhữngvếtmáuvàócngườiloanglổ.Gâynằmtrênnềnđấtđá.Ánhtrờichiềuchiếutrêncáctảngđá.Nhữngngườithợđườngsắtđứngđónhưtrờitrồng,hốthoảng.Chỉmộtvàingườidámtiếnlạigầnvànhậnrađiềukhôngtưởngtượngđược:PhineasGagecònsống!Anhtừtừtỉnhlạivớimộtlỗlớnxuyênóctrênđầu.Dùmáuvẫnứaranơivếtthương,anhđãcóthểgiảithíchchomọingườivềvụtainạn.Cácbạnthợchuyểnanhlênmộtchiếcxebò.Anhngồithẳngtrênxe,đimộtđoạnđườnghơnmộtcâysốvềtớikháchsạngầnnhất.Rồi,trướcnhữngconmắtkinhngạccủađồngnghiệp,Gâytựmìnhbướcxuốngxe.Anhngồixuốngmộtchiếcghếkháchsạnvàchờ.Khibácsĩtới,anhchàoôngvớicâu:„Bácsĩhômnaysẽcókhánhiềuviệcđểlàmđấy!“

Ngàynay,sọcủaGâyđượctrưngtạiviệnbảotàngđạihọcdanhtiếngHavard,vànóđanglàmnátóccácnhàkhoahọc.Lúcbịnạn,Gây25tuổi,anhcònsốngthêm13nămnữavớivếtthươngđầukinhkhủngđó.Mộtcuộcsốnglạlùng!Làvìđờianhbịchemờbởimộtđámmâyđen.Anhvẫntiếptụccóthểcảm,nghevàthấy.Khôngcótriệuchứngbạiliệtcácngóntaychânhaylưỡigìcả.Anhchỉbịmấtconmắttrái,nhưngđãđượcbùtrừbởicácgiácquankhác.Bướcđicủaanhchắcchắn,đôitaykhéoléohơnbaogiờhết,vàanhcũngcóthểnóinănglưuloátnhưxưa.Nhưnganhkhôngcònlàmnghềcũnữa.Anhtìmđượcviệclàmtrongmộtnôngtrạingựa,nhưngchẳngđượcbaolâu.Chẳngcóviệcgìlàm,anhradiễntròởcáccuộchộichợ,sauđóxuấthiệntrongmộtbàotàngviện,chuyênđứngbiểudiễnvớithanhsắtngàytrướcchokháchxem.CuốicùnganhtrẩysangChí-lợivàởlạiđóchogầnđếnlúcmất.Anhlàmnghềtảihàngxengựavàđánhxengựađưathư.Năm1860anhvềSanFrancisco,cưtrútrongmộtcănhẻmtốinơikhuphốcủađámdânnhậu.Anhbịchứngđộngkinhvàmấtlúc38tuổi.Ngườitachônanhcùngvớicâysắt,màtừkhibịnạnchotớilúcchếtanhkhôngbaogiờrờixanó.Báochítrướcđâyrùmbengvớitainạncủaanhbaonhiêu,giờđâychẳngaimànggìlắmvớicáichếtcủaanh.

TạisaocuộcsốngcủaGâykhôngxuôichèomátmái?TheoquanđiểmcủahainhànghiêncứunãoHannavàAntonioDamasio, lànhữngngười tìmhiểuvề trườnghợpcủaanh,Gâysuốtđờivẫnhọc tậpvànóinăngbìnhthường–chỉtrừmộtđiều:Nhiềunhânchứngcùngthờikểrằng,anhkhôngcòncoitrọngnhữngluậtlệsốngchungtrongxãhộinữa.Anhnóidốivàlườnggạttuỳthích,chẳngcònbiếtgìlàtráchnhiệmvàkhôngcònkiểmsoátđượcnhữngcơngiậnvànhữngcuộcẩuđảnhaunữa.Cáigìđãxẩyra?Cóthểnàomộtvếtthươngnãocóthểlàmchomộtconngườiđứngđắntrởthànhlệchlạcnhâncáchtrầmtrọngnhưthế?Hìnhnhưcáilabànđạođứctronganhthợcôngtiđườngsắtđãbịmấtđiệntừ.Nếuđúngnhưvậy,thìphảichăngcómộttrungtâmsinhlívềđạođứcởtrongđầu?Vànếucómộttrungtâmnhưthế,thìphảichăngtrungtâmnàysẽquyếtđịnhviệcconngườihướngthiệnhayhướngdữ?

HaivợchồngDamasiokhámrấtkĩsọcủaGây.Họquảquyết,mộtphầnnãocủaanhđãbịhuỷhoại,vàphầnnàycóliênquantớinhữngđứctínhtốtcủaconngườinhưkhảnăngnhậnđịnhtươnglaivàđưanhữngnhậnđịnhnàyvàoápdụngchocuộcsốngchungtrongxãhội.Họtinrằng,Gâyđãmấtđicảmgiáctráchnhiệmchochínhmìnhvàcảđốivớithanhân,vàanhkhôngcòncóthểtựdotổchứcđờisốngcủamình

đượcnữa.Mộtvùngkhoangnãotrán,ventromedialeRegion,vùngcóliênhệvớicảmgiáctráchnhiệm,cóthểđãbịmấtđi,trongkhimọinhiệmvụkháccủanãovẫnkhôngbịsuysuyển.NếuôngbàDamasiocólí,thìtainạnđãlàmtổnthươngÍthứccủaGây.Tươngquangiữanghĩvàcảm,giữaquyếtđịnhvàcảmnhậnkhôngcònbìnhthườngnữa.

Ngườitanói,khôngphảitấtcảnhữngaiquantâmtớitrườnghợpcủaGâyđềuchiasẻnhậnđịnhcủaôngbàDamasio.MộtsốbácsĩkhámnghiệmGâynghingờnhậnđịnhđó.Họchorằng,tâmtínhcủaGâykhôngbiếnđổinhiềunhưhaiôngbàDamasionói.Chúng taphảiđể í tớiyếu tốnày, làGâyđãmấtviệc làmchuyênmôn.Anhkhôngcònhivọnggìvàotươnglainghềnghiệpđượcnữa.Vàđiềuquantrọngnhấtlàtháiđộcủaquầnchúngđốivớianh.Ngườitakhôngcòncoianh,mộtconngườivớibộmặtbịbiếndạng,làanhthanhniênbìnhthườngnữa.Phảichăngtấtcảnhữngcáiđólànguyêndocủamộtsốđộngtháibấtthườngnơianh?Vàphảichăngtainạnđãlàmchoanhbịchấnthươngtâmthầnnặng(Trauma)?

Tấtcảnhữngnghingờđóđềucólí,nhưngchúngítlàmthayđổicáckếtquảsinhlíthầnkinh.HaiôngbàDamasio đã chứng nghiệm thẩm định của họ qua nhiều thí nghiệm với thú vật. Họ nhận ra, vùngventromedialelàmộtvùngrấthệtrọngcủanão.đâylànơixửlícáccảmgiác,vàcũnglànơilấycácquyếtđịnhvàhoạchđịnhcácchươngtrình.Nhưngbảorằng,đấylàmộtthứtrungtâmmáytínhđiềukhiểnbộchỉhuycủacácquyếtđịnhđạođức,thìsai.

Mỗi tối trướckhingủ, tôi thườngđọccho thằngcon tôinghe từmộtcuốn truyệnnhiđồngcủabàToveJanson,mộtphụnữPhần-lan.Trongđókể,thằngSnork,mộttrongnhữngnhânvậtmaquáitrongtruyện,yêucầutayphùthuỷcungcấpchonómộtmáytính,đểnhờđónóluônbiếtđượccáigìlàcôngbằng,cáigìlàkhôngcôngbằng.Tayphùthuỷđãphảithậntrọngtrướcyêucầuđó.Chuyệnôngđạođứctrongđầuhaymáytínhđạođứctrongóccũngkhôngkhác.Cảmnhậnvàquyếtđịnhđạođứckhôngxuấtpháttừmộttrungtâmcụthểnàotrongnãocả,nhưngđólàkếtquảsinhhoạtchungcủamộtmạnglướinốikếtnhiềuvùngkhácnhau.Nhưvậy,cóthểtómtắtnhưsau:Cónhiềuvùngtrongnãoliênquantớiđạođức,nhưngchẳngcómộtvùngcụthểnàođảmtráchnócả.

Tôinhấnmạnhhaichữcảmnhậnđạođứcvàquyếtđịnhđạođức,vìchúnglàhaichuyệnkhácnhau.Trongbàitrước,nhànghiêncứunãoBenjaminLibetđưahaikháiniệmnàylạisátvớinhau,khiôngnói,cáccảmnhậncủachúngtaralệnhchocácquyếtđịnhcủachúngta.Dĩnhiênđókhôngphảihoàntoànsai,nhưngngàynaynghiêncứunãobiếtrằng,córấtnhiềuvùngnãokhácnhauliênquantớiviệccảmnhậnvàviệcquyếtđịnh,thànhrakhómànóiđượcchắcchắn,diễntiếnđóxẩyranhưthếnào.Cáccảmgiác,sựtưduytrừutượngvàcáclãnhvựccótráchnhiệmvớinhữngtươngquangiữangườivớingười,tấtcảđềuluônluônhoạtđộngcùnglúc.Khócóthểnóiđược,cáinàoquyếtđịnhcáinàoởđây,vàhìnhnhưquyếtđịnhđókhôngluôngiốngnhau.Cảmgiácvàlítríphalẫnnhaukhôngngừng,vàconngườiphảnứnglạihoàncảnhcụthểcũngrấtkhácnhautuỳngườituỳnơi.

Cónhữngcảmgiácđạođức–chẳnghạnnhưlòngthươngxótngườinghèođói.Tôithấymộtngườiănxintrênđường,cảnhđólàmtôixótxa.Cảmgiácnàygiatăngmạnhtrongtôi,nhưngnókhôngđưatôitớimộtíđịnhnàocả.Nhưngnhữngnhậnthứcđạođứcthìlạihoàntoànkhác.Tôimuốnchongườiđótiềnvàđắnđosuynghĩ,khôngbiếtlàmnhưthếcóđúngkhông.Tôinghĩ:Nếumọingườicùngchongườiđótiền,thìôngtasẽchẳngbaogiờchịulàmviệcnữa.

Hoặc:Ôngtasẽdùngtiềnđóuốngrượu,chứchẳngđểmuathứcănđâu.Nhưngtôicũngcóthểnghĩ:Ôngtamuốnlàmgìvớitiềnđólàtuỳông.Quantrọnglàôngtacóđượcsốtiềnmàôngcần.Cảmgiácvànhậnthứcthườngkhôngtáchrờinhau.Nhưng:TạisaotahànhđộngvàTaxétđoánthếnàovềmộthànhđộngtrênmặtđạođức,làhaichuyệnkhácnhau.Cáccảmgiác-cùngvớinhữngíđịnh,sựsuynghĩ,thóiquenvànhiềuchuyệnkhác–đóngmộtvaitròquantrọngnơicáchànhđộng,nhưngkhichúngtaxétđoánvềmặtđạođức,thìxemraảnhhưởngcủachúngkhônglớnlắm.Trướckhileolênngọncuốicùngcủadãynúiđạođức–trựcgiácđạođức-củachúngta, tahãythamquanmộtlầncuốicơxưởnglàmviệccủacácnhànghiêncứunão.

•Tôicũngcảmđượcđiềubạncảmnhận.Cónênđốixửtốtvớinhaukhông?

ParmaTôicũngcảmđượcđiềubạncảmnhận.Cónênđốixửtốtvớinhaukhông?

CónhữngngườikhócthươngchocáichếtcủaanhdađỏWinnetoutrongphimcủaKarlMay.MộtsốkhácthankhócvềcáichếtcủacôRuthtrongtruyện„GrüneTomaten“(Nhữngtráidưaxanh).Vàmộtsốngườikhác nữa thì lại tiếc thương cho cái chết tức tưởi của giáo sưDumbledore trong truyệnHarry Potter.Chúngtakhócthươngchonhữngnhânvậttrongcáccuốnphimhaytruyện,vìchúngtađồngcảmvớinhữngnhânvậtđóvàcoinhữngđaukhổcủahọnhưđaukhổcủamình.Chúngtacùngcười,cùngsợhãitrướcnhữngphimtruyệnmaquái,coinhưchínhmìnhđangtrựctiếpđốidiệnvớinhữngsựkiệntrongđó.Aitrongchúng tacũngđềuđãcónhữngkinhnghiệmnhưthế.Nhưngnhữngkinhnghiệmđóxẩyranhưthếnào?Tạisaochúngtacóthểđồngcảmđượcvớingườikhác?Tạisaotanổidagàtrongrạpxi-nê,khivẫnbiếtrằngmìnhchẳngbịnguyhiểmgìcả?Tạisaotìnhcảmcủanhữngngườikháclạiđivàotrongta?

Câutrả lờiđơngiản:Chúngtacùngcảm, làvìnhữngcảmgiác(thậthaygiả tạotrongphim)củangườikháctạonênnơitacùngmộtcảmgiácnhưthế.Vàcólẽkhôngchỉloàingườicókhảnăngấymàthôi.CôkhỉchịtrongvườnthúcủatrungtâmnghiêncứuMadisonrõràngcũngcảmđượcnỗisợvàsựđauđớncủaem.Sựkiệnrõràngnhưthế,màcáckhoahọc,chođếncáchđâyvàinăm,vẫnkhônglàmsaolígiảiđược.Vànhânvậtđãđưarađượcmộtcâutrảlờiminhbạchvàrấtkhoahọc,lạilàmộtngườikhôngchuyênmôntrongngànhvàngàynayvẫnchẳngđượcaibiếttới.

NgườitathườnghaysánhGiacomoRizzolattivớiAlbertEinstein:vớimáitóctrắnglổngchổng,bộrâumépbạcvànụcườiláulỉnh.Khôngchỉgiốngbềngoàimàthôi.đốivớinhiềunhànghiêncứunão,ôngngườiÍlanhlợiRizzolattilàmộttrongnhữngnhânvậtlớnnhấttrongngànhcủahọ,ngườiđãmởramộtchiều kích hiểu biết mới. Nhiều đồng nghiệp từ lâu vốn không coi trọng lãnh vực nghiên cứu củaRizzolatti.Từ trênhaimươinămnay,Rizzolatti theodõivai tròcủanhững tếbào thầnkinhđiềukhiểnhànhđộng,đượcgọilànhữngThầnkinhhànhđộng.Mộtlãnhvựcxemrabuồnchán,vìvùngCortexvậnđộng,nơitạoracáchànhđộng,làmộtvùngnãoâmu,chẳngcógìsángtỏ.Thíchthúgìvớiviệcnghiêncứunhữngchuyện(hànhđộng)đơngiản,khitacóthểđivàonhữnglãnhvựcphứctạpnhưngônngữ,tríkhônhaycảmgiác,nhiềunhànghiêncứunghĩnhưvậy.

Tưởnglàthế.Nhưngnăm1992đãcómộtchuyểnbiếnquantrọng.Chuyểnbiếnđếnthậtbấtngờ.RizzolattilàmviệcởParma,trongmộtđạihọccổxưanhấtÂuchâu,nhưngkhunhàcủakhoaIlạilàmộttậphợpnhữngcănnhàsơntrắngrấttốitân.đầuthậpniên90’cácnhànghiêncứunãochungquanhRizzolattibắtđầumộtdựánbấtthường.Họđãbiết,mộtđộngtháinàođócóthểcótácdụng„lâylan“.Cười,ngáphaycảtưthếcủamộtngườicóthểtạorasựbắtchướcnơingườiđốidiện.Mộtvàiloàikhỉkhôngnhữngcũngcókhảnăngnày,màcònnổi tiếngvềkhảnăngcó thể„bắtchước“mọi thứ.NhưngcácnhànghiêncứuquyếtđịnhchọnloàiKhỉheo,thuộcloàiMakaken,loàinàythườngkhôngbắtchướcđiệubộcácđồngloại.RizzolattivàcáccộngtácviêntrẻcủaônglàGallese,FogassivàdiPellegrinogắnđiệncựcvàonãocủamộtchúKhỉheo.đoạnhọthẩymộthạtdẻranềnnhàvàquansátdiễntiếntínhiệucủadâythầnkinhliênhệ,khikhỉđưatayrachụphạtdẻ.Mọichuyệntớiđóbìnhthường.Nhưngrồisựkiệnchấnđộngđãxẩyra:Cácnhànghiêncứuđặtconkhỉđóraphíasaumộttấmkính.Lầnnàykhỉkhôngcònđưatayrachụpdẻđượcnữa,màchỉcònngồinhìnmộtcộngtácviêncủaRizzolattiđưatayrachụphạtdẻ.Vàchuyệngìđãxẩyratrongnãokhỉ?Trongkhinhìnngườikhácđưatayrachụpdẻ,thầnkinhnãocủanócũngphátratínhiệu,giốngnhưkhichínhnóđưatayrachụpdẻ.Nghĩalà,dùkhôngratayhànhđộng,conkhỉcũngthựchiệnhànhđộngđótrongđầu.Cácnhàkhoahọcvôđỗingạcnhiên.Dùkhỉtựmìnhthựchiệnhànhđộng,haychỉnhìnngườikháchànhđộng(nghĩalàchỉhànhđộngtrongđầumàthôi),trongcảhaitrườnghợp,cáctếbàothầnkinhđềulàmviệcnhưnhau.

Xưanaychưacóaiquansátđượcsựkiệnnày.LeonardoFogassilàngườiđầutiênnhậnraínghĩacủasựkiện.Nhưngvinhquanglàcủacảnhóm.Rizzolattisángchếramộttừngữmới,đểđặttênchocáctếbàothầnkinhtạoratínhiệutrướccáchànhvithụđộng,đólàThầnkinhphảnchiếu(Spiegelneurone).Mộttừngữthầnchúmớirađời.Lậptức,cácnhàkhoahọcởÍ,sauđóởcácđạihọcvàcáctrungtâmnghiêncứuđổxôvàonghiêncứuThầnkinhphảnchiếu.Nếunhưnãocủaconngườicũngcónhữngphảnứngnhưnãokhỉtrênđây(phátratínhiệucảkhimìnhtựhànhđộngcũngnhưkhimìnhchỉquansátvàđồngcảmvớihànhđộngcủakẻkhác),thìhẳnđâylàchìakhoáđểhiểucáchànhvixãhộicủaconngười?

CácThầnkinhphảnchiếu,dùsaođinữa,cũnglànhữngthànhtốquantrọng.Chúngnằmtrongvùngnãotrán (präfontalerCortex), vùng có tên là Insel (Ốc đảo).Ốc đảo này hơi khác với „trung tâm xã hội“(vetromedialeRegion),màchúngtađãnóitới.điềunàycũngdễhiểu,làvìcácThầnkinhphảnchiếutuycóliênquanchútítvớisựđồngcảmvôthức,nhưnghoàntoànkhôngliênhệgìtớicôngviệchoạchđịnhtổngquát, tớicôngviệcquyếtđịnhvà ímuốn.Nhữngvùngnãonày liênkếthoạtđộngrasao,điềunàychưaairõ.Thếgiớichuyênmônđãgiậtmình,khiRizzolattisáunămtrướcđâyđãdùngmànảnhmáyđochỉchohọthấyrằng,vịtrícủacácThầnkinhphảnchiếunơiconngườinằmgầnTrungtâmBroca;TrungtâmBrocavốnlàmộttronghaivùngnãocótráchnhiệmtạongônngữ.Mớiđây,cácnhàkhoahọcđạihọcGroningenởHoà-lankhámpháramộtliênhệhấpdẫngiữaviệcnghetiếngđộngvàviệcpháttínhiệucủaThầnkinhphảnchiếu.Khinghetiếngđộngmởlonbia,Thầnkinhphảnchiếucũngphảnứngihệtnhưchínhngườiđóđangmởlonbia.Chỉcầnnghemộttiếngđộngthôi,chúngtađãcóthểsốngđượchếtkinhnghiệmcủahoàncảnh.Trongcácthínghiệm,nhữngaicóbộnãođặcbiệtnăngđộng,nhữngngườiđóđềuđãtrảlời rằng, họ rất dễđồng cảmvới người khác.Cùng lúcđó, nhiềunhàkhoahọcởHoa-kì tiếnhành thínghiệmnơicáctrẻemítcókhảnăngphảnứnglạinhữnglờinóicủakẻkhác.Vàhọnhậnra,cáctrẻembịchứngtựbế(Autismus)cóvấnđềvớicácThầnkinhphảnchiếu.Cácthầnkinhnàyhoạtđộngrấtyếuhoặcchẳngphảnứnggìcả.

CóphảicácThầnkinhphảnchiếulàngườiđạodiễncáccảmgiáccủachúngtahaykhông,hãychờxemkếtquảcủanhữngkhảonghiệmtiếp.Côngcuộcnghiêncứuchỉmớibắtđầu.NhưngngườitahivọngnhiềuvàoviệctìmhiểuThầnkinhphảnchiếu,chúngcóthểlàmộtthànhtốquantrọnggiúpgiảimãchosựđồngcảm,khảnăngngônngữ,lốihànhxửxãhộivàhànhviđạođứccủachúngta.NếucácThầnkinhphảnchiếuphátratínhiệucảtrongnhữnghànhđộngchủđộnglẫnthụđộng(chỉxemngườikháchànhđộng),thìtadámsuyđoánrằng,việcbắtchướccáccảmgiácngườikháctuỳthuộcvàokhảnăngcảmnhậncủachúngta.Ainhạycảmvớichínhmình,ngườiđócónhiềukhảnăngđồngcảmvớithanhânhơn.Nhưngngườiđócósửdụngkhảnăngnàyhaykhông,thìlạilàmộtchuyệnkhác.CácThầnkinhphảnchiếuchỉnóilênmặt„kĩthuật“củakhảnăngđạođứctổngquátnơiconngườimàthôi.Việcnghiêncứuchúngcóthểgiúptabiếtsựđồngcảmcủachúngtahoạtđộngrasao;mộtdiễntiếnmàKantchorằngkhôngthểnàomôtảđược.Nhưngcâuhỏi:Tạisaosựđồngcảmlàđiềuđánglàm,thìtrướcsauvẫnchưacócâutrảlời.đồngcảmlàđiềuthậtđánglàm,đếnnỗitatừđócóthểđưaranhữnglờikhuyêntổngquátchoviệchànhxửcủatahayđềracảnhữngquytắchànhđộngbóbuộcchomình.

Tronglịchsửhìnhthànhvàpháttriểnloàingười,đạođức,nhưđãnói,cónhiệmvụđiềuhoàcuộcsốngxãhộicủamộtnhóm.đểcóthểthựchiệnđượcđiềunày,cácthànhviêntrongnhómphảicókhảnăngcảmđượccáccảmgiáccủathanhânvàcólẽcảphảiđọcđượcínghĩcủahọnữa.Ởđây,rõràngcácThầnkinhphảnchiếucóthểgiúphọvềmặtVịtha(Altruismus).Gốcrễcủalòngvịthanằmrấtsâutrongconngười.Nókhiếnhọkhôngnhữngnhântừvớithanhân,màhơnnữacònnhậnrađólàđiềuđánglàm.Nógâychotaniềmvui,khitaôm,vuốtvemộtembé,dỗemnínkhóc,tạolạinụcườitrênmôibé.đồngcảmlàmộtbảnnăngsẵncótrongmỗiconngườibìnhthường.Hìnhnhưnhữngcảmnhậnđạođứcnhưthếxuấthiệntrước,rồisauđómớinẩysinhnhữngnguyêntắcđạođứctheosau.

Nhưngcảmgiácđánglàmxuấtpháttừđâu?Cáigìlàmchotahạnhphúc,khitalàmlành?Vàcáigìlàmtahàilòng,khitacưxửđạođức?Hỏinhànãohọc,họthườngchỉngayvàomộtđiểmrấtnhỏnhưnglàmộtvùngrấtđặcbiệtcủanão,màtađãđềcậpđếntrongbàivềcáccảmgiác,đólàAmygdala(hạchHạnhnhân).đâylàtrungtâmtạorakhoáicảmvàcảmgiáchụthẫngtứcbực,mộtvùngđãđượckhảosátkhákĩ.Nhiềunhómnghiêncứunhậnra,nhữngkhuônmặtthânthiệndẫntớinhữngphảnứngmạnhnơiHạnhnhânbêntrái.Nhữngphảnứngnàyđưatớitâmtrạngvuivàkhoáichí.Tráilại,nhữngkhuônmặtcaucóvàđedoạgâykíchthíchchủyếuHạnhnhânbênphải,chúngtạoralosợvàchánchường.Nhữngcảmgiácđócóthểnhìnthấyđượctrênmànảnhmáychụp(Kernspintomografie)vàchúngrấtdễgiảithích.Dĩnhiênmáychụpchỉcungcấpchotanhữnglátchụptừnglúc,chứkhôngphảimộtcuốnphim.Dùvậy,rõràngkhitalàmchongườikhácvui,tacũngcảmthấymìnhvui.Nụcườivànétrạngrỡcủangườikháctưởngthưởngviệclànhcủata.Nhưvậy,làmlànhthườngtạonêntâmtrạngvui,nhấtlàkhitathấyđượchậuquảcủahànhđộngtanơinétmặtcủathanhân–hoặtítracóthểmườngtượngrađượcniềmvuicủahọ.

Nhưvậy,hànhvivịthaphầnnhiềudựatrênsựtựtưởngthưởngmình.Làmlànhlàđiềuđángchotôilàm.Vàđiềugìđánglàmchomỗicánhân,thìcũngđánglàmchocộngđồng.CólẽđâylàđiểmmàKantđãquácoinhẹ.Vìôngchorằng,tìnhthânthiệnphátxuấttừcảmgiáctráchnhiệmmangnhiềutínhđạođứchơncáithânthiệnxuấtpháttừxuhướnghaybổntínhcủaconngười.Kantbảo,takhôngthểtinđượccáccảmgiác

khoáilạc.điềunàykhônghoàntoànsai.Nhưngngượclại,tacóthểtinđượccảmgiáctráchnhiệmkhông?Trongtrườnghợpmậpmờ,điềunàyxemracòndởhơihơn.Làvìniềmvuidohoànthànhtráchnhiệmcókhikhôngmạnhbằngniềmvuivìđãlàmchongườikhácvui.

TrướcKant,nhiềutriếtgiacoiđạođứcnhưmộttráchnhiệmđốivớiThiênchúa.AisốngvàlàmtheoíThiênchúa,ngườiđóđạođứcvàhọcómộtđờisốngđúngđắn.NhưngKantđãgiảithoátđạođứcrakhỏitrách nhiệm trước Thiên chúa. Thay vì trách nhiệm trước Thiên chúa, giờ đây trách nhiệm trước conngười.đólàđỉnhđiểmcủaquanniệm„luậtđạođứctrongtôi“củaông.Nhìntheokhíacạnhtâmlí,điềunàycónghĩa:Chuyệntôicócưxửđạođứchaykhông,chungquychỉlàvấnđềTựtrọng.điểmnày,Kantrấtcólí.Theotôinghĩ,thíchlàmlànhcónhiềutínhngườihơnlàcótráchnhiệmlàmlành.Nhưngmộtđạođứcchỉtrởthànhđạođức,khitôi,vìnhữnglídotựtrọng,biếnnhữngkinhnghiệmvuithíchnàytrởthànhnềntảngchonhữngquyluậtlàmlànhchung.Nhưngởđâytacũngphảinhìnnhận:Chuyệncóđáng/nênlàmlànhhaykhông,cũngcòntùyvàoxãhộinơitađangsống.Khitôiđangngồitù,thìMệnhlệnhnềntảngnhiềukhicũngchẳngcónghĩagì.Trongtrườnghợpnày,lòngtựtrọngđanchéovớinhữngkhókhănvànhucầuTựkhẳngđịnhmình.Dùvậytrêncănbản,khảnăngđạođứcvẫnlàmộtthànhphầnquantrọngcủaconngười.Mộtxãhộikhôngbiếtđến„đúng“hay„sai“,nếucómộtxãhộinhưthế,thìquảlàmộtcáigìvôcùngghêgớm.

„Lòngnhân“,vốnlàmộtgiasảnki-tôgiáophươngtây,đãđưađẩychúngtađếnchỗcoiđạođứclàmộtyếutốquyếtđịnhcủaloàingười.Xemratựbảnchất,conngườikhôngluônluônácđộc,màcũngchẳnghoàntoàntốtlành,nơihọcócảhaimặt.VếtthươngnơiđầucủaPhineasGagechotathấycómộtcáigìnhưtrungtâmđiềukhiểnđạođứctrongnão.Mặtkhác,cácThầnkinhphảnchiếuchothấysựđồngcảmcủachúngtadiễnratrênbìnhdiệntếbàothầnkinhnhưthếnào.Nhưngchẳngcódiễntiếnhóahọcnàotựnótạorathiệncảm,tìnhyêuhaytráchnhiệmcả.Nhữngthứnàychúngtaphảitựtạolấy–ítnhấtlàvìchúnglàđiềuđánghoặcnênlàmđốivớichúngta.Nhưvậy,câuhỏiquantrọngduynhấtmàchúngtacònphảilàmsángtỏ,đólà:Phảichăngchúngtahọctậpđượcđạođứcquakinhnghiệmsống?Hayđạođứcvốndĩlàmộtđặctínhbẩmsinh?Chúngtathậtsựsinhrađờivớimột„luậtđạođứctrongtâm“,nhưKantnói?đasốchúngtathườngcóthểtrảlờingay,khôngchútsuynghĩ,hànhđộngnàylàtốtvàhànhđộngkialàxấu.Phảnứngđórõrànggiốngnhưmộttrựcgiác.Nhưngcái„trựcgiácđạođức“đócónộidungrasao?

•Ngườiđànôngtrêncầu.đạođứclàmộtđặctínhbẩmsinh?

BostonNgườiđànôngtrêncầu.

đạođứclàmộtđặctínhbẩmsinh?

Chúngtahãyđặtmìnhvàohoàncảnhsauđây:Mộttoaxelửamấttayláiđanglaothẳngvàonămngườithợsửađườngsắt.Vàbạnlàngườiduynhấtđangđứngởchỗghiđổiđườngxe.Nếubạnbẻghisangphải,bạncóthểcứuđượcnămmạngngườivàogiờphútchót.Nhưngngặtmộtcái,nếubẻsangphíađó,thìtoaxesẽnghiếnlênmộtngườithợkhác–chỉmộtngườithợmàthôi.Trongtrườnghọpnày,bạnquyếtđịnhnhưthếnào?

Nhưngkhoan.Trướckhitrảlời,bạnhãynghĩkĩcâuhỏithứhainày.Cũnglàcâuchuyệntoaxemấttayláinhưtrên,nhưnglầnnàybạnkhôngđứngởghi,màđangđứngtrênmộtcâycầubắcquađườngrầy.Nếunhưlúcnàybạntìmđượcmộtcáigìnémxuốngđườngrầy,thìnósẽcảnđượctoaxe,vànămmạngngườikiasẽđượccứusống.Nhưngquanhbạnchẳngcócáigìđểthẩyxuốngcả,ngoàimộtngườiđànôngtolớnmậpmạpcũngđangđứngtrênthànhcầu.Bạnchỉcầntớisauôngta,đẩynhẹmộtcáilàôngtarớtxuống,vàtoaxesẽdừnglạikhiđụngvàovậtcảntolớnđó.Bạnsẽquyếtđịnhrasao?

Hơn 300.000 người đã được hỏi như vậy. Người ra câu hỏi là nhà tâm líMarc Hauser của đại họcHarvardởBoston.ÔngđưacâuhỏilênInternetđểchongườiđượchỏitrảlời.NhưngkhôngchỉnhữngngườivàoInternetmàthôi.ÔngcònhỏinhữngngườiHoa-kì,ngườiTrungQuốcvàcảdândumụcnữa.Ônghỏingườilớn,connít,ngườivôthần,kẻcótínngưỡng,đànông,đànbà,thợthuyềnlẫnngườihọcthức.Kếtquảbấtngờ:Cáccâutrảlờigầnnhưluônnhưnhau–bấtkểnhữngđặctínhkhácnhautrênđây.

Câutrảlờinhưthếnào?Câuhỏi1:Gầnnhưtấtcảđềusẽbẻghisangphải.Hisinhmộtmạngngườimàcứuđượcnămmạng, làđiềunênlàm.Câu2:Chỉmộtphầnsáusốngười trả lờisẽđẩyôngmậpxuốngđườngrầyđểcứunămngười.đasốngườiđượchỏikhônglàmđiềuđó.

Câutrảlờicólạđờikhông?Tôibẻghihayđẩymộtngườixuốngcầu,kếtquảđềunhưnhau!Mộtngườichếtđểnămngườisống.Khôngcókhácbiệtgiữatổngsốnhânmạngvàngườiđượccứusống.Nhưngdùvậyxemracómộtsựkhácbiệt.Khácbiệtrõrànggiữaviệctôichấpnhậncáichếtcủamộtngườivàviệctôigâyracáichếtchomộtngười.Vềmặttâmlí,cósựkhácbiệtlớngiữaviệctôigâyracáichếtmộtcáchtíchcựchaythụđộng.Trongtrườnghợpsau-đẩyôngmập,tôicócảmgiácmìnhgiếtngười,dùviệcgiếtđócóthểcứuđượcnămmạngkhác.Ởtrườnghợpđầu, tôicócảmgiácđấylàsốmệnhcủangười thợ.Giữahànhvitíchcựcvàsựvôíthụđộnglàmộtkhoảngcáchvôcùnglớn.Vàluậtphápcủagầnnhưmọiquốcgiađềuphânbiệtrõgiữanhữnghànhvicốívànhữnghànhvisơsót.

Hànhvitíchcực,xétvềmặtđạođức,làcáigìkhác-chẳnghạn-vớiviệcramộtmệnhlệnhhaymộtquyđiều.Cácphicông thảbomnguyên tửxuốngNagasakivàHiroshimavề saubịchứngbấtan; trongkhinhữngvịchỉhuycủahọ,chotớitổngthốngTrumanlàngườiralệnh,rõràngítgặpvấnđềhơn.Chúngtaphânbiệtgiữanhữngthiệthạicốívànhữngthiệthạicóthểlườngtrước.Chúngtaphânbiệtgiữahànhvitrựctiếpvàgiántiếp.Vàđasốtrongchúngtacoinhữngthiệthạixẩyradosựđụngchạmcơthểxấuxahơnnhiềusovớinhữngthiệthạikhôngdosựđụngchạmcơthể.Nhấnmộtchiếcnútđểgiếtmộtngườidễhơnlàcầmdaođâmvàotimngườiđó.Mộthànhvitànbạocàngtrừutượngthìxemracàngdễthựchiệnhơn.

Hãynhớlạigốcgácđạođứccủachúngtaxuấtpháttừlốicưxửxãhộicủacácloàiđộngvậtcóvú.Dùrằngởđâykhôngcócáchànhđộngtrừutượng,nhưnghẳncósựkhácbiệtgiữahànhđộngvàbỏqua.Khingườinàobỏquamộthànhđộng,takhôngbiếtrõngườiđóđãcốílàmđiềuđóhaykhông.Vìthế,tacũngngầnngạiđánhgiácụthểđiềuđóvềmặtđạođức.Tráilại,mộthànhđộngtíchcựcxemralàmộtđộngtháirõràng,chẳngcònnghingờgìnữa.

NhưngMarcHausercònnhậnranhiềuthứhơntrongđó.Nếuđasốconngườitatrongcùngmộthoàncảnhcùngđánhgiátìnhhìnhnhưnhauvàhànhxửnhưnhauvềmặtđạođức,thìphảichăngđólàbằngchứngchosựhiệnhữucủamộthạtmầmđạođứcchung,vượtmọibiêngiớivănhoá,trongmỗiconngườichúngta?Phảichăngchúngtacùngcóchungmộtbộluậthànhxử?Phảichăngchúngtamộtcáchnàođóđềuhướng

theonhữngnguyêntắcchung,như„Hãyđốixửcôngbằngvớinhau!“,„đừnglàmhạiai!“hay„Hãycưxửthuậnhoà!“?Hauserquảquyết,cónhữngquyluậtđạođứctrongtâmmỗingườichúngta.Vìthườngkhôngaiíthứcđượcnhữngquyluậtđó,nênchúngkhôngthểtruyềnthừađượcquagiáodục.Chúngcóthểnằmsẵntrongcácditửcủachúngtavàđãđượcchúngtanhậptâmchomìnhtrongnhữngnămthángđầuđời.ÔngHauserđoánrằng,chúngtanhậptâmđạođứccũngnhưđãhọctậpNgônngữ.NoamChomskychohay,thoạttiêncósẵnmộtthứVănphạmphổquáttrongnãota,từkhovănphạmnàyngônngữmẹđẻ,tuỳtheoảnhhưởngmôitrường,đãdầnpháttriểnlêntrongmỗiđứatrẻ.Chúngtakhônghọcđượcngônngữđầutiên,màđúnghơn,chúngtađãsởhữunó,nhưkiểucánhtaytacứmỗingàydàithêmra.Hauserchorằng, trườnghợpđạođứccũnggiốngnhư thế.Cảởđâycũngcómột thứVănphạmchiềusâu,nógiúpchúngtasởhữuđượcnhữngcấutrúcđạođứccủamôitrườngsống.Nhưvậy,mỗingườisinhravớimộtgiácquanvềlànhdữ,vớimột„trựcgiácđạođức“.Nhưvậy,conngườitakhônghọcđượcđạođứcchỉtừtôngiáohoặchệthốngluậtpháp,haychỉtừchamẹhoặcthầycô–nhưnghọđãsẵnmangcảmgiácđạođứctừkhisinhra.Cũngchínhvìthếmàchúngtachẳnggặpkhókhăngìhayphảisuynghĩgìkhiđánhgiámộthànhđộnglàtốthayxấu.Ngaycảmộttaytộiphạmcũngbiếttựthâmtâmmình,hànhđộngcủamìnhlàxấuhaytốt.

PhảichăngôngHausercólí?PhảichăngcácnhàtâmlíđãtìmđượcchìakhoámởracánhcửaLinhtínhđạođức,điềumàcác triếtgiađãkhônghiểuđượcbằngcácmệnh lệnhvà luật trừu tượnghaycácnhànghiêncứunãođãkhôngthểthấyđượcbằngmáyđoquangphổ?Kantkhinhthườngcáccảmgiác,vìôngchorằngđạođứckhôngxuấtpháttừcảmgiác.Theoông,cáccảmgiáclàkẻthù,chứkhôngphảilàđồngbạncủalítrí;chúngthayvìgiúpthìlạicảntrởvàlàmlumờsựđánhgiáđạođứccủata.Hauser,tráilại,xâydựngthuyếtđạođứccủamìnhtrênnềntảngcảmgiác.Tìnhcảmkhôngnhấtthiết lànhữngbảnnăngthấpkém,nhưngchúngcũngdẫntớinhữngcảmgiáccaothượng.đểchắcănvớithuyếtTrựcgiácđạođứcbẩmsinhcủamình,Hausernhờsựgiúpđỡcủangườibạn thân.CùngvớiAntonioDamasio,ôngkhámnghiệmcácbệnhnhânbịthươngtíchởmiềnventromedialcủavùngnãotrán,nghĩalànhữngngườicũngbịmấtmộtphầnnãonhưPhineasGagetrongbàitrước.Cảnhữngbệnhnhânnàycũngđượchỏivềchuyệntoaxemấttayláitrênđây.Kếtquảminhbạchrõràng:Cũnggiốngnhưnhữngngườilànhlặn,cácbệnhnhânđềuđồngínênbẻghiđểcứunămmạngngười.Nhưngởcâuhỏithứhai,nhữngbệnhnhânvớitriệuchứngthương tíchnhưGage thì lại khôngngầnngạibảo rằng, nênđẩyôngmậpxuốngđường tàu.Nơinhữngngườilànhlặn,bảnnăngđạođứctrựcgiácđãngăncảnkhôngchohọxôôngmập.Cònnhữngngườibệnh,vìđãmấtđibảnnăngnày,nênhọđãkhôngngầnngạixôôngtaxuống,họcònchỉphánđoánthuầntuýtheolítrí.

Nếutinvàothửnghiệmđó,thìTrựcgiácđạođứcnằmởvùngnãotráncủaconngười.đâylàchỗ,chìmkhuất trongmiềnventromedial,đóngquâncủahạtmầmđạođứcbẩmsinh.Nhưng trướckhiđồng ívớinhậnđịnhnày,tacũngnênnhắcđếnmộtsốphảnbiệnquantrọng:Câuhỏivềtoaxelửavàđườngghiquảthậtrõràngvàkhôngthểhiểulầmđược.Nhưngcâuhỏithứhaivềngườiđànôngtrêncầuthiếurõràng.Tahãymộtlầnnữahếtsứcthậntrọngđặtmìnhvàohoàncảnhđó:xômộtngườixuốngcầuđểcảntoaxelửa.Nếungườiđóquaylưnglạivớita,tasẽdễđẩyôngtaxuốnghơn.Nếuôngnhìnta,hẳntasẽkhóquyếtđịnhhơn.Nếuôngđómặtmũikhóthương,tadễhisinhông.Nhưngnếuôngtốtlànhdễthương,đangmỉmcườivớita?Trườnghợpnày,cólẽtasẽchẳngxôông.TấtcảnhữngcáiđóchẳngngượclạithuyếtTrựcgiácđạođứccủaHauser.Nhưngchúnglàmchothuyếtcủaôngthêmrắcrối.Làvìnhữngcảmgiácrấtcánhâncủatavềcảmtìnhvàvôcảmcũngcódínhdángđôichútvớiđạođứctrựcgiáccủachúngta.

Thídụtoaxevớiđườngghicũngkhôngkhác.Nămtrênsáungườiđượchỏiđềutrảlời,họsẵnsàngđểmộtngườichếtđểcứunămngười.Chotớiđây,khôngcógìđángphânvân.Nhưngnếungườithợduynhấtkialàmộtngườibạnthâncủatôi?Trongtrườnghợpnàytôicóbẻghivềphíangườiđókhông?Nếuđólạilàngườimẹ,ngườichị,ngườiem,đứaconcủatôi?Cònaidámrataybẻghi!Aisẽdámbẻghiđểcứunămmạngngườilớntrướcmộtembéđangnôgiỡntrênđườngray?Trongmộtthídụkhác,mộtsốhọcsinhsẵnsàngxôôngthầydạytoánđángghétcủamìnhxuốngcầuđểcứunămmạngngườikia.

Trongtrườnghợpthứhaicònthêmmộtsốyếutốchẳngdínhdánggìtớicácbảnnăngcả.Nếugiờđâytôixôôngmập,đầuóctôicórùngmìnhkhông,cóaibảochotôihaylàôngtasẽrơiđúngngaytrênđườngrâyhaykhông?Vànếuđúng, thì toaxe códừng lại haykhông?Nếuxekhôngngừng, thì cái gì sẽxẩy ra?Khôngnhữngmấtnămmạngngười,màtôicònthêmmộttộigiếtngười.Aisẽtin,làtôiđãxôôngvớiíhướngtốt?Tấtcảnhữngcâuhỏiđóđềuquantrọngđốivớihànhđộngcủatôi.Vàchúngchẳngphảilàkếtquảcủanhữngsuy tưđắnđo lâudài,nhưng trái lạichúng tớimộtcáchchớpnhoáng.Chúngđượchình

thànhtừcáckinhnghiệmsốngvànhưvậygiốngnhưmộtthứphảnxạvănhoávàxãhội.

Khôngdễdàngphânbiệtđượcgiữacácbẩmtínhditửvàkiếnthứcvănhoá.Cảhaiquyệnlẫntrongnhau.Nhữngquyếtđịnhgiốngnhau trongcáccâuhỏi thửnghiệmcủaHauser,mặcdùnhữngngườiđượchỏithuộcnhiềuvănhoákhácnhau,vẫnchưachứngminhđượcrằng,đạođứclàmộtđặctínhbẩmsinh.Cũngcóthểcácquanniệmvềđạođứcđềurấtgiốngnhautrongcácnềnvănhoákhácnhau,vìđâuđâuchúngcũngđượccoilàtốthayítracólợi.Nhưvậy,câutrảlờiđúngđắncho„bẩmsinhhaytậpthành“sẽlà:Quảthậtchúngtakhôngthểphânbiệtđược!ChẳnghạnmộtsốthiếuniênlớnlêntrongsựgiáodụccủaHitlervềsauđãkhôngtrởthànhnhữngsĩquanvôlạicủaQuốcXã,sẵnsànggiếtngườivôtộikhônggớmtay.Cũngnhưviệchọctiếng,nhữngcảmnhậnđạođứccủachúngtakhônghoàntoànbẩmsinh.Chúngtakhôngsinhravớinhữnggiátrịbẩmsinh,nhưngđượcsinhravớisẵnmộtchươngtrìnhgiáodụcchobiếttacóthểthunhậnnhữngthôngtinnào,vàvớisẵnmộtsốđiềukiệnchophéptatổchứcnhữngthôngtinđó.

Khảnăngđạođứcnàycóthểđượcsửdụngrấtkhácnhau.Sựkhácbiệtcủanhữngquanniệmđạođứcconngườilàmộtbằngchứng.Cácquyềntưhữu,đạođứctìnhdục,cácgiáolítôngiáovàcáclốicưxửhunghãnđãvàđangđượcápdụngrấtkhácnhau,khiến takhómànóiđược,đâu là„đặc tínhmẫu“củaconngười.Cảtrongxãhộichúngtađangsốngcũngcónhiềumảngkhôngrõ.Cónềnđạođứchàngngày,đạođứcnhómđoàn,đạođứctráchnhiệm,đạođứcgiaicấp,đạođứcgiaoước,đạođứctốithiểuhaytốiđa,đạođứckiểmsoát,đạođứctiênkhởi,đạođứcchođànôngđànbà,đạođứcxínghiệp,đạođứcchoquảntrịviên,chocácnhàthầnhọc,chocácbàtranhđấunữquyền.Mỗikhixãhộinhậnramộtvấnđềmới,lạicóthêmmộtđạođứcmới.đạođứcmới,nhưnglạiđặtnềntrênnhữnggiátrịđãcósẵn:Nókêugọitớilươngtri,kêuđòitráchnhiệm,đòihỏicóthêmbìnhđẳngvàdânchủ,thêmtìnhhuynhđệ.

Aisuynghĩtheohướngđạođức,ngườiđóchiathếgiớirathànhhailãnhvực:lãnhvựctrọngkínhvàlãnhvựckhinhghét.Hơnhaingànnămcáctriếtgiacứloayhoayvớiviệckiếmtìmnhữngminhchứngchắcnịchchocáctiêuchuẩntrọngkhinhđó.Vớimộtkếtquảlạlùng:Mộtmặt,nhờảnhhưởngcủatriếthọcquanhiềutrămnăm,nhiềuquốcgiapháptrịvớimộthệthốngđạođứctântiếnđãhìnhthành;mặtkhác,toànbộcấutrúcđólạitỏraquámỏngmanh(nhưtrườnghợpnướcđức),khiếnchủnghĩaQuốcXãvớinềnđạođứckhậpkhễnhđãxuấthiệndễnhưtrởbàntay.Xemratiếnbộđạođứctrongmộtxãhộiíttuỳthuộcvàolítríhơnlàtuỳvàoviệclàmchoquảngđạidânchúngnhạycảmvớimộtvấnđềnàođó.Xúcđộngtìnhcảmmạnhcũnglànguồnlựccủanhữngbiếncốxãhội.Hoặclà,nhưtriếtgiangườiMĩRichardRortyđãcólầnnóirấtđúng:„Tiếnbộđạođức…khôngtuỳthuộcvàoviệcngườitathoátrađượckhỏitínhđacảmđểtiếnsâuvàolítrí.Nócũngíttuỳthuộcvàoviệc,thayvìtiếptụckhiếunạitạicáctoàánthamnhữngcủachínhquyềncấpthấp,đâmđơnlênmộttoàáncấpcao,vàtoànáncaocấpnàylạicónhữngquyếtđịnh thiếu tính lịchsử,dựa trênmột luậtđạođứcchẳng tróibuộcchonơinàovàchonềnvănhoánào“.

Nhưvậy,saubảychươngvềđạođức,cólẽphảilàmmộttómtắtnhưthếnày:Ngườilàmộtconvậtcónăngkhiếuđạođức.Khảnăngđạođứcvốnbẩmsinh,nhưngbẩmsinhtớimứcnàothìkhómàxácđịnhđược.Bộnãocủaloàicóvúđãsắpsẵnchonhữngkhảnăngđồngcảmvớingườikhác,vànãonàynhậnranhữngtưởngthưởng(hoáhọcthầnkinh)chonhữnghànhvi„tốt“.HànhviđạođứclàmộtthứVịthaphứctạp.Nóbaogồmnhữngcảmgiáclẫnnhữngtínhtoán.KhácvớiđiềuKantnói,khôngcó„luậtđạođức“trongtâmđểbóbuộcngườitalàmlànhlánhdữ.Nhưngngườitalàmlành,làvìhànhvinàythườngmanglạiđiềutốtđẹpchocánhânvàchocảnhóm.Hànhvinàyđượcsửdụngnhiềuhayít,đâylàmộtvấnđềtuỳvàosựtựtrọng,vàtựtrọngnàylạituỳvàosựgiáodục.

Vànhưvậyvớidụngcụđó,giờđâytacóthểvữngvàngbướcvàolãnhvựchànhđộng.Chúngtasẽyênchíđivàonhữngvấnđềđạođứccụthểtrongxãhộiđangsống.Phảichăng,nhưđãthấy,cómộtQuyềnđạođức trênbìnhdiệncảm thứcchophép tagiếtngười trongnhững trườnghợpnhấtđịnh,như trườnghợpngườiđànôngtrêncầu?VàphảichăngcũngcómộtBổnphậnđạođứcbuộctagiếtngười?

•NênđểcôBasống.Cóđượcphépgiếtngườikhông?

LondonNênđểcôBasống

Cóđượcphépgiếtngườikhông?

Trờiơi,côBacủatôi!Cảcuộcđờicôđaynghiếnhếtngườinàyđếnngườinọ.Cũngmaycôkhôngcócon.Vìthế,cômớilàmtộilàmtìnhemcủacôlàchatôi.Mấygiađìnhhàngxómcũngkhốnkhổvớicôtừmấychụcnămnay,vìkhôngngàynàokhôngcócãicọvìbiêngiớivườntượcvàvìconchócủacôcứsanglàmbậytrongvườnngườita.Nhấtlàconchó!Mộtchúkhuyểnnhỏhaycắnbậy,màcôcứthảchonónhảyraxôngtớingườiđưathưbưuđiện.Mộtbàcôđúnglàtrờiđánhthánhđâm.

Tôicònquênđiềunày:Côcónhiềucủanhiềutiền.Giàunứtvách.Albert,ngườichồngchếtsớmcủacô,đểlạichocômộtgiatàilớn.Vàcôđãđầutưđúngvàochuyệnmuabánnhàcửa,vàocôngtráivàchứngkhoán.CôBasởhữunhiềutriệubạc.điềumaymắnnhất:chínhtôilàngườithừakế.Cônămnaybảymươituổi, nhưng lại khoẻnhưvâm.Côkhônghút thuốc, khônguống rượu, chẳngmànggì tới bánhngọt.Côkhôngthathiếtgìkhácngoàichuyệntiềnbạc.Chắccôsẽsốngtới90hay100tuổi.Mànếucôsốngtớitrămtuổi,thìtôiđãtrênbảymươi.Vànhưvậy,tôicònbiếtdùngtiềnđólàmgìnữa.đôikhitôithầmmongchocôBamauchết,chếtngayngàyhômnaycàngtốt.

Phảichăngcónhữnglídochophéptagiếtmộtngườixấu,đểlàmmộtcáigìđótốthơn?Phảichăngcómộttriết thuyết đáng tin biện hộ cho việc chết sớm của cô Ba? Tôi chợt nghĩ ngay tới thuyết Duy lợi(Utilitarismus).

JeremyBenthamsinhnăm1748 tạiSpitalfieldsgầnLondon.Ôngxuất thân từmộtgiađìnhgiàucóvớikhuynhhướngbảothủvềmặtchínhtrịvàhọctrườngWestminsterSchool,mộttrườngdànhchoconcáicủathànhphầnthượnglưutrongthànhphố.TriếtgiaJohnLocke,kiếntrúcsưChristopherWrenvànhạcsĩsángtácHenriPurcellcũngđềuđãhọcởtrườngnày.Năm1760,bốmẹgởicậubéđầytàinăng,lúcđómới12tuổi,vàođạihọcQueen’sCollegeởOxford.Cậuxongcửnhânluậtlúc15tuổi.Năm24tuổicậumởvănphòngluậtsưtạiLondon,nhưngbướcđườngtươnglaicủacậurồiđâysẽrấtkhác,khôngnhưđiềukìvọngcủagiađìnhcậu.BenthamcathánbựcdọcvềtìnhtrạngluậtphápvàtoàánởAnhgiữathếkỉ18.Thayvìhànhnghềluậtsư,anhmuốncảitổluật,muốnlàmchonótrởnênhợplívàdânchủhơn.Nhờgiatàikếchxùcủangườichađểlạisaukhimấtnăm1792,anhchẳngphảilolắnggìvềtìnhtrạngtàichánhgiađình.Suốtbốnmươinămdàianhchỉcómỗimộtviệcviếtsách,mỗingàyviếttừ10đến20tranggiấy.Vìchánnhữngkhoảnđiềulichicủaluậthiệnhành,Benthamsaimộthọctròcủamìnhchéplạinhữngđềnghịcảitổbộluậtdânsựcủaanh,rồichoinnhữngnộidungđóthànhnhưmộtbộluậtmới.Benthamlàmộtconngườiđầythiệncảmvàđángchotađểí.DânPhápmuốnquacuộcCáchmạngcủahọphábỏcácgiaicấpưu đãi tăng lữ và quý tộc như thế nào, thìBentham cũngmuốn xã hộiAnh phải được tự do và phóngkhoángnhưthế.Ôngnghĩtớicáccảicáchxãhội,dấnthânchoviệctựdongônluận,đưarađềnghịlàmsaochonhàtùtrởnênnhânbảnhơnvàyểmtrợphongtràonữquyềnvừachớmnở.

điểmxuấtphátcủaôngluậtgianàyrấtđơngiảnvàquyếnrũ:Hạnhphúclàtốt,bấthạnhlà

xấu!Nếuđiềunàyđúng,thìTriếthọcvànhànướccũngcầnđitheoconđườngđó.Mụctiêucủaxãhộilàphảigiảmthiểutốiđalượngbấthạnhvàtănggiahạnhphúcchotấtcảmọingười,hoặcítrachođạiđasốngười.Một biện pháp càng tạo ra được nhiều hạnh phúc bao nhiêu, nó càng có ích và tốt bấy nhiêu.NguyêntắcnàyBenthamgọilàchủnghĩaDuylợi.Khiôngchếtgiàvàonăm1832,têntuổicủaôngđãđượccảthếgiớibiếtđến.Dùôngtựcoimìnhlàngườicókhuynhhướngtựdo,nhữngnhàcáchmạngPhápvànhữngngườicộngsảnPhápsaunàyrấtcócảmtìnhvớithuyếtcủaông.VàbatiểubangởHoa-kì,NewYork,NamCarolinavàLouisanađãchấpnhậnchomìnhbộluậtmàôngđãkhởisự.

Hạnhphúclàtốt,bấthạnhlàxấu,nguyêntắcnàyxemrathậtthuyếtphục.ThếtạisaotakhôngdùngnóápdụngchocôBacủatôi?Trướchết,bàcôtôichẳngmanglạichotrầngianchúthạnhphúcnàocả.Côchỉcólàmhại,chẳnghạnlàmhạinhữnggiađìnhbêncạnhvàchobácđưathư.Sốtiềntrongnhàbăngcủacôcũngchẳngmanglạisựtốtlànhnào.Giảnhưtôicósốtiềnđó,tôicóthểlàmđượcbaonhiêuđiềulợichochínhtôivàchonhữngngườikhác!Chẳnghạntôisẽgiúpchoôngbạnbácsĩcóbệnhviệnchữatrịcáctrẻembịungthưmáu.VàgiúpchomộtcôbạnđangdấnthângiúpchocáctrẻbụiđờiởBa-tây.Nếutôicósố

tiềncủacôtôi,tôisẽchuyểnchohaingườiđótrênmộttriệuđồng.Vànhưvậy,đùngmộtlúc,cóbiếtbaonhiêuhạnhphúcnởdậytrongtrầngian!TôinhưthấytrướcmắtnụcườicủacácemlànhbệnhvàcủacácemvôgiacưởBa-tâyđượcđihọclạinhờtiềntôicấp.

đểgiấcmơđóđượchiệnthực,chỉcòncómộtmộtviệc…Không,khôngnhữngtôiđược

phéplàm–màtôiphảigiếtbàcô!LàvìnếuBenthamcólí,thìtôiphảiloạicáivậtcảngiànuaấyđi.Chỉcómộtđiềuduynhấtphảinghĩngợi,làlàmsaochocôbướcquathếgiớibênkiamộtcáchnhẹnhàngêmthắmvàkhôngbiếtđượckẻchủmưu.Ôngbạnbácsĩcủatôitrênđâyhẳnsẵnsàngchocômộtmũichích,vàbiếtđâunhưthếsẽtránhđượcchocômộtcáichếtgiàđauđớnvềsau.Chẳngcònaiphảikhóclóc.Vàhẳncácgiađìnhnhàbênsẽsungsướng,vìbàgiàchết tiệtkiakhôngcònnữa!Họgiờđâyan tâmlàmvườn,bácđưa thưan tâmlàmnhiệmvụmình,ôngbácsĩcấpgiấychứngnhậnđó làmộtcáichếtbìnhthường,vàchẳngaiquantâmđiềutra.Sựviệcđơngiảnvàrõràngnhưbanngày.Phảichăngtrongtrườnghợpnày,tôiphảigiếtmộtngườivìbổnphậnđạođức?

Chúngtacẩnthậnlượclạiluậnchứngmộtlầnnữa:Nếutôigiếtcôtôi,đểcứucácembébệnhtậtvànghèođói,thìrõràngđólàtôiđãtạoramộtcânđốitốiưugiữahạnhphúcvàđaukhổcủanhữngngườitrongcuộc.điềuđócũngcónghĩa:Hạnhphúcmởrachonhânquầnđóbiệnminhchoviệclàmxấucủatôiđốivớimộtcánhân.Tớiđây,khôngcógìkhóhiểu.NhưngôngBenthamsẽnóigì,khitôidùnglíthuyếtcủaôngđểbiệnminhchoviệcgiếtngười?Quáilạ,ôngđãkhôngviếtmộtchữnàovềhậuquảrấtgầngũivớitriếtthuyếtnàycủaông.Tấtcảnhữnggìtôibiết,là(chođếnnay)ôngđãkhôngchủtrươngđầuđộcbàcôđểhưởnggiatài,vìthậtrachẳngcầnlàmchuyệnđó.Vàôngcũngđãkhôngviếtnhữnglờikêugọiđánhđổđộctài,đánhđổđámđạiđiềnchủvàbọnbóclộtbấtnhân.Ônglàngườicótinhthầntựdo,vàôngđãđểchongườitatựdotheohaykhôngtheothuyếtcủaông.

Nhưngvới tôi,điềuđókhôngđủ.Tôicứsuynghĩmãi,khôngbiếtBenthamsẽnóigì,khingười tagiếtngườichỉvìsựcânnhắcgiữađaukhổvàhạnhphúc.

Lúctôimườihaituổi,lầnđầutiênđượcchamẹkểchonghevềnhữngtrạitậptrungcủaQuốcXã,trongđótámtriệumạngngườiđãbịgiếttànnhẫn.Lúcđótôitựhỏi,tạisaolạichẳngcómấyainghĩtớiviệcgiếtquáchHitler,đểngăncảncáiđaukhổkinhhồnđó.VớiquanđiểmcủaBenthamthìchuyệnnhưhainămrõmười:đượcphépgiếttênbạochúavớinhữngtrạitậptrungvàchuyêngâyrốihoàbìnhthếgiới,bởivìhậuquảbấthạnhdonótạoralớnhơnbấthạnhcáichếtcủachínhnó.

Quanđiểmnàycóthểápdụngchotrườnghợpcủacôtôichứ?Cáichếtcủacôsẽmởrabaonhiêulàhạnhphúcchung.NhưngởđâycólẽBenthamchỉnhếchmépmỉmcười.Cóthểôngsẽhỏitôiđãcókhinàonghĩtớiđiềunàychưa:Xãhộisẽrasao,nếuthídụbàcôcủatôiđượcthiênhạápdụngtrànlan?

Hàngtriệungười:nhữngkẻhưởnggiatài,nhữngkẻchốngđối,nhữngtaychínhtrị,cácôngchủxínghiệplớnvàcảcáctùnhânhayngườitâmbệnhkhôngcóthânnhânsẽphảilolắng,khôngbiếtlúcnàođếnlượtmìnhsẽnhậnđượcmũichíchnhẹnhàng.Xãhộisẽhoảngloạnchừngnào?Hoảngloạnđósẽđivàoquảngđạiquầnchúngnhưthếnào?

Cóthểtôigặpmay,vìâmmưucủatôiđốivớibàcôkhôngbịtiếtlộ.Nhưngkhitôichorằng,hànhđộngcủatôilàhợplí,thìhànhđộngđóphảiđượcchấpnhậntrênnguyêntắc.Vàkhinóđượcchấpnhậntrênnguyêntắc,thìnóphảicógiátrịchomỗingười.Vàbiếtđâu,cóngàysẽđếnlượttôiphảichết,vìthằngcháumuốnhưởngcáigia tài của tôi.Vàcả tôinữacũngchẳngcònan tâmvềcuộc sốngcủamình.đểnguyêntắcvềhạnhphúctốtvàbấthạnhxấucóthểápdụngđượcmộtcáchcóínghĩa,theoBentham,trướchếtphảirõ:đaukhổvàniềmvuikhôngphảinhưnhữngcontínhđơngiản,cứlàmphépcộngtrừrồiraquyếtđịnhvềchuyệnsốnghaychết.Nếunhưthế,xãhộisớmmuộnsẽsụpđổ.

điềuđóđúng.NhưngphảichănghainguyêntắccănbảntrongtriếtthuyếtcủaBentham

phù hợp với nhau?Mộtmặt, hành động tốt là hành động đưa tớimột lượng hạnh phúc lớn.Mặt khác,Benthamlạicoiviệcgiếtngườilàmộttrườnghợpngoạilệ.Nhưngôngđãchẳngđưaranhữnglídođạođứcthậtthuyếtphụcnàochosựngoạilệđó.Nhưvậy,lídochốnglạiviệcgiếthàngngànngườiphiềntoái–vàcảchốnglạiviệctratấnngười–chỉlàvìđểgiữổnđịnhchoxãhội,chứkhôngphảilàdođạođứccánhân.Ngượclạivớiđiểmnày,ImmanuelKantđãgánchomỗingườimộtNhânphẩm,nhânphẩmnàycó

giátrịvượttrênmọigiátrịkhác.Theođó,„mộtmạngngườikhôngthểđemracânnhắcvớimộtmạngngườikhácđược“.

TínhtoáncủaBenthamvềđaukhổvàhạnhphúcvàquanniệmcủaKantvềsựcaocảtuyệtđốicủamạngngườilànhữngmâuthuẫnkhôngthểdunghợpđược.Nhưngcáinàotronghaithuyếtphụchơn?PhảichăngvìđạođứctakhôngđượcgiếtHitler,dùđểtránhđượcnhữngđaukhổvàbấthạnh?PhảichăngtínđiềuvềnhânphẩmcủaKantởđâyvẫncógiátrịtuyệtđối?Trongnhữngtrườnghợpkémhạihơn,nhưtrườnghợpcôBa,vấnđềlạikhác.Tacóthểnóirằng,dùsaocôBakhôngtíchcực(aktiv)tạoraquánhiềuthiệthại.Vàcáikhácbiệtgiữahànhđộngtíchcựcvàsựđểugiảtiêucựcnàykhôngphảilàchuyệnnhỏnhặt,nhưtrongbài trướcchothấy.Khôngphải làchuyệnnhỏ,cảnơiviệcđánhgiánạnnhâncũngnhưtrongviệcđánhgiáthủphạm.NhưngđốivớiBentham,khôngcósựkhácbiệtnày–ítnhấtvềphíathủphạm.Chắcchắnôngcóthểsẽlàmcảhai:cảbẻghilẫnxôngườiđànôngtrêncầuxuống.BởivìDuylợicủaôngchỉquantâmtớicáilợiđạođứccủamộthànhđộngmàthôi.Vànhưtađãthấy,ởđâychẳngcókhácbiệtnàogiữaviệcchủđộnggiếtngườivàviệcphảichấpnhậncáichết.Nhưngconngườirõràngkhôngphảichỉlàmột con thú lô-gích,nhưcông thức lô-gíchcủaBentham.Còncónhữngnguyên tắcđạođứckhácquantrọnghơnsựcôngbằng/cônglí–vàchủnghĩaDuylợicònphảigiảiquyếtđiểmnày,làkhôngaiđượcdiễngiải công lí theoquanđiểmriêngcủamình (domìnhcảmnhận).Nhưngdù saoconngườivẫncónhữngtrựcgiáckhôngthểcoithườngvàchúngkhôngthểdễdàngtáchkhỏiđạođứcđược.đạođứcvàluậtphápkhôngđặtnềntrêncáctrựcgiác,nhưngdùvậy,chúngcũngkhônghoàntoàntáchbiệtkhỏitrựcgiác,nếukhôngchúngsẽthànhrabấtnhân.

Nhưvậy,hãyđểchocôBasống.Vàtanêntránhlấythướclợihạimàđogiátrịmạngsống.Nhưngvẫncòncâuhỏigaigócchưacótrảlờirõràng,đólàlàmsaobiệnminhGiátrịcủacuộcsốngmộtcáchkhác.Giátrịđóđếntừđâu?Vànóbắtđầutừđâu?

•SựhìnhthànhcủaPhẩmgiá.Pháthailàchuyệnhợpđạođức?

TrongdạmẹBướcđầucủaNhânphẩm

Pháthailàmộthànhđộnghợpđạođức?

Bạnthửđưamìnhvào trườnghợpsauđây:Bạnvàobệnhviện thămmộtngườibạngái.Bạnbướcvàothangmáy,nhưngvìkhôngnhớbạnmìnhnằmởđâunữa,đànhnhấnđạinút,vàthangđưabạnvàomộttầnglầu,trongđódànhchonhữngngườitựnguyệngắnthânthểmìnhvàomộtbệnhnhânthậptửnhấtsinhđểcứusốnghọ,nếukhôngcósựgiúpđỡcủangườingoàithìbệnhnhânphảichết.Nhưngbạnkhôngrõđầuđuôirasaocả.Saumộtlúcngồitrongphòngđợi,bácsĩmờibạnvàovàchíchchobạnmộtmũithuốcgâymê.Khibạn tỉnhđậy, thấymìnhnằmtrênmộtgiườngbệnh,nốiđầydâynhựavớimộtngườibệnhnằmgiườngbên.Bácsĩchobạnhay,bệnhnhânđólàmộtnhạcsĩvĩcầmtrứdanh,nhưnganhtabịhoạithận,vàchỉcóthểsốngđượckhiđượcnốihệthốngtuầnhoànmáuvớimộtngườicùngloạimáu,vàbạnchínhlàngườicócùngloạimáuđó.Bệnhviệncứtưởngđâylàmộtsựtựnguyệncủabạn,họrấttiếcchosựhiểulầmnày.Nhưnghọsẵnsàngtháodây,vànhưvậyngườinhạcsĩkiasẽchết.Tuynhiêncũngcómộtcáchkhác:Nếubạnđồngígiữdây,thìsauchíntháng,anhkiasẽbìnhphụcvàbạncóthểtháodâyantoàn.Bạnsẽquyếtđịnhnhưthếnào?

Quảlàmộtchuyệnkhótưởngtượng,mayrachỉcótrongmộngmàthôi.Vàbạncònnói,bệnhviệnnàodámkhơikhơichíchthuốcmêngườitanhưthế.đúng,bạncólí.Nhưng,vớinhữngtrườnghợpđạođứcbếtắcdocáctriếtgiavànhàtâmlíđưaranhưthế,thìvấnđềkhôngphảilàcácchitiết,màquantrọnglàchuyệnnguyêntắc.đâylàcâutruyệncủabàJarvisThomson,giáosưTriếtđạihọcdanhtiếngMIT(MassachusettsInstituteofTechnology),đãđượcsửađổiđiđôichút.Vàđâylàcâutrảlờiquantrọngquyếtđịnh:Bạnlàngườirấttốt,sẵnsàngtựnguyện–ởđâybạnhoàntoànkhôngbịbóbuộcgìhếtvềmặtđạođức-chấpnhậnnốimáuđểcứumộtngười.Cólẽsaukhiđọcđầuđềcủabài,bạnđãmườngtượngraphầnnào.đâykhôngphảilàchuyệncủamộtnhạcsĩgiảtưởngnàocả,màlàmộtcáigìchungchung:Bạnbấtngờ,cựcchẳngđãhoặccókhibịbạohànhđưađẩyvàomộthoàncảnhphảitrựctiếpmangtráchnhiệmthểxácđốivớimộtmạngngườikhác.Vàhoàncảnhtươngtựthườngxẩyranhất,đólàtrườnghợpmangthaingoàiímuốn.

Mộtphụnữmangthaingoàiímuốn,theoThomson,cũnggiốngnhưtrườnghợpcủangườibấtngờbịnốidâyvàongườinhạcsĩ.Bạnkhôngbuộcphảitráchnhiệmchosựsốngcủaanhnhạcsĩthếnào,thìngườiphụnữcũngkhôngbịbuộctráchnhiệmvớibàothaingoàiímuốnđanglớnlêntrongmìnhthếấy.TheobàThomson,ởđâyquyềntựquyếtcủangườiđànbàquantrọnghơncáitráchnhiệmcựcchẳngđãđốivớisựsốngcủamộtkẻkhác.Lậpluậnnàyđãtrởthànhrấtphổthông.Nókhơiíchophongtràonữquyềnđưarakhẩuhiệu:„Bụngcủatôithuộcquyềntôi!“.Nhưngdùchínhtasẵnsàngchấpnhậnkhẩuhiệuđó,lậpluậncủaThompsoncũngchưahẳnvững.Tathửtưởngtượng,cómộtngườisắpchếtđóitrườnđếnxinăntrướccửanhàta.VớibàThomsontacóthểnóirằng:Nếutachongườisắpchếtđóchútgìđểăn,thìđólàđiềurấttốt.Nhưngtronghoàncảnhnàytahoàntoànkhôngbuộcphảimangtráchnhiệmgìđốivớingườixinănsắpchếtđó.Chắcchắncónhiềungườisẽkhôngchấpnhậnlậpluậnnày.Vàluậthìnhsựởđứccũngcómộtkhoảnkếtánviệc„cốtìnhtừchốisựgiúpđỡ“(unterlasseneHilfeleistung)này.

Gặpphảimộthoàncảnhngoàiímuốn,khôngphảilàlídochínhđángđểtatừchốitráchnhiệm.Màvấnđềphảitùytừngtrườnghợp.Tìnhtrạnglưỡngnanvớianhnhạcsĩvĩcầmnhưvậysẽdẫntớibếtắc,vìnókhông thật sựđưa rađượcmộtnguyên tắc thuyếtphục.Cái thiếusót lớnnhấtcủa thídụnày làmột lỗichuyênmônquantrọng:Ngườinhạcsĩởđâylàmộtngườiđãtrưởngthànhvớiđầyđủcáckhảnăngtâmtrí.Cònmộtcáiphôihaybàothaithìthếnào?Vớimứcđộgiácquanhạnchếnhưthế,chúngcómộtquyềnsốngbấtkhảxâmphạmkhông?đểtrảlờicâuhỏinày,dựatrênnhữngkiếnthứctừcácbàitrước,chúngtacó ba giải pháp:Khái niệm „Nhân phẩm“ củaKant, chủ thuyết „Duy lợi“ củaBenthamvà chủ trương„Trựcgiácđạođức“(intuitiverMoralsinn)củaHauser.

HãybắtđầuvớiKant.Trongtácphẩmđồsộcủaôngchỉcómộtcâuđềcậptớithaiphôi,màlạilànơiôngbànvềluậthônnhân.Kantviết:thaiphôilàmộtthựcthểvớiđầyđủnhânphẩm.Nếukhôngnhưthế,thìtasẽphảixácđịnh,đâulàthờiđiểmbắtđầucủatựdovàphẩmgiácủaconngườikhicòntrongdạmẹ.Vấnđềnàyrấtưlàphiềntoái.LàvìtheoKant,thiênnhiênkhôngtựíthứcđượcmình,nênnócũngkhôngcótự

do.Nhưngtựdovànhânphẩmđivàoconngườilúcnàovànhưthếnào?TrảlờicủaKant:Tựdocủathaiphôidựatrêntựdocủabốmẹ.Làvìbốmẹđãtạonênthaiphôimộtcáchtựdotrênnềntảngmộtgiaokếttựdo,đólàhônnhân!Kếtquảcủakếthợptựdonàylàmộtbàothaitựdo.Lậpluậnnàycũngcónghĩa:Chỉcónhữngthaiphôinàođượctạothànhtrongtựdoquahônnhânmớicónhânphẩmđầyđủvàtựdo.Vớicáinhìnngàynay,quanđiểmnàyquảlạlùng.NhưngKantđưarađịnhnghĩađólàđểphảnứnglạimộtvấnđềcủathờiôngsống.Năm1780ôngAdrianvonLamezan,thànhviênHộiđồngtỉnhMannheimđãđưaramộtcâuhỏicóthưởng(100đồngtiềnvàng):đâulàphươngcáchkhảthitốtnhấtđểchặnđứngviệcgiếttrẻem?Âmvangcủa400láthưtrảlờithậtlớn,làvìtrongthếkỉ18việcpháthaivàgiếttrẻsơsinhlàchuyệnthườngngày.Lídocủađasốtrườnghợpnàylàdonạnconhoangcủacácôngchủvớiđầytớgáicủahọ.Vấnđềphảigiảiquyếtcấpbách, làvì lúcđóchuyệngiết trẻsơsinhngoạihônlàđiềucấmkị,nhưngthựctếxẩyrathìaicũngbiết.Ởmộtchỗkhácbànvềluật,Kanttỏrathôngcảmphầnnàođốivớiviệcgiếttrẻnày.Vìtrẻsơsinhngoạihônkhônghoàntoàntựdo,nhưng„bịđưa(nhưmộtthứhàngcấm)“vàolòngmẹ,nênKantcoiviệcgiếttrẻnàycũngnganghàngvớinhữngtộigiảmkhinhkhác,chẳnghạnnhưgiếtngườitrongmộtcuộcđấukiếmtayđôi,nênôngđềnghịcómộtbảnánnhẹchonhữngtrườnghợpnày.

Lập luậncủaKantngàynaykhócó thểchấpnhận.Lídochẳngphảichỉvìcónhữngđứa trẻngoạihônđượctạonêntrongtựdovànhữngđứatrẻdohônnhântạorangoàiímuốn.Vấnđềlà:VìKantchỉcăncứtrênhônnhânđểbiệnminhchonhânphẩmcủađứacontrongbụngmẹ,nênôngđãkhôngthểkếtánviệtgiếtcáctrẻngoạihôn.Vàđôikhicảkhôngthểkếtánviệcgiếtnhữngngườingoạihônđãtrưởngthành!Nhưvậytheocáinhìnngàynay,lậpluậnnhấtthiếtphảibảovệnhữngthaiphôi(dohônnhântạora)củaKantquảkhiêncưỡng.Màcũngchẳngcóai,trongcuộcbànluậnvềpháthaihômnay,nạiđếnquanđiểmcủaKantvềsựđánhgiákhácnhaugiữathaiphôivàtrẻsơsinhtronghônnhânvàngoàihônnhân.Nhưngnếukhôngmuốnápdụnghệluậncủaông,thìtạosaongườitahiệnnayvẫncoilậpluậncủaKantvềnhânphẩmcủacácthainhi(dohônnhântạora)làcógiátrị?Lậpluậnnàythậtrađãxưacũrồivàtachỉcóthểhiểunótheothờiđạilúcđó.

Bướcsanggiảiphápthứhai,thuyếtDuylợi.Làmộtngườiduylợi,tôinêulênchomìnhhaicâuhỏi:Thứnhất:Phôihaythaiđãcókhảnăngcảmnhậnđauđớnhaysungsướngchưa?Thứhai:Cáigìquantrọnghơn,hạnhphúcvàđaukhổcủathaitrongbụnghayhạnhphúcvàđaukhổcủangườimẹ?

Đểtrảlờinhữngcâuhỏiđó,trướchếtchúngtaphảiđồngívớinhauvềgiátrịcủathaiphôi.KhôngmộtkẻduylợinàochiasẻquanđiểmcủaKantvềgiátrịsựsốngcủathaiphôituỳthuộcvàocuộchônnhântựdocủabốmẹcả.Nhưvậy,thaiphôicócònlàmộtconngườinhấtthiếtđángđượcbảovệnữakhông?Câutrảlờisẽlà:Không.ThaiphôichưaphảilàmộtconngườithuộcvàoloạiHomosapiens.Nóchưaphảilàmộtconngườivớiđầyđủgiácnăngđạođức,nênnókhôngphảilàmộtconngười.Nhưngnhưvậythìconngười làgì?Dođâu tôinhậnbiếtđó làconngười?QuanđiểmvềviệcnhậndạngconngườikhôngdochínhBenthamđưara.đốivớiông,bấtcứmộthànhvinàomanglạihạnhphúclớnnhấtchonhiềungườinhất,thìhànhviđólàtốiưu,xétvềmặtđạođức.Benthamchẳngđềcậpgìtớiconngườicả.Nhữngngườikếtiếpôngvềsaunhậnrađiểmyếutrongthuyếtcủaôngvàhọcốgắngsửa.Họbắtđầuvớicâuhỏi,hạnhphúclàgì?TheoBentham,hạnhphúclàkinhnghiệmkhoáilạctrongnghĩarộngnhất.Nhưngngườihọctrònổidanhnhấtcủaông,triếtgiavànhàchínhtrịvớiquanđiểmtựdoJohnStuartMill,khôngtánđồnglậpluậnđó.ÔngmuốngiảithoátthuyếtDuylợirakhỏilờichêtrách,làquanđiểmHạnhphúccủaDuylợiquávậtchấtvàmùmờ.VìthếMillđưaniềmvuitinhthầnlêncaohơnthúvuithểxác:„ThàlàmộtSocratesbấtmãncònhơnlàmộtconheosungsướng“.Nhưngkhiđánhgiátinhthầncaohơnthúvuithuầnthểxác,thìtinhthầncủamộtconngườitrưởngthànhvớinhiềunăngkhiếusẽlàmộtcáigìđócógiátrịhơnmộttrẻsơsinhhaymộtconngựa,chẳnghạn.Vànhưvậy,chỉcónhữngaivớinhiềuướcmuốnphứctạpmớilà„người“.Thếhệnhữngngườiduylợikếtiếpđưaquanđiểmđóvàohọcthuyếtcủahọ.Khôngnhữnghọquantâmđếnnhữngnguyệnvọngsơđẳngcủacácsinhvật,màcònđánhgiánhữngướcvọngphứctạpcủaconngườirấtcao,caođếnnỗichúngnhấtthiếtphảiđượcquantâm.TrườngpháiDuylợinàyđượcgọilàDuylợi-Ưuđiểm(Präferenz-Utilitarismus).VàgầnnhưtấtcảmônđệtânthờicủaBenthamđềucoimìnhthuộctrườngpháinày.Theoquanđiểmcủanhữngnhàduylợivốncoitrọngnhữngưuđiểmcaocấp(cácướcvọngvàíđịnh),thìkhôngaiđượcquyềngiếtmộtngười(kểcảgiếtcôBa!)–nhấtlàkhôngđượcgiết,baolâungườiđócòncómongướcđượcsống.

Cònthaiphôitráilạikhôngcónhữngmongướchayíđịnhphứctạp.Cólẽchúngcómộtbảnnăngmuốnsống,nhưngbảnnăngnàykhôngkhácchibảnnăngcủacontắckè.đốivớinhữngngườiDuylợi–Ưuđiểm,chẳngcógìngăncấmhọgiếtthaiphôicả.Hẳnnơiphôi,ởmộtgiaiđoạnpháttriểnnàođó,đãcómộtÍ

thức,nhưngÍthứcnàycũngkhôngkhácgìnơiconheohayconbò,màtavẫncứgiếtđểănthịt.Theocáibiếtcủachúngta,phôikhôngcósựtựíthứctheonghĩalàcónhữngíđịnhvànguyệnvọngphứctạp.Nhưvậyđâylànguyêntắc:Cóquyềngiếtcácphôitrongmọigiaiđoạnpháttriểncủanó–nhấtlàkhiviệcgiếtđóđưađếnhạnchếtốiđasựđaukhổcủangườimẹhoặclàmtănghạnhphúccủabà.

đólàchủtrươngDuylợi.Rõrànglậpluậncủahọsángsủahơnquanđiểmvềnhânphẩm

củaKantnơicácphôidohônnhântạora.Nhưnglậpluậnnàycũngcónhiềuđiểmyếu.Tacóthểbảorằng,thaiphôicólẽcũngkhôngkhácgìcontắckèvềmặttâmtrí.NhưngtrongnóchứađựngtiềmnăngcủamộtAlbertEinstein.Nếukhôngbịgiếtchết,ngàynàođónósẽlàmộtconngườivớinhiềumongướcvàíđịnh.Phảichăngnhưthếnóđãcótiềmnănglàmmộtconngười?đúng.Nhưnglậpluậnnàythoạtnhìnkhôngcómấykhảnăngthuyếtphục.Làvìtiềmnăng,nóichung,khôngphảilàmộttiêuchuẩnđạođứcđángkể.Aicoitrọngtiềmnăngsựsốngconngười,ngườiđóphảikếtánngaychuyệnthủdâmvàngừathai,nhưGiáohộicônggiáođanglàm(dùrằnghọchỉmớicấmtừmộttrămbốnmươinămnay).Thídụsauđâychothấyrõhơnsựkhácbiệt:Bạncóthậtsựchorằng,việcthẩymộtcongàđangsốngvàonướcsôicũnggiốngnhưthẩymộtquảtrứngvàođókhông?Tiềmnăngvìvậykhôngnóilêngìhếtvềcảmnhậnhạnhphúchayđaukhổhiệntại,vànócũngchẳngtạoratìnhtrạngíthức.Nhưvậy,nóthựcsựkhôngphảilàmộttiêuchuẩntrongliênquanvớicâuhỏivềđạođức.

Nhưngcũngcónhữngphảnđốikhác.MộtthiếusótlớncủaDuylợilàsựcânnhắchậuquảcủanó.Làvì,đểcóđượcmộtcânnhắchợplígiữahạnhphúcvàđaukhổ,tôiphảiquantâmtớivàthấyrõđượccáchậuquảcủaquyếtđịnhcủatôi.Nhưngviệcnàykhôngdễ.Ngaytrongcácvấnđềriêngtưđơngiảnđãkhómànhậnra,đâulàđiềutốthơn(chotôi)rồi:TốinaynênđidựsinhnhậtcủaanhbạnhaytớinghenhàvănXnóichuyện?Làmsaobiếtđược,cáinàorốtcuộcsẽmangđếnchotôinhiềuniềmvuihơn?Nóichiđếnnhữnghoàncảnhđạođứcphứctạp,thậtkhómànhìnthấytrướcđượcnhữnghậuquảcủachúng.Aibiếtđược,mộtphụnữpháthairồisẽhốihậnvìviệcmìnhlàm?Cóthểtâmthầnchịtasauđósẽtrởnênvữngvànghơn?Cònngườiđànôngtạorabàothaiấysẽnghĩgì?Cóthểviệcpháthaisẽlàmcholiênhệgiữahaingườiranặngnềhơnhọnghĩ?đólàcáirủirotrongcuộcsống,màmộtnhàDuylợicóthểphảitrảlời.Nhưngđónhấtthiếtkhôngphảilàmộtlậpluậnbiệnminhchomộtcấmđoánpháthaichung.

Lậpluậnmạnhnhấtchốnglạiquanđiểmduylợi:Nếuđúnglàmộtthaiphôichẳngcầnđượcbảovệchútnào,vìnóchưacóđượcnhữngmongướcvà íđịnhphức tạp,vànhưvậycũngkhôngphải làmộtconngười–thìphảichăngmộttrẻsơsinhcũngrơivàohoàncảnhnhưthế?Mộtđứatrẻchỉtrởthànhmộtconngườitựdovàđủtựíthức,khinólênhaitớibatuổi.NhưvậyDuylợi–Ưuđiểmđãquênmấttrẻconvàchophépkhôngnhữngpháthaimàcòngiếtcáctrẻemchotớibatuổi?

Phảnđốinàyrấtnặngkí.Trongthựctếcónhữngnhàduylợi-ưuđiểmcổvõchogiátrịsựsốngbắtđầutừhaituổi.Nóivậy,nhưngkhôngphảilàhọchophépgiếtvôtộivạcácemđếnhaituổi,nhưnghọcũngđòihỏiphảicónhữnglídochínhđáng.Nhưnglídochínhđángởđâykhôngnằmnơigiátrịvốncócủamộtconngười.Chúngnằmnơicáchậuquảxãhội.Cáctrẻnhỏgầnnhưluônluôncómộtgiátrịlớnđốivớibốmẹvàngườithâncủachúng.Vàcáctrẻkhôngcóđượcgiátrịđó,chẳnghạncácemvôgiađìnhsốngtrongcácviệnmồcôi,cũng lànhữngđối tượngcầngiúpđỡ,chúng ít racũngcóquyềnđượcxãhội bảo vệ.Nhưngquảkhôngdễchomộtngườiduylợi-ưutiênkhiphảitrảlời,tạisaosựbảovệcáctrẻemnàylạilớnhơnsựbảovệsúcvật.Trongcảhailãnhvực,tacóthểnóirằng,mộtxãhộikhôngchămsócmàlạitỏracoinhẹcácsinhvật,xãhộiđóđangtrởnênthôbạomộtcáchnguyhiểm.Nhưngđókhôngphảilàmộtbiệnminhvữngvàngchoquyềnsốngcủacáctrẻem.TửhuyệtcủaDuylợi-Ưuđiểmlàchỗnày.

TabướcsanggiảiphápcủaMarcHauser,ngườivốnchủtrươngtrongmỗiconngườibìnhthườngđềucósẵnmộtcáigìnhưgiácquanđạođức,một„trựcgiác“đạođức.Nhưtađãthấy,chủtrươngDuylợicómộtquanđiểmrõràngtrongviệcpháthai.Nhưngchủtrươngnàytạoranhữnghệquả,mànhiềungườicảmthấykhóchấpnhậnđược,cụthểlà thiếumộtsựbảovệphảicóđốivớicáctrẻnhỏ.Khinóiđến„trựcgiác“,cácnhàđạođứchọcthườngdựngtócgáy.CácmônđệcủaKantvàBenthamtứctốcsẽliênminhvớinhauchốnglạimọithứtrựcgiác:đốivớihọ,cảmgiáclàthứchẳngđángtincậy,vìchúngkhácnhaunơitừngngười,tuỳvàotâmtrạngtừnglúcvàthayđổitheotừngnềnvănhoá.Dođó,Triếthọctâyphươngđãcốgắngdùnglốibiệnminhduylí(vớisựgiúpđỡcủalítrí)đểchốnglạivàđểcóthểápdụngchomọingườiđược.

TháiđộchốngđốimạnhmẽcáccảmgiáctrongđạođứchọclàgiasảncủacuộcchiếngiữaTriếthọcvà

Giáohộiki-tôgiáo.đểthoátrakhỏiảnhhưởngcủatôngiáo,đasốcáctriếtgiađitìmnhữnglốibiệnminhtheolítrí,cốtránhđượccảmgiácchừngnàohaychừngnấyvàhọđịnhnghĩaconngườitheotríhiểuvàlítrí.Cáinhìnthuầnlívềconngười,nhưtađãthấytrongphầnđầu,làsai.Thânxácvàtâmthầnkhôngthểtáchxanhau,cũngnhưkhôngcósựphâncáchgiữaíthứcvàvôthức.Vìđạođứcluônluôncóchútphatrộnvớicảmgiác,nêntakhôngthểđơngiảnthanhlọcnóđược.Dĩnhiênmộtmìnhcảmgiáckhôngthểlàkhuônthướcgiúptanênthánh.Nhưngmộtđạođứckhôngchấpnhậntrựcgiácvànhưthếkhôngchấpnhậnnhữngnềntảngsinhlícủacảmgiácđạođức,thìđạođứcđóchắcchắnsẽtệhơncáiđạođứcbaogồmtrựcgiác.

Phảichăngviệcloạibỏcáccảmgiác,nhưtrongtrườnghợpcâutrảlờicủaDuylợivềchuyệntrẻcon,quảthậtlàđiềuhợplí,vìchúngkhônghợpvớilốibiệnminh?Vànữa:Phảichăngviệcđưacảmgiáccônglí,nhưDuy lợiđã làm, lênghếchánhán tối cao, làđiềuhợp lí?điềuđócóhợpvớibảnchất conngườikhông?Mộtbàmẹđứng trướccănnhàđangcháy, trongđócóđứabésơsinhcủamìnhvàconchódễthương,vàbàchỉcứuđượcmộttronghaithứđómàthôi;bấtchấpmọitrựcgiácvàcảmgiácyêuthươngvàvìlẽcôngbằng,bàsẽcứuconchó,vìnóxemrakhônvàcónhiềuưuđiểmpháttriểnhơnđứaconsơsinh?

Nếumuốnđưaranhữngquyđịnhhànhxửhợplí,takhôngthểbỏquatrựcgiácđược.Mọinềnđạođứchọckháchquanvàbiếtđiềuđềucũngnghĩnhưthế.Khôngcóđạođứchọcnàomàkhôngchứatrongnónhữnggiátrị.Vàtựbảnchất,cácgiátrịkhôngdolítrínghĩra,nhưngđượctạonênbởicảmgiác.Khitôi,cũngnhưnhàDuylợi,coicôngíchlàmộtgiasảnquantrọng,thìđiềunàycóthểhiểuđược.Nhưngđâykhôngphảilàkếtquảcủamộtsựsuynghĩthuầnlí.Màđúngralàmộtgiátrị.điềunàytrởnênrõràng,khicóngườibảo,hắnlàtêníchkỉvàcôngíchchẳnglàcáithágìcảđốivớihắn.Mốiquantâmcủatôiđốivớithanhânkhôngchỉđặtnềntrênlísự.Vàíchílàmlành(muốnlàmđiềuthiện)củatôitrướcsauvẫnlàmộtchọnlựagiátrị.Nềntảngcuốicùngcủamọiquyluậtđạođứcvẫnlàmộtmongmuốnchứkhôngphảilàmộtnhậnthức.

Nhiềutriếtgiahômnaykhôngmuốnnóitớitrựcgiácđạođức,làvìkháiniệmnàyngheraquámangchấttôngiáo.KhikêugọimọiconngườithuộcloàiHomosapiensbảovệsựsốngkểtừlúcthụtinh,Giáohộicônggiáokhôngdựatrênnhữnglậpluậnlítrí.Họdựatrênmộtcáigìthuộccảmgiác,cáiđólàímuốncủaThiênChúa.ChỉngặtmộtnỗilàíChúacóthayđổi.GiáochủPiôIXkhẳngđịnhviệcthaiphôicólinhhồnngaytừlúcthụtinhmớitừnăm1869.Trướcđó,Giáohộichủtrươnghồnchỉbắtđầucó,khithaiphôibiếtcửđộng,cửđộnglàdấuchỉđầutiêncóthểcảmđượccủasựsống.điểmnàycũnggầngũivớiviệccảmnhậntrựcgiác.Làvìsựsốngcảmnhậncómộttầmgiátrịtrựcgiáckháchơnsựsốngđangcóvềmặtsinhlí,sựsốngsinhlínàythườngchẳngđượcbàmẹđểíđến.Nhiềuphụnữngàynayvẫnkhôngbiếtlàmìnhcóthai tronggiaiđoạnđầu.GiáochủPiôđãphảnứngdựatheonhữnghiểubiếtmớicủa ikhoađươngthời.Trongthậpniên1860’ikhoavừamớibắtđầucókhảnăngchẩnthaimộtcáchkhảtín.Giáochủđãcẩntrọngnhưngliềulĩnhmởrộnggiáolícủamìnhtrênsuốthànhtrìnhphôithai.

Từgốcrễhìnhthành,tôngiáolàsựthôngdịchcáctrựcgiácrathànhhìnhảnhvàgiớirăn.Tiếpđến,chúnglàmộtsựsắpxếptrậttựxãhội.Nhưnggiáođiềuvềhồncủathaiphôiđingượclạimọitrựcgiác.Nóphảntrựcgiác.Nókhôngmanglạithuậnlợigìchotrậttựxãhội.Tầmquantrọngdolinhcảmcủagiaiđoạnđầusựsốngconngườituỳthuộcvàogiátrị,màngườimẹvàngườicha(íthơn)cũngnhưnhữngngườithânliênhệgánchonó.Thườngthìphôicànglớnlên,mốiliênkếtnàycàngmạnhhơn.Rồinólạicàngthắtchặthơnmộtlầnnữaquabiếncốsinhnở.đốivớithaiphôithìđâylàmộtbướcnhảysangmộtchiềukíchmới.đâylàlầnđầutiênnótựlậpvềmặtsinhlí,môitrườngsốngcủanóhoàntoànthayđổi,vàtrongnãonódiễnramộtcuộccáchmạng.Vàsựthường,mộtchiềukíchcảmgiácmớicũngxẩyranơingườimẹ,ngườicha,cácanhchịvàôngbà,khihọgiờđâyngheđược,thấyđược,sờđượcđứabé.Dùđãcómộtmốiràngbuộcgầngũitrongthờigianthainghén,hiếmcóbàmẹnàonói,mốiràngbuộcvớiconsaukhisinhracũnggiốngnhưsựgầngũilúcmangthai.Nhưvậy,mốigiaocảmđạođứccủachúngtaphầnlớnlàmộtvấnđềliênquantớikinhnghiệmgiácquanvàtớikhảnăngtưởngtượngdocáccảmgiáctạora.Cáctôngiáogìngiữ-giữđượcnhiềuhayít,tốthayxấulàcòntuỳ-cảmthứcvề„đạođứctrựcgiác“này.

Duylợiđượctrựcgiácđiềuchỉnhởhaiđiểm.Trướchết,trựcgiácchothấy,việcpháthaicàngtrễcàngkhókhănhơn.Hiểutheođó,thìmứcchophéppháthaiởđứctrongvòngbathángđầumàkhôngbịcoilàphạmpháp là có ínghĩa.Chodù sựxêdịch từngày thứ91đến ngày thứ92khôngphải làmộtbướcchuyểntừchiềukíchnàysangmộtchiềukíchkhác,thìchungchungcũngcóthểnóiđượcrằng,batháng

đầulàgiaiđoạntựnhiêntrongđóthaiphôiởtrongtìnhtrạng„sốngthựcvật“,nghĩalàsốngkhôngcóíthức.Thứhai,trựcgiácchobiết,cáctrẻsơsinhvàsơnhicómộtquyềnsốngbuộcphảibảovệ;làvìtrựcgiácgiúptacảmnhậnđượcrằng,sựsốngcủacácemcógiátrịnganghàngvớisựsốngcủamộtconngười.Vẫncónhữngngườikhôngcóđượcnhữngtrựcgiácnày,nghĩalàhọvôkhảnăngtráchnhiệmvềmặttìnhcảm,nhưngđiềunàychẳngsao.Mọinềnđạođứcđềugặpphảivấnđềnày.Nhưđãnói,khôngphảiaicũngcoicôngíchlàquantrọng;dùvậycácnhàduylợivẫngiảthiếtcómộtcảmnhận(côngích)nhưthế;trongtrườnghợpnày,nếuđemsosánh,thìcácbảnnăngsinhlítrựctiếpcóthểđángtinhơnlàcácbảnnăngxãhộiđượcrútratừđó.

Quyềnsống,giátrịvàphẩmgiácủasựsống,nhưvậy,khôngbắtđầutừhànhvigiaophốigiữangườinamvàngườinữ.Vìvậychẳngcólídogìđểnói,khôngđượcpháthaitrongbathángđầu.Phôicàngpháttriểnthìvấnđềcàngtrởnênrắcrốihơn.Sựpháthaicàngtrởthànhmộtvấnđềđạođứckhónghĩhơntừthángnàysangthángkhác.Riêngnhữngtrườnghợpngoạilệbấtkhảkhángthìđãcónhữngquyđịnhcủaluậtlệ.Aicảmthấycáirủirotrướcmộtđứacontậtnguyềnvềtinhthầnhaythểxácquánặng,vàmìnhkhôngthểnàochămsócnổi,ngườiđócóthểsẽnghĩtớichuyệnpháthai.Trườnghợpnày,đốivớiDuylợi,họsẽđemnhữngmongước,íđịnhvàtiềmnăngđaukhổcủachamẹlẫncủađứaconlênbàncânđểquyếtđịnh;côngthứcnàyquảbấtnhân,nhưngDuylợikhôngcómộtgiảiphápnàokhácgiảiphápđó.Quyếtđịnhlạicàngkhóhơnsaukhiđứacontậtnguyềnrađời.Chẳnghạnnhưđứatrẻrađờivớimộtbấttúctimmạch,khiếnnósuốtđờiphảisốnglệthuộcvàomáymóc.Trườnghợpnày,cókhuônthướcnàohayhơn,ngoàinhữngcảmnhậncủachamẹ,nghĩalàngoàigiácquanđạođức,vànhữngmongướchayíđịnhcủahọxuấtpháttừđó,saukhiđãcóđượcnhữnglờitưvấnkhônngoanvàđầytìnhtự?Nhưngnhữngvấnđềnhưthếtừlâuđãkhôngcònlàvấnđềcủapháthainữa,màchúngđãđụngchạmtớimộtlãnhvựchoàntoànkhác.Chúngđưatađếncâuhỏi,đạođứccóchophéptađểchomộtngườichếthoặcgiúphọchếttheoyêucầucủahọhaykhông?Nếucó,thìtrongnhữnghoàncảnhnào?

•Thờigiờsauhết.Cóđượcphéptrợtửkhông?

BerlinThờigiờsauhết

Cóđượcphéptrợtửkhông?

„Warnemündelàmộtđịadanhvui,dễthương.Biểnsóngdạtdào,khôngkhí tronglành.Cáchđâynhiềunăm,haimẹconđãmộtlầnranơiBiểnđôngnàyrồi.Sắptới,bàsẽlạiđưaconrađó.Conbàkhôngmuốnnằmdướiđấtnặngnghĩatrang.

Tờquảngcáovềhảitángđểtrênđầutủlạnh.Marie-LuiseNichtcứcầmlênđặtxuống.Mọichuyệnđốivớibàvẫncònxa.Conbàvẫncònnằmtrongcănphònglớnvàđẹpbêncạnhphòngbà.Nócònthở,timvẫnđập,ngườicònnóng.Thỉnhthoảngnómởmắt.đókhôngphảilàmộtngườiđãchết.

‚Conngườiđó’,bàNichtchohay,‚làAlexander,đãchếtcáchđâybốnnăm’.‚CònđâylàmộtAlexandermới’.đốivớiikhoa:đólàmộtconngườikhôngcócáiTôi,khôngcòncảmnhận,khôngcònkhảnănggiaotiếp–vàcũngkhôngcòncơhộiđổikhácnàocả.CònvớiMarieLuiseNicht:đólàđứaconyêucủabà.

Lúcđầu,thỉnhthoảngbànắmchặtbàntaymìnhtrongtúivải,đấmconlialịa,miệnghét:

Contỉnhlại,khôngthểbỏmẹmộtmìnhđược!Giờthìhếtrồi.

đứacongiờđâyxemrachẳngcònđauđớn.Cơbắpcủanómềmra,chẳngtiếtramồhôi,

cólẽcũngchẳngcảmgiácnữa.Từlâu,bàmẹđãquennhìncáimiệngluônluônmởcủacon,thỉnhthoảngcónhữnggiọtnướcmiếngchảyra.Bàcóthểnóivớicon,cóthểvuốtvevàthoabópchonó,cóthểmangnólênxelănđưarangoài,mỗikhi trờiđẹp.Bànghĩcóthểsốngvớiconmãimãinhưthế.Dùvậy,bàmuốn con bà được chết. Là vì bà biết chắc rằng, con bà khôngmuốn kéo dài cuộc sống nhờ vào dâychuyềnthứcănnhưkia.“

TuầnbáoDerSpiegelsốmùahè2006đãviếtvềsốphậncủaAlexanderNichtvàbàmẹcủaemnhưtrên.Mộtđêmthángmườinăm2002,cậuhọcsinhchuẩnbịthitútàiởBerlinvôtìnhbịmộtchiếcxecánvàbịchấnthươngsọnãonặng.Cậuđượcđưavàophòngcấpcứubệnhviện.Mộtphầnlớnvỏđạinãobịhư,khôngcòncóthểcứuvãn.GầnbốnnămdàiAlexanderởtrongtìnhtrạnghônmêthức(Wachkoma),chẳngnóinănggìđượcvàcũngchẳngcònhivọngtrởlạicuộcsốngbìnhthường.Bàmẹtinrằng,chắcchắnconmìnhchẳngmuốnmộtcuộcsốngnhưthế.Nhưngcácbácsĩbệnhviệncươngquyếtgiữsựsốngđó,vàphápluậtcũngkhôngchấpthuậnlờiyêucầutháodâycủabàmẹ.Vấnđềpháplíthậtrắcrối,chứkhôngđơngiảnnhưthoạtnhìn.Theoluật,khôngbácsĩnàoởđứccóquyềnkéodàicuộcsốngngượclạiímuốncủabệnhnhân,nhưngvớimộtngườinhưAlexanderthìlàmsaobiếtđượcímuốncủaem.Thayvìđápứnglờiyêucầucủabàmẹ,họtiếptụcgiữAlexandersống.

Bệnhnhânhônmêkhôngcòncócơtỉnhlạilàmộttrongnhiềutrườnghợpkhóxửcholuậtpháp,chonhữngcânnhắcđạođứcvàchocâuhỏivềímuốnvàquyềncủađươngsự.Trườnghợpnày,aiđượcphépcùngquyếtđịnh?đâulàbiêngiớiđượcphépcủabácsĩ?Phảichăngbácsĩcóquyềnchấmdứtsựsốngcủamộtbệnhnhânhếtcơmaysống,bằngcáchtháodâychuyềnthứcănhaychuyềnkhíthở(trợtửtiêucực)?Họđượcphépchíchmộtliềuthuốcgiảmđaumạnhđểbệnhnhânmauchết(trợtửgiántiếp)?Bácsĩđượcphépgiúpbệnhnhânchấmdứtsựsống,thểtheolờiyêucầurõràngcủabệnhnhân(trợgiúptựtử)?Vàcuốicùng:Bácsĩđượcphép,thểtheolờiyêucầucủabệnhnhân,chohọmộtliềuthuốchaychíchchohọmộtmũithuốc,đểkếtliễuđờihọ(trợtửtíchcực)?

Luậtởđứccónhữngquyđịnhrõràngđốivớitrườnghợptrợtửtíchcực.Luậtlênánlốitrợtửnày.điều216(giếtngườitheoyêucầu)củabộluậthìnhsựcónộidungnhưsau:„Aiđượcxácnhậnlàđãgiếtngườitheoyêucầurõràngvàkhẩnthiếtcủangườibịgiết,ngườiđósẽbịkếtántùgiamtừsáuthángtớinămnăm“.Bácsĩnàoquyếtđịnhchochếtmàkhôngcólờiyêucầucủabệnhnhân,ngườiđócóthểbịkếtántộisátnhân.điều216khôngnhữngbảovệcánhân trướcchínhmình,màđồng thờicòncảnngănviệcgiếtngườitheoíriêngcủamình,rồisauđókhaivớitoàánrằng,chínhngườikiađãyêucầumìnhgiết.Mộtràocảnpháplínhưthếrõrànglàđiềutốt.Nhưngcóphảiđềutốttrongmọitrườnghợp?

DùluậttrongcácnướcÂuchâukhácnhau,nhưngchẳngcónướcnàochotớinaytrựctiếpchophépviệctrợtửtíchcựccả.Hoà-lannăm2001vàBỉnăm2002đãchophéptrợtửtíchcựccáchgiántiếp.Theođó,trợtửtíchcựcvẫnbịcấm,tuynhiênnócóthể„khôngbịkếtán“trongmộtsốtrườnghợpthoảmãnđượcnhữngđòihỏicủaluậtđịnh.Hoà-lanchophépkhoảnnàylàđểgiảiquyếttìnhtrạngtrợtửtíchcựcvẫndiễnraâmthầmtừnăm1969trongmộtsốphòngmạchbácsĩnướcnày,trongkhiđóđaphầndânchúngvẫntánđồngviệccấmđoánchínhthức.đâylàmộtbiệnphápcũnggiốngnhưviệcpháthaiởđức:nguyêntắclàcấm,nhưngkhôngbịánphạt,nếuthoảmãnmộtsốđiềukiệnluậtđịnh.Từnăm2001,mộtbácsĩhànhnghềởHoà-lanđượcphépgiếtmộtbệnhnhân,nếu1)bệnhnhânrõràngmuốnđiềuđó,2)cómộtbácsĩthứhailàmcốvấnvànhânchứngvà3)bácsĩthựchiệnphảikhaibáochocôngtốviện,đểcảnhsátcóthểtheodõisựviệc.

Nhữngngườibiệnhộviệcchophéphoặckhôngkếtán trợ tử tíchcựcnêu lênquyền tựquyếtcủamỗingườiđểbiệnminhchoquanđiểmcủamình.Theohọ, tấtcảnhữngaicònđầyđủ í thứcđềucóquyềnquyếtđịnhvềsựsốngvàvìthếcảvềcáichếtcủahọ.Hiếnphápnướcđứcnóitới„Phẩmgiáconngười“.Phẩmgiánàynhưvậygồmcảquyền tựquyếtvềsựsống lẫn tựquyếtvềcáichết.điều lạ,cảhaiphíachốngvàmuốntrợtửtíchcựcđềudựavàolậpluậncủaKant.Phíachốngnêura„sựbấtxâmphạm“tuyệtđốicủasựsốngconngười,vìconngười, theoKant,mang trongnómụcđích tự tại.Khôngđượcphép„làmsailạcmụcđích“(verzweckt)củaconngười.Chophépmộtngườinàokhácgiếtmình,cónghĩalàmìnhkhôngcònlàmchủtrênmìnhnữa,màlàđểchomộtkẻkháclàmchủtrênmình.Từmộtconngườitựdo,nhưvậy,trởthànhmộtđốitượngsửdụnglệthuộccủangườikhác.Vàđiềunày,nóinhưAlbinEser,giáosưhưutrívềluậthìnhsựngoạiquốcvàluậtquốctếthuộcViệnMaxPlancktạiFreiburg,cónghĩalà„mụcđíchconngườiđãbịsailạc“.Phảichăngcósựkhácnhauthậtsựgiữaviệctựmìnhsángsuốtquyếtđịnhgiếtmìnhvàviệcmìnhnhờmộtngườikhácgiếtmình,vìmình(chẳnghạnđangnằmtrêngiườngbệnh)khôngthểtựlàmđược?Cóphảingườitađang„làmsailạcmụcđích“củatôi,khihọkhôngchotôichết,dùtôiyêucầuđượcchết?Chúngtabiết,lúcvềgiàKantrấtsợchứngbệnhmấttrí(Alzheimer)nguyhiểmđangtớivớimìnhvàđãquyếtđịnh,nếurơivàotrườnghợpđóthìsựsốngchẳngcònínghĩavàgiátrịgìnữađốivớiông.Vìthờiđóchưacócáchìnhthứctrợtửgiántiếptốitânvàviệcchấmdứtchữatrịcũngkhôngkhiếnmộtbệnhnhânmấttríchếtngay,tacóthểnghĩrằng,Kantcólẽhỗtrợchochuyệntrợtửtíchcực,ítrachochínhông.

Một lí chứng rõ hơn biệnminh cho việc trợ tử tích cực, đó là con số thống kê.Hàng năm „DeutscheGesellschaftfürhumanesSterben“(DGHS),mộthộiởđứcđòihỏiviệctrợtửtíchcực,nhờcácviệnthămdòlấyíkiếnngườidân,vàcótới80%ngườiđượchỏichobiết,họtánđồngviệctrợtửtíchcực.đốivớiDGHS,đólàmộttínhiệurõràng.Họyêucầucácnhàchínhtrịnênthựchiệnnhữnggìđasốngườidânmuốn.Nhưngmệnhlệnhđạođứcvàconsốthốngkêlạilàhaichuyệnkhácnhau.Nhiềunămtrướcđây,đasốdânđứcchốnglạiđồngtínhluyếnái.Vìthế,phảitốngcổnhữngngườiđồngtínhvàonhàtù,nhưchuyệnđãxẩyrathậttrongthậpniên60’?Nếuđưarathămdòsaubiếncố11.09.2001,hẳnđasốdânđãchốnglạinhữngtínđồbảothủđạoHồivàđòiđuổihọrakhỏinước,nhưngngàynaythìkhôngcóchuyệnnàynữa.Số thống kê cũng phản ảnh tình cảm cấp thời, và chúng lệ thuộc nhiều vào cách hỏi. Bốn năm trước,DeutscheHospizStiftung,mộtquỹhộiphảnđốitrợtửtíchcực,cũngcómộtcuộcthămdò.Quỹnàykhôngnhữngđưaracâuhỏivềchuyệntrợtửtíchcực,màcòncốgắnggiảithíchchongườiđượchỏivềphươngcáchvàđườnghướngchămsócnhữngngườibệnhởgiaiđoạnsauhết,đểlàmsaochohọcóthểtrảiquagiaiđoạnnàytronganbìnhvàkhôngđauđớn.KếtquảthămdòngượchẳnkếtquảcủaDGHS.Chỉcó35%nhữngaitrướcđóđượcnghecắtnghĩavềchuyệntrợtửtíchcựcvàcáchthứcchămsóctrênđâytánđồngviệcchophéptrợtửtíchcực.56%tráilạiyêucầucácbệnhviệnnêncónhữngbiệnphápmạnhhơnchophươngphápikhoachămsócmớiđó.Nhưvậy,chủtrươngduylợi,vốnđitìmhạnhphúcvàđaukhổcủaxãhộiquaconsốthốngkê,quảlàchuyệnkhókhăn.

Lílẽ(giántiếp)thứbađượcđưarađểcổvõchotrợtửtíchcựcởđức:luậtlệhiệnnayquámâuthuẫnnhau.Ởđứcmỗinămcó800.000đến900.000ngườichết,ítnhấthaiphầnbasốđóchếtởbệnhviệnhaytrongcácviệnchămsóc,cònmộtsốrất ítchếtởnhà,bêncạnhnhữngngười thân.Xemrakhôngcóaitrongsốđóchếtvìtrợtửtíchcựcdotaymộtbácsĩhaymộtnhânviênchămsóc.đóchỉlàxemramàthôi.Trongthựctế,trongvòngmườinămqua,cóhơn300ngườimuavémộtchiềutừđứcsangThuỵ-sĩ,đểnhờnhữngtổchứcnhưDignitashayEXITchíchthuốcđểchết.Theothuậtngữluậtpháp,đólà„trợgiúptựtử“.KhácvớiThuỵ-sĩ,ởđứckhôngđượcphéptrợgiúptựtử,màcũngkhôngcấmđoánchuyệnnày.Vàviệcbánthuốcđộccũngchưaphảilàtrợtửtíchcực.MộttaybuônđộcdượcZyankalichỉbịkếttộiviphạmluậtmuabánmatuýmàthôi.Nhưvậy,nềntưphápđứcđứngtrướcmộtngãcụt.Nóquánghingờcác

tổchứctrợtửthươngmại.Nhưnglàmthươngmạivớichuyệntựtửthìlạihoàntoànkhôngcấm.TriếtgialuậtởMainz,NorbertHoerster,nhậnthấycómộtvấnđềquantrọngtrongkhoảngtrốngluậtphápnày;nóhoàntoànđingượclạichuyệntrợtửtíchcực,vốnlàđiềuônghỗtrợ,vớiđiềukiệnphảidựađúngtrênímuốntựdocủangườibệnh.Trongkhicổvũchoviệctrợtửtíchcựccóđiềukiệnđó,Hoersterđềnghị,ngườinàoxuikhiếnhaytrợgiúpmộtngườikháctựtử,sẽbịxửtùtớinămnăm–trừrangườiđórõrànghànhđộngtheoímuốntựdocủangườikia.LílẽcủaHoersterchủyếudựatrêncácnguyêntắcduylợi-ưutiên,nhưngôngkínđáođưavàođâythêmmộttiêuchuẩnthứhai.Khôngchỉcácướcmuốnvàíđịnhcủangườimuốnchếtlàquantrọng,màcảđộngcơcủangườigiúpcũngquantrọngkhôngkém.Làvìđểxuikhiếnailàmgì,tôiphảicómộtlídonàođó,vàlídonàycóthểmangnhiềuínghĩakhácnhau.MộtkhiếmkhuyếtthấyrõcủaDuylợi,làchủtrươngnàythườngchỉquantâmtớinhữnghệquảcủahànhđộng,chứkhôngđểígìtớiđộngcơcủahànhđộngđó.Mộtngườilínhnhậnlệnhvịchỉhuygiếtmộttrămngườitrêntrậnđịavàmộttaytộiphạmđánhchếtmộtbàgiàđểcướpcủa,tộicủangườilínhnặnghơn?Mộtđạođứcchỉnhìntheocáchệquảchođươngsựhaychoxãhộimàthôi,đạođứcđóbấttúc.

Gầnnhưtấtcảnhữngngườiduylợi-ưutiênđềutánđồngviệctrợtửtíchcực,vìđiềunàycóthểlàquyềnlợicủangườimuốnchết,vốnthườnglàmộtbệnhnhânnani,khôngcònhivọngsống.Nhữngngườichốngđối,lạthay,cũngnhândanhquyềnlợicủangườimuốnchếtđểbiệnminhchoquanđiểmhọ.đểhiểuđiềunày,cầnnhìnvàotrợtửtiêucựcvàtrợtửgiántiếp.Ởđức,đượcphéptrợtửtiêucực,nếuđóđúnglàướcmuốncủangườibệnh.Khôngbácsĩnàocóquyềnkéodàisựsốngcủamộtbệnhnhânngoàiímuốncủađương sự.Nhữngkhókhăn liên quan tới ímuốn củamột bệnhnhânhônmê ta đã có dịp tiếp cậnquatrườnghợpcủaAlexandertrênđây.Ởđức,trợtửgiántiếpcũngđượcphép.TrợtửgiántiếphayxẩyranhấttrongtrườnghợpterminaleSedierung(antử).Thuậtngữnàymuốnnóilênrằng,bácsĩchữatrịtiêmchoconbệnhchờchếtmộtliềuthuốcgiảmđau,chẳnghạnMorphin,thậtmạnh,đểconbệnhchìmvàocơnmê.Bácsĩcốlàmhếtmình,saochoconbệnhkhôngđauđớntrongnhữngngàygiờcuốicủahọ.đồngthờibácsĩkhôngchoconbệnhchuyềnhayuốngđủnước.Sựthường,vớilốitrịkhôđó,conbệnhsẽchếtvìthiếunướcsauhaihaybangày.Theolốihiểucủalốichữatrịđó,terminaleSedierung(antử)khôngphảilàmộtcáchtrợtửtíchcực.

Antửthườngđượchiểunhưmộtbiệnphápnhânđạothaythếtrợtử.Ởđức,nócũnglàmộtphươngcáchtrợtửgiántiếpthườngđượcdùng,mộtphươngcáchnằmgiữavùngtranhtốitranhsángluậtpháp.Cóbaonhiêutrườnghợpđượctrịnhưthế?Khôngcósốliệu,vìluậtkhôngbuộcphảikhaibáo.Vìtranhtốitranhsángnhưthế,nênđôikhicónhữngtrườnghợpnhậpnhằng.Thờigianqua,mộtvàitrườnghợpcốtìnhlạmdụngantửđãbịđưalênbáo,làmdấylênnhữngphêbìnhchỉtrích.Ngườitamuốnbiết,bệnhnhânđãbiếtđếnhậuquảđưatớicáichếtcủalốitrịgiảmđauđóhaychưa,vàconbệnhcóchấpnhậnhaycómuốncáichếtđókhông?Vìthếnhữngngườiphêbìnhchorằng,hàngngànvụtrợtửgiántiếpnàyvẫnđượcâmthầmthựchiệnởđứcchắcchắncònnguyhiểmhơnlàviệcchophéptrợtửtíchcựcnhưngvớisựtheodõigắtgao.

Nhưvậy,chúngtađãnêuracácchứngcứquantrọngnhấtcổxuýviệcchophéptrợtửtíchcựccókiểmsoáttrongmộtquốcgiapháptrị.đểtiệntheodõi,tatómtắtlạimộtlầnnữanhưsau:1)Quyềntrợtửtíchcựclàmộtquyềncănbảncủaconngườitựdo,nólàmộtphầncủaquyềntựquyếtcủahọ.2)Trợtựtíchcựcđượcđasốdânđứctánđồng,coiđónhưmộtphươngtiệnhợppháp.3)Trợtửtíchcựctrongsánghơnvàdễkiểmsoáthơnlàtrợgiúptựtửhaytrợtửgiántiếp,vànhưvậynênchấpnhậnnónhưcácphươngtiệnđượcphépkhác.

Đốidiệnvớibalậpluậnthuậnđó,cónhữngluậnchứngchốngnhưsau:

1)Phảichăngtươngquantíncẩngiữabácsĩvàconbệnh,trongmộtsốtrườnghợp,sẽbịphávỡ,nếuchophéptrợtửtíchcực?2)Trợtửtíchcựccóphảnlạiquyđiềudanhdự„giúpđỡvàchữalành“củanghềbácsĩkhông?3)Cóthểkiểmsoátvàxácđịnhđượcmộtcáchchắcchắnkhông,rằngconbệnhthựcsựmuốntrợtửtíchcực?4)Aibảovệđượcconbệnhmấttríhoặckẻhônmêtrướcnhữnghậuííchkỉcủangườithân,vốnvìmộtlídonàođóchỉmuốnchohọchết?Hợppháphoáviệttrợtửtíchcựccókhiếnchoxãhộithayđổicáinhìnđốivớinhữngngườibệnhchờchết,vànhưthếlàmnguyhạitớinhữngđiềukiệncủacuộcsốngchungkhông?5)Nócógâyramộtcuộc„vỡđê“không,khiếnviệcchophéptrợtửtíchcựctrởthànhmộtbóbuộcgiántiếptrongviệcsửdụngphươngtiệnnày?Chẳnghạnđểlàmhài lòngthânnhânngườibệnhhayđểcáchãngbảohiểmsứckhoẻđỡtổnphíthêm?6)Nhưthếviệc„tựdochết“cóbịbiếnthành„mấttựdosống“không?7)Chophéptrợtửtíchcựccódẫntớiviệcnhànướcsẽhạnchếxâydựngnhững

phươngcáchchữatrịtốnkémnhưngnhânđạohơn,chẳnghạnnhưđầutưthêmchongànhikhoagiúpantử(Palliativmedizin)?

Lído1)và2)vềtươngquanbácsĩ-bệnhnhâncóthểtrảlờingay.đâykhôngphảilàmộtvấnnạntriếthọc,nhưngnóxuấtpháttừmộthoàncảnhtâmlícánhân.Vànóluônkhácnhau.Cóthểtươngquannàysẽxấuđivìchuyệntrợtửtíchcực,nhưngkhôngnhấtthiếtphảithế.Ngoàira,nếuchophéptrợtửtíchcực,cũngkhôngcónghĩalàmọibácsĩđềucónhiệmvụhaybịbuộcphảigiếtbệnhnhân.Lído3)và4)vềkhảnănglạmdụngcủangườithân.đâylànhiệmvụcủatưpháp.Tưphápphảilàmsaocóđượcnhữngbiệnphápngănchặnhữuhiệu.Lído5)và6)vềhậuquảxãhộivàvềmongđợiquálớncóthểcónơibệnhnhân,đâylànhữngvấnnạntriếthọctrongínghĩabaoquátnhất.Ởđâymởramộtchiềukíchđạođức-xãhộilớnvàquantrọng.Nhưnglàmsaođểtrùtínhvàđoánbiếtđượcnhữnghậuquảxãhội?ỞHoà-lan,từnăm2001cóbanghiêncứulớnvềchuyệntrợtửtíchcực.Trongkhoảng140.000ngườiHoà-lanchếtởbệnhviện,trêndưới4500ngườichếtquamũithuốccủabácsĩ.Gấpbốnconsốnàychếtnhờantử.Consốtrongcácnămquaítthayđổi.Nhữngngườicổxuýtrợtửtíchcựccoiđólàbằngchứngthuậnlợichoquanđiểmcủamình.Họbảo,chẳngcó„vỡđê“gìcả,vìsốngườimuốnchếtbằngtrợtửtíchcựckhôngtăng.Nhưngphíachốngcũngnhìnsốliệuđóthuậnlợichomình.Làvìnămnàocũngcóvàitrườnghợpnhậpnhằng,khiếnthânnhânvàbảohiểmsứckhoẻphảiđưanhauratoà.Ngoàira,ngườitacònnghicónhữngvụgiếtngườimàkhôngbáocáo.Nhưvậy,cácsốliệuthốngkêchotớigiờphútnàykhôngchotamộtcâutrảlờirõrànggìvềkhíacạnhđạođứccủaviệctrợtử.

Chỉcònlído7).Hợppháphoáviệctrợtửtíchcựchẳnsẽlàmchấmdứtcácđầutưvàonhữngphươngtiệnchữatrịđắtđỏ?Mộtcáchtrựcgiác,đasốconngườitađềuchorằng,chếtantửlàcáchtốthơnchếtvìchíchđộcdược.Cảmnhậntrựcgiácnàyđãlàcáigìmọcrễtrongbảnchấttựnhiêncủaconngười,nhưMarcHauserchothấytrongthínghiệmcủaông(XemNgườiđànôngtrêncầu).Giếtngườicáchtíchcựckhácvớiđểmặcchochết,dùhaicáchđóđềudẫntớicùngmộtkếtquảnhưnhau.Việccấmgiếtngườicáchtíchcực,nhưthế,khôngphải làhậuquảcủagiáođiềutôngiáocoisựsốngconngười là„linhthiêng“.đúnghơn,giáođiềunàylàhậuquảcủamộtlịchsửpháttriểnloàingườicórễsâunơitrựcgiác.Vìthế,việccoithường„tínhlinhthiêng“củasựsống,coinóchỉlàmộtthứsảnphẩmcủatôngiáobấtlựctrongthờiđạingàynay,quảlàmộtlílẽchẳngvữngtínàocả.TrướckhicóKi-tôgiáo,lựccảngiếtngườitựnhiênnàyđãcórồi,dùnóthểhiệnvớinhiềuluậttrừởmọithờivàtrongnhiềunềnvănhoákhácnhau.điềuđángđểí,làhầuhếtnhữngngườitánđồngtrợtửtíchcựccũngthấycósựkhácnhaugiữahànhvitíchcựcvàhànhvivôtìnhđểmặc.Dùcónhữngchỉtríchđốivớitrợtửgiántiếp,chẳngcómấyaitronghàngngũchủtrươngtrợtửtíchcựclạicoiviệcchíchthuốcđộclàphươngtiệnthậtsựhayhơn.Vìthế,trợtửtíchcựcchỉlàcựcchẳngđã,nólàphươngthếcuốicùngsaumọiphươngthếkhác.

Từđócóhaihệquả:Nhànướcphảibằngmọicáchhỗtrợngànhitếantửvàcốgắnglàmsaochoviệctrợtửgiántiếpđượcthựchiệncàngnhânbảnvàtrongsángchừngnàocàngtốt.Làmnhưthếcũnglàđểgópphầnloạitrừchuyệntrợtửtíchcực.Làvìchuyệnquantrọngnhấttrongnhữngngàycuốicủabệnhnhânchờchếtkhôngphảinhữngưutưvềikhoa,màlàvềtâmlí.Coitrọngquyềntựquyếtcủaconngười,ngaycảquyềnhọ tựđịnhđoạtcáichếtcủamình, làđúng.Nhưngviệc tìmhiểucáchoàncảnhđưađếnviệcmuốnchếtcủahọcũngquantrọngkhôngkém.Hoàncảnhđưađếníđịnhmuốnchếtmớilàđiềuquyếtđịnh,chứkhôngphải làquyềnđược trợ tử tíchcực.Vì thế, lối trịgiảmđau (Palliativmedizin:an tử) làconđườngnhânbảnhơnchobệnhnhânvàbácsĩchữatrị.

Hệquảthứhai:Việcchấpnhậntrợtửtíchcựccónguycơbiếnphươngphápcuốicùngnàytrởthànhmộtphươngpháp„bìnhthường“nhưnhữngphươngphápkhác,đốivớimộtsốtrườnghợpkhôngcólốithoát.Mộtsốthânnhâncóthểsẽgiảmnỗlựcchămsócngườithâncủahọ.Vàcácbệnhviệncóthểcũngchẳngnỗlựcthêmtrongviệcgiúpbệnhnhâncóđượcnhữngngàycuốiđờinhẹnhàng.DùcácconsốthốngkêởHoà-lanchotớinaychưaxácnhậnnỗiloâunày–nhưngtrướccảnhcạnkiệtngânkhoảnitếtrongtấtcảcácnướcÂuchâuhiệnnay,quyền tựquyết trêncáichếtcủamìnhcó thểnhanhchóngđưa tớihậuquảngượclại:gâyranơixãhộimộtchờmongquálớn,ítralànhằmbớtgánhnặngchohệthốngbảohiểmitế.

Nhưvậy,vấnđềquantrọngnhấttrongthờiđạingânquỹitếkhôngngừngbịcắtxénhiệnnaylà:Nhànướcvàxãhộicoitrọngviệcantửnhưthếnào?Chínhtháiđộnàysẽtươngđốihoámọiyêusáchmạnhmẽnơiconngườimuốnđòiđượctựdochết.Lúcnàyđây,việccầnkíphơnlàlàmsaocảitiếntừngtrườnghợpcábiệtđangdiễnratrongvùngtranhtốitranhsángcủatrợtửtiêucực,tíchcựcvàgiántiếptrongcácbệnhviện,cònchuyệnphảicómộtlậptrườngrõràngvềmặttriếtlíluậtphápvàđạođứcchochuyệntrợtửtích

cựclàđiềukhôngcấpthiết.Nhàtriếthọccoitrọngtínhhợplí,khôngmâuthuẫnvàsựminhbạch.Nhưng,đốivớinhàchínhtrị,thìtráchnhiệmđạođứcxãhộilạilàyếutốquyếtđịnh.Vớihọ,nhữngnhậpnhằngkhóchấpnhậnvềmặtlíthuyếtkhôngquantrọngchobằngnhữngmậpmờcóthểchấpnhậntrongthựctế.

Nhưvậy,quyềntựquyếtcủaconngườisẽbịhạnchế,mộtkhinó(cóthể)tạorachoxãhộinhữnghậuquảbấtnhânvàkhôngthểchấpnhận.Nhưngailàkẻthuộcvề„xãhội“này?Phảichăngchỉcóchúngtamàthôi?Chúngtacótháiđộnào,chẳnghạn,trướcnhữngsinhvậtbiếtđau,nhưngchúngkhôngthểnóirasởthíchvàkhôngthểđòihỏiquyềncủachúng?Chẳnghạnnhưcácthúvật?

•Khôngchỉcóthịtvàsữa.Cóđượcphépănthịtthúvậtkhông?

OxfordKhôngchỉcóthịtvàsữamàthôi.

Cóđượcphépănthịtthúvậtkhông?

Thửtưởngtượng,mộthômnàođócónhữngthựcthểlạtừngoàivũtrụhạcánhxuốnghànhtinhchúngta.NhữngthựcthểgiốngnhưtrongphimIndependenceDaycủaHollywood.Chúngvôcùngthôngminh,vượtxaconngười.VìloàingườikhôngphảilúcnàocũngsẵncómộtôngtổngthốngHoa-kìganlìkhôngsợchếtngồisẵntrongmáybayđểgiúpđỡ,vàvìhọkhôngcóđủkhảnăngtạoranhữngloạivikhuẩnđểchậnđứngmáytínhcủathựcthểngoàihànhtinh,nênhọđãbịthựcthểlạnàyquiphụctrongnháymắtvàtấtcảđãbịchúngđẩyvàongụctối.Mộtchếđộbạongượckhôngtiềnkhoánghậubắtđầu.Thựcthểngoàihànhtinhdùngconngườilàmvậtthínghiệm,chúngthuộcdaconngườiđểđónggiày,làmbọcghếxe,làmtúiđènbin,chúnggomgóptóc,xươngvàrăngconngườiđểbiếnchếtiếp…Chúngăncảthịtngười,nhấtlàthịttrẻemvàsơnhi,vìthịtnàyngọtvàmềm.

Mộtanhngười,vừađượcchúngxáchtừngụctốirađểđưavàolòthínghiệm,latoánglên:

„Tạisaocácngươilàmnhưthế?Cácngươikhôngthấychúngtôicócảmgiácvàcũngbiếtđauà?Tạisaolạiđemconcáichúngtôirađểănthịt?Cácngươikhôngthấychúngtôiđaukhổà?Cácngươikhôngbiết, cácngươi lànhững tênman rợđộcáckhông thể tưởng tượngđượcchăng?Cácngươikhôngcólòngthươngxót,khôngcóđạođứcà“?

Thựcthểngoàihànhtinhgậtgậtđầu.Rồimộttêntrongbọnnói:

„Cóthểchúngtôihơitànnhẫnđấy.Nhưngchúngtôilàloàithôngminh,hữulíhơncácanh,chúngtôilàmđượcnhữngthứmàcácanhkhônglàmđược.Chúngtôithuộcchủngloạicaotrọnghơn,trênhẳncácanh.Vìthếchúngtôicóquyềnmuốnlàmgìcácanhcũngđược.Sovớichúngtôi,thìsựsốngcủacácanhchẳngcógiátrịgì.Dùlốihànhxửcủachúngtôicóthểxalạđôichútđốivớicácanh,nhưngthịtcủacácanhngọtơilàngọt,rấthợpkhẩuchúngtôi“.

PeterSingerlàmộtthanhniênthíchsuytư.Nhưngcâuchuyệnthựcthểngoàihànhtinhvàthóiănthịtngườicủachúngtrênđâykhôngphảidoanhnghĩra.Năm1970,vừamớihọcxong,anhtừÚcbaysangAnhquốcđểdạyTriếttạiđạihọcOxford.Hômđó,anhđangngồitrongphòngănlớncủađạihọcvàđangnhâmnhimiếngthịtbò.Lúccòntrẻ,Singerchẳngthathiếtgìvềchuyệntriếthọcvàvềchuyệnphảisốngrasaochođúngcả.BốmẹanhtrướcởWien(Áo)vàlàgốcdo-thái.CuộctruynãmanrợngườiDo-tháicủaQuốcXãởđứcvàÁođãkhiếnôngbàđưanhautrốnsangÚcvàonăm1938.ÔngbànộicủaPeterbịQuốcXãbắt,đưavàotrạitậptrungTheresienstadtvàbịgiếtởđó.

Singerrấtquantâmtớingànhhọccủamình,đặcbiệtmônđạođứchọc.Anhmuốnbiếtcáigìtốtcáigìxấu,sốngthếnàolàđúngthếnàolàsai.đangkhingồinhấmnhápmiếngsteak,anhquansátthấycậusinhviênngồibênlấymuỗngđẩymiếngthịtramộtbêndĩa,khôngăn.Anhhỏingườiđó–cậusinhviênnàycótênRichardKeshen,vềsaulàmgiáosưTriếtởđạihọcCapBretonởCanada-,cóphảithứcănkhôngngonhaysao?Richardtrảlời,anhchẳngbaogiờănthịt.Anhchohay,anhlàngườichaytrường,vìnghĩrằng,ănthịtthúvậtlàđiềuhoàntoànsai.Singergiậtmìnhvìtháiđộdứtkhoátđó.VàRichardyêucầuôngthầythửnêurachoanhnghemộtluậnchứng,chỉcầnmộtluậnchứngthuyếtphụclàđủ,chobiếtviệcănthịtthúlàđiềuhợpvớiđạođức.Singerxinkhấtmộtthờigianđểsuynghĩ.Ngàyhômsau,haingườigặplạitrongphòngăn,vàSingerđãcungcấpchoRichardcâutrảlờitheoyêucầu.Rồianhtiếptụcnhâmnhimiếngsteak.NhưngSingerđãkhôngngờ,đólàmiếngthịtcuốicùngtrongđờianh.

Trênđường từđại họcvề nhà,Singer vắt óc suynghĩ.Conngười từmuônđời vẫn ăn thịt.Thời hồnghoang,conngườiđãsănvàgiếtthúđểăn.Saunày,khiđãđịnhcư,họchănnuôidê,cừu,heo,bòđểănthịt.Nếukhôngcóthịt,conngườitiềnsửvànhiềubộtộcthiênnhiênđãkhôngtồntại.Nhưngmắtanhchợtsánglên,vìnhữnglídomàanhđãnghĩrađóchẳngcóliêncangìtớichínhanhcả.Ngườixưa,hoặcdânEskimos,phảisănhảicẩuđểsốngcòn;nhưngđókhôngphảilàlídođểPeterSingerđượcphépănthịtthú.LàvìtrongmộtnướcnhưnướcAnh,khôngcầnphảicóthịt,anhvẫnsốngđược,vàsốngnhưthếkhôngnguyhạigìchosứckhoẻcả.Singernghĩtiếp:chosói,sưtử,cásấucũngănthịt.Nhưngchúngchẳnglưu

tâmgì tớichuyệnchúngcóđượcphépănhaykhông.Bởivìnếukhôngănthịt,chúngsẽchết.Khácvớinhữngloàiđó,Singertráilạicóthểtựchọnlựa,muốnănthịthaykhông,tuỳí.Cóthểchọnlựa:đâylàyếutốlàmanhkhácvớinhữngloàithúkhác.Chỗđứngcủaanhcaohơnsưtử,caohơncảheo,bò,gà,màanhhàngngàyđượcnhâmnhithịtchúngtrongphòngăn.Loàingườikhônngoanvàthôngminhhơnthúvật,họcómộtngônngữrấttinhtế,cólítrívàbiếtsuynghĩ.Nhiềutriếtgiathờicổ,thờitrungvàcảthờinaycũngđãnói:Nhữngcáiđó là lídođểngườiđượcphépăn thịt thúvật.Conngườibiếtđiều,còn thúvật thìkhông.Conngườicógiátrị,cònconvậtthìkhông.Nhưngcóthậtlàloàitinhkhôncógiátrịhơnloàikémtinhkhônkhông?DùSingerkhôngbiết tớicâuchuyệngiả tưởngvềcácthựcthểngoàihànhtinh,nhưngtrongôngđãdấy lênmột sựphẫnnộ,khôngkémnỗibực tứccó thểcócủanhiềuđộcgiảkhiđọccâuchuyệntrênđây.Lídolàvìhànhvivôđạođứccủacácthựcthểngoàiđịacầucókhácchilốicưxửcủaconngườiđốivớiloàivậtđâu.Thôngminhhơnchưaphảilàmảnhbằngchophéptatựdolàmnhữnggìmìnhmuốn.BanămdàiSinger tiếp tụcsuytưvềcungcáchcưxửcủaconngườiđốivới thúvật.Năm1975,ôngchorađờicuốnsáchAnimalLiberation(Giảithoátloàivật).Sáchbánchạynhưtômtươi.Hơn500.000ấnbảnđãđượcbánra.

Singerviết,yếutốquantrọngnhấtchoquyềnsốngcủamộtsinhvậtkhôngphảilàtríthôngminh,khảnăngbiếtđiềuhaykhảnăngnhậnthức.Sựhiểubiếtcủamộttrẻsơsinhkhôngbằngsựhiểubiếtcủamộtconheo,dùvậy,tacũngkhôngđượcphépănthịtđứatrẻvàkhôngđượcdùngnóđểlàmvậtthínghiệmchothuốcgộiđầu.Mộtsinhvậtđượctôntrọngvàcóquyềnsống,khisinhvậtđócókhảnăngcảmnhậnđau(khổ)haysungsướng,đólàyếutốquyếtđịnhnhất.Ởđiểmnày,SingervàBenthamcùngmộtquanđiểm,khivàonăm1789,thờiđiểmcủaCáchmạngPháp,Benthamviếtnhưsau:„Rồisẽcóngàynhữngsinhvậtcònlạicũngsẽdànhlạiđượccáiquyềnsống,màchỉcóbạochúamớicướpđiđượccủachúng.Ngàyđó,ngườitasẽnhậnrarằng,sốlượngchâncẳnghaylôngtócchưađủlàlídođểđẩymộtsinhvậtbiếtcảmvàochungmộtsốphận.Nhưngđâulàcáitiêuchuẩntrổivượtkháckia?đólàkhảnăngbiếtnóichăng?Nhưngmộtconngựahaymộtconchótrưởngthànhcòncókhảnănghiểuvàgiỏithôngtinhơnmộtembémớisinhmộtngày,mộttuầnhaymộttháng.Nếuđiểmnàykhôngđúng,thìđâulàlído?Nhưvậy, vấnđề khôngphải là; chúng cóbiếtnghĩkhông?hoặc: chúng có biếtnói không?Mà là:chúngcóbiếtđaukhông?“SingertánđồngchủtrươngduylợicủaBentham:Hạnhphúclàtốt,đaukhổlàxấu.Vàyếutốnàykhôngnhữngđúngcholoàingười,màcảchomọiloàisinhvậtbiếtcảmnhậnđauđớn.Vàtrênnguyêntắc,conngườivàcácthúvậtđềucókhảnăngcảmnhậnđauđớnnhưnhau.Nhưvậy,câuhỏicóđượcănthịt„cácthúvậtkhác“khôngquảdễtrảlời:Khôngđược!Chúngtakhôngđượcphépgâyrađauđớnkhônxiếtcholoàivậtchỉvìlídongonmiệng;chúngtaphảitrảlạithânxácvàsựsốngchocácsinhvậtđó.

CuốnsáchcủaSingerviếtvềcuộcgiải thoát thúvậtkhỏisự thống trịcủaconngườigâyranhiềuchấnđộng.Mộtphongtràoxãhội,Phongtràobảovệquyềnsốngcủathúvật,rađờiởAnh,Hoa-kìvàđức.MụctiêucủacáctổchứcnhưPetahayAnimalPeacecònđixahơnnhữngđòihỏicủacácnhàđấutranhchothúvậtlúcđó.Họkhôngnhữngđòidẹpbỏviệcnuôithúhàngđàntrongchuồng,dẹpcáctrạichănnuôiđểlấylôngda,chấmdứthànhhạthúvật.Họđặtlạimọivấnđềsửdụngthú.Theođó,loàingườikhôngđượcănxúcxíchvàuốngsữathúnữa,khôngđượcdùngthúlàmxiệchaynhốtchúngtrongcácvườnbáchthú,khôngđượcdùngchúngđểthínghiệmnữa.Họđòichothúquyềntựdosốngvàtựdotriểnnởtrongthiênnhiên.

Thoạtnhìn,cáclíluậncủaSingerrấtthuyếtphục.Nhưngchúngbịnhiềutriếtgiaphảnđối.Làvì,nếubiêngiớiđạođứckhôngđược tạonênbởikhảnănghiểubiết,khảnăng lí tríhaysự liênhệvàochủng loạingười(Homosapiens),màdochínhkhảnăngcảmnhậnđauđớn–thìbiêngiớiđóthậtsựnằmởđâu?Aicũngbiếtheovàgàcóthểbiếtđau.Conheokêulakhibịchọctiết,vàcongàcũngthế.Nhưngvớicáchẳnghạn, thìsao?Cácóbiếtđaukhông?Theonhữngnghiêncứumớinhất,xemracábiếtđau,nhưngchúngkhôngthểdiễntảrađược.Cònnhữngđộngvậtkhôngcóxươngsống,nhưsòhếnchẳnghạn?Chúngtabiếtquáítvềkhảnăngcảmnhậnđaucủasòhến.Ngayconngườicũngkhôngbiết,liệucâycốicóbiếtđaukhông.Câyxà-láchcórunngườilênkhông,khinóbịnhổrakhỏiluốngđất?

Nhưvậy,khôngcóbiêngiớirõràngtrongviệccảmnhậnđau.Vàtiêuchuẩnnàycóvấnđề,mộtphầnlàvìtakhôngthểbiếtđượcmộtcáchtrựctiếpcáctìnhtrạngíthứccủaloàivật.Trongbàibànvềnão,chúngtađã thấysựkhókhăncủakhoahọckhinhậndiệncác tình trạngí thứcchủquancủaconngườirồi.Tìnhtrạngnơicácloàithúlạicàngkhóhơn.Năm1974,nghĩalàcùnglúcSingerđangviếtsáchgiảiphóngloàivật củamình,ThomasNagel,nay làgiáo sưđạihọc luậtởNewYork, chophổbiếnmột luậnvănnổi

tiếng:Làmcáchnàođể trở thànhmộtcondơi.Nagelchẳng thíchgì thúvật.Luậnđiểmchínhcủabàiviết:Tachẳngcầnnhọccôngđưamìnhvàotâmtrạngcủanhữngsinhvậtkhác,chẳnghạnvàoloàidơi,đơngiảnlàvìkhôngaicóthểlàmđượcchuyệnđó.Cáiduynhấtmàngườitacóthểlàmđược, là tựtưởngtượng ramộthoạtcảnh, trongđómìnhđangbaysăncôn trùngbanđêmvớimộthệ thốngdò tiếngdội.Nhưngaicóthểbiếtchắcchắn,hoạtcảnhđótươngứngđúngvớinhữnggìcảmnhậnnơicondơilúcđó?Cóthểchẳngtươngứngtínàocả.VàđâylàkếtluậncủaNagel:Íthứcluônluôngắnliềnvớikinhnghiệmchủquan,vàvìthếkhôngthểnàohiểuđượcdơiđangcảmnhậngì.

Nhưng,khôngbiếtđượcchínhxácnhữnggìdiễnranơiloàivậtkhôngphảilàmộtluậnchứngthuyếtphụcchốnglạiquanđiểmtôntrọngthúvậtcủaSinger.Chúngtakhôngaibiếtđượcđờisốngnộitâmcủathanhân,vàđócũngkhôngphảilàlídođểchúngtađượcphéphànhhạhọ.Khôngmộttoàánnàochophéptratấnhaycốsátmộtngườivìlídokẻchủmưukhôngthểbiếtđượccảmnhậncủanạnnhân.Chúngtachỉcầnbiết,thanhâncómộttrạngtháiíthứctinhtế–chỉcầnđiềuđóthôicũngđủđểtakínhtrọnghọ.Nơithúvật,tráilại,nhiềunhàkhoahọccókhuynhhướngcắtnghĩatâmtrạngcủachúngtrênbìnhdiệnsinhhọcmàthôi.Nhưngmộtlốicắtnghĩachỉdựatrênkíchthíchvàphảnứngnhưthếthìkhôngổn.Cáchbiếnbáocủaconmèobiểnlàdobảnnănghaycũngcóphầnchiếnthuậttrongđó?Hệthốngthứhạngcủacácchúsưtửđựctrongđànmangtínhchiếnlượchaychỉlàmộttháiđộphụctùngchốclát?Aidámquảquyếtlàmìnhbiếtrõnhữngchuyệnđó?Cảnơiconngười,cóphảihammuốntìnhdụchaysợđauđớnlàdonhucầuthểlíhaycũngcóchủítrongđó?Chúngtakhôngcoicảmnhậncủaconngườichỉlànhữngphảnứngmáymóc,điềunàytạisaolạikhôngđúngchocácthúvật?Dĩnhiênchúngtakhôngngâythơphóngchiếucáccảmgiácvàíhướngcủachúngtavàođờisốngnộitâmcủathúvật.Nhưngngượclại,nếuchỉnhìnđờisốngnộitâmcủathúvậtnhưlàmộtbộmáy,thìđiềunàycũngngâythơkhôngkém.Dođâuchúngtabiết,bảnnăngđùagiỡncủathúvậtkhônghơnkhôngkémchỉlàmộtguồngmáyđápứngphậnvụ?Nhữngtròchơigiaophốicủakhỉcùngvớinhữngcảmgiácthíchthúcủachúngrõràngcóthểgiảithíchdựatheokhíacạnhphậnvụ,nghĩalàđểđápứngbảnnăngtruyềnsinhcủachúng.Nhưngnhữngtròchơiđóchỉmangtínhcáchphậnvụkhôngmàthôiư?

NgayngườiTrungHoathủaxưađãhiểurằng,chúngtakhôngthểbiếtđượcthúvậtcónhữngcảmnhậngì.Nhưngdùvậy,họbiếtmộtcáchtiếpcậnđờisốngbêntrongcủathú:đólàsựsuydiễn.Mộtchuyệnkểnhưsau:TuânTửdạochơivớibạn làHồiTử.HọđiquamộtcâycầubắcngangsôngHào.TuânTửnhìnxuốngnướcvànóivớibạn:„Coinhữngchúcátungtăngnhẹnhàngvàtựdo.Chúngđangvuiđó“.HồiTửtrảlời:„Anhkhôngphảilàcá,làmsaobiếtđượccávui?“TuânTử:„Bạnkhôngphảilàtôi,tạisaobạnlạibiếtlàtôikhôngbiếtcávui?“.

Nghiêncứunãongàynaycũngcónhữngsuydiễnnhưthế.Họquansátcáchphảnứngtrongnãobộconngười,rồiđoántrongnãocủacácloàithúcóxươngsốngkháccũngcóthểcónhữngcấutrúcvàcảmnhậntươngứng.Ởđây,cácnhànãohọckhôngchỉkhảonghiệmnhữngtươngứngcóthậtvànhữngđiềudựđoán.Họcòncốgắngtìmhiểu,tạisaochúngtabiếtđượcloàithúnàyrõhơnloàithúkia.Khiquansátgươngmặtcáheo,chúngtanghĩlànóđangcười.Thầnkinhphảnchiếucủatalúcđócóphảnứng,làvìtachorằng,mìnhhiểuđượcđộngtháicủacáheo.Vàhầunhưaicũngcoicáheodễthương.Tráilại,nhữngconvậtcókhuônmặt„lạ“chẳnggâyrakíchthíchnàochothầnkinhphảnchiếucủata.Khảnăngđồngcảmcủatasẽchẳngcóphảnứnggì,nếutakhôngthểliêntưởngđượctớiđiềuđãquenđãbiết.Tatinmìnhcóthểđồngcảmđượcvàiđộngtháicủachó.Nhìnvẻvuinhộncủanó,tachorằngchóđangởtrongtìnhtrạngvuisướng.Nhưngtakhôngthểhiểuhếtđượcnhữngđộngtháicủachó.ChẳnghạnnhưGiacomoRizzolatinói,„chúngtakhônghiểutiếngchósủacóínghĩagì,nênthầnkinhcủatachẳngphảnchiếuđượcgì.Sủakhôngthuộcvàoguồngmáysinhhoạtcủata.Conngườicóthểnháitiếngsủa,cókhirấtgiống,nhưnghọkhôngthểhiểuđượctiếngsủamangínghĩagì!“

Nhưthế,dùnghiêncứunãocónhiềutiếnbộ,đờisốngnộitâmcủathúvậtvẫnlàmộtvùngđấtxalạđốivớiconngười.Vềmặtluậtpháp,triếthọcvàngaycảtrongngôntừsửdụnghàngngày,talạicàngphảicẩnthận.Ởđức,khôngloàithúnàocóquyềnđòiphảiđượcconngườiđốixửđànghoàng.Xéttheokhíacạnhluậtpháp,khỉđộtvàbọchétgầnnhauhơnlàngườivớikhỉđột.Ngườibịkhốngchếbởihiếnphápvàluậtdânsự,cònkhỉđộtchỉbởiluậtbảovệthúvậtmàthôi.Khỉđộtvàchuộtnhủicùngbịchiphốibởinhữngđiềukhoảnnhưnhau.Khôngthểcómộtnềnđạođứcnàolưutâmđủhếtđượcnhữngdữkiệnsinhvật.

Ítnhất,đốivớinhữngloàicóxươngsốngpháttriểncaonhưkhỉhoặccáheo,takhôngthểđơngiảnđẩychúngvàovùngvôluậtđược.Cũngnhưmọinhàduylợi-ưutiên,PeterSingercoi„Tựíthức“làtiêuchuẩn

đểmộtsựsốngcầnđượcbảovệ.điểmnàyxemrathuyếtphục,dùtaphảicôngnhậnrằng,Tựíthứckhôngphảilàmộtphạmtrùchắcchắnvềmặtthầnkinhhọc.Máyđophổquangkhôngchụpđượcphạmtrùnày.MộtsốtriếtgiacoiTựíthứccũnggiốngnhưCảmgiáccáiTôi.Vìthếđốivớihọ,khỉkhôngcóTựíthức,vànhưvậychúngkhôngcóquyềnnhândanhđạođứcbắtconngườiphảibảovệchúng.KhoanghiêncứunãongàynaychưanhậndiệnđượcCảmgiáccáiTôi.Nhưng,nhưtađãthấytrongbàivề„cáiTôi“,cónhiềutrạngtháícáiTôi:Tôithểlí,Tôiphốicảnh,Tôiđịnhvị…NhữngcáiTôiđóhẳncũngcónơiloàikhỉ,nếukhôngthìsẽcóxáotrộnlớnvềmặtxãhội.

Nhưvậy,mộtsốloàicóvúrõràngcómộtcáigìnhưTựíthứcsơđẳng.Nhưngtanênđánhgiáchuyệnđórasaovềmặtđạođức?Chẳnghạnvớiloàivoi.ỞPhichâu,nhữngnhómsănlậuđịaphươngtìmgiếtloàithúnhạycảmnàyđểlấyngàbán,nhưvậy,tacóđượcphépbắn„đámsănlậu“nàykhông(Keniachophépgiếtcáctaysănlậu)?đốivớiSinger,tấtnhiênkhôngđượcphépbắn,vìngườilàloàicómộtTựíthứcpháttriểnhơnvoi.Nhưngnếumộtngườiđãbắnhạtớiba,nămhaymườiconvoi?Vàđólànhữngconvoimẹ,đểlạinhữngvoiconbuồnrầuvàhoảngloạnvìsợ?Trongtrườnghợpnày,đốivớiSinger,bàncândầnnghiêngvềphíavoi.Nhưngcònthânnhâncủanhữngtaysănlậubịgiếtđó?Tacóthểsuydiễnthídụnàydàidài,vàdùcónhữngsuynghĩcẩntrọngcáchmấy, thìrồi tacũngsẽphảikết thúcvớinhữngđắnđokhiêncưỡng.Ởđiểmnày,Duylợirơivàonhữngtìnhthếvàhậuquảkhólường,màhọkhôngthểnàothoátrađược.

Khicoi„Tựíthức“làkhuônthướcduynhấtđểđogiátrịđángsốngcủamộtsinhvật,thìđiểmyếulớnnhấtcủanóchínhlànhữnghệquảphảntrựcgiáccủanó,màchúngtađãbàntớitrongbàivềpháthai.Làvì,nếugiátrịsựsốngcủamộtsinhvậttuỳthuộcvàokhảnăngcóđượcnhữngcảmnhậnphứctạpvàtuỳvàocáchhànhxửcủasinhvậtđó,thìmộttrẻsơsinhhaymộtbệnhnhântâmthầngiatrọnghoặcnhữngngườigiốngnhưthếsẽđượcxếpnganghànghaycònthấphơn...mộtchúchósăn.DĩnhiênSingerkhôngcóícoithườngtrẻsơsinhhayngườibệnhtâmthần.Ôngchỉmuốnnânggiátrịcủathúvậtlên.Nhưngôngđãvôtìnhtạoravỡđê.Nhiềuđạidiệncủacáchộingườithươngtậtchotớinayvẫnnhìnôngnhưmộttaykhiêukhích.Tronglãnhvựcbảovệthúvậtvàpháthai,chỉdựatrênkhuônthướccôngbằngmàthôithìkhôngđủ.Quathídụvềbàmẹđứngtrướcquyếtđịnhcứuconhaycứuchókhỏihoảhoạn,tathấyrằng,khôngthểloạitrựcgiácvàbảnnăngrakhỏiđạođứchọcđược.

Nhưvậy,câuhỏiphảicưxửnhưthếnàođốivớisúcvậtkhôngthểgiảiquyếtbằngthuầnlítrí,màcũngcònphảidựavàobảnnăng.Bảnnăngtựnhiênnóichoconngườihay,họphảiđánhgiásựsốngconngườikhácvớisựsống thúvật.Cáccảmgiácđạođứccủa tacũnggiốngnhưviệcnémhònđáxuốngnước, tạoranhữngdợnsóngvòngtròn.Nhữngvòngtrongcùngnhỏnhấtlàchamẹ,anhchịem,concáivàbạnhữuta.Cácvòngtrònkếtiếplàngườiquenvàcóthểcảnhữngconvậtgầngũicủata.Rồiđếnnhữngngườichungchung.Vàởvòngngoàicùnglànhữngcongà,nhữngconcáchép.Nhữngvòngđạođứcnàykhôngthểkéodãnramộtcáchtuỳí.

Nhưngtạisaolạicóquánhiềuconvậtcóthểănthịtnằmởvòngngoài?đâykhôngphảilàdoluậttựnhiên,nhưngngàynayđaphầnlàdohậuquảcủaviệcđánhtrốnglảngvàbịđánhlừa.đốichiếucảmgiácconngườivàovấnđềởđầubài,thìcâuhỏiđặtra:Nhưvậy,cóthểăn

thịtnhữngconthúmàtakhôngthểtựtaygiết?Doảnhhưởngcủanềnvănminhphươngtâyhiệnnay,đasốchúngtachùngtaytrướcviệclàmthịtmộtconheohaymộtconbê,dùrằngchúngtabiếtcáchgiếtchúng.Nhưngđốivớicá,thìnhiềungườidễdànglàm.Giết„trứnggà“thìlạicàngdễ.Xưakia,conngườigiếtthúdễdànghơn.Vàcácdântộcsơkhaicũngchẳngmấybậntâmchuyệngiết thú.Nhưngđạođứccũngluônlàmộtvấnđềnhạycảmvănhoá.Nóítphụthuộcvàomộtđịnhnghĩatrừutượngvềconngườihơnlàvàomứcđộcảmnhậncủamộtxãhội.Vàphảicôngnhậnrằng,mứccảmnhậnđóởTâyÂuhiệnđangởvàomộtđỉnhđiểmtrongtiếntrìnhpháttriểncủanhânloại.Cũngvìthế,kĩnghệchếbiếnthịtmớinghĩranhữngmàn„ảothuật“chemắt.đónggóiphảilàmsaođểkháchhàngbớtnhậnrađólàđùibêhaygiòlợn.Trựcgiáccủachúng tabịđánh lạchướng,khiến tadễdàngđánh trống lảng trước thực tế.đa số trongchúngtakhôngcảmthấyngạingùnghaysợhãiănthịt,vìhọkhôngtrựctiếpnhìnthấysựđauđớncủaloàivật.Thầnkinhphảnchiếucủachúngtabịkíchthíchkhingheconbòrốnglêntronglòthịt,nhưngnóchẳngphảnứnggìcảkhinhìnnhữnglátthịtxếptronggóiđẹpvàsạchsẽ.

Nếumuốnănchay,mỗingườiphảitựtìmchomìnhnhữnglílẽkiêngthịt.Suynghĩkĩ,tathấynhữnglídokhôngănthịtxemrahayvàminhbạchhơnnhữnglílẽbiệnminhchoviệcănthịt.đólànhữnglílẽcủapháiduylợicũngnhưlílẽdựavàođạođức.Kiêngthịthaykhông,điềunàytùyvàomứcđộnhạycảmvấn

đềcủamỗingười.Nóikhácđi,nếutađưaviệcănthịtlênbìnhdiệntựtrọng,tahẳnsẽbớtđihoặchếtănthịt.Bàitiếpsauđâyvềloàithúlônglágầngũivớiconngườisẽgiúpchúngtathêmtrongtiếntrìnhsuynghĩnày.

•Chúkhỉtrongkhurừngnuôi.Phảiđốixủthếnàovớivượnngười.

AtlantaChúkhỉtrongrừngnuôi.

Phảiđốixửthếnàovớivượnngười.

“Jerommấtngày13tháng2năm1996,mườingàytrướcsinhnhậtthứ14.Nólàmộtthiếuniên,nhưngđãhếtnhuệkhí, thânthểsưngphù,xuốngtinhthần,kiệtsức, thiếumáuvàbị tiêuchảy.Từ11nămnay,nókhôngcònnôđùaởngoàitrời.Khimớiđược30thángtuổi,nóbịngườitacốícấyvikhuẩnHIV-SF2vàongười.Lênbốntuổi,bịchíchthêmLAV-1,mộtloạivikhuẩnHIVkhác.Mộtthángtrướcsinhnhậtbốntuổi,nóbịcấythêmNDK,mộtloạivikhuẩnHIVkhácnữa.”đólànhữnglờimởđầubảntườngtrìnhcủaluậtgiaStevenWise,giảngsưtrườngluậtHarvardởNeedham,vềchúvượnJerom,mộttrongmườimộtconđược dùng để thí nghiệm và bị nhốt trong phòng sắt kín mít trong Chimpanzee Infectious DiseaseBuildingthuộcđạihọcEmoryởAtlanta.WiselàchủtịchcủaCenterfortheExpansionofFundamentalRightsởBoston,Massachusetts.Ônghăngháiđấutranhđểbaquyềncănbảnsauđâycũngđượcápdụngchomộtsốcácloạivượnngườilớn:Quyềnsốngbấtkhảxâmphạm,quyềnthânthểđượcnguyênvẹnvàquyềntựdopháttriểnnhâncách.

Yêusáchápdụngcácnhânquyềncơbảnchokhỉđột(Schimpanse),vượnBonobo,đườiươi(Gorilla)vàkhỉOrang-Utanđãđượcgiónglêntừmườibốnnămtrước.TácgiảcủanólàPeterSingervànhàđấutranhchothúvậtngườiÍ,bàPaolaCavalieri.Năm1993,haivịnàyđãđồngphổbiếnmộtcuốnsách,cuốnsáchđồngthờilàmộtthứtuyênngônchomộttổchứcmớimở:TheGreatApeProject.Trongđóhọphátbiểurõràngquanđiểmcủamìnhvềcácloàivượnngười:Vượncómộtđờisốngtìnhcảmvàxãhộigiốngnhưconngười,và tríkhôncủachúngcũngchẳngkhácchi tríkhôncủaconngười.Dùvậy,chúngđãkhôngđượcbảovệđầyđủvềmặtluậtpháp.TheoSingervàCavalieri,đólàđiềukhôngthểchấpnhậnđược.

Phảichănghaitriếtgianàycólí?Chúngtaphảicómộtcáinhìnmớivềcácloàivượnngười?NgayCarlvonLinné,dânThuỵ-điểnvàlàngườikhámpháracácdanhmụcchuyênmônkhoahọctrongthếkỉ18,cũngđãxếpngười(Homosapiens)vàkhỉđột(HomoTroglodytes)vàochungmộtchủng.230nămsau,quanđiểmcủaônglạiđượclặplại.Năm1984CharlesSibleyvàJonAhlquist,hainhàsinhhọcphântửthuộcđạihọcYale,phổbiếnkếtquảcácnghiêncứuDNScủahọvềngườivàkhỉ.Kếtquảnghiêncứucủahaiôngtớinayvẫncòngiátrị.Theođó,ngườichỉkhácOrang-Utancó3,6%tổngsốditử,đườiươikhácngười2,3%,ngườikháckhỉđộtvàvượnBonobo1,6%.Trongkhiđó,khácbiệtditửgiữakhỉđộtvàđườiươi trên2%,giữahai loạivượnGibbonkhoảng2,2%.Như thế,khácbiệtgiữaHomosapiensvàPanTroglodytes(têngọingàynay)quánhỏmộtcáchkhóngờ:hailoàinàycóchungnhautới98,4%DNS.Vàhailoàinàycũnggầnnhaugiốngnhưmứctươngđồnggiữangựavàlừa.Vềmặtsinhhọcphântử,chúngcòngầnnhauhơngiữachuộtnhàvàchuộtnhắt,hơngiữalạcđàhaiuvàlạcđàmộtu.Dựatrênnhữngkếtquảđó,nhàsinhvậttiếnhoáJaredDiamondthuộcđạihọcCaliforniaởLosAngelestánđồngyêusáchcầnphảisửalạihệthốngsắpxếpcácvượnngười.Ôngnói,trongtươnglai,cácnhàsinhvậtcólẽphảicó“mộtcáinhìnhơikhác,phátxuấttừgócđộcácloàikhỉđột:Theođó,chỉcómộtchútmâuthuẫngiữacácloàivượnngườicấpcao(gồmbaloàikhỉđột,trongđócócả‘VượnngườiSchimpanse’)vàcácloàithấphơn(Gorilla,Oran-Utan,Gibbon).LốiphânloạitruyềnthốnggiữaNgườivà‘Vượnngười’(đượcđịnhnghĩanhưlàSchimpanse,Gorilla

v.v.)khôngcònhợpvớithựctếnữa”.Mứcđộkhảtíncủacáckếtquảsinhhọcxemrakhôngcònchốicãi.Nhưvậy,đâucònnghingờgìnữavềgốcgácđồngchủnggiữangườivàvượnngười,vàchúngphảiđượcđốixửnhưnhau.

Tuynhiênvẫncòncómộtnghingờ,vànóxuấtpháttừchínhSinhhọctiếnhoá.Trongviệcsắpxếpchủngloại,cònphảixétđếnnhiềutiêuchuẩnkhácnữa,chứkhôngphảichỉdựatrênditửmàthôi.Nhìntừmặtlịchsửpháttriển,cásấuvàbồcâuchẳnghạncòngầnnhauhơngiữacásấuvàrùa.Tronglúcđócácnhàsinhvậtlạixếpcásấuvàrùavàoloạibòsát,cònbồcâuthìkhông.Nhưvậy,mứcđộbàconchưaphảilàyếutốquyếtđịnhchoviệcsắpxếptronghệsinhvật,màcònphảilưuíđếncácyếutốkhácnữa,nhưkhảnăngthíchứngvớimôitrườngvàlốisống.Vớicáinhìnđayếutốnày,mứcđộkhácnhaugiữangườivàvượnngườinhưthếnào?Phảichăngđúngnhưsựnghingờcủa„ôngtổthúvật”Brehmgiữathếkỉ19:„Áccảmcủachúngtađốivớikhỉcólẽdựatrêncáckhảnăngthânxácvàkhảnăngtinhthầncủachúng.

Chúnggiốngngườivềthânxác,nhưngchỉgiốngngoạihìnhmàthôi,còntinhthầnthìchẳnggiống“.

ChứngcớvềkhảnăngvănhoácủakhỉhìnhnhưđượccácnhànghiêncứuđộngtháiởNhậtđưaratrongnhữngthậpniên50’và60’,khihọquansátmộtđànkhỉmặtđỏMakakentrênđảoKoshima.Khôngcầnsựchỉdẫncủangười,mộtvàichúMakakentrẻđãhọcđượcnhữngđộngtháimàtrướcđóchưacóainhìnthấyđượcnơicácđànkhỉtrongthiênnhiên.Nhữngchúkhỉnàybiếtrửakhoaitrướckhibỏvàomiệng,biếtcách„đãivàng“,nghĩalàtáchcáchạtcátvàthócrakhỏibùn,vàbiếtcáchtìmnhữngnguồnthứcănmớinhưrongvàsòởbiển.Nhữngkhảnăngnàyđãđượccácconkháctrongđànsaochụplạivàtruyềnthừa„vănhoá“lạichocácthếhệtiếp.Cácquansátnơivượnngườicònnổitiếnghơn.NhànghiêncứukhỉnổitiếngngườiAnhJaneGoodallghilạitrongnhữngnăm60’:Khỉđộttrongthiênnhiêntựđộngbiếtlấylácuốnlạiđểhútnướctừmộtrãnhnhỏ,biếtlấycọngcỏđểcâumối,biếtbứtlákhỏicànhcâyđểtạodụngcụlàmviệc.KhibàJaneGoodalltrìnhthuậtnhữngquansátcủamìnhchonhànhânhọctiềnsửLouisLeakeyhay,ôngnàyđãđánhmộtđiệntínnổitiếng:„GiờđâychúngtaphảiđịnhnghĩalạiDụngcụhoặcđịnhnghĩalạiNgườihoặcphảichấpnhậnSchimpanse(khỉđột)làngười“.

Nhưngyếutốnổibậtvàquantrọngnhấtđểsosánhngườivàkhỉlàngônngữ,cụthểhơn:ngônngữconngười.Khôngaichốicãilàkhỉcũngcómộthệthốngphátâmvàtruyềnthôngphứctạp.CảkhỉcũngcóvùngWernicke(ởmangtai)đểhiểutiếngnóivàvùngBroca(nãotrán)đểphátâmvàcấutrúcvănphạm.Nhưngtạisaochúngkhôngnóiđượcnhưngười?Câutrảlờirấtđơngiản.Bímậtngônngữcủaconngười,nhưđãnóitrongbàiChúruồitronglọ,nằmởcuốnghọng.Cuốngnàynằmthấphơnvàiphânsovớinơikhỉ,kểcảnơivượnngười.CóthểcósựảnhhưởnghỗtươnggiữanhữngthayđổiởvùngcuốnghọngnơigiốngHomosapiensxưavàsựpháttriểntiếptụccủanhữngtrungtâmnãoliênquantớiviệctruyềnthôngtínhiệu.Tiếntrìnhpháttriểnnàyđãkhôngxẩyranơicácloàikhỉ.

Dù vậy, đã có vài thành công về các thí nghiệmngôn ngữ.Trong thập niên 60’, những thí nghiệm củaBeatricevàRobertGardnerthuộcđạihọcNevadađãgâychấnđộng,khihọdạyhaikhỉđộtWashoevàLucy học tiếng „Ameslan“, một thứ ngôn ngữ dấu hiệu dùng cho những người bị điếc. Theo ông bàGardner,haiconSchimpansenàyđãhọcđượcvàitrămtừ.Vượnngườicókhảnăngdùngcácdấuhiệutrừutượngámchỉcácđồvật,cáchoàncảnhvàcáchànhviđểliêntưởngtớinhữngngười,thúvậtvàsựvậtnàođó.Trongthậpniên80’,nhàtâmlíSueSavage-Rumbaughcũngcóđượcnhữngkếtquảnhưthế,khibàthínghiệmvớichúvượnBonobocótênlàKanzi.Trongvònghainăm,Kanziđãsửdụngthànhthạobànphímvới256tínhiệuchữ,vàđãcókhảnăngdùngbànphímđóđểthôngđạtnhữngyêucầuđãhọcđược,đểxácnhậnmộtsựviệcnàođó,đểbắtchướcmộtđiềugì,đểchọnlựamộtlờigiảihayđểdiễntảmộtcảmgiác.Ngoàira,KanzicònbiếtphảnứnglạivàitrămtừtiếngAnhđãđượcnghe.CácthínghiệmcủaLynWhiteMilesthuộcđạihọcTennesseeởChattanoogavớivượnOrang-Utancũngđưatớinhữngkếtquảtươngtự.

NhưngthànhcôngcủacôđườiươiKokoởWooside,phíanamSanFrancisco,cònvượtxahơn.Sau25nămhọctậpráoriết,côđãthànhthạođượctrênmộtngànkháiniệmcủangônngữradấu(chongườicâmđiếc)củaHoa-kìvàhiểuđượckhoảng2000từtiếngAnh.Năm1998đãcócuộcnóichuyệntrựctuyếnđầutiênvớiKokotrênmạngtoàncầu.Cáccâunóicủacôgồmtừbatớisáutừ,cóthểdiễntảcảthờigianvàcảchuyệntếu.HệsốIQcủaKokonằmtrongkhoảng70và95.Hệsốcủamộtngườibìnhthườnglà100.Kokocònbiếtgieovận:dovớiblue,squashvớiwash,biếttạoraẩndụnhư„ngựa-hổ“chongựavằnvà„voi con“ chomột con búp-bê của Pinocchio. Trước câu hỏi: „Tại saoKoko không như những ngườikhác?“,côtrảlời:„KokoGorilla“.Trongbamươinămmiệtmàihọctập,bàgiàKokogiờđâyđãcóđượcmộtkhảnăngngônngữcủa loàingườimàxưanaychưa loàivậtnàocóđược.Pattersonchobiết,quaKoko,chúngtabiếtđượcmộtchútgìtổngquátvềtâmlícủaloàiđườiươi.Chẳnghạn:Gorillanóigìkhigặpthíchthú?–„Gorillaôm“.CònkhiGorillabựcbội?–„Cầutiêuđồquỷ“.

SởdĩKokohọcđượcnhưthế,lànhờnóđượctáchranuôiriêngmộtmình.đườiươitrongthiênnhiênhaytrongcácsởthú,tráilại,chẳngmànggìtớiviệchọctiếngngười,chúngcónhiềuchuyệnkhácđểquantâm.Dùvậy,xemrađườiươinóichungkháthôngminh,chứkhôngchỉgiỏivềkhảnăngtựnhiênđịnhhướngmôitrườngsốngvàkiếmtìmcủaănmàthôi.Cũngnhưnơiconngười,sựthôngminhcủamọiloàikhỉđềubắtnguồntừnhucầuvàhoàncảnhsốngchungbầyđàn.Trongmọithứthửtháchcủathếgiớiloàikhỉ,cácluậtchơicủabầyđànlàthửtháchgaygonhất.Vàtríkhôncủavượnngườicóbénnhạyhaykhôngcũnglàdosựphứctạpcủacáctươngtácxãhội.Nhậnđịnhnàyđồngthờinóilênnhữnghạnchếvàkhókhăntrongmọithửnghiệmngônngữ.Vượnchỉhọcđượcnhữngínghĩanàovốncóthểdiễnratronghoặcliênquan

tớithếgiớisốngcủachúng.Nhữnggìbênngoàithếgiớinày,chúng„đươngnhiên“mùmờ,cũngnhưconngườimùmờtrướcnhiềuhànhvicủakhỉ.Nhưvậy,tríthôngminhgắnliềnvớicáchứngxửxãhộicủamỗiloài.Tuynhiên,người takhông làmthínghiệmđểsosánhkhảnăngcủacácconvượnnàyvớicácconvượnkhác,màlàđểsovớiconngười.Quanhữngkếtquảthínghiệmtrênđây,tathấykhảnăngcủavượnítnhiềutươngđươngvớikhảnăngcủamộtembéhaituổi.Khảnănggiảiđáptoánđốcủachúng,nhưkếtquảcáchđâyvàinămnơicôkhỉđộtAiởKyotochothấy,tươngđươngvớikhảnăngcủacácemtrongtuổinhàtrẻ.Nhưvậy,vượnngườicóthểhọcđượcmộtsốkhảnăngngônngữvàtínhtoán,khichúngđượcbứngrakhỏihệthốnggiaotiếpvàthôngtinvốncócủachúng.Nhưngđiềuđóđưatớihệquảđạođứcnào?

Khảnăngngônngữvàlàmtoánnóichungkhôngphảilàtiêuchuẩnchophépvượntrởthànhthànhphầncủacộngđồngđạođức conngười.Nhữngbệnhnhân tâm thầngia trọngvà các trẻ sơ sinhkhông cóđượcnhữngkhảnăngđó.Dùvậy,họvẫnđượcquyềnhưởngđầyđủsựbảovệđạođức,còncácchúvượnthìgầnnhưkhông.Mộtmặt,ngườitaxemramuốndùngkhảnăngđầuóccủakhỉđộtvàđườiươitrongcácphòngthínghiệmđểđưachúngvàovòngđạođứccủaconngười.Mặtkhác,conngười lạikhôngcoi trí thôngminhlàtiêuchuẩnđểđượcbảovệđạođức.

Dùvậy,cácđạidiệncủaGreatApeProjektvẫndùngkhảnăngtrítuệcủavượnngườiđểbiệnminh.Họbảo,khôngchỉcácditửmàthôi,màcảnhữngđặctínhtinhthầncănbảnnhưsựtựíthức,trítuệ,nhữnghìnhtháitruyềnthôngtếvivàcáchệthốngxãhộinối„cácloàikhỉthườngvàcácloàivượnngười“lạivớinhauvàotrongmộtcộngđồngđạođứcchung.Tiêuchuẩnđểvàođượccộngđồngnàylàkháiniệm„Người“củapháiduy lợi-ưu tiên.Vìvượnngườicónhữngướcmuốnvà íđịnhvàvìchúng theođuổinhữngquyền lợi riêng,nênchúngcũng làNgười.Vì thế, theonhómGreatApeProjekt,chúngbắtbuộcphảiđượcbảovệ,vàkhôngnhữngthế,chúngcũngphảiđượchưởngnhữngquyềncănbản:Vượnngườicóquyềnkhôngbịmangralàmvậtthínghiệmhaybịgiếtthịt.Chúngcóquyềnkhôngbịgiamgiữtrongcácsởthúhaydùngđểlàmtròxiếcmuavuiconngười.Chúngcóquyềnđượcsốngtrongthiênnhiên,cũnggiốngnhữngbộlạcngườibánkhaiđượctựdo.ChúngphảiđượcLiênhiệpquốcquantâm,chứkhôngphảiđượcbảovệtheoluậtbảovệthúvật.

Lậpluậnchốnglạinhữngyêusáchnàychẳngkhótìmgì:Nếuđãnóitới„quyền“củavượn,nhưquyềnbấtkhảxâmphạmthânxác,quyềnđượctựdotriểnnởnhâncáchv.v.,thìcũngphảinóitới„bổnphận“củachúngnữachứ!Nếulàmộtthànhphầncủacộngđồngnhânloại,thìcáccôchúvượncũngphảiđóngthuế,phảithihànhnghĩavụquândịchchứ!Nếubỏquachuyệnkhôihàinàyđi,thìvẫncònnhữngcâuhỏixácđáng:Nếumộtchúvượnviphạmnhânquyền, thứquyềnmàcólẽchínhnókhôngchấpnhận,nhưnglạiđượcconngườibảovệ,thìphảilàmsao?Làmsaođánhgiácác„trậnchiến“giữacácôngkhỉđột,các„giếtchóc“và„ănthịtlẫnnhau“giữacáccôchúvượnngười?Nếumộttayanhchịkhỉgâythươngtíchhaylàmchếtmộtngười,thìphảixửrasao?Sẽxửchúngtheotiêuchuẩncủaconngườiư?

MộtmắcmớthứhainữacủaGreatApeProjectlàtínhmâuthuẫnvềmặtluậnlícủahọ.Mộtđàng,họcốxoámờđilànranhgiữangườivàvật,họcoilànranhnàylàkếtquảcủamộtthứquanniệm„chủngloại“quákhích.Theohọ,tiêuchuẩncủađạođứckhôngphảilàchủngloại,

màlàkhảnăngcóđượcnhữngcảmnhậntinhtếcũngnhưcóđượcnhữngsởthíchcănbảnnơimộtsinhvật.Vìthế,conngườikhôngđượcnhìnmọisinhvậtkhácmộtcáchquyngã,màphảihọcbiếtchấpnhậnchúng,vìchúngcũngcóđủnhữngyếutốlàm„người“.Cứchấpnhậnnhưvậyđi.Nhưngnếuvậy,thìtạisaocũngvớinhữngđiềukiệnnhưthế,GreatApeProjectlạibảorằng,chúngtaphảitôntrọngvượnngười,vìsovớicácloàithúkhácchúnglàloàivậtgiốngloàingườinhiềunhất?Vìvậy,mộtsốnhàtranhđấuchothúvậtđánhgiáGreatApeProjectlànửavời,thiếudứtkhoáthoặcquá„quynhân“.CũnggiốngnhưnhữngngườibảothủchốnglạiGreatApeProject,vốnkhăngkhănggiữbiêngiớigiữangườivàkhỉđột,nhữngnhàtranhđấuchothúvậtnày,thayvìquantâmtớiranhgiớigiữangườivàvượn,lạinêulêncâuhỏi,đâulàranhgiớikhácnhaugiữacácloàivượnOran-UtanvàGibbon.

PhíaGreatApeProjectlậpluậnrằng,yêusáchcủahọmangtínhchấttượngtrưng.CảPeterSingercũngmuốnđẩylànranhvượttrêncảvượnGibbon,vàôngcổxuýchoviệctôntrọngquyềncủatấtcảmọiloàivậtnàobiếtcảmthấyđauđớnhoặcsungsướng.Vì thế,ôngcoiyêusáchđòinhânquyềnchomấyloàivượnlớnchỉmớilàbướcđầu;vànỗlựccủaôngđãcókếtquả.Tháng10năm1999chínhquyềnTân-tây-lanraquyếtnghịkhôngđượcxâmphạmsựsốngcủacáccôchúvượnngườitrênđấtnướchọ-cólẽtổngsố tất cả vào khoảng 30 con.CảAnh quốc, từ năm 1997, cũng ra lệnh cấm dùng vượn người làm thínghiệm.Phảichăngconngườiđãbắtđầuthayđổiquanđiểm?Phảichănglànranhxưanaygiữangườivà

thútừnaybiếnmất?VàgiờđâytanênlấykhoaNhậnthứchọcđểthaychonềnđạođứctruyềnthống?Nhưđãthấy,nghiêncứunãođãđưaranhữnghệcấphoàntoànmớitrongtươngquangiữacáckíchthíchvàphảnxạ,giữacácphảnứngvàviệcxửlí.Ngàynaychúngtabiết,conngườikhôngsuynghĩthuầnlítrí.Hầuhếtnhữnggìdiễnratrongthếgiớicủachúngtađềuđãđượcxácđịnhtrướckhicóngônngữ,chúnglàhậuquảcủanhữngkhảnăngmàngườivàcácthúvậtkhácđềucóchung.Conngườichẳngbaogiờhànhđộngthuầnlí.Vìthế,rồiđâytasẽcoicácloạivượnngườilàngườihaylàthú,điểmnàysẽtuỳvàocáchđịnhnghĩacủata.Ởđây,chẳngcóaicóđượcnhậnđịnhhayhơngiáosưngườiNhậtToshisadaNishida,nhànghiêncứuvượn:„Khỉđột thật tuyệtvời theocungcáchcủachúng.Ởmộtvàibìnhdiện,chúngthuata,nhưngởmộtvàibìnhdiệnkhác,chúnghayhơnta“.Dùsaochăngnữa,nhữnghiểubiếtngàynayvềngườivàvượnngườibắtchúngtaphảicónhữngsuynghĩmới.Nghiêncứunãocàngngàycàngkhiếncholànranhgiữangườivàvượnnhỏlại.NóxoádầncáckếtquảhiệnnaycủakhoaTâmlíđộngthái,xoáluôncảcáiquanđiểmxưanayvẫnchorằng,thúvậtkhôngbiếtchếtlàgì.FrancinePattersonhỏiKokocủabà:„Chếtlàgì?“Saumộtchốcsuynghĩ,Kokođáp:„Thoảimái–Xuốnghang–Tạmbiệt“.

Khiđưaraluậnchứngnguồngốcconngườixuấtpháttừthúvật,CharlesDarwinđãdodựrấtlâutrongviệcgọiconngườilàmột„conthúthôngminh“.Vàtrongthếkỉ20,nhàsinhvậttiếnhoánổitiếngJulianHuxley,cháucủaThomasHenryHuxleyvốnlàbạnđồngchícủaDarwin,đã tạorachoconngườimộtsinhcưriêng„Psychozoa“.Nhưngnghiêncứunãođãlạikéochúngtarakhỏichốnsinhcưcaoquýđóvàđưatavềlạivớicácbàconloàithúcủamình.

Vượnngườicũngkhôngphảilànhữngcỗmáytựđộnghaylànhữngthựcthể„thấpkém“.Chúngcũngcómộtgiátrịđểchúngtaphảiquantâm.Nhưnggiátrịđóbắtđầutừđâutrongthiênnhiên?Phảichăngmọithiênnhiênđềuđángđượcbảovệ?Vàphảichăngchúngtaquảthậtphảigìngiữhết thảynhữnggìsinhđộngchungquanhchúngta?

•Nỗiđaucủacávoi.Tạisaophảibảovệthiênnhiên?

WashingtonNỗiđaucủacávoi

Tạisaophảibảovệthiênnhiên?

Cávoithôngminh,cókhiếuâmnhạcvànhạycảm.Mẹbúmớmcontrongtámthángđầuvàtiếptụcchămsóccontrongnhiềunăm.Cávoicontrưởngthànhởtuổi13.Cuộcsốngxãhộivàđadạngcủacávoiítcóloàinàosánhkịp,ngônngữcủachúngtếvikhóhiểu,chúnglolắngchonhaukháchuđáo.Nhữngnhàolộncủachúngtrôngthậtđẹpmắt.Cávoicóthểsốngthọđến70,80tuổi.KẻthùduynhấtcủachúnglàđámdânchàiIslandvàPhần-lan,kểcảđámdânhamhọcNhật-bản.KhôngbiếthamhọccáchgìmàmỗinămdânNhậtcầncảngànconđểnghiêncứu!Từ20nămqua,cótới25.000cávoiđãphảichếttứctưởi:bịbanhphổi, vỡ tim, chọc thủng hoành cáchmô… dướimũi lao thợ săn trên những con tàu săn chuyên biệt.25.000conđãchết!TạisaoôngTrờihaycộngđồngthếgiớiloàingườiđượccoilàrấtbiếtđiềulạiđểchonhữngchuyệnnhưthếxẩyra?

UỷBanQuốcTếSănBắtCáVoinăm1986đãquyếtđịnh:Khôngaiđượcphépgiếthạimộtconcávoiởbiểnnàonữa,trừnhữngbộlạcthổdânởnamvàbắccực,hoặctrừviệcgiếtđểnghiêncứutìmhiểu.NhờcáikhoảnluậttrừnàymàtừđóNhậttrởthànhdânnghiêncứuthịtcávoivàdânPhần-lantựnguyệntrởthànhnhữngbộlạcthổdânbắccực!Trongthựctế,thậtrachẳngcócấmcảngì,aimuốn,ngườiđóvẫncóthểgiếtcávoi.VàUỷBanQuốcTếchỉcònbiếtngồinhìnvàgậtđầu,nhưmớiđâyđasốthànhviêntrongỦyBanlạiđồngíchophépgiếttiếp.

Thậtra,việcđánhbắtcávoichẳngthúvịgì–ngayngườiNhậtcũngbiếtnhưthế.Thịtcávoicũngchẳngphảilàmónđặcsảngì-NhữngngườiNhậtnhạycảmcũngớnthịtcávoinhưnhữngngườiđứcnhạycảm.Nhưng,nhưngười tachohay,sănbắtcávoiđã làmột truyền thống từ thời trungcổởNhật.Và truyềnthốngthìkhómàbỏđược,dùvớilídoloàicánàysắptuyệtchủng!Nhưngđócũngchínhlàlậpluậnđượcphíađốilậpnêulênđểbảovệloàicánày.Họmuốnbảovệ,vìcávoitrởthànhhiếmhoi,chứkhôngphảivìnhândanhquyềnsốngcủachúng!VàvìvậychỉcómộtHộiđồngNhânQuyềnLiênHiệpQuốc,chứchẳngcóHộiđồngthúquyềnLHQ;chẳngcóbộluậtbảovệthúvậtnàomangtínhchấtquốctế.Luậtdânsựđứccấmkhôngđượcphépcoithúnhưđồvật.Vàluậtbảovệthúcủađứccấmmọihìnhthứchànhhạthúvậtmộtcáchkhôngcầnthiết.TrênbìnhdiệnquốctếchỉcómộtUỷBanSănBắtCáVoihoặc–caohơnhết– cónghịhộiCITES:Conventionon InternationalTrade inEndangeredSpecies ofWildFaunaandFlora.

Nghị hội CITES họp lần đầu tiên năm 1973 ởWashington, vì thế người ta cũng gọi đó là ThoảƯớcWashingtonBảoVệCácChủngLoại.Nhưngdùvậy,từ1973tớinay,conngườiđãhuỷdiệtmấtkhoảngmộtnửa lượngcác loài thúvà thựcvật cómặtvào thờiđiểmđó trênđịacầu.Tình trạng thậtbi thảm.Trongmấythậpniênvừaquaconngườiđãpháhoạiđịacầunặngnềhơnlượngpháhoạitrongtoànbộthờigiantừkhiconngườicómặtchođếnthếchiếnthứhai.Mỗinămcó5%diệntíchrừngđịacầubịthiêurụi.Ngàynaycònkhoảng6%rừngnhiệtđới,vốnlàkhônggiansinhtồncủađaphầnthúvàthựcvật.Trongvòngkhôngđầybamươinăm,diệntíchrừngbịgiảmxuốngchỉcòngầnmộtnửa.Nếucứgiữđàphárừngnhưhiệnnay,thìcâygỗnhiệtđớicuốicùngsẽbiếnmấtvàonăm2045.Mỗingàycóvàitrămloàithúbiếnmất;đasốtrongchúngchưacódanhxưngvìchưađượckhoahọcbiếttới.

Ngàynaykhôngaibiếtđượccóbaonhiêuchủngloạithựcvàthúvậtkhácnhaucómặttrênđịacầu.30triệulàconsốthườngđượcnóitới,màcóthểcũng100triệuhayvỏnvẹnchỉ6triệu.KhácvớithờiđạiPhấnvôi(Kreidezeit),làlúccaođiểmxuấthiệncácloàicóvúsaukhicácloàikhủnglongbiếnmất,nhịpđộdiệtchủnghiệnnaycaohơnnhịpđộphátsinhchủngloạitrêndướimộttriệulần.đãcótớimộtphầnnămcácloàichimđượcbiếtđếnđãtuyệtchủnghayđangtrênđàtuyệtchủng.Mỗiloàituyệtchủngkéotheosựbiếnmấtmãimãitừmộttớimườitỉcặpditửcănbản.Việctruyềnthôngvàchínhtrịcốtìnhimtiếngtrướcthảmhoạmôisinhnàyđangđẩycácthếhệtươnglaivàomộtbàitoánvạnnan.Vàđiềucũnglàmtangạcnhiên:Ởđứcchỉcómộtghếgiáosưđạihọcvềmônđạođứcmôisinh,trongkhicótớibốnmươighếgiáosưvềTriếthọcthếkỉthứ18.Gầnnhưchẳngcómôntriếtnàobịlơlànhưmônđạođứcmôisinh.Lạthật,tạisaonókhôngđượcnềnđạihọcquantâm?Nếuvậy,thìtađitìmnhữngbiệnminhchoviệcbảovệmuônloàiởđâu?đâulàlờigiảichocâuhỏi,tạisaophảigiữchomuônloàikhỏibịtậndiệt,

vàvớiphươngsáchnào?

Thoạtnhìn,câu trả lờixemrachẳngkhó.Taphảibảovệ thiênnhiên làđểbảovệchính ta:„Câychếttrước,rồiđếnlượtngười“.Cólẽkhôngsai,nhưngcũngkhôngđơngiảnnhưthế.Vấnđềhẳnsẽrõ,nếutađặtracâuhỏi,đâulàvịtrívàínghĩacủamôisinh:Phảichăngmôisinhlàmột„giátrị“?Nógiữmộtphậnvụchosinhthái?Mộtsinhvậtlớn?đốivớiJamesLovelock,taphảikínhtrọngtấtcảmọithứgìsốngđộng.LovelocklàmộtnhàhoáhọcnổitiếngngườiAnhkiêmisĩvànhàvậtlíđịachất,ônglàtácgiảcủanhiềuluậnvănchuyênkhoavàcủanhiềubằngsángchế.Nhưngvũtrụquancủaôngthậtlạ.Vớiông,sinhvậtkhôngchỉgồmcáccâycỏvà thúvật,màgồmcảnhữngchấtchếtnhưdầuhoả,đấtmàu,đávôivàdưỡngkhí;tấtcảnhữngthứnàyphảiđượcbảovệ.Tấtcảnhữngthứnàylàkếtquảcủanhữngtácđộngtổnghợphoásinhdướicườngđộlớn.Ởđức,tuyítồnàohơn,cáctriếtgiamôisinh,đặcbiệttrongnhữngnăm1980’và1990’,cũngđãđưaranhữngtiềnđềtươngtựkêugọisựkínhtrọngvàlòngtráchnhiệmđốivớitoànbộthiênnhiên.

QuanđiểmnhưcủaLovelock,xemmọithứtrongthiênnhiênđềucócùngmộtgiátrịnhưnhau,dễdẫntớimộtvàikếtluậnkìquặchoặccóthểtrởthànhbấtnhân.Vớicáinhìncủaông,xemrachỉcóconngườilàthànhphầnpháhoạinguyhiểmtrongmộtthếgiớihàihoàvà„quânbìnhđộng“khámongmanh.đốivớicụgià90tuổiLovelock,tainạnlònguyêntửTschernobylcóthểlạilàđiềuhay.Vìconngườiphảirờivùngđấtchungquanhlò,nêncâycốivàhoacỏ,vốnítbịnhiễmphóngxạhơnngười,thahồmặcsứcmọc,màkhôngsợbịaipháhoạicả.điềuđólàmcụhàilòng.NhưngvớinhữngnạnnhâncủathảmhoạTschernobylthìsao?Vuisaođượcđốivớimộtbàmẹngồibênđứaconnhỏbịungthưmáuvìnhiễmphóngxạ!

Thiênnhiênđẹpkhônghẳnlàthiênnhiêntốt,vàmộtkhiconngườibiếtđượcmặttráicủanó,thìnétđẹpkiacũngphainhanh.Nhữngtảngđávàthunglũngvớiváchđáthẳngđứng,nhữngsamạcvàkhenúituyệtvời,nhữngthứmàconngườihậusinhchúngtahômnaycódịpchiêmngưỡng,vốnlàdấuvếtcònlạicủanhữngthiêntaikinhhoàng.Nhữngvụnổthiênhà,nhữngtaiươngnúilửavàvẫnthạchvũtrụ,cũngnhưnhữngthảmhoạkháctronglịchsửđịacầuđãvùichônmãimãitới99%sựsốngtráiđấttrongtrobụinóngchảyhaydướilớpbùnbănghà.Nhưthế,địacầuchẳngphảilàthiênđường,màcũngchẳngphảilàchốntrầmluân.Thiênnhiên„tựnó“chẳngtốthayxấu,nócũngchẳngbiếtcáigìlàtốtcáigìlàxấu.

Nhưvậy,bảorằngthiênnhiên„tựnó“cógiátrị,thìđólàmộtchuyện.Khihàngtriệuloàithúbịhuỷhoạimàkhôngdobàntayconngười–vàcáctriếtgiaphươngtâylạicoiđâylàmộtdiễntiến„hoàđiệu“củathiênnhiên–thìphảinóisaoviệctiêudiệtthúvậthiệnnaydobàntayconngười?Ngườicũnglàmộtconvật,vàloàivậtnàyoéphoặctiêudiệtloàivậtkhácthìcũnglàchuyện„thường“thôi,chẳngcógìvượtngoàiquyluậttựnhiên,vàmứcđộtiêudiệtnàylàmsaosánhđượcvớitiếntrìnhhuỷhoạitựnhiênvẫncó.Nhìnnhưthế,thìloàiHomosapiens–mộtloàiđãchiếmngựđịacầutừmấyngànnămnayvàđãsinhsôithànhhàngtỉđơnvị-cũngchỉlàmộtthảmhoạsaubaonhiêuthảmhoạkháctrênđịacầu.Vốnlàmộtthànhphầnsốngsót saucuộc trườngchinhsinhhọc,chínhconngườigiờđây lạicùng thiênnhiênquyếtđịnhnhữngmụctiêutiếnhoá:Aiđượcphéptồntại,aiphảibịtiêudiệt.

Nhiềungườivốncoithiênnhiêncómộtgiátrịlớn,nhưnggiátrịnàykhôngphảilà„vốncó“hay„tựtại“củanó,màlàgiátrịchoconngười.đốivớihọ,sởdĩphảiphảibảovệmuônloàitrongthiênnhiên,làvìlợiíchsinhthái.Tạiđức,chỉtrongvòngkhôngđầymườinăm,nhữngkháiniệmlờmờnhư„sinhthái“(Öko)hay„sảnphẩmhợptựnhiên(Bio)bỗngdưngbiếnthànhngôntừthịnhhànhthốnglĩnhíthứcmọingườidân.Cũngtừíthứcnàymàngườitachorằng,câychếttrướcthìngườisẽtheosau.Chúngtacầnrừnggiàchobầukhíquyển,vàchúngtacầnbiểnsạchchokhíhậuvànguồnnướcuốngcủachúngta.Mọithứtrênđịacầuđềuliênhệvớinhau!Ngườitabảo,thếgiớilàmộthệsinhtháilớnduynhất,trongđómỗiloàiđềucóchỗquantrọngcủanó.Nhưngcóthậtđúngnhưvậykhông?Cảquanđiểmnàycũngkhóthuyếtphục.Làvìcâuhỏivềínghĩasinhtháicủamuônloàivẫnchưahoàntoànsángtỏ.Nóimộtcáchgiảnlược,cóhaiquanđiểmtráingượcnhaunơicácnhàsinhtháihọc:Tahãycoithếgiớinhưmộtchiếcmáybay,chẳnghạn.Vànhưvậy,đâulàvaitròcủacácchủngloàicâycỏvàthúvậtkhácnhau?Mộtnhómnhàsinhtháibảo,mỗiloàilàmộtchiếcđinhvítquantrọngđểgiữantoànchomáybay.Mấtmộtloàicũnggiốngnhưmấtmộtđinhvít,máybaysẽchòngchànhvàcuốicùngcóthểrớt.Nhómthứhaitráilại,coimỗiloàilàmộtthứhànhkháchdưthừatrongmáybay,càngbớthànhkháchmáybaycàngnhẹnhàng.

đúngsaiđâuchưabiết,nhưngđiềusauđâyxemrachắcchắn:Khôngphảibấtcứloàithảo

mộchayloàithúnàocũngnhấtnhấtcầnthiếtvềmặtsinhthái!điềunàyđặcbiệtlạiđúngchonhữnggiasản

quýđẹpnhấtcủathiênnhiên.HổsamạcSibiri,hươuOkapi,gấukhoangPanda,vượnOrang-Utanvàmộtvàiloạicáheo,tấtcảđangcócơtuyệtchủng.NhưngcáccánhrừngđầmlầyởSichote-Alin,nơiđộbatrămônghổquýcuốicùngđangsinhsống,sẽchẳngmấttheokhiônghổcuốicùngbịgiết.điềunàycũngđúngchohươuOkapiởrừnggiàIturi,chogấuPandaởTrungQuốcvàvượnOrang-UtantrênđảoSumatravàBorneo.Cácbạnyêucáheocũngantâm,biểncảsẽkhôngcạnđi,khikhôngcòncácchúcáheochạynhảytungtăng.Khôngbiếtsựtànphácủaloàingườisẽtạorahậuquảvềlâuvềdàinào–nhưngviệctuyệtchủngcủamộtsốloàichẳngđưađếnhậuquảnguyhạinàotrướcmắt.Cóthểchỉcầnmộtvàiloạithảomộccũngđủgiữquânbìnhchovòngluânlưucủakhícác-bontrongrừnggià.Cóthểviệcrảiđộccácnguồnnướcuốngvàviệcphávỡlớpô-dônsẽgâyranhữngtaihoạkhólườngchohệ tuầnhoànsinh tháicủathiênnhiên.Nhưngcáichếtcủahổquý,gấukhoang,hươungắncổhayvượnOrang-Utansẽchẳngđưađếntaihoạnào.Xemrachúngtamuốnbảovệnhiềuloạithú,màthựcrachúnghoàntoànkhôngcầnthiếtgìchohệsinhtháicả.Conngườiđãvàđangchiphíchonhiềuloạicầmthúvôbổvềmặtsinhtháiquánhiềutiềncủavàsứclực,hơnlàđểbảovệmộtvàithứcôntrùng,vikhuẩnvàvitrùngthậtcầnthiết.Nhưvậy,sinhtháikhôngphảilàlídoduynhấtđểphảilolắngchomộtvàiloàithúđangbịđedoạ.Mànhưthếcũnglàđiềutốt.Bởivì,aiđánhgiágiátrịsựsốngquavai tròcủanóđốivớihệsinhthái,ngườiđósẽgặpnhữnghệquảghêgớm.Cómộtsốvikhuẩnđóngvaitròquantrọngvàlànhmạnhchosinhtháihơnlàconngười.Nhưvậy,trongtrườnghợpcómâuthuẫn,taphảihisinhconngườiđểbảovệvikhuẩn?Vàtanênvuitrướcviệcchếtđóicủabảytriệuconngườimỗinăm,vìnhưthếtàinguyênthiênnhiênvàcácrừnggiàítbịkhaithácvàpháhoạihơn,nhờbớtđượcbảytriệumiệngăn?

Mộtchủtrươngsinhtháitriệtđểsẽkhôngcóchỗchođạođức.Khôngmộtngườinàođượctựdochạylòngvòngởđứclạicoingườikhácchỉlànhữngbộmáylọckhíthiênnhiên,cólẽcảanhchàngmátdâyPhineasGagecũngkhôngnhìnnhưthế.Nhưngtakínhtrọngngườikhác,coihọcógiátrịkhácvớinhữngmiếngcao-su,làvìhọcókhảnăngcảmnhậnrấttinhtế.Nhưngconchó,mèo,heo,hổhayconvoicũngbiếtcảmnhận,biếtđau,biếtvui.Nhưvậy,sựkhácnhaugiữaquyềnsốngconngườivàquyềnsốngthúvậtmangtínhtiệmtiến,dựavàomứcđộtếvicủakhảnăngdựđoánvềmứccảmnhận.Nhìnnhưthế,mộtchínhsáchbảovệmuônloàisẽtrởthànhvônghĩa,nếuchínhsáchđókhôngđềcậpđếnquyềnsốngcủanhữngsinhvậtbiếtcảmnhậntếviđó–quyềnsốngnàymớilàluậnchứngđạođứcduynhất.VàvìthếtrongcuộcthảoluậncủaCITESnhằmgiớihạnlượngsănbắtcávoi,takhôngđượcphépchỉbàntớichuyệncơnguydiệtchủngcủahailoạicávoixám(Grauwale)vàcávoilùn(Minkewale)màdânNa-uyvàNhậtthíchănmàthôi.CảtrongcuộcthảoluậnquyđịnhphépsănbắnvoiởPhichâucũngkhôngthểbỏquađượcyếutốnày.Nhữngngườibiệnhộchoviệcphảigiếtbớtsốthúthặngdưtrongcáckhurừngquốcgiahãytựhỏimình,nhưvậycónêngiếtbớtsốlượngngườithặngdư,đểđịacầubớtquátảikhông.

Chínhsáchbảovệmuônloàitrongtươnglaicũngkhôngđượcchỉdựatrênnềntảnglợiíchsinhtháimàthôi.Vàlído‚hiếmhoi’cũngkhôngnhấtthiếtlàmộtquanđiểmđạođức.Làvìmứcđộhiếmhoicủamộtloạithúchẳnggiúpgìcảchokhảnăngcảmnhậnđaucủanó.ChắcchắnhươuOkapi,hổSibirivàvượnSumatracũngmuốnsống.Nhưngphảichăngcáigìnhấtthiếtđúngchomỗimộtcánhânthìcũngđúngchocác loài?Ởđiểmnày, xem ra cómột khácbiệt, nếungười ta nhândanhđạođứchaynhândanhkẻbịthươngtổnđểlíluận.Mộtconthúcóbiếtvàcảmthấyđautrướccáichếtcủanókéotheosựtuyệtchủngcủacảloàikhông?NếunhưhổSibiritrongnhữngnămtớisẽbịgiếthết,thìviệctuyệtchủngcủachúngcólẽ ít làmchomấychúhổkia lo lắngbằngchúng ta lo lắng.Chúng tacứuhổkhôngphảivì lợi íchcủachúng,màvìlợiíchcủanhữngngườiyêuthíchhổ,họkhôngmuốnbọnsănlậumặcsứcgiếthếtloàithúđẹpnàyđểđổilấymộtítđô-lahayđồngrúp.Nhưngtacóthểtranhluậnvềmứcđộcóthểchấpnhậncủanhữngcảmnhậnthẩmmĩ,khibàntớiviệcbảovệlâudàicácloàithúvàthựcvậtkhỏibịtuyệtchủng.TạisaocứphảiđểhổsốngtrongrừnglầySichote-Alin?Saokhôngđưachúngvàocácsởthúđểchúngsinhsôinẩynởthêmnhiều?Phảichăngnhucầuthẩmmĩsẽbiếnmấtcùngvớisựbiếnmấtcủanhững„giátrị“màtađãnhậnravàkhôngdochínhtatạora?

Khôngmộttriếtgiahaynhàsinhtháinàocóthểminhchứngcụthểđượclídohiệnhữucủahàngtriệuloàithútrênđịacầu.Vàhọcũngchẳngbiệnminhđượclídocómặtcảcủaconngười.Luậnchứngmạnhmẽnhấtchogiátrịcủaconngườilàkhảnăngcảmnhậnhạnhphúcvàđaukhổtinhtếcủahọ.Vànếucávoihayvoicũngcókhảnăngnày,thìcũngkhôngđượcgiếtvàpháhoạicácnềntảngsốngcủachúng.Khôngphảivìchúnghiếmhayđẹp,màvìchúngcũngmuốnsống,đólàđiềuchúngtacầnphảiquantâm.Vàtacũngnêncẩnthậnđốivớicácloàikémkhảnăngnhậnthứchơntrongthiênnhiên.Chúngtabiếtquáítvềthếgiớicảmnhậncủaếchnháivàchimmuông,củacâycốivàsứabiển.Vàconngườihìnhnhưcũngchưabiếtnhiềuvềchínhmìnhvàvềnhữngcáimuốncủamình,nhữngcáimuốnmàhọgọimộtcáchdễdãilà„quy

nhân“.Thayvìgọiviệclàmônhiễmbiểncả,ônhiễmkhôngkhíhaypháhoạitàinguyênlànhữnghànhđộngngumuội,thìhọlạigánchochúngmộtínghĩa„quynhân“,nghĩalàchúnglàmhạichosứckhoẻvàtươnglaicủaconngười.

Nhưngđâulàbiêngiớigiữacáimàconngười,vìquyềnlợimình,cóquyềnlàmbiếnđổisinhtháithiênnhiênvàcáikhôngđượclàm?Chúngtacóquyềncảitạothiênnhiêntớimứcnào?Vàthiênnhiêncủachínhchúngtacóhìnhthùrasao?

•Nhữngquanđiểmvềsaosinh(nhânbản).Cóđượcsaongườikhông?

MontrealNhữngquanđiểmvềsaosinh(Kloning)Cóđượcsaongườikhông?

GiáopháiRaelinanđãlàmgì?CáchđâyvàinămởMontreal(Canada),giáopháihỗlốnvừamangchấttưbảngiếtngười,khoahọcgiảtưởng,mơmộngHippivừalàmộtgiáohộikhủngkhiếpnàytuyênbốđãsaosinhđứatrẻđầutiênvàquađósẽmởratươnglaitrườngsinhcholoàingười.BéEve,nếuquảthậtđãđượcsinhra,thìnayđãbốntuổi,vàhaitrẻthứ2và3đãđượcthôngbáotiếpcũngcóthểđãsinhvàothánggiêngnăm2003.Ngườisánglậpvàlàchủcủagiáophái,ôngnhàbáothểthaongườiPhápClaudeVorilhon,cũngchohay,sẽchorađờimộtloạiđậuphụngđãđượccảitạoditửdànhchongườibịdịứngđậuphụng,nhưngtinnàychẳnglàmdưluậnquantâm.NếunhưnhàvănngườiPhápMichelHouellebecqkhôngồnàonhắctớigiáopháikia,thìngàynaychẳngcònaibiếtđếnsựtồntạicủanó.Raelinanchỉlàmộttrongnhiềukẻlạđờivớinhữngthếgiớiquanthayđổinhưchongchóng.

Mộtkẻ lạđời thứhai làbácsĩphụkhoangười ÍSeverinoAntinori.Ôngnày trong tháng tưnăm2002khẳngđịnh,đãsaosinhvàcấyphôivàodạconcủabaphụnữ.Cuốithángmườimộtnămđó,ôngxácnhậntrẻ sao sinh đầu tiên sẽ ra đời trong tuần đầu tháng giêng năm 2003. Nhưng chuyện trẻ sao sinh củaAntinoriđãbịcơnbãoRaelinanchekhuất,vàsauđóchẳngcònnghenóitớigìnữa.DấuchỉsốngsótcuốicùngcủaAntonoritrênbáochílàviệcôngtuyênbốsẽtuyệtthựcvàocuốithánggiêng2003đểchốnglạibộtrưởngitếnướcÍ.

VànhàkhoahọcngườiMĩPanayiotisZavosthuộcViệntrịliệubệnhđànôngởLexingtonbangKentuckyđãlàmgì?Hènăm2004,ôngnàyđãsaosinhmộtphôingười,nhưngsaubốnngàyđãgiếtchếtphôiđó.TheoZavos,đóchỉlàthửnghiệmbanđầuchomộtdựáncấyphôisaosinhvàodạconcủangườimẹnó.Câuchuyệnsauđóthếnào,chẳngbiết;cólẽđãkhôngthành,vìchẳngcóthôngbáonàonữacủaZavos.

MườinămsauDolly,concừusaosinhđầutiêntrongmộttrangtrạiởScotland,rađời,vẫnchưacómộtđứatrẻsaosinhkínđáohaycôngkhainàoxuấthiệnởđâucả.Cáiviễnkiếnvốnlàmsaymêmộtsốngườinhưnglạikhiếnđasốhốthoảng,chođếnnayxemrakhôngthựctế.Nhưngtạisaoviệcsaongườilạilàmtabựcmình?đâulàđiểmđángsuynghĩhayđánglênánvềmặtđạođứcnơiviệcsaongười?Vàchínhxáchơn:Bắtđầutừđiểmnàothìviệcsaongườitrởthànhvôđạođức?

Saongườicáchnhântạo, theo lí luậncủanhữngnhàchốngđối, là làmthươngtổnđếnnhânphẩm.Conngười,nhưtriếtgiaKantnói,có„mụcđíchtựtại“,vàvìthếkhôngđượclàmmấtđicáimụcđíchđó.Vàtheolậpluậnnày,saosinhcónghĩalàbiếnconngườithànhđồvậtvàhạthấpphẩmgiácủanó.đểxácđịnhlậpluậnnày,tacầntìmhiểuvàochitiết.Nhữngnhàditửhọcngàynayphânbiệthaikháiniệmkhácnhau:„saotruyềnsinh“(reproduktivesKlonen)và„saochữatrị“(therapeutischesKlonen).

Saotruyềnsinhlàtạoramộtcơthểsinhvậttươngđồngtốiđavềmặtditửvớingườimẫucủanó.đểlàmđiềunày,ngườitalấymộttếbàocơthểcủaconngười,táchnhâncủanórakhỏitếbào-trongmỗinhântếbàochứađựngtoànbộchấtliệuditruyền-,rồiđưanhânnàyvàotrongmộttếbàotrứngcũngđãtáchnhâncủangườinữ.Sauđócấytếbàotrứngcónhânmớinàyvàolạitửcungcủangườiđànbàchấpnhậnmangthai.Nếuthànhcông,đứatrẻsinhrasauchínthángmangthaisẽcónhữngchấtliệuditruyềngầngiốnghệtnhưchấtliệucủangườichủcủatếbàocơthểtrênđây.Chotớinay,côngđoạnđóđãthànhcôngnơichuộtnhắt,chuộtcống,bò,dê,heo,mèoxám,naiđuôitrắng,bòrừng,ngựa,chóvàcừu–màkếtquảlànàngcừuDollynổitiếng.Chưathấythànhcôngnơingười.

Vàsốngườimuốncóconquaconđườngsaotruyềnsinhcũngrấtít.Hầuhếtcácquốcgiađềuđặtviệcsaongườirangoàivòngphápluật,dùrằngLiênHiệpQuốcchotớinayvẫnchưathốngnhấtđượcmộtluậtcấmchungchochuyệnnày.Việc saocâycỏhoặc thúvật thườngchẳngcóchiđángngại.Từ thậpniên1990’trởđi,việcsaonhữngthựcvậtvàthúvậtcóíchđượccoilàhoàntoànbìnhthường.Nhưngtạisaosaongườilạiđặtranhữngưutưđạođức,nhữngưutưcảvừahữulílẫntrựcgiácvàđãkhôngđượcđặtranơisaothúvật?

Việcsaochụpchấtliệuditruyềncủamộtngườiđểtạonênmộtngườikháclàmchonhiềungườicócảmgiáckinhdị.Thếgiớiphimảnhvàsáchvởđầydẫynhữngchuyệngiảtưởngnhưthế,vàthườngthìbaogiờcũnglànhữngchuyệngâysợhãivàkinhhoàng.Aiaitrongchúngtacũngđềucảmnhậnrằng,mỗingườilà

mộtđặcthù,khôngaigiốngaicả.Vàcáiđặcthùcủamỗicánhânnàylàmộtgiátrị.Thếnên,việccốíviphạm„quyluật“nàylàmộttộiác.Nơithúvật,tráilại,taítnhạycảmhơn.Conchócủata,conmèocủata,conngựacủataxemracũnglànhữngđặcthù.Nhưngmấychúcávàngbơilộitrongchậucảnhchẳngđặcthùgì.Miếngthịtheotrêndĩaăncóđặcthùhaykhông,chẳngmấyaiquantâm.Nhưvậy,cảmgiácđặcthùchỉđượcđặtrađốivớimộtsốsinhvậtrấtđặcbiệtmàthôi.

Tạisaotalạicócảmgiáckinhdịtrướcviệcsaongười?Cónhiềulídogiảithích.Nhưngchỉkhitachấpnhậngiátrịcủasựđặcthùkia,thìnhữnglídonàymớisángtỏ.đểsaotruyềnsinhmộtsinhvật,phảicầnrấtnhiềutếbàotrứng,vìchỉcórấtíttronghàngngàntrứngđãthaynhâncóthểkếtthaivàpháttriểnthànhsinhvậtkhoẻmạnhđược.Tỉsốthànhcôngsaosinhnơithúvật–vàcảnơiconngười–nhưthếrấtnhỏ.Mànếucóthànhcông,thìđờisốngcủaconngườicũngcóthểbịrútngắn.NàngcừuDollysốngđượcsáunăm,bằngnửa thờigian trungbìnhnơi loàicừu.TrướckhiDollychếtvìviêmphổivào thánghainăm2003,thânxáccủanóđãkhôngcònlànhmạnh,nóbịchứngsưngkhớpvàchấtliệuditruyềnđãbịhưhạinặng.

LídodễbệnhhoạnvàchếtsớmcủaDollyquárõ,nhưngđâykhôngphảilàlậpluậnvữngchốnglạiviệcsaongười.Bởivì,nếumaiđâychúngtathànhcôngloạiđượccáilỗi„kĩthuật“nàythìsao?Vàlídobảorằngkhôngnênsaosinh,vìcầnquánhiềutếbàotrứng,cũngchỉcótácdụngnơinhữngaichủtrươngsựsốngđãbắtđầutừkhithụtinhvàsựsốngnàyphảiđượctriệtđểbảovệngaytừgiâyphútđómàthôi.Tớiđây,tanêntạmdừngviệclậpluận,vàsẽbàntiếpsau.Bởivì,câuhỏivềgiátrịcủamộttếbàotrứngconngườidẫnchúngtatrựctiếptớicâuhỏithứhailiênquantớisaosinh,đólàvấnđềlợihayhạicủaviệc„saochữatrị“.

Điềuđầutiêncầnnóiởđâylàphảiđổingaycáikháiniệmnày.Ngaykháiniệm„saotruyềnsinh“cũngđãkhôngchỉnh.đãlàsaohaysaosinhthìđươngnhiênlàcóyếutốtruyềnsinhrồi,vìthếkháiniệmnàymangtínhcách„trùnglặp“.Kháiniệm„saochữatrị“khởiđitừmộtgiấcmơcủaikhoa:mơmộtngàynàođó,nhờcácthaiphôi,ngườitasẽcóthểcấyđượcnhữngmôtếbàohoặctoàncơphậnđểthaythếchotếbàohaycơphậnbịhưhạinơicácngườibệnh.đểlàmchuyệnnày,cácphôisẽbịpháhủysaukhichúngđãtrảiquamộtvàigiaiđoạntựphân.Nhữngtếbàoriêngrẽlấyratừcácphôiđósẽđượcnuôitiếptụcđểtạothànhcácmôtươngứng.Ngườitacònhivọngrồiđâysẽcóđượccác„tếbàogốc“,cấychúngvàothẳngconbệnh,đểchúngtiếptụcpháttriểnthànhmộtcơphậnmớithaythế.

Đó làgiấcmơchữabệnhbằngsaosinh.Nhưngdùmaiđây tư tưởngnàycó thể thành tựu,điều thật rakhôngdễtínào,thìviệcsaosinhnàycũngchẳngphải„chữatrị“,màđúnglà„truyềnsinh“,giốngnhư„saotruyềnsinh“.Sựkhácbiệtkhôngnằmnơicáchthứcsaosinh,nhưngởnơimụcđíchtheođuổi:Tôimuốnsaosinhđểtạoramộtconngườimớitươngtựhaysaosinhvìmụcđíchikhoa.Nhưvậy,saosinhchẳngbaogiờmangtínhchữatrịcả.Vìthế,cầnphảithayđổingaykháiniệm„saochữatrị“thànhSaosinhchomụcđíchnghiêncứu.

Mộtsốnhàkhoahọcphấnchấntrướcvôsốkhảnăng-vềmặtlíthuyết-củacáctếbàogốcẩnchứanơiphôi.Tếbàogốcởphôiđượcvínhưtuyếtmới,chúngcóthểmangmọithứhìnhthùvàmàusắc.Cácnhàditửhọcgọichúnglà„toànnăng“(totipotent),nghĩalàchúngcóthểpháttriểnthànhbấtkìloạimôhaycơphậnnào,nhưngđóchỉlàlíthuyết,vìchotớinaychưacóthànhcônggìnhiều.Mộtlựccảnlớnnữalàphảnứngcủahệmiễnnhiễm,chốnglạitếbàogốcmớiđượccấyvào.Cácthínghiệmnơithúvậtchothấytỉlệkhướctừvôcùnglớnvàcũngcókhảnănggâyrabệnhungthư.

Nhưvậy,phảiđánhgiásaosinhnhưthếnào?HãybắtđầuvớilậpluậnNhânphẩm.Tạisaomộtconngườimớidosaosinhtạoralạibịđánhmất„mụcđíchtựtại“?Trườnghợpnàytươngđốidễhiểunơisaotruyềnsinh.Rõràng(dùcósựnghingờcủaErnstMach)conngườicónhucầutựnhiêncoimìnhlàmộtnhâncáchđặcthù,mỗingườicómộtcái„Tôi“riêng,kháchẳnvớingườikhác.Chúngtacoiđặcthùlàtínhchấtđươngnhiêncủaconngười,vàvănhoácủatacũngđặtnềntrêntínhđặcthùnày.AigặpkhókhăntrongviệcnhậndiệncáiTôicủamình,ngườiđócóvấnđềlớnvềmặttâmthần.Nhưngmộtngườihìnhthànhtừsaosinhcólẽsẽkhôngcảmnhậnđượcmìnhlàmộtcáthểđặcthù,vìhọđượchìnhthànhtừmộtngườikhác.Thayvìlàmộtđặcthù,họbịcoilàmộtbảnsao.Trừra-vàđâycólẽlàđiềukiệntốithiểunhất–ngườiđókhôngbaogiờbiếtmình làmộtsảnphẩmsaosinhvàchẳngbaogiờbiếtđếnngườimẫucủamình.

Nhưngtạisaongườitalạimuốnsaongườiđểrồiđặtconngườiđótrướcmộthoàncảnhtâmlívàxãhội

dãmannhưthế?Ởđây,sựtòmòcủamộtnhàkhoahọc,muốnbiếtthânxácvànhâncáchcủamộtsảnphẩmsaosinh ra sao,cóxứngvớicơnguygặpphảibấthạnhvề thểxácvà tâm lí củangườiđượcsaosinhkhông?Hoàntoànkhông.Trườnghợpnày,rõràngcósựđánhmấtmụcđíchtựtại.Vìthếkhônglạgìđasốngườidânvàđasốquốcgiachốnglạiviệcsaongườivàđưaraluậtcấm.Hiệnvẫnkhôngcólídothuậnlợiquantrọngnàokhácbiệnminhchoviệcsaongười.

Trườnghợpsaosinhchomụcđíchnghiêncứuthìlạikhác.Cáclídochốnglạisaongườitrênđâykhôngthíchhợpchotrườnghợpnày.Nóivắngọn:Saonghiêncứukhônglàmthươngtổntinhthầncủaaicả;ởđâychỉcóviệchuỷhoại-haygiếtchết–cácphôitronggiaiđoạnbanđầulúcchúngchưacóíthức.

Nhưtađãthấytrongbàivềpháthai,xétvềmặtsinhlí,phôirõrànglàmộtsựsốngconngười.NólàthànhviêncủagiốngHomosapiens.Vìthếluậtphápởđứccấmdùngphôiđểthínghiệm.Nhưngchínhluậtcũngkhôngcoiphôinhưmộtconngười.Huỷhoạiphôimộtcáchtráiphéphoàntoànkhácvớiviệcgiếtchếtmộtmạngngườiđượcsinhra.Hìnhphạthủyphôinhẹhơnnhiềusovớigiếtngười.Sựkhácnhaugiữahaihànhvinàylạicàngrõrệt,khiluậtphápởđứcchophépmộtsốnhàkhoahọcđượcdùngphôiđểnghiêncứu.Ngượclại,luậtphápchẳngchophépnhànghiêncứunàogiếtngườicả.Nhưvậy,lậpluậncủacácnhàlậppháp,coiphôiphảiđượctuyệtđốibảovệ,xétrakhônghoàntoànthuyếtphục.Mâuthuẫnnàycũngnhưnơitrườnghợpphá thai,mộtmặt luậtphápcoiphôi làmộtconngườivềmặtsinh lívàđạođức,mặtkhácđồngthờilạichophépgiếtphôitronggiaiđoạnbanđầu.

Đólàchuyệnnhânphẩmcủaphôi.Nếucứđitheolậpluậncủabàitrước,thìgiátrịvàphẩmgiácủamộtsựsốngkhônghệtạinơisựsốngnàythuộcvàochủngloạinào,nhưngchúngtuỳthuộcvàocâuhỏi,sinhvậtđócóíthức,cómộtcáiTôisơđẳngvàcósởthíchhaykhông.Mộttếbàotrứngconngườiởgiaiđoạntựphânthànhsáuhaytámtếbàonhỏchắcchắnkhôngcónhữngyếutốđó.Nhìnnhưthế, thìphôichưacónhânphẩm.Việcnghiêncứutếbàogốccủaphôichỉlàmsailạcmụcđíchtựtạicủanóvềmặtsinhhọc,chứkhôngvềmặtđạođức.Mộtkhikhôngcóphẩmgiá,thìphôichỉlàmộttàisảnhayhànghoá,vàngườitacóthểdùngnóđểchổichácvớimộttàisảnhayhànghoákhác.Dùgiấcmơdùngsaosinhđểchữanhữngcănbệnhhiểmnghèonhưbệnhđường,bệnhrun(Parkinson)haybệnhmấttrínhớ(Alzheimer)cònrấtxathựctế,tavẫncóthểantâmvớisựtínhtoántheolốiduylợi:cóthểlấyhạnhphúcvôbờcủahàngtrămngànhoặchàngtriệungườilànhbệnhđểđổilấyviệcgiếtchếtnhữngcáiphôivôcảm.

Lậpluậnnàyrấtnặngkí.Muốncựlạiđượcnó,phảicónhữngphảnbiệnhay.Phảnbiệnmạnhnhấtchốnglạiviệcsaosinhchomụcđíchnghiêncứu,lạthay,lạilàmộtphảnbiệnmangtínhduylợi,chứkhôngmangtínhcơbản.Trongtámnămqua,ngườitarầmrộphảnđốiviệcsaosinhphụcvụihọc.Thànhcôngchữatrịbằngsaosinh,trái lại,chotớinaychẳngcóbaonhiêu.Ởđây,ínghĩdùngcáctếbàođãbịcảibiếnđểghépthaythếchocácmôbệnhhoạnlàmộtínghĩtốt.Nhưngcâuhỏiđặtra:Liệuviệcdùngtếbàogốccủaphôiđểchữatrịcóphảilàphươngpháphaynhấttronglãnhvựcnàykhông?

Tếbàogốckhôngchỉcónơiphôi.Mọingườichúngtađềucótếbàogốctrongtuỷ,gan,óc,trongcáchạchtụytạngvàdav.v.Cácnhàkhoahọcgọiđâylàtếbàogốc„trưởngthành“.Cáctếbàogốctrưởngthànhcũngđadạngvàđanăng(pluripotent),nghĩa làcókhảnăngphát triển lên thànhnhiều loạimôhoặccơphận.Trongsuốtcuộcsốngcủachúngta,chúngluôntạorachocơthểchúngtanhữngtếbàochuyênbiệtmới.Yếutốđanăngnàycácnhànghiêncứuđãthấyđượctrongcácphòngthínghiệm.Nhưngcáctếbàogốctrưởngthànhkhôngcóđượcđặctínhtoànnăngnhưcáctếbàogốccủaphôi.Mộttếbàogốccủanãocóthểpháttriểnlênthànhmọiloạimôthầnkinhnão,nhưnggầnnhưchắcchắnkhôngthểpháttriểnthànhmộttếbàogan.Nhưngcóthểcónhữngluậttrừ:cáctếbàogốccủanướcối,củamáunhauvàcủacácrăngsữacóthểmangtínhtoànnăng.Cácnhàkhoahọcđangtìmhiểuthêmvềđiểmnày.

Khácvớitếbàogốccủaphôi,việcsửdụngtếbàogốctrưởngthànhkhônggặptrởngạivềmặtđạođức.Nếukhoahọcthànhcôngdùngkíchthíchsinhhoáđểtạođượctếbàogốctừnãocủatôi,thìkhidùngchúngđểcấylạithaythếchonhữngphầnnãobịhư,chúngsẽdễđượchệmiễnnhiễmcủatôichấpnhận,khôngbịphảnứngloạitrừ.Chotớinay,cũngchưathấycósựgiatăngkhảnăngbịungthư.Từthậpniên1960’ikhoavẫndùngtếbàogốccủatuỷđểchữachứngungthưmáuvàchứngsưnghạchbạchhuyết.Ngoàiracũngcónhiềunghiêncứuihọcliênquantớiviệcchữabệnhtimmạchbằngtếbàogốctrưởngthành.CũngcónhữngkếtquảkhảquantrongtiếntrìnhhồisinhnhữngcabịnhồimáucơtimvàtrongviệctrịchứngbạiliệtcũngnhưbệnhParkinson.Nơichuột,tếbàogốctrưởngthànhchữalànhchứngungthưnão.

Hiệnnay,việcnghiêncứutếbàogốctrưởngthànhđangmanglạinhiềutriểnvọng.Nếuikhoathànhcông

trongviệcchữatrịchứngParkinsontrongvònghaichụcnămtới,thìtếbàogốctrưởngthànhsẽcóđượcđộtintưởngvượtxatếbàogốcphôi.Nhưngtrongthựctế,chúngtacũngthườngthấycósựcạnhtranhráoriếtgiữahailãnhvựcnghiêncứuđểthuhúttài trợcôngvàtư.Hỗtrợviệcnghiêncứutếbàogốcphôicũngđồngthờicónghĩalàítquantâmđầutưvàolãnhvựctếbàogốctrưởngthành,mộtlãnhvựcđangcónhiềutriểnvọngthựctếvàviệcsửdụngkhôngtạorarắcrốivềmặtxãhội.Tếbàogốctrưởngthànhcóthểantâmtạolập.Tráilại,việctạolậptếbàogốcphôiphảicầnđếntếbàotrứngcủaphụnữ,vàthườngphảitrảiquanhữngthửnghiệmthụtinhnhântạo.Nhưnglượngtếbàotrứngcógiớihạn.Sợrằngnhucầucầntrứngcóthểdẫntớinạnthươngmạihoá,trongđóphụnữởcácnướcnghèosẵnsàngbántrứngcủamìnhđểkiếmsống-vànhưvậysẽkéotheovấnnạnđạođức.

Nếusosánhmứchứahẹnthànhcônggiữatếbàogốctrưởngthànhvớitếbàogốcphôivàđưachúnglênbàncântheokiểuduylợi,thìxemratếbàogốctrưởngthànhnặngkíhơn.Nhưngnhưvậykhôngcónghĩalàvìđạođứctakhôngđượcphépthínghiệmvớitếbàogốcphôi;sởdĩnhưthế,làvìsựtínhtoánduylợiluônchỉđặtnềntrênnhữngthànhquảcóthểcómàthôi.Tuynhiênđiểmlợitrênđâyđãtươngđốihóayêusách,líđươngnhiênvàínghĩaxãhộicủaviệcnghiêncứutếbàogốcphôi,mộtlãnhvựcđãtạoraquánhiềuchốngđốitrongnhữngnămgầnđây.

Kĩthuậtcảibiếnditử,nhưvậy,khôngchỉlàmộtvấnđềđạođứccơbản,nócònmangmộtchiềukíchquantrọngvềmặtxãhội-đạođức.đâycũnglàchiềukíchchúngtasẽgặptrongbàitới,khiđềcậpđếnIsinhhọc(Biomedizin):vấnđềchẩnphôitrướckhicấyvàolòngmẹ.(Präimplantationsdiagnostik).

•Trẻốngnghiệm.Ihọctruyềnsinhsẽđivềđâu?

GentTrẻốngnghiệm

Ihọctruyềnsinhsẽđivềđâu?

GentlàmộtthànhphốcảngđẹpởBỉ,nổitiếngvớichợhoavànhữngconđườnghẻmtrongphốcổ.Trongnhữngnăm2002và2003cóthêmmột lídonữađểnhữngđôi thanhniêntrẻ tới thămthànhphốnày.ỞGentcóphòngmạchcủabácsĩchuyênvềkhoatruyềnsinhFrankComhaire,ngườisẵnsànggiúpcácđôivợchồngtrẻcóđượccongáihaytraitheoímuốn,đốilạiphảitrảchoôngnhữngmóntiềnthùlaokhábộn.Khoảng400cặpđãcóđượccontheoímuốn.

ComhairelàmviệcchungvớimộtphòngthínghiệmởFairfaxthuộcbangVirginia,Hoakì.TinhtrùngcủacácngườichatrongcuộcđượcComhairechuyểnsangHoa-kìđểnhờmáyphânlọcratheopháitính.Việcphânlọcnàykhôngkhó,vìdướiánhsángcủatiaLaser,cácnhiễmsắcthểnam(Y)ítchiếusánghơncácnhiễmsắc thểnữ(X).Saukhicác tinh trùngphân loạiđượcchuyển lạivềBỉ,Comhairechochúngkếtphôitrongốngnghiệmrồicấyvàotửcungcủangườimẹ.

PhòngmạchcủavịbácsĩngườiBỉnàylàthànhphầncủamộtchươngtrìnhthửnghiệmikhoalớndướisựgiámsátcủacơquanitếFDAHoa-kì.Sáumươibệnhviệnvàbảytrungtâmtruyềnsinhquốctếthamgiavàochươngtrìnhchọnpháitínhnày.VàkháchhàngcủahọlànhữngngườiTây-ban-nha,Bỉ,Hoà-lan,Anh,Bắc-âu,Phápvàđức.

điềukiệnduynhấtchonhữngngườithamgialàđộtuổicủangườimẹ.Họphảitừ18tới39tuổi.Nếucácbànàyđãcómộtconrồithìcàngtốt,vìnhưthếhivọngsẽcósựquânbìnhgiađìnhchohọ.Cácyếutốcònlạisẽtuỳvàothịtrường.Thửmáu:1200âukim,phíchuyênchởvàphânloạitinhtrùng:2300âukim,6300âukimchoviệcthụtinhtrongốngnghiệmvàcấyvàotửcung.Aimuốnchắcchắncóđượccontheoímuốn,phảitrảthêm6000âukim.GiáthànhcaonhưthếgiúpComhaireantâmvềmặtđạođức.Ôngbảo,nósẽlàmchùntaynhữngaimuốnthươngmạihoá,vàcàngkhóthamgia,hivọngcàngítgặptrởngạivềmặtđạođức.Pháp límới làmặtđáng sợhơn.NướcBỉkhôngcấmviệc tựdochọnphái tínhconcái.NhưngchươngtrìnhkếhoạchhoágiađìnhcủaComhairebịtruyềnthôngphảnứngmạnh,khiếnquốchộinướcnàyđãraluậtcấm.

CácđồngnghiệpcủaôngởHoa-kìtráilạivẫnyêntâm,vìluậtpháphoa-kìxưanayvẫnchophépchọnphái tính con cái. PhươngphápMicroSort (phân loại tinh trùng) đã được cấp bằng sáng chế vào năm1992.Thoạttiên,phươngphápnàylànhằmđểphụcvụsứckhoẻchodân,chẳnghạnđểgiúpchomộtsốgiađìnhcóthểchọncongái,hầutránhđượcnhữngchứngditruyềnvềmáutrênpháinam.Năm1995,đứabéđầutiêntheophươngphápnàychàođời.Vàkểtừ1998,côngtiliênhệmởrộngdịchvụcủahọrachocảnhữngcặpvợchồngkhoẻmạnh.

ỞAnhquốcnăm2003,trườnghợpcủamộtgiađìnhngườiScotlandlàmthiênhạxônxao.Giađìnhnàyđãcóbacontrai,đứacongáiduynhấtcủahọquađờivìmộttainạn.đểtạolại„chiềukíchnữgiới“tronggiađình,họxinphépđượcthụtinhmộtcháugáiquaốngnghiệm.đơnbịtừchối,vìthiếulídoikhoa.Cácbáolácảilàmầmlên,vàkhácvớibênBỉ,cácbáoAnhđứngvềphecủagiađìnhtrên.Thángbanăm2005,UỷBanKhoaHọcVàKĩThuậtcủaquốchộiyêucầusửaluật,theođó,cóthểchấpnhậnviệcthụtinhchọnpháitínhchoconnơimộtsốtrườnghợpđặcbiệt.QuaBạchthưthángmườihainăm2006,chínhquyềnAnhvẫntiếptụccấm,nhưngđãmởrakhảnăngcóthểchấpnhậntrongtươnglai.

Tiếnbộkĩthuậtcàngtăng,càngcónhiềugiađìnhliềulĩnhtớivớichươngtrình.Vàmộtkhiđãcóthểchọnpháitính,thìhọcũngcóthểchọnmàumắthoặccỡlớnthânhìnhchocon.Viễntượngđólàmchokhôngítngườihiểubiếtvềihọctruyềnsinhvôcùngâulo.Họsợnhưthếsẽbiếntrẻemthànhmộtthứsảnphẩmchếtạotheođơnđặthàng.„Ưusinhditruyềnthươngmại“,„Trẻemhàngmẫu“,cácnhàphêbìnhđãlatoánglênnhưthế.Cũngnhưngànhgiảiphẩuthẩmmĩ,ihọctruyềnsinhcũngcóthểmauchóngtrởthành

mộtmộtthịtrườngmangtheonhữngquychuẩnhoàntoànmớivàothếgiới.Nhữnggiađìnhnàokhôngkịpthờikiểmtrasứckhoẻvàmĩthuậtchocon,cóthểbịxãhộinhìnnhưlànhữngthànhphầnhoặclàkhôngđủkhảnăng,hoặclàđãchểnhmảngđểchomộtđứaconxấuxívàthiếucơhộisinhratrongmộtthếgiớitoànmĩ.điềunàyhiệncònlàmộtviễntượng,nhưngxemrachẳngcònxalắm.

Vìthế,chúngtathửtìmhiểucáckhảnăngcũngnhưcáccơnguycủakhoachẩnkhámphôitrướckhicấyvàotửcung (PID,Präimplentationsdiagnostik) từngbướcmộtvềmặtđạođức.Tôiđược tạoraởđâu:trêngiường,ngoàiđồng,trongxehaytrongốngnghiệm?đólàmộttrongnhữngcâuhỏiquantrọngcủaconngười.Quantrọng,khôngphảivìrồiđâytôinhấtthiếtsẽphảiđốidiệnvớivấnnạnđó,hayvấnnạnnàysẽlàmộtgánhnặngcho tâmtrí tôi.Nhưngđó làmộtcâuhỏinhứcócđốivớicác luậtgia,cácbácsĩvànhữngnhàđạođứchọc:Chúngtanghĩgìvềviệcthụtinhốngnghiệm?Chúngtađượcphépbiếtgìvềcáiphôivừađượctạora?Vàchúngtađượcphéplựachọnnhữnggì?

Ngàynay,việcthụtinhốngnghiệmđãtrởthànhchuyệnbìnhthường.Bácsĩphụkhoadùngkíchthíchtốtạochínmùi trứng trongdạngườinữrồi lấyramột lúc từ5-12 trứng,chochúngkếthợpvới tinh trùngđãđượckiểmsoáttrước.Vìmứcđộthànhcôngchỉvàokhoảng70%,nênngườitaphảichothụtinhmộtlúcnhiềutrứngđểdựphòng.

Mộtphươngphápmớihơn,đólàdùngmáyviđộngbắnmộttinhtrùng(đượctuyểnchọn)vàotrứng.Vàongàythứhai,khitrứngđãtựphânthànhhai,ngườitacấyhaiphôinàyvàotửcungngườimẹ.Mộtcáchthếkhácthôngdụnghơn:chỉcấyphôivàotửcungsaukhitrứngđãthụtinhđượcnămngày.Sốtrứngthụtinhdưthừasẽbịhuỷđihoặc,nhưmộtsốquốcgiachophép,giữđônglạnhtrongmôitrườngnitơlỏng.Haituầnsaukhicấy,bácsĩkhámnghiệmxemkếtquả.Mứcđộthụthaivàokhoảng40%.

đólànóivềphươngpháp.Ởđức,khoảngmộttrêntámmươiđứatrẻsinhrađềudothụ

tinhốngnghiệm.Thoạttiên,ngườitadùngphươngphápnàychohainhómngười.Giúpnhữnggiađìnhcónguycơlớnvềbệnhditruyềnkịpthờithửvàloạinhữngphôibấtthường,hầucóđượcnhữngđứaconlànhmạnh.Vàgiúpchonhữngđôivợchồngkhôngthểcóthaiđượctheolốibìnhthường.Vớinhómsaunày,đôikhiphảicầntớitinhtrùngcủamộtngườiđànôngkháchoặctrứngcủamộtngườiđànbàkhác,chứkhôngphảicủahaivợchồngtrongcuộc.Vàcókhicũngcầnthêmmộtngườiđànbàkhácmangthaigiúp,vìchínhngườiphụnữmuốncóconkhôngthểmangthaiđược.Luậtđứccấmphụnữtặngtrứngvàcấmviệcmangthaigiúp,nhưngchophépđànôngtặngtinhtrùng.

Luậtđứccũngcấmviệcchẩnkhámchọnphôi(PID).Ởcácnướckhác,ngườitachophéplấyramộttếbàotừphôisauhaingàythụtinhốngnghiệmđểkhámxemcóbịdịchứngditruyềnnàokhông.Sauđóbácsĩvàchamẹsẽquyếtđịnh,cómuốncấyphôivàotửcungbàmẹhaykhông.Ởđức,khôngđượcchẩnkhámbịnhditruyềncủaphôitrướckhicấyvàolòngmẹ,màchỉđượckhámsaukhiđãcấy,trongtrườnghợpcónguyhiểmchomẹcon.Vànếupháthiệnramầmbệnhtươnglaivàngườimẹtinrằng,bàkhôngthểvượtquanổithứthách,thìbàđượcphéppháthaichotớilúcgầnngàysinh.Trườnghợpbàothaivẫnsốngsót,thìngườimẹphảichấpnhậnđứaconvớitấtcảnhữngthươngtậtdoviệcpháthaigâyra.

NhữngngườibiệnhộchoPIDcoicấmđoántrênđâylàđiềuvôlí.Họbảo,việcchophépchẩnkhámphôitrongốngnghiệmsẽtránhđượcnhữngnguyhiểmpháthaivềsau.Vìthế,khônglạgìcácnướctrongLiênHiệpÂuChâuđãcónhữngchínhsáchrấtkhácnhauvềPID.ỞAnhquốcchẳnghạn,cácgiađìnhgiàucóthểchochẩnkhámcondễdànglúccòntrongốngnghiệm.NhưngsựdễdãinàycũngđãdẫntớinhữngướcmuốnnhưkiểugiađìnhởScotland,đãcóbacontraigiờđâymuốnthêmmộtcháugái.Màviệctuyểnchọnphôivìlídopháitínhcóphảilàchuyệnxấukhông?Trongtrườnghợpnày,giađìnhởScotlandcóthểsẽhạnhphúcvàchẳngngườinàotrongcuộcbịphạtcả.Nhữngphôidưtrướcsaugìcũngbịhuỷhoặcbịchođônglạnh.Nhưvậy,việccốíchọnramộtphôibàonữ,thayvìđểchongẫunhiênmangtớimộtphôinam,cóchilàxấu?

Ngayđasốcácnhàphêbìnhcũngđềuxácnhận,chuyệnchọnphôitheopháitínhchẳngcógìtráiđạođức.Chỉ trừnhữngaichốngPIDvì lído tôngiáo,vốncho rằng,đây làmộthànhvido ímuốncủađôivợchồng,chứkhôngphảiđượcđịnhđoạtdobàntaycủaThiênChúa.SởdĩngườitachốngPID,làvìnhữnghậuquảđạođứcvàxãhộicủanó.Nếuviệctựdochọnphôitrởthànhchuyệnbìnhthường,nócóthểtạoracơnguyvỡđêrấtnguyhiểm.Thếnên,cácnhàphêbìnhkhótínhphảnđốiPIDtriệtđể.Họcoiđólàsựchọnlựagiữa„cáiđángsống“và„cáikhôngđángsống“,vàđólàchuyệnhoàntoànvôđạođức.Họbảo,

khôngmộtaiđượcquyềnchọnlựagiữađứaconkhỏemạnhvàđứacontậtnguyền.Nhữngnhàphêbìnhítkhekhắthơnthìcoiviệcchọnphôivìlídoikhoachẳngcóvấnđềgì.đốivớihọ,sựlựachọnsẽtrởthànhvôđạođức,chỉkhinókhôngđặtnềntrêntiêuchuẩnikhoa,nhưviệcchọnpháitính,chiềucaohaythẩmmĩthânxác.

Tahãyxétquanđiểmđầutiên.Cógìxấunơiviệcphânbiệtgiữamộtsựsống„đángsống“vàmộtsựsống„khôngđángsống“?SựphânbiệtnàykhiếntaliêntưởngtớichínhsáchmanrợcủaQuốcXãđức,chúngcoinhữngngườitậtnguyềnthểxácvàtâmthầnlàkhôngđángsốngvàđemgiếthọ.Nguyhiểm,làkhimộtnhànướctrởthànhquantoàquyếtđịnhgiátrịsựsốngcủaconngườivànhànướcđógiếtchếtnhữngngườicònmuốnsống.Cảhaitrườnghợpnàynhấtthiếtphảibịkếtánvềmặtđạođức.đólàcáibấtcôngchốnglạiconngườinặngnềnhất.

HaiviphạmđạođứctrênđâycóđúngchoPIDkhông?Thưakhông,làvìphôimớiphânthànhbốnhaythànhtámtếbàochưaphảilàngười.Vàởđây,khôngcósựlạmdụngcủanhànước,màchỉlàsựchọnlựacủacáccặpchamẹtươnglai.Vànếubỏrangoàilídotôngiáo,thìđâulàlídođểchorằng,chamẹkhôngcóquyềncómộtđứaconlànhmạnh,khôngtậtbệnh?Lạinữa,khiquyềnnàycóthểhànhxửmàkhônglàmhạiaihaygiếthạiai?Việctuyểnchọnphôikhoẻmạnhđingượclạiquanniệmxưanaychúngtavẫncóvềsựmayrủiikhoatrongthainghén.Nhưngxãhộiconngườiđãcónhiềunỗlựcđểgiảmthiểucáimayrủiđó.Chúngtađãtiếtgiảmđượctỉlệtửvongnơitrẻemvàđãcảitiếnkhoahộsản.ThếthìtạisaotalạicứgiữvữngquanđiểmvốncóđốivớiPID?Phảichăngtiếnbộikhoanàymanglạinhiềuhạihơnlợi,nhiềuđaukhổhơnhạnhphúcchoconngười?

Chúngtabướcsangquanđiểmthứhai.đâulàlídochốnglạisựtuyểnlựaphôingoàitiêuchuẩnikhoa?Nhữngngườiphêbìnhsợrằng,nếuchophép,thìrồiaiaicũngđòichomìnhđượcphéplàm,nhấtlànhữngngườicódưtiềncủa.Nhữnggìtrướcđâyđượctạothànhdongẫunhiên,rồiđâysẽtuỳthuộcvàosởthíchđộcđoáncủachamẹ.Trongcácquốcgiađangpháttriểncóthểrồichỉsinhtoànlàcontrai,nhưhậuquảđangthấydochínhsáchmộtconđiliềnvớithóigiếttrẻgáisơsinhhiệnhànhởTrungQuốc.Trongkhiđó,tạicácnướcgiàuTâyÂu,nhởnnhơkhắpnơicáctrẻemlànhmạnh,tóchungmắtxanh,caoráolựclưỡng.Vànếutìnhtrạngxấunhấtxẩyra,thìchỉcóconcáicủalớpthượnglưugiàucólàtóccàngngàycànghoevànghơn,thânthểtrángkiệnhơn,trongkhiconcáicủagiớinghèovẫnmãilàthứ„đángghét“.Hoặctìnhtrạngtrởnênngượclại:Cáctrẻemgiớihạlưuđượclựachọntheothịhiếuđasố,nhưngchínhvìthếtrởthànhthànhphầnngoàilềxãhội,vìthịhiếuthayđổi.Làvìcáigìcàngcóquánhiều,nócàngbịgiảmgiátrị.Chỉnhữngaikhônngoanmớinhậnrakịpthờivàtránhkhôngthamgiavàomốtthờitrangnày.Vìthế,phảingăncấmPID.

Viễntượngđólàmchonhiềungườiớnlạnh,dùrằngtấtcảhãycònđangtrongvòngkhoahọcgiảtưởng.Nhưng,mộtkhiđãcóđượcnhữngkhảthểđóvàchúngđượcphéplàmcũngnhưđượcápdụng,thìcảmgiácớnlạnhcóthểsẽdầnnguôiđi.Biếtđâu,saumộtthếhệtrẻconđượctáctạotheolốituyểnchọnnày,mộtngàynàođóphươngphápnàysẽđượcngườitacảmthấybìnhthườngvàtrởthànhđươngnhiên?

Trướcđâymườinăm,việcgiảiphẩu thẩmmĩđượccoi làchuyện thươngmạixấuxa.Ngàynaynó trởthànhđươngnhiên–ítratrongmộtvàilãnhvựcvànơimộtmộtvàigiaitầngxãhộinàođó.Cóbaonhiêutrẻemrồisẽkiệnchamẹchúng,vìchúngđãkhôngđượcchamẹkịpthời„tốiưuhoá“?LàvìtiếpsauPIDsẽ tới PIR (Prä-Implantations-Reparatur: Tu bổ trước khi cấy vào dạ con) và PIO (Prä-Implantations-Optimierung:Tốiưuhoátrướckhicấyvàodạcon).Trongmộttươnglaikhôngxa,cáctếbàophôihưhạicóthểsẽđượcthaythếbằngnhữngdi tử lànhmạnh.Phươngphápnàycóthểđơngiảnhơn,nhiềutriểnvọnghơnvànhấtlàrẻhơnsovớiviệcchữatrịnhữngngườibịbệnhhoặcthươngtật.VớiPIO,nhữngditửtốtcóliênhệvớinhữngđặctínhnàođósẽđượcghépvào.Chotớihômnay,hiếmcómộtditửnàotrựctiếptạoramộtđặcđiểmcơthểhoặcnhâncáchnào,nhưnghiếmkhôngcónghĩalàkhôngcó.Màumắtcủatađượctạonênbởimộtditửduynhất.Nếuthayđổiditử,mắttacóthểsẽchuyểnthànhnâuthayvìxanh,hoặcngượclại.PIOđưatađếnngaycảướcmơcảitiếngiốngngười,biếnchúngtrởnênloàiđạođứcvàyêuchuộnghoàbìnhhơn;nếuđạođứclàconđẻcủamộtditửnàođó,chỉcầntìmravàthayditửnàyđilàmọichuyệntrởthànhtốiưu.

Giấcmơcủaconngườirấtlớn.BamươinămsaungàybéốngnghiệmđầutiênLouiseJoyBrownrađời,Ihọctruyềnsinhđãbiếnthànhnhưmột„thếgiớiphéplạ“.Nhưvậy,tacóthểchấpnhậnsựphânbiệtgiữaviệctuyểnchọnhoặctốiưuhoátheoyếutốikhoavàngoàiikhoa.Việctuyểnlựatheoyếutốikhoahoặctubổcácditửhưhạikhônglàmhạiai,màchỉmanglạilợiíchchocảchamẹlẫnconcái.Tráilại,nơi

việc tuyển lựahay tubổ theoyếu tố thẩmmĩ, chamẹđẩyconvàomộtnguycơkhông thể lường trướcđược.Làvìởđây,yếutốquyếtđịnhlàthịhiếucủachamẹ,chứkhôngphảiímuốncủacon.Quyếtđịnhvềsứckhoẻthìkhôngcóvấnđề,nhưngquyếtđịnhvềthẩmmĩthìnguyhiểm.Cáihômnayđượccoilàđẹp,haimươinămtớicóthểbịchêlàloèloẹthaynhạtnhẽo.Màdùthịhiếucủatôivẫnkhôngđổi,thìchưachắccontôicùngcómộtthịhiếunhưtôi.Nhưvậy,việcchophéptuyểnchọnphôivìlídothẩmmĩkhôngmanglạiưuđiểmnàochoxãhội.Tráilại,đúnghơnxãhộiphảilàmsaobảovệtrẻemthoátkhỏithịhiếuchuyênquyềncủachamẹ.

Tacóthểđồngínhưvậy.Nhưngtacũngcóthểhỏi,cácnhàlậpphápcóbổnphậnphảicanthiệptớimứcnàotronglãnhvựcnày?Bắtđầutừthờiđiểmnàonhànướccónhiệmvụphảibảovệconngườitrướchànhvicủachínhhọ?Vàviệcbảovệtrẻconkhỏinhữnggiátrịđộcđoáncủachamẹlàmộtchuyện.Cáchđâynămnăm,bàMargotvonRenesse,lúcđólàchủtịchuỷbanđiềutra„LuậtPhápVàđạođứcCủaNềnIHọcTânTiến“củaQuốchộiđức,đãtuyênbốnhưsau:„Chẳngcóngườithứbanào,kểcảhaichamẹtươnglai,cóquyềnquyếtđịnhvềgiátrịsựsốngcủamộtconngười“.Nhưngthựctếchothấycâunóinày,cũngnhưnhiềulờihayíđẹpkhác,chẳngđúngbaonhiêu.

Trongbàivềpháthai,tathấyđiềungượclại-ởđây,chínhngườimẹquyếtđịnhtrênquyềnsốngvànhưvậytrêngiátrịsựsốngcủathainhi.điềutuyênbốcủabàvonRenessechẳngphảilàmộtnguyêntắccănbảnởđứcvàcảchocácnướcÂuchâu.Vàcólẽnguyêntắcnàyrồiđâycũngchẳngđượcquốcgianàolưuívàchấpnhận.

Nhưngtrongkhiđó,ihọctruyềnsinhđãtạoranhiềuphéplạđángngờmớitạinhiềunơitrênthếgiới.Quađó,nóđưatatớimộtlốitiếpcậnhoàntoànmớiđốivớithờigian.Thángbảynăm2005,mộtbàmẹ45tuổiởCaliforniasinhhạmộtđứacon,màphôicủanóđãđượcđônglạnhcấtgiữtừ13nămtrước.Nhưvậy,haiđứaconsongsinh12tuổicủabàcóthêmbađứaemtamsinh,cảbaemnàyđềuđượcthụtinhcùngmộtphươngphápnhưnhau.đốivớibácsĩtruyềnsinhngườiHoa-kìSteveKatzthìđâymớilàkhởiđầu.Ôngchohay,tươnglaicóthểsẽcónhữngđứaconđượcsinhrasaunămmươihaymộttrămnămđônglạnh,saukhibốmẹchúngđãchết.

Một vấn đề khác là việc nuôi cấy các cơ phận thay thế. Tháng bảy năm 2004, câu chuyện bé JoshuaFletcherởAnhgâyrúngđộngcôngluận.Joshuabịmộtchứngbệnhlạvềmáu,thânthểcủaemkhôngtạorađủhồnghuyếtcầu,vìthếemkhócóhivọngsốnglâu.MuốncứuJoshua,phảicótếbàogốccủamộtthânnhânrấtgầngũivớiem.Vìchamẹvàngườianhcủaemkhôngcóditửtrùnghợp,nênngườitanghĩtớiviệctạoranhữngđứaemcùngditửvớiJoshuaqualốithụtinhốngnghiệm,đểrồitríchtếbàogốccủacácemnàyđểcứuJoshua.ChínhphủAnhchophépnhưmộttrườnghợpđặcbiệt.Ởđức,vớiluậtlệhiệnhành,chuyệnnhưthếchắcchắnsẽchẳngđượcchấpthuận.KếtquảchuyệnJoshuanhưthếnào,chẳngaibiết,vìchẳngđượctiếtlộgìthêmsauđó.

Mộtkhảthểmớinữacủaihọctruyềnsinhlàđẩylùiđộtuổimangthainơicácphụnữ.Chuyệnồnàoxẩyratừcuốithậpniên90’quavụgọilàchuyểnhuyếttươngtếbàotrứng.đểtếbàotrứngcủamộtphụnữđãlớntuổidễdàngthụtinhnhântạo,nócầnphảiđượclàmtươibởihuyếttươngtếbàotrứngcủamộtphụnữtrẻkhác.ChađẻcủaphươngphápnàylàbácsĩtruyềnsinhJamesGrifo,ngườiMĩởNewYork.Ônglàngườiđầutiênchochuyểnhuyếttươngcủamộtngườitrẻvàotếbàotrứngcủamộtngườilớntuổi,vànhờđótạođượccácphôibàonhântạo.Phươngphápcủaôngthànhcông,vànhữngđứaconđầutiêncủaGrifohiệnđang sống tạiTrungQuốc. để tránhviệc chờđợi xin phép,Grifo nhảy sang thửnghiệm tạiTrungQuốc,nơihoàntoàntựdotronglãnhvựcnày.

Sauđóchẳngbao lâu,người takhôngcầnphảisangTrungQuốcnữa.MộtnhómnghiêncứuquanhôngJacquesCohenthuộcViệnIHọcTruyềnSinhởLexingtonthuộcbangNewJerseychohay,vàonăm2001có15béđượcsinhranhờkĩthuậtchuyềnhuyếttươngcủahọ.CómộtđiềukhôngthấyGrifonóira,đólàhuyếttươngcủangườihiếntặngchẳngphảilàmộtnguyênliệutrungtính.Nhưngnóchứađựngnhiềuthànhphần tế bào của người tặng, trong đó có cả các Mitochondrien có chứa tế bào di truyền. Khi trộnMitochondriencủangườitặngvớitrứngcủangườimẹ,phôiđượchìnhthànhtừđósẽmangđặctínhcủabangười:Ngườichavàmẹ trongdi tửcủanhân tếbào–cũngnhưcủangườimẹvàngười tặnghuyếttươngtrongcácditửMitochondrien.đứabédođólàmộthỗnhợpditửkhôngphảicủahai,màlàcủabangười.

Thángmườimộtnăm2005DouglasWallacethuộcđạihọcCaliforniaởIrvinenhậnramộtnguycơlớn

nơiphươngphápchuyểnhuyếttươngtếbàotrứng.Nhiềuconchuộtđượctácsinhbằnglốinàykhôngcókhảnăngsinhđẻ.Nhưvậy,nhiềuđứaconcủaGrifovàCohencóthểcũngởtrongtìnhtrạnghiếmmuộn.Cácnghiêncứuchothấy,nhữngcuộcthínghiệmápdụngchongườicủacácnhàkhoahọctruyềnsinhởHoa-kìđãkhôngkinhquachuỗithửnghiệmvớiloàivậttrước,nhưluậtphápvẫnquyđịnh.điềuđócũngchothấysựbấtlựccủangànhlậppháptrongnhiềuquốcgiatrướccácmànảothuậtcủaihọctruyềnsinh.Mộtvàiquốcgiađãcóđượcnhữngbiệnphápmaymắn,nhờdựavàonhữngphỏngđoántìnhcờ.

MộtkhiđãnớirộngviệcchophépthínghiệmphôivàPID,thìkhómàngănchặnđượccáclỗhổnghoặccấmđượcnhữngkĩthuậtluônluônmớidựatrênnhữnggìđãchophép,nhưngkếtquảcủacáckĩthuậtnàyphầnnhiềulạiđángluậnphạt.Vàkhimộtphươngphápxemrakhôngcóvấnđềmàlạiđưatớinhữngkếtquảcóvấnđề,thìhệquảpháplícủachúngsẽkhônglường.Chưaaibiếtđượcmứcđộrốiloạnđạođứcvàphítổntoàándochúnggâyra:RồiđâymộtsốngườidoCohenvàGrifotạorasẽkiệnlạihaivịnày,vìhọbịchứnghiếmmuộn?Họsẽđòihưởnggiatàihoặcsựchămsóccủangườimẹvôtộithứhai,kẻđãhiếntặnghuyếttươngđểlàmtươitếbàotrứngcủamẹruộtmình?Haychínhbàmẹthứhainàylạiđòiquyềnnhìnmặtvàchămsócđứaconmàbàkhôngbiết?...

Nhưđãnói,nhànướckhôngcónhiệmvụcấmcácbậcchamẹtươnglaicónhữngthịhiếu,quanđiểmvàviễntưởngcủahọ.Mộtcấmđoánnhưthếsẽđưađếnđộctài.Nhưngmặtkhác,nhànướccóbổnphậnphảilàmsaoloạitrừđượcnhữngthiệthạicóthểlườngđược.Giữatựdocủachamẹvàsựngănchậnnhữngthiệthạichoconlàmộtcâycầuđạođứcvàpháplíbấpbênh,vàcáckhảnăngmớicủaihọctruyềnsinhluôndiễnratrênđó.Nếuhômnayhaymaiđâyđượcphéptuyểnchọncon,thìhậuquảdâychuyềncủanósẽkhôngbiếtđườngnàomàlường.Làvìmộtxãhộibịphâncắtnhưthếsẽmấtđicáiđặctínhchotớinayvẫnmangtínhbắtbuộcvàkhôngthểtránh:Chấpnhậnhoàncảnhsốngcủamình!

Giảiphẩuthẩmmĩhứahẹnvẻđẹpchokhuônmặtvàthânthể.Ihọctruyềnsinhhứahẹnloạitrừkịpthờinhữngkhiếmkhuyếtngaytừđầu.Sứckhoẻvàthẩmmĩ,nhưvậy,sẽtạoramộtđòihỏikép:đòihỏicủachamẹđốivớiconcáivàcủaconcáiđốivớichamẹ.Mộtxãhộinhưthếkhôngnhữnglàmmấtđisựcảmthôngvàchấpnhậnnhữngkhiếmkhuyếtvànhữngkhácbiệtthiểusố,nócònđẩychamẹvàconcáivàomộthoàncảnhkhóxử.Concáisẽchấpnhậnnhững„cảitiến“dochamẹtạochomình?Vàchúngngượclạicũngsẽchấpnhậnviệckhướctừcảitiếncủachamẹ,đểvìthếnótrởthànhmộthạngngườibịxãhộiđẩyralề?

Mỗikhảthểmớiđặtracholậpphápmộtyêusáchhầunhưkhôngthểđápứngnổi:phảicânnhắcgiữacáilợivàcáihạicóthểxẩyra.GiảsửJoshuaFletchercóđượcmộtngườiem,vàngườiemđóđãcứumạngmình,tronglúcchínhngườiemchẳngbịnguyhạigì.Nếumaiđâyngườiemnàybiếtđượclídotạosaonócómặttrênđời,thìsao?Cảchúngtanữa,chúngtacũngđượcsinhrakhôngphảichỉdotìnhyêuvôvịlợimàthôi.Vàaisẽnóichoemkiabiết,làemđãđượctạorachỉvìđểcứusốnganh,chứkhôngphảivìchamẹmuốncóthêmmộtđứaconnữa?

Mộtkhảthểkhôngkhôngdựatrêncáilợicũngcóthểsaivềmặtđạođức.

Mặtkhác,mộtxãhộichophépưusinh(Eugenik),chophéptựdochọnlựađặcđiểmcơthểsẽđặtconngườitrướcmộtbấtanrấtlớn.Chodù,tuỳtừngtrườnghợp,takhôngthểdùnglídođạođứcđểcấmđượcviệcưusinhthươngmại,nóchắcchắnvẫntạoranhữngnguycơvềmặtcôngích.Làvìđâulàhìnhảnhchúngtamuốncóvềconcáichúngta?Phảichăngchúngtamuốnbiếnquyềnchămsóccủachúngtađốivớimộtsinhvậtđộclậpthànhquyềnsởhữucủachúngtađốivớimộtđốitượngdotatạora?Nếunhưthếthìtaphảihiểurasaovềsựsống?Cũngchẳngnhấtthiếtcóhạigì,nếutabiếtbằng,khôngphảitấtcảmọithứcủasựsốngđềucóthểtubổđược.Tuynhiên,nếusokhảnăngtubổcủakĩthuậtditửvàcủaihọctruyềnsinhvớiôngkhổnglồđangngủ:khoanghiêncứunão,thìihọctruyềnsinhchỉlàmộtchúlùn.

•Câycầubắcvàothếgiớitinhthần.đâulàbiêngiớicủaviệcnghiêncứunão?

CleverlandCâycầubắcvàothếgiớitinhthầnđâulàbiêngiớicủakhoanghiêncứunão?

„Conkhỉđãcóthểthấyđược.đôimắtnódõitheotôisuốtcănphòng.Nóbiếtăn,vàkhitađưangóntayvàomiệngnó,nócóthểsẽcắn“.RobertWhitethíchnóivềnhữngthínghiệmkhỉcủaông.Nhữngcuộcthínghiệmđó,cáchđâybachụcnăm,đãkhiếnnhànghiêncứunãohiện82tuổiởCleverlandthuộcbangOhiomộtsớmmộtchiềunổitiếng.đặcđiểmcủacâuchuyệnkhỉbiếtcắnnày:đầucủanóvẫngắnliềnvớimộtthânxác,nhưngthânxácnàykhôngphảilàthânxáccủachínhnó!

Whitekhôngnhớrõnữa,cóbaonhiêuconvậtởđạihọcCaseWesternReserve,Cleverland,từngàyđóđãbịôngcắtlìađầu.Cóthểđếnvàitrămcon.Mọichuyệnkhởiđầutừthậpniên1970’.TrongcănnhàngangcủaTrườngIKhoa,mộttoàkiếntrúcmênhmôngtheohìnhbánhcướivớinhữngchâncộtcổđiển,Whiteâmthầmtiếnhànhcôngviệccủamình.Ôngcẩnthậnmởhếtxươngđầuvànốisọcủaconkhỉnàyvàohệtuầnhoàncủamộtconkhỉkhácđangsống.Cuộc thínghiệmthànhcông,nhàgiảiphẩu thầnkinhchuyểnsangviệcrápnốiđầu.Thoạttiênôngcắtlìada,cácbắpthịtvàgân,rồitớicuốnghọng,xươngsốngvàtuỷ.Chỉđểlạisáumạchchuyềnmáulênóc.Chỉtrongvòngvàiphút,ôngnốiđầukhỉnàyvớihệtuầnhoàncủamộtconkhỉkhácđãđượcchuẩnbịsẵn.Chiếcđầunàysốngđượcnhiềungày.Rồimặtnósưngtấylên,lưỡidàylêncáchkìlạ,vàđôimímắtsưnghúpkhéplạiluôn.Hệmiễnnhiễmđãchốnglạicơthểlạvàhếthoạtđộng.Nhưngmộtkiếnthứckhácđãlàmphấnchấnnhàthínghiệmganlìnày:Xemrabộócđượccơthểmớichấpnhận,khôngbịđẩyra.

ÔnggiáosưkhoagiảiphẩunãotrẻnhấtnướcMĩlúcđóđãđượcsựhỗtrợtừrấtcaochonhữngthínghiệmtaitiếngcủaông.LàmộttínhữucônggiáothuầnthànhvớimườiđứaconvàlàthànhviêncủaViệnGiáoChủKhoaHọcởVatican,ôngthuộcvàothànhphầnkhoahọcgiaưutúcủathếgiớivàđãnhiềulầntiếpchuyệnvớigiáochủGioanPhaolôII.Nhưnghìnhnhưngườikếvịcủangài,giáochủBiển-đức16,khônghàilònglắmtrướcnhữngthínghiệmnhưthế.Nhiềulầntrongnhữngnămvừaqua,nhânvật„FrankensteintừOhio“đãnóilêngiấcmơlớncủaông:mongmuốnđượcghépthayđầuhaynãochoconngười.

Giáolícônggiáovềlinhhồnkhôngtrởngạigìchonghiêncứucủaông.Whitechohay,khỉ„chẳngliênhệgìtớingườicả,nhấtlàkhinóitớióchaytinhthầncủachúng“.Nhưngkhiônggiáocócáiđầutrònmậpphúngphínhtuyênbố,ôngmuốngiúpnhữngngườinhưnghệsĩbánthânbấttoạiChristopherReeve(nayđãchết)haynhàvậtlíliệtcộtsốngStephenHawkingcóđượcmộtthânthểmới,cảthếgiớiđãlatoánglên.„Cógìkhácgiữaviệctôithaygan,ghépcánhtaymớihayghépthânthểmớichomộtngười?“ôngđãhỏitôinhưthếcáchđâynămnăm.

„Chẳngainghĩtớiviệcđitìmlinhhồnởganhayởcánhtay.Linhhồnchỉởtrongóc“.

HìnhnhưgiáochủGioanPhaolôIIkhôngnghĩnhưthế.VàngàicũngkhôngcầnphảichitiềnchodựáncủaWhite.Lúcđó,ônggiáochotôihay,ôngchỉcònthiếubốnhaynămtriệuđôlanữalàcóthểbaysangKiewcủaUkraineđểnốichiếcđầungườiđầutiên.Dĩnhiên„cagiảiphẩulớnnhấttronglịchsửloàingười“nàysẽkhôngtránhđượcnhữngkhiếmkhuyếtthẩmmĩ.Bệnhnhânsẽkhôngcửđộngchântayđược,khôngnói,khôngnuốtvàkhôngtiêuhoáđược.RồiWhitevừacườinói:Dĩnhiênanhtacũngkhôngphànnàngìđược.Anhtaphảiđợikhoảnghaimươinămnữa,khituỷsốngđãnốiđượcvớinhau,thìmọikhiếmkhuyếttrênsẽđượcgiảiquyếttấtcảđồngmộtlúc.Tôihỏiông,thếôngcósẵnsànghiếncơthểmìnhchongườitaghépkhông?

Ônglạicười:„Dĩnhiên–nhưngtôithíchchocáiđầucủatôihơn,vìđầucógiátrịhơn“.

RobertWhiteđãnhiềulầnsangUkraine,nhưng„cuộcgiảiphẩulớnnhấttronglịchsửloàingười“tớinayvẫnchưaxẩyra.Cáctriếtgia,bácsĩvàluậtgiangàynaykhôngbuộcphảitrảlờicâuhỏi,ôngWhiteđãghépđầuhayghépthân.Họcũngchẳngphảibậntâmvớichuyện,ailàkẻtrunggiangiữagiađìnhngườihiếncơthểvàbệnhnhânsẽđượcghépcơthể.SongvìdựáncủaWhiteđãkhôngthànhsự,nênchẳngcóaiphảilolắnggìnhiều.Nhữngthínghiệmcủaôngchỉđượcxemlàngọncủamộttảngbăngsơn.Làvìnghiêncứunãokhôngchỉlàtháchđốkhoahọclớnnhấtcủathếkỉ21-mànócònlàtháchđốlớnnhấtvềmặtđạođức.ThànhcôngcủachúngsẽlàmthayđổikhoaSinhhọcthầnkinhvàlàmthayđổicáinhìntruyềnthốngcủachúngtavềconngười,vàđồngthờinótạoranhữngkhảthểvànhữngnguycơhoàntoànmới.

Trong số các khả thể mới đó, chắc chắn có nhiều cái mang lại cơ may. Chỉnh hình thần kinh(Neuroprothetik)làmộtngànhnghiêncứutươngđốitrẻ,nólàmộtkếthợpgiữanghiêncứunãovàkhoahọckĩsư.Nhữngthànhquảđãđạtcủanóchophéptamơtớinhữngkhảthểxahơn.Chỉnhhìnhthầnkinhgiúpkíchthíchcáccơphậnconngườinhưtim,bàngquang,taivàtạoranhữnghiệuquảquantrọng.MộtthídụrấtcụthểlàviệcthayCochleachongườibịchứngnặngtaiđếngầnnhưđiếc.Cochlealàkháiniệmkhoahọcđểchỉbộphậnconốc(Hörschnecke)trongtai.Vàđâylàdiễntiến:Gắnvàophíasautaiconbệnhmộtbộxửlíâmthanhnhỏ,bộxửlínàysẽbiếntiếngđộngcủathiênnhiênthànhcáctínhiệuđiệntừ.MộtcuộndâyđiệnsẽchuyểntiếpcáctínhiệuxuyênquadatớiCochleađãđượcghép.TừđócáckíchthíchđượcCochleachuyểntiếptớithầnkinhthínhgiácvàcuốicùngđượcxửlítrongnão.Thủthuậtcủaviệckíchthíchthầnkinhnàylàkhảnăngchuyểnđổitiếngđộngcủabộxửlíâmthanh,nóchuyểnđổikhéoléođếnđộcácthầnkinhphụtráchthínhgiáctrongnãocóthểhiểuđược,dùcácthầnkinhnàythậtrađãchẳng„nghe“đượcgì.Kíchthíchthầnkinhlànghệthuậtlàmchonãohiểuđượcnhữngtínhiệuđiệntừ,màchẳngcầngìtớicơphậngiácquanliênhệđãbịhưhại.

Khảthểthứhailàghépvõngmôchongườibị loànặngđếngầnnhưmù.Chotới lúcnày,mớichỉgiúpbệnhnhânphânbiệtđượcgiữasángvàtối.Mộtsốthínghiệmkhácđangđượctiếnhànhởgiaiđoạnthửtrướckhicóthểápdụng.đặcbiệt,cácnhànghiêncứubỏrarấtnhiềucôngsứcchocácthínghiệmgiúpngườibạiliệtcóthểđiđứngtrởlại.Ởđây,ngườitacũngdùngmộtphươngphápkíchthíchnhântạonhưtrên.đầu thậpniên90’,cácnhànghiêncứuđã thànhcôngdùngbộcảmứngđểđođượcchínhxác tìnhtrạngcửđộngcủabệnhnhân.Ngườitađãbiếtđượcngônngữcủacácthầnkinhcóliênhệvớicácchuyểnđộng.Vấnđềchỉcònlàcókiểmsoátvàđiềutiếtđượcsựchuyểnđộnghaykhôngmàthôi.Cáchđâynămnăm,mộtnhómnghiêncứuởMünchenđãđạtđượcthànhcônglớn.Lầnđầutiên,mộtbệnhnhânbánthânbấttoạiđãdùngtayralệnhtrênchiếcmáytínhđeotrongtúixáchsaulưng:„đứngdậy!“,„đi!“,„Bướclênbậcthang!“.Máytínhliềnchuyểnranhữngtínhiệutớicácđiệncựcđãđượcgắnchặtnơichâncủabệnhnhân.Cáctínhiệuquảthựcđãsaikhiếnđượccáccơbắphànhđộngtheolệnh,tronglúcđócácbộcảmứngkhácđodiễntiếnvàgởikếtquảvềlạimáytính.Máytínhlạiđiềuchỉnhcáclệnhcủanótheocácđòihỏichobướcđi.

Mộtkhảthểkhácnữalàghépcơphậngiúpdichuyển.CáinàycũngđượcghépdướidagiốngnhưghépCochlea.đãcónhiềubướcthànhcông.Chodùngườibấttoạimớichỉbướcđiđượcvàibước,triểnvọngtươnglaitronglãnhvựcnàyrấtlớn.

ẤntượngnhấtlànhữngcuốnphimtàiliệuchothấycácconbệnhParkinsonvàđộngkinhđượckhỏibệnhnhờcáckíchthíchnãobộ.Hailoạibệnhnàycóliênquantớimộtvùngnãonhấtđịnh.„Máykíchnão“tungluồngđiệnvàovùngnãobịchấnthương,hãmbớtgiaođộngcủanó,khiếnbệnhnhântránhđượccơnrunhayđộngkinh.ConbệnhParkinsonvốnruntaykhôngcầmđượclinước,tứcthìngồithảnhthơixuốngghếvànângtáchcà-phêuốngbìnhthường.Conbệnhđộngkinhíthứcngayđượctìnhtrạngkíchngấtcủamình.Khoachỉnhhìnhthầnkinhđãgiúpchongườitanghevàđiđược,thìhivọngnócũngsẽmởratươnglaisánglạnchocácbệnhnhântâmthần.Cácđiệncựctrongnãocóthểảnhhưởngtrựctiếptrêncáchệtuầnhoànhoáhọcthầnkinh.Nếucómộtđiệncựcgắntrongđầu,ngườibịsuynhượcthầnkinhcóthểlấylạiđược tình trạng sángkhoái, nhờvàokích thíchcủađiệncực làmchocác chất tínhiệu„tíchcực“hoạtđộng.đólànhữngthànhtựutuyệtvời,chúngcóthểmanglạinhữngphéplạnhưtrongKinhThánhxưa:Ngườimùthấylại,ngườiquèđiđược,ngườicâmnóiđược,ngườiđiếcthínhtaitrởlại.Nhưvậythìphànnàngìnữa?Nhưng,bêncạnhnhữngthànhtựumanglạimaymắn,cũngcóđiềuđánglo:Ngườitacóthểlạmdụngnhữngphươngphápchỉnhhìnhmớinàychonhữngmụctiêuđentối.Giờđâyconngườiđãbiếtđượcrằng,họcóthểảnhhưởngmạnhhơnnữatrênnão,hơncảkhảnăngcủacácloạithuốcsinhhoáhiệnthờiđangtạora.Cơncámdỗlạmdụngvìthếkhôngnhỏ.

Kẻlạmdụngquỷquáinhấtcóthểsẽlàquânđộivàtìnhbáo.Họdễdàngdùngbiệnphápkíchthíchnãođểtratấnhoặclạmdụnglờikhaicủacáctùbinh.Bảynămtrướcđây,DanielLangleben,mộtnhàthầnkinhhọcđạihọcPennsylvaniaởPhiladelphia,đãnghĩraviệcápdụngmáychụpquangphổnãođểtạoramáydònóidối.Máychụpquangphổchotathấynhữngdiễntiếnxẩyratrongnão.Chỉcònmỗiviệc,làphảitìmrađịađiểmnãocóliênquantớinóidối.địađiểmnày,theoLangleben,nằmởvùngCortextiềnvậnđộng,làvùngđượckíchhoạtkhitagặpnhữngxungđộtkhiếnđầuócphảiđưaranhữngđắnđocânnhắc.LíluậncủaLanglebenrấtgiảndị.Theoông,khinóidối,ngườitacầnnhiềunỗlựctínhtoánhơnlàkhinóithật,vìthế,nóidốitấtnhiênđưatớinhiềuhoạtđộngcủanãohơn:„Nóidốiđòinỗlực“.điềunàycóluônluônđúngkhông?Khôngchắc.Làvìđốivớikẻđãnóidốiquen,họítcầnnănglượngvớinhữngdốitrá

thôngthườnghơnlàkhingườiđóphảicốgắngnhiềuđểnóilênsựthật.Dùvậy,hiệnđangcóhaicôngtiquảngcáomáychụpdònóidốicủaLangleben.

HiệncáctoàánởHoa-kìđangcónhucầulớnvềthứmáymócnày.Cácôngbàchuyêngiasửdụngmáychụpdònóidốiđanggiữmộtvaitròquantrọngtrongcáccuộcđiềutratoàán.Cácnhàtâmbệnhthầnkinhdùngmáyđểxácđịnhkhảnăngíthứcvàhànhđộngcủanhữngphạmnhângiatrọng.Nơinhữngphạmnhânhungdữhoặcnhữngtaygiếtnhiềungười,vùngnãodướitrán(ventromedialerCortex)củahọthườngbịhưhoặckhônghoạtđộng–cũngkhôngkhácgìnơianhPhineasGage.Nhữngảnhchụpnàykhôngnhữnggiúpchotoàándễxácđịnhtìnhtrạngíthứccủanhữngtaygiếtngườivàhãmhiếp,chúngcònđặtrachocácquantoàcâuhỏi,phảicóbiệnphápnàođốivớinhữngtộiphạmđó.

Cóthểrồiđây,khoagiảiphẩunãocóthểchữađượcnhữnghưhạicủavùngnãocóliênhệvớicáchànhvitộiác.Nêngiữnhữngtaytộiphạmđósuốtđờitrongbốnbứctườnghoặcxửtửhọhaynênbuộchọphảigiảiphẩuchữavùngnãobịhư?đâulàbiệnphápcólợihơnchophạmnhânvàchoxãhội?Nhưngtrongnhữngtrườnghợpnhưthế,aisẽlàngườiquyếtđịnh?Nhàtâmbệnhthầnkinh,quantoà,phạmnhânhaythânnhâncủahọ?Vàaicóthểcảnđượcsựlạmdụng,khingườitahànhđộngtheoquanniệmrằng,trongtrườnghợptranhtốitranhsángthìmổóccònhayvàrẻhơnlàphảiđổtiềnrađểgiamgiữmấytayđósuốtđời?

Tiềmnănglạmdụngkếtiếplànơiđámbuônlậuquốctế(Mafia).Càngbiếtnhiềuvềnão,chúngtacàngthaotúngnóhữuhiệuhơn.Nhữnghoạtchấttâmthần,vốnlàchấtgiúpchocácngườibịbệnhquêncóđượcsựchúítốthơn,cóthểgiúpchođámthanhthiếuniênnghiệnngậpcóđượccảmgiáclênmây.NguyhiểmnhấtlànhữngtácdụngcủachúngtrêncáccơquancảmnhậnSerotoninvàtrênsựbiếnchấtDopamin(xemphậnvụcủachúngnơibàiAnhBốcyêu).DopaminvớinhânPhenäthylamincủanócócùngchấtcấutạohoáhọcnhưMescalinvàmatuý(LSD).Nótạokíchthíchhoặckíchthíchtốiđatrênmộtsốvùngnão.Nódễbịlạmdụngchoviệcđầuđộcgiớitrẻ.

Màdùkhôngbịlạmdụngchokĩnghệmatuý,thìđâulàgiớihạnhợpphápcủaviệcsửdụngcácchấtkíchhoạttâmthầnnày?Chocácbệnhnhânmấttrínhớ?Chonhữngngườihayquên?Chonhữngaikhótậptrungtinhthần?Haylàcóthểrồiđâycácbàmẹsángsángthẩyvàochénsữahaylinướccủaconmộtviênđểnângcaokhảnăngtậptrungtâmtrítrongcácgiờhọcởlớp?Mộtkhicóthểnângkhảnăngtậptrungcủatrẻdễdàngnhưthế,thìđâucầntớikĩthuậtditửvàkhoaihọctruyềnsinhnữa?Cácnhàchínhtrịvàcácquảntrịviênmỗingàysẽphâyphâylàmviệc16giờmàchẳngmệtnhọcgì.VàcácchúđuaxeđạpTourdeFrancekhôngnhữngdẻodainhờthuốctănglựcthểxác,giờđâycòncócảtănglựctinhthần,đểphâyphâyleodốc.

Vàvănphòngquảngcáocủacácsiêuthị,cácviệndịchvụquảngcáovàcácchuyênviênhoạkiểucủacácmạnglướitruyềnthôngcũngđanghânhoantrướctừngkiếnthứcmớigặtháiđượcvềlãnhvựcnày.Kháchhàngcókhuynhhướnghướngvềbênphảinhiềuhơnkhibướcvàocácsiêuthịư,thìtasẽchấtnhiềuhàngvàbàyđẹpvềphíaấy!Cácnhàtâmlímàusắcdùngmáychụpnãođểthửcáctậpdanhmụccủahọ.Kĩnghệgiảitríđiệntửhaycácnhàthiếtkếtròchơimạngdùngmáychụpnãođểtìmhiểusởthíchcủakháchhàngmình.Phảichăngtấtcảnhữngthứđóđềuvôhại?Nhữnggìtrướcđâylàsảnphẩmcủadựđoánhoặccủathămdòdưluận,giờđâyđượcbắtnguồntừhệthầnkinhtrungươngconngười.

Nhưngđâulànhữnghậuquảngượccủanhữngứngdụngtolớnđó?Môitrườngsốngrõràngkhôngchỉtácđộnglênnãochúngta,nócònlàmbiếnđổicácmạchnốithầnkinh,cókhibiếnđổimãimãi.Việcchơicờgiúpchongườichơicóđượcmộtsốkhảnăngbénnhạy.đólàđiềutốt,miễnlàngườiđókhôngrơivàocơnnghiện.Nhưngchơitròchơibắngiết,mỗingàygiếtđượchàngngànkẻthù,thìsao?Dĩnhiêncáccôcậunàyđúnglànhữngtaychơigiỏi.Nhưnghàngngànhàngvạnphátsúngmỗingàysẽdẫntớihậuquảnàotrênnãocủahọ?Phảichăngnhữngcảnhphimnhanhhaynhữngmẫuquảngcáotruyềnhìnhngắnngủichỉphớtqua,màkhôngđọnglại,trongđầuócconemchúngta?Tấtcảnhữngaicóchúthiểubiếtvềnghiêncứunãođềuchẳngantâmtínào.

Vàviệcápdụngcácthànhquảcủakhoatâmlínãonhằmkhôngngừngkíchtăngcảmgiácvẫnđangtiếptụcgiatăng.Cóchăngrồiđâychúngtasẽcódịpchứngkiếntrậnchiếngiữacácnhàthiếtkếtròchơigiảitríđiệntửvàcácnhàtâmlí?Nhómnàymuốncàngngàycàngcóthêmnhữngkíchtăngmới;nhómkiathantrời,yêucầucấmđoán,vìđãnhậnranhữngthiệthạingắnhạnvàdàihạnđốivớiconngười?Chotớinay,chưacóxãhộinàotrừngphạttội„ăncướpsựchúí“.Trongtươnglai,tacóphảithayđổiquanđiểmnày

không?

Ởđiểmnày,triếtgiaThomasMetzingerthuộcđạihọcMainzđãđưarakháiniệm„Dựđoánhậuquảnhânhọc“(Anthropologiefolgenabschätzung).Theoông,chúngtađãcónhữngdựđoánvềhậuquảnguyhiểmcủakĩthuậttrênxãhộithếnào,thìcũngcầncónhữngdựđoánvềnguyhiểmcủanghiêncứunãotrênxãhộinhưthế.Thửtháchcủanghiêncứunãođòibuộcchúngtaphảicómộtquanđiểmhoàntoànmớivềnhữngkhảthểvànhữngnguycơchonãochúngta,nóđòichúngtacómộtnền„Vănhoáíthức“mới.Trongphạmvigiáodụctrẻcon,MetzingerđềnghịcáctrườnghọccónhữnggiờhọcSuyniệmphitôngiáo.Theoông,concáichúngtaphảihọcbiếtcáchchốngcựlạisựchúícủanhữngtêncướpđangngàyngàykhôngngừnggiatăngvâyquanhchúng,đểgiữlạiđượckhảnăngchúí,khảnăngtậptrungtinhthầnvàkhảnăngsưu tậpcủachúng.Trái lạiđốivới lãnhvực í tế,ôngđưa ramộtdanhmụcđiềucấm,bóbuộcchocảnhữngnhànghiêncứunãovànhữngnhàkĩthuậtthầnkinh:khônghợptácvớiquânđội,khôngđượcthươngmạihoámộtcáchtráiphépcácthànhtựuikhoa,khônglạmdụngtrongviệccấutạomôconngười,khônglạmdụngbệnhnhânchomụcđíchikhoahoặcthươngmại.

Nhữngquyđịnhnhưthếlàđiềucầnphảicó.ChẳngcầnphảinghĩtớinhữngthínghiệmrápđầucủaRobertWhiteởCleverland,mớithấyđượcsựnghiêmtrọngcủatìnhhình.Tronglãnhvựcnghiêncứuchứngđộngkinh,hivọngvàinămtớiđâysẽcónhữngquyđịnhquốctếvềgiảiphẩughépnão,đểthaychonhữngvùngnãobị„hư“.Việcnàychỉcóthểthànhcông,khiikhoacókhảnăngtáilậpđượcnhữngdâythầnkinhvànhữngđiểmnốithầnkinhđãbịhưhạiquacuộcgiảiphẩu.Nhưngkhilàmđượcđiềunày,phảichăngchúngtacũngđồngthờibiếtđượccáchthứcđểchếranãomới?„Nãonhântạo“làmộtđềtàikíchthíchtrítưởngtượngconngười từxưanay.Dùsao,khoa„Chỉnhhìnhthầnkinh“và„Sinhkĩ thầnkinh“(Neurobionik,viếttắt từBiologievàTechnik)ngàynaycóthểđemlạinhữnghivọngthựctếvềkhảnăng„chỉnhhìnhnão“.

điềuđósẽảnhhưởngthếnàotrênnhânsinhquancủachúngta?Làvì„bộócmới“được

thaythếnàysẽkhôngcònchếtnữa,mànóđúnglàmộtbộmáycótinhthần.Bộócnàyrồisẽlàmchongườimangnótrởthànhmộtsiêunhânkhôngcầntớiócthường?VànhưvậycónghĩalàkhoahọcđãgiảiđápđượcyêusáchmàhoạsĩFranzMarcđãmộtlầnđềrachotrườngpháiẤntượngcủahộihoạ:Xâymột„câycầubắcvàothếgiớitinhthần“?

Nhưvậy,thửtháchđạođứccủanghiêncứunãovàsựứngdụngkếtquảcủanómangtínhlưỡngdiện.Mộtmặt,nóphảibảovệconngườikhỏibịlạmdụng.Mặtkhác,nóphảiđồngthờichuẩnbịchoxãhộicóthểchấpnhậnnhữngyếutốnhânsinhquanvàvũtrụquancótầmquantrọngchonhữngcuộcgiảiphẩunãocầnthiết.Cảởđâynữa, ta cũngphải theonguyên tắc củaKant:khôngđược làmsai lạcmụcđíchcủaconngười.Làvìmỗimộtlạmdụngcủaquânđộivàtìnhbáo,kểcảcủaquảngcáotiếpthịvàcủakĩnghệgiảitríđiệntử,đềuítnhiềulàmsailạcmụcđíchconngười.

Hậuquảxãhộicủatấtcảnhữnggìtrênđâycóthểrấtlớn,vàsựcânnhắcmangtínhduylợigiữahạnhphúcvàđaukhổcóthểcũngrấtkhóthựchiện.Vìthế,xãhộicầnđượctưvấncặnkẽ,hầukipthờitiếnhànhnhữngkiểmsoátđạođứcvàkịpthờiđiềuđộngtriếthọc,tâmlíhọcvàxãhộihọcnhằmđánhgiácũngnhưtiênđoánhậuquảviệclàmcủacácnhànghiêncứunãocùngcácđồngnghiệpsinhkĩcủahọ.

Trướckhichúngtatừgiãnhữnggiớihạnhiệntạicủakiếpngườivàgiãtừcáinhìnvẫncócủachúngtavềconngười,thiếttưởngtanêntìmhiểuthêmvàiđiềuvềchínhchúngta.Chúngtađãbiếtquachútítvềkhảnăngnhậnthứccủamìnhvàđãcânnhắcmộtvàivấnnạnđạođứcquantrọng.Chúngtacònthiếumộtcáinhìnvềnhữngmongmuốncủaconngười,mànếukhôngcónhữngthứnày–ướcvọng,vuimừngvàkhaokhát,tómlại:đólàNiềmtin,TìnhyêuvàHivọng-,thìtađãchẳngphảilàtanhưđangcó.

PhầnBaTôicóquyềnhivọnggì?

LeBec

TưtưởnglớnnhấtcủamọitưtưởngCóThiênChúakhông?

CóThiênChúakhông?VàcóthểchứngminhđượcsựhiệnhữucủaNgườikhông?QuanniệmhữulíduynhấtmàtacóthểcóvềThiênChúa:Ngườilàđấnglớnlaovàtoànhảovôcùng.

Cònmọithứkhác,mộtcáchnàođó,đềukhôngphảilàThiênChúa,đólàhiểutheoKitôgiáo.Nhưvậy,cóthểnói,ThiênChúalàđấngvĩđạivượtngoàimọitrítưởngcủaconngười.NhưngnếuThiênChúađượcquanniệmlàđấngcónhữngđặctínhtuyệtdiệunhưthế,thìsựhiệnhữucủaNgườicũnglàmộttrongnhữngđặctínhđó.NếunhưNgườikhônghiệnhữu,thìítnhấtmộtđặctínhsẽthiếunơiNgười,đólàđặctínhhiệnhữu–vànhưvậyNgườisẽkhôngphảilàThiênChúa.Cáivĩđạivượtngoàimọisựvĩđạimàtacóthểtưởngtượngra,nhưvậyhẳnlàphảicó,vìnếukhông,thìquanniệmnàyphilí.Nhưvậycóthểkếtluận:cóThiênChúa!

Tôikhôngbiếtlậpluậntrênđâycóthuyếtphụcbạnkhông.Nếukhông,thìđừngtráchtôi,vìtôikhôngphảilàtácgiảcủalậpluậnđó.TácgiảcủanólàmộtngườiÍ,sốngđaphầnđờimìnhởPháp,nhưnglạimangtêncủamộtthànhphốAnh,đólàAnselmoởCanterbury.Anselmosinhkhoảngnăm1033tạiAostamiềnbắcnướcÍ.Nămlên15tuổi,cậuđượcđưatớimộttuviệngầnnhà,nhưngngườichađầycaovọngcủacậulạimuốnquý tử thôngminhcủamình tiến thân trongđườngchính trị.Từnăm23 tuổi,Anselmodu lịchkhắpnướcPhápsuốtbanăm.Cậuđặcbiệt saymêmiềnbắcnướcnày.Từhơnmột trămnămnay,dânNormanđãđẩydânFrankenrakhỏivùngbắcPhápvàđãhìnhthànhnênmộtnềnvănhoátrùphú.HọđãthunhậnvàomìnhngônngữPhápvàcảđạoKitôcủadânFranken.Hơn120tuviệnđãđượcthànhlậptrongvùng,đólànhữngtrungtâmvănhoá,kinhtếvàtinhthầnphồnthịnh.

VùngNormandie cũng là nơi có nền nghệ thuật tôn giáo phong phú. Những tu viện nổi tiếng gồm St.Wandrille,Mondaye,Jumièges,Hambye,tuviệnTrappistởSolignyvàtuviệnBiển-đứcởLeBec.KhiAnselmotớiNormandie,ngườihọctrònổidanhnhấtcủaLeBeclàLanfrancđãđưatuviệnnàytrởthànhmộttrongnhữngtrungtâmtinhthầnquantrọngnhất.Saumộtthờigiandodự,năm1060Anselmogianhậptuviện.Banămsau,LanfrancchuyểnsanglàmviệnphụcủatuviệnCaenlớnhơn,cònAnselmothaythếônglênlàmbềtrênLeBec.Năm1066,quậncôngWilhelm(vớibiệtdanh‚Kẻxâmchiếm’–WilhelmderEroberer)mangquânsangchiếmnướcAnh.Nhờcómốiliênhệthắmthiếtvớiquậncông,Lanfrancđượcôngnàyđưasang làmtổnggiámmụcCanterbury.Nhà thờchính toàCanterbury lúcđóchỉcòn làđốnggạchvụn,hậuquảcủacuộcxâmlăngcủangườiNormandie.LanfrancmangđiềuđãlàmđượcởLeBecsangthựchiệnởCanterbury.ÔngbiếnđốnggạchvụnthànhmộtđạithánhđườngkiểuRôman.TronglúcLanfranc đang biến Canterbury thành một trung tâm văn hoá và tôn giáo quan trọng nhất tại Anh, thìAnselmotiếptụcpháttriểnLeBec.

ThờiTrungcổchỉđểlạimộttấmhìnhduynhấtvềconngườitàinăngAnselmo,vớimộtkhuônmặtquyềnquý,đầusắccạnh,mũi lớn, tránsói,đầylôngtrắngdàiởlưng.LeBeccàngngàycàngđượcphát triểnphongphú.Nótrởthànhmộttrungtâmđàotạonhânsựvớiviệcmởtrườngtuviệnvànhờvàonhữngkhoáhọchùngbiện.VàAnselmobắtđầusoạnsáchtriếthọcvàthầnhọccủamình.Khoảngnăm1080,ôngviếtMonologionvàProslogion.ProslogionlàmộtsuytưdàivềthựcthểThiênChúa,trongđócóđoạntríchdẫntrênđây.

Câucủaôngviết:ThiênChúalàđấngvĩđạivượtlêntrênmọivĩđạimàtacóthểtưởngtượngđược-làmộttrongnhữngluậnchứngđượcbàncãinhiềunhấttronglịchsửtriếthọc.LuậnchứngcủaAnselmođượcnổitiếngnhưlàminhchứngđầutiênvềThiênChúabằngbảnthểluận(ontologischerGottesbeweis).BảnthểhọclàmộtlốichứngminhhoàntoànbằngsuytưtrựctiếpvàkhôngquatrunggiannàovềsựhiệnhữucủaThiênChúa.Chúngtahãynhớlạiđiểmnhấn:ThiênChúađượcxácđịnhlàđấngvĩđạinhấttrongmọicáimà tacó thể tưởng tượngra;nhưvậyNgườikhông thểkhônghiệnhữu.LàvìnếuNgườikhônghiệnhữu,thìđiềunàysẽgiảmthiểusựvĩđạicủaNgườivàotrongmộtmứckhôngđượcphép.Kháiniệm‚cáigìđóvĩđạihơnmọicáicóthểtưởngtượngra’sẽthànhramâuthuẫn,nếunhưtacóthểnghĩra

đượccáigìcònvĩđạihơn.Nhưvậysẽchẳnghợplí,nếutôinghĩrằng,ThiênChúakhônghiệnhữu.

LuậnchứngcủaAnselmochỉdàimộttranggiấy,nhưngnócósứcnặngrấtlớnsuốtthờiTrungcổvàđầuThờimới.Dĩnhiênnócũnggặpnhữngphêbìnhdàidài.NgườiphêbìnhđầutiênlàBátướcđấtMontigni.ÔngcựutusĩnàyđãtrảiquamộtthờigianrợntócgáytrongtuviệnMarmoutiersgầnthànhToursbênbờsôngLoire,vớitênGaunilo.TusĩGauniloviếtchoAnselmo:Bằngcáchchơichữ,takhôngthểkếtluậnđượcđiềugìhiệnhữu.GaunilochéplạiluậnchứngcủaAnselmo,rồithayvìchữ„thựcthểtoànhảo“ôngviếtvàođó từ„hảiđảo toànhảo“.BằngcáchđóvàcũngvớinhữngchữcủachínhAnselmodùng,ôngchứngminhsựhiệndiệncủahảiđảo.Ôngkếtluận:ThiênChúachứngminhsựhiệnhữuvượttrộikhôngcógìcaohơncủaNgườinhưthếnào,thìhảiđảocũngminhchứngsựhiệndiệnvượttrộikhôngcógìhơncủanónhưthế.

Anselmobìnhtĩnhviếttrảlời.Ôngchohay,lậpluậncủaônglàmộttrườnghợpđặcbiệt,nókhôngápdụngđượcchohảiđảohaychomộtthứgìkhác.Chỉcóthểápdụngsựtoànhảođểchứngminhsựhiệnhữucủamộtcáigìnhấtthiết toànhảomàthôi,đólàThiênChúa.Theoông,mộthảiđảotrái lạikhôngbaogiờtoànhảo,và tựbảnchấthảiđảocũngchẳngphải là thứgì lớnvượtngoàimọikhảnăngsuy tưởngcả.AnselmocoiphêbìnhcủaGaunilolànghiêmchỉnh,nênôngchocáctusĩchépluậnchứngcủamìnhkèmvớilờiphêbìnhcủaGaunilocũngnhưcâutrảlờicủamìnhđểphổbiếnchung.LốicưxửđóquáđẹpvàcuộctranhluậnvềhiệnhữucủaThiênChúalạicànglàmAnselmothêmnổidanh.

KhiLanfrancmấtvàonăm1089,việnphụnổidanhcủanhàLeBectrởthànhứngviênđánggiánhấtchovaitròtổnggiámmụcởCanterbury.NhưngWilhelmII,contraivàlàngườikếvịWilhelmcha,chầnchừviệcbổnhiệmsuốtbốnnămdài,vìsợkhôngmuốnmangmộtngườithôngminhvàtựchủnhưAnselmosangAnh.WilhelmIIchầnchừcólí.VìdướithờiAnselmo,nhàthờchínhtoàCanterburyđượcxâylớnhuyhoàngthêmravàđờisốngtinhthầncũngtiếptụctriểnnở.Nhưngchỉsaumộtthờigianngắn,giữaôngvuasắccạnhvàôngtổnggiámmụckiêuhãnhnẩyracuộcxungđộtkịchliệtvềthếquyềnvàthầnquyền.Saubốnnămlàm tổnggiámmục,Anselmohànhhươngviếng thămRoma.Vàôngsauđóđãphảiở lạiPháp,tátúctrongtỉnhLyonbanămdài,vìWilhelmđãkhôngkhôngchoôngtrởvềlạiAnh.ChỉsaukhiHeinrichIlênkếvịWilhelmII,AnselmomớiđượctrởlạiCanterbury(1103)đểtiếptụclạibịphátvãngthêmbốnnămnữa.Năm1107,ôngvềlạiCanterbury,sốngthêmhainămvàmấtởtuổi76.Anselmotinrằng,mìnhđãthựcsựchứngminhđượcsựhiệnhữucủaThiênChúa.VàôngđượcGiáohộiphongthánhnăm1494.

LuậnchứngcủaAnselmo,150nămsau,lạibịthửtháchnặngnềbởimộtnhàthầnhọckiêmtriếtgiacònnổitiếnghơnAnselmonhiều,đólàtusĩTomasđấtAquino.CũngnhưAnselmo,TomaslàngườiÍ,sinhkhoảngnăm1225tronglâuđàiRoccaseccagầnAquino,contraicủamộtquậncông.Khilên5tuổi,Tomasđượcgởivàotuviệnvàtới19tuổi,cậunhậpdòngđa-minh.TomashọcvàdạyởKöln,Paris,ViterbovàOrvieto,vàđãxâyđượcmộthọcviệnđaminhgầnNapolivàonăm1272.Dùmấtsớmlúcmới49 tuổi(1274),ôngđãđểlạimộtlượngtácphẩmđồsộ,vàtacóthểnóirằng,khôngcómộttriếtgianàotrongthờiTrungcổcóảnhhưởngtrênlốinghĩđươngđạilớnnhưTomas.

TừthờiAnselmo,cácnhàthầnhọccótruyềnthốngmởđầutácphẩmmìnhbằngsựchứngminhcáchhợplítốiđavềsựhiệnhữucủaThiênChúa.Nhưngvịtusĩđa-minhthầntrínàykhôngbằnglòngvớiluậnchứngcủaAnselmo.Ôngphêbìnhcáchlậpluậncủavịtiềnbối,nhưngkhôngnêuđíchdanhvịnày.Ôngbảo,khitanghĩrằng,ThiênChúalàđấngtoànhảo,thìcónghĩalàThiênChúanàychỉhiệnhữutrongtrítưởngcủata,chứNgườikhôngthậtsựhiệnhữucáchkháchquan.VàTomaschohaytiếp,takhôngnênnóivềcái„vĩđạivượtngoàimọiquanniệm“.Làvìcáivĩđạiđóhoặcsẽquálớnkhiếntakhôngthểtưởngtượngđược,hoặclạiquábé.Khicáivĩđạiđãlàsảnphẩmcủađầuóc,thìtacũngcóthểnghĩracáigìđócònvĩđạihơn.Tiếptheosauconsốlớnnhấtđãbiết,luôncóthêmmộtkhảthểnữalà+1.Nhưvậy,luậnchứngcủaAnselmođãthấtbạingaytừđầu,vìkhôngcócáivĩđạivượtngoàimọiquanniệm.

NhưngnhưthếkhôngcónghĩalàTomasmuốnbàibácsựhiệndiệncủaThiênChúa.Ngượclại:ôngmuốnchothấycóthểcómộtlốiminhchứnghayhơn.KhácvớiAnselmo,Tomasbảorằng,bảnchấtcủaThiênChúaquálớnđi,khiếntríóctakhôngthểnàotưởngtượngnổi.Vìthế,nỗlựcchứngminhThiênChúacủaôngđượckhởiđibằngmộtlốikhác.TomasgiảithíchThiênChúabằngluậnlínguyênnhânvàhậuquả.LuậnchứngcủaôngđượcgọilàchứngminhThiênChúabằngnguyênnhân(kausalerGottesbeweis).đãcóthếgiới,thìtấtnhiênnóphảiđượchìnhthànhvàomộtlúcnàođó;nókhôngthểtừkhôngmàcóđược.Phảicómộtnguyênnhânđầutiênnàođóhìnhthànhnênmọisựhoặcđãtạochomọisựchuyểnđộng.Và

cáinguyênnhânđầutiênđóphảiđứngyên–vìnếukhông,nósẽkhôngphảilàcáiđầutiên,màcũngchỉlàhậuquảcủacáiđầutiênmàthôi.Nhưvậy,khởiđầumọisựlàmộtthựcthểnàođó„gâychuyểnđộngmàchínhnólạiđứngyên“,mộtkháiniệmTomaslấytừtriếtgiaHi-lạpAristotetes.

Nhưnglàmsaođểdiễntảcáigâychuyểnđộngmàđứngyênđó?Thậtra,nhưđãnói,điềunàyvượtngoàitrínăng.đểhiểuđượcnó,taphảigánchonónhữngđặctính,nhưngcácđặctínhnàylạikhôngcótrongthếgiới.Nóphảilàcáituyệtđối,đờiđời,cóthực,vôcùngkhônngoanvàtoànhảo.đểcóđượcmộthìnhảnhvềThiênChúa,conngườiphảitừngbướcxoáđinhữngquanniệmđãthườngcóvềNgười.Càngvứtbớtđượcnhữngcáiđóbaonhiêu,mànđenvâyquanhtacàngsángrabấynhiêu.Tôiphảinghĩtớimộtthựcthểkhôngdovậtchấttạothànhvàkhônglệthuộcvàothờigian.ThiênChúauyquyềnvôsongvàhiểubiếtvôcùng,Ngườivôcùngtậnvàkhôngthểthămdò.ÍchícủaNgườituyệtđốivàtoànhảo,tìnhyêucủaNgườivôtậnvàNgườichínhlàhạnhphúc.

MụctiêucủacáctriếtgianhưTomasđấtAquinolàlàmsaobắcđượcnhịpcầuthuyếtphụctốiđacóthểcógiữaLítrívàđứctin.NghệthuậtcủaviệcchứngminhThiênChúalàgiảithích,bằngcáchnàovàdođâuconngườibiếtđượcThiênChúalàaihaylàgì.KhôngmộttriếtgiatầmcỡnàotrongthờiTrungcổnghingờsựhiệnhữucủaThiênChúa.NgườitachỉcònviệcphảichỉraThiênChúađãtựtỏNgườiracholítríconngườibiếtnhưthếnàomàthôi.

NhưngđóchínhlàđiểmmàImmanuelKantđãtậptrungphêbìnhtrongKritikderreinenVernunft (Phêbìnhlítríthuầntuý,1781)củaông.Mọiquanniệmcủatôicóvềthếgiới,theoKant,đềulànhữngquanniệm trong đầu tôi (xem bàiLuật đạo đức trong tôi). Nhờ giác quan, tôi có được kinh nghiệm, kinhnghiệmđượclí trícủatôicấutạothànhnhữngquanniệm,vàlí trícủatôigiúptôisắpxếpvàđánhgiáchúng.Cònnhữnggìnằmngoàithếgiớikinhnghiệmgiácquan,thìtôihoàntoànchẳngbiếtgìcả.VàtheoKant,đâylàđiểmkhógỡcủamọichứngminhvềThiênChúa.Khitôiquanniệmvềmộtthựctạituyệtđốitoànhảo,thìthựctạiđócũngchỉlàmộtsảnphẩmcủađầuóctôi.Anselmotrướcđâycũnglậpluậnnhưthế.Nhưngkhitôidựatrênquanniệmtrongđầumàkếtluậnrằng,vìThiênChúatoànhảonênNgườithậtsựhiệnhữu,thìđấymãivẫnlàmộtínghĩtrongđầutôimàthôi!điểmnàyrõràngAnselmođãkhôngnhìnra.VớiAnselmo,ThiênChúanhảytừtrongđầurathựctại.Nhưngtrongthựctế,ôngđãchỉtrìnhbàycáchthứcsuynghĩtrongđầuôngvềsựhiệnhữutấtyếucủaThiênChúamàthôi.Tấtcảchỉcóthế.Nhưngnhữngđịnhnghĩatrongđầunàyhoàntoànchẳngănnhậpgìvớithếgiớikinhnghiệmcả.

LốichứngminhbảnthểhọcđãkhiếnKantđưaraphêbìnhcủamình.ÔngbiếtlốichứngminhnàyqualậpluậncủaDescartes,mộtlậpluậnrấtgiốngvớiAnselmo.VàảnhhưởngcủaKantlớnkinhkhủng.Vìthế,lốiminhchứngbản thểđãkểnhưbị loại trongmột thờigianrấtdài,dùsauđóvẫncónhữngnỗ lựcminhchứngkháctiếptụcđượcđưara.

điềulạ,làngaynayvẫncòncócuộcbànluậnkhoahọcvềviệcminhchứngThiênChúa.Kẻđổdầuchocuộcbànluậnkhôngaikháchơncácnhànghiêncứunão,vốnlànhữngngườirất thựctế.Khôngnhữngviệcnghiêncứunãotạothêmlí lẽchoviệcchứngminhThiênChúa,màmộtvàivị trongsốđócòntinrằng,họđãlầnrađượcdấuvếtcủaNgười.Vịđầutiênởđâylànhàthầnkinhhọc62tuổingườiCanada,MichaelPersinger thuộcđạihọcLaurentianởSubury.Ngay từ thậpniên80’ôngđãcónhữngcuộc thínghiệmkìlạ.Ôngchonhữngnghiệmnhânngồitrênghếtrongmộtcănhầmcáchâmcủađạihọc,chohọmangkiếngmàutốiđenvàđộimộtchiếcmũantoànxegắnmáycónamchâmđãđượccảibiếnđiđôichút.Từtrườngnơimũantoànkhámạnh,khôngnhữngnócóthểđođượcnhữngchuyểnđộngcủanão,màcònthaotúngđượcchúng.Nhiềunghiệmnhâncảmthấybỗngdưngnhưcómộtaikhácnữahiệndiệntrongphòng,nhưcósựhiệndiệncủamột„thựctạicaohơn“haymột„hiệndiện“nàođó.Persingerkể,„mộtsốngườibảorằng,họcảmđượcnhưcóthiênthầnbảnmệnhhayThiênChúahaymộtcáigìđótươngtựbênhọ“.đốivớiPersinger,nhưvậylàđãrõ:Cáccảmgiáctôngiáođượchìnhthànhrõràngdoảnhhưởngcủacácvùngtừtrường.Persingerchobiếtthêm,sựkiệntrêncàngrõthấy,khicónhữngbiếnđộngđộtngộtcủavùngtừtrườngtráiđất,chẳnghạnnhưkhicóđộngđất.đâulàmứcliênhệthườngcógiữacáckinhnghiệmthầnbívàcácthiêntai?đặcbiệtnhữngngườicóđộnhạycảmcaoởvùnghaibêntháidươngrấtdễbịảnhhưởngbởicáctừtrường.TheoPersinger,ThiênChúavàtừtrườngtráiđấtnhưvậytươngtácgầngũilênnhau.Tiếcrằng,chotớinay,thínghiệmPersingervẫnlàmộtsựkiệnđơnđộc,vìchưacóailậplạiđượcthínghiệmcủaông.

Mộtđồngnghiệptrẻcủaông,AndrewNewbergthuộcđạihọcPennsylvania, thànhcônghơn.Cuối thậpniên1990’vịbácsĩkhoanộikiêmứngdụnghạchtâm(Nuklearmedizin)vàtimmạchhạchtâm(nukleare

Kardiologie)đã tiếnhànhmột loạt thínghiệm,để tìmhiểubíẩncủaniềm tin.để thínghiệm,ôngchọnnhữngngườithậtđạođức,đólàcácnữtuPhan-sinhvàcáctusĩphậtgiáothiềntông.Newbergchocácnghiệmnhândichuyểnquaốngmáychụpquangphổ(Kernspintomograf)vàôngquansátlượngmáutrênnãocủahọ.Cácnghiệmnhânbắtđầutịnhtâmchiêmnghiệmvàđắmmìnhvàoniềmtincủahọ.Mộtkhiđạttớimộttìnhtrạngchiêmnghiệmhayxuấtthầnnàođó,họbấmnút,vàNewbergquansátmứcđộbiếnđổicủatấmhìnhtrênmànảnh.Ôngnhậnravùngchópđầuvàvùngtránlàhainơicóbiếnđộngnhiềunhất.Khihoạtđộngcủavùngđỉnhđầugiảm,thìhoạtđộngcủavùngtrántăng.Newbergkếtluận,chínhvùngtrán-ởPersingerlàvùngtháidương-lànơiThiênChúađụngchạmvớiconngười.

Persingercòntỏrathậntrọng.Newbergtráilạithơthớihânhoan.Ôngchohay,việchiệndiệncủamộttrungtâmtôngiáotrongnãokhôngthểlàchuyệnngẫunhiênđược.Cònainữa,nếukhôngchínhlàThiênChúa,đãtạoratrungtâmđóvànhữngkhảnăngcủanó?CuốnsáchghilạinhữngthínghiệmcủaNewbergthuộcloạibánchạy(bestseller)ởHoa-kì:WhyGodWon’tGoAway?Bảndịchtiếngđứcmangtựa„DerGedachteGott”(ThiênChúatrongđầu).Thậtra,muốnđúngtheobảnAnhngữ,thìphảidịchlà„TạisaoThiênChúakhôngrờixachúngta”.VìđóchínhlàícủaNewberg:VìThiênChúađãthảneotrongnãota,nênNgườiluônởlạivớichúngta.ChúngtakhôngthểxaNgườiđược.

Trướcđây–theotruyềnthuyết–Diogenesđãgiácngộkhiôngđangngồitrongthùng.Thìnaycáctusĩđãgặpđượcgiácngộ,khihọđangnằmtrongốngmáyphổquang.Tuynhiên,việcPersingernhậnravùngtháidương,vàNewbergvùngtrán,làtrungtâmcảmnhậntôngiáo,chẳngphảilàchuyệnlạlắm.Kếtquảnghiêncứunãochobiết, vùngnão thái dươngđặcbiệt nắmgiữnhiệmvụđiềuhànhviệcnghecũngnhưvùngWernickeđiềuhànhviệchiểungônngữ.Ngoàiranócòngiữmộtvaitròlớntrongviệcghinhớnhữnggìrõràngminhbạch.Tráilại,vùngtránđiềuhànhcáccửđộngcũngnhưđiềuhànhviệchoạchđịnhcáccửđộngvàhànhvicủachúngta.Cảhaivùngnàyđềucóchungtráchnhiệm,nhấtlàđốivớinhữngsinhhoạtcủatầngíthức„caocấp“,nhưnglátcắtcủachúngthìlạirấtkhácnhau.

CũngnhưđốivớiPersingertrướcđây,cácnhàphêbìnhtráchNewbergđãquáquảquyếttrongviệctuyênbốkếtquảthínghiệm.Ôngđãđưaranhữngkếtluậnquámạnhdựatrênmộtnềnthínghiệmquámỏng.Phảichăngcáccảmgiáctôngiáocủachúngtachỉđượctácđộngbởimộtvùngnãomàthôi?VànếuNewbergcóthậtsựđãtìmra„hộpthư“đinữa,thìngườigởithưchưachắclà„ThiênChúa“,vàchưahẳnchínhThiênChúađãdùngcáchđóđểtỏíNgườichotôibiếtvàgiúptôingộra.Màphảichăngđócũngchỉlànhữngcánh„thưrác“(Spams)vôthứchàngngàytrànngậptrongtôi?Hayphảichăngđólàhậuquảcủamộttrụctrặccủatiếntrìnhtiếnhoá?

ViệcchứngminhThiênChúadựatrênthầnkinhhọccũngchưatiếnđượcxa.Quálắmnócóthểchotabiếtrằng,sựhìnhthànhcácsựthậttôngiáođượccảmnghiệmlàdohoáhọcthầnkinhtạora.NhưngcóthậtThiênChúanóivớiconngườikhông,điềunàyvẫnchỉlàmộtphỏngđoán.Vìcảchodùcóminhchứngđượcsựhiệndiệncủanhữngtrungtâmcảmnghiệmtôngiáotrongnão,thìminhchứngnàycũngkhôngtừtrongđầunhảythẳngvàothếgiớisiêunhiênđược.Nhưvậy,lờicảnhcáocủaKantcũngđúngchotrườnghợpnày.Theoông,khôngđượcphépdùnglốichứngminhThiênChúabằngkinhnghiệmriêngtư(trongđầu)đểápđặtchothếgiớikháchquan.

PhêbìnhcủaKant làđểchống lại lối chứngminhbản thểvềThiênChúa,nhưngnócũngđúngcho lốichứngminhdựatrênthầnkinhhọc.Nhưngnócóđúngcholốichứngminhdựatrênnguyênnhânkhông?Nhưđãnói,lốichứngminhđựatrênnguyênnhânhoàntoànkhôngxuấtpháttừnhữngquanniệm.Nóđitìmtrảlờichocâuhỏi,tạisaolạicóthếgiới.Phảichăngchúngtaphảichấpnhậnrằng,ThiênChúalànguyênnhântạonênsựchuyểnđộngcủamọisự?Vâng,tacóthểchấpnhận,nhưngkhôngbuộcphảichấpnhận.Khôngcógìhìnhthànhtừhưkhôngcả,luậnchứngnàyđưatớiviệcphảicómộtnguyênnhânđầutiên–nhưngnguyênnhânnàyphảichănglàThiênChúa?

CónhữngngườidễdàngnghĩtớivàtinvàomộtThiênChúađờiđờihơnlàmộtvậtchấtđờiđời.Cónhữngngườihoàntoànngượclại.Ngườitabiếtcósựhiệnhữucủavậtchất.NhưngsựhiệnhữucủaThiênChúathìngườitakhôngbiết,chắcchắnkhôngbiếtđượcbằnggiácquannhưhọbiếtvậtchất.ÍtưởngchorằngcóthểcóvậtchấttrườngcửuđãkhiếnBertrandRussell(xembàiChúruồitronglọ)nghingờsựcómặtcủamộtnguyênnhânđầutiên.Làvìtheoông,nếumọisựđềucónguyênnhâncủanó,thìsẽchẳngcókhởiđầu.Khôngcókhởiđầucủavậtchất,màcũngchẳngcóThiênChúa„đầutiên“.Russellbỡncợtvẽlênbứctranhcónhiềuthiênchúaxếphàngbênnhau,thiênchúanàytạodựngnênthiênchúakia.

Nhưvậy,luậnchứngThiênChúalànguyênnhânđầutiêncủaTomaskhôngthậtsựthuyếtphục.NếunhưôngdứtkhoáthơnkhiđưaralậpluậnchốnglạiAnselmothìcólẽhayhơn:Theoông,mọiquanniệmvềThiênChúatrướcsaugìcũngquánhỏ.điềugìkinhnghiệmcủatakhôngnắmvữngđượchết,thìkhôngnênxácquyếtcáchchắcchắn.Nhiềunhà thầnhọccũngdựa trên lí luậnnàyđểchối từmọi lốichứngminhThiênChúa.Chẳng hạnRudolfBultmann, nhà thần học tin lành, nói: „Aimuốn dùng các chứngminhThiênChúađểnóilênđiềugìđóvềthựctạicủaNgười,kẻđótranhcãivềmộtbóngma“.Ócnãocủaloàicóxươngsốngchúng takhôngđược tạodựngnênđểcó thể trực tiếp tiếpcậnđượcvớiđiềusiêunhiên–nếutiếpcậnđược,thìđóchẳngphảilàsiêunhiênnữa.Vìthế,ThiênChúalàđấnghiểnnhiêntakhôngthểnhậnrađược,nhưngtachỉcóthểkinhnghiệm-hoặckhôngkinhnghiệm-đượcNgườimàthôi.

Dùvậy,vẫncòncơhộichonhữngaimuốntiếptụcchứngminhThiênChúa.Nếuvìnhữnglídotrêntakhôngthểchứngminhđượccáchtrựctiếp,thìítnhấttacòncáchminhchứngNgườicáchgiántiếp?HiệnnayởHoa-kìkhoa„ThầnhọcTựnhiên“đangmởramộtcuộcbànluậnrấthứngkhởivềconđườngnày.

•ChiếcđồnghồcủaôngTổngphótế.Thiênnhiêncómộtínghĩa?

BishopWearmouthChiếcđồnghồcủaôngTổngphótếThiênnhiêncómộtínghĩa?

ThậtnguychoCharlesRobertDarwin.đườngđườnglàmộtsinhviênikhoađạihọcEdingburgmàđầuóccậuquáchậm,cậuchẳngquantâmgìchuyệnhọc.Nhữngbuổithựctậpmổxácngườilàmcậunônmửa.Nhưngngượclại,cậusaymênhữngcánhsaobiển,nhữngconốcconsòbịsóngtrôidạtlênbờ,nhữngchúchimnhảybaytrênđồngnội.Sauhainămthấpthỏmvớicậuquýtử,ngườichahếtkiênnhẫn.Ôngbắtcậubỏngànhi,chuyểnvềtrườngChristCollegeởCambridge,mộttrongnhữngđạihọctinlànhsánggiánhấttrongnướcAnh.Khônglàmđượcbácsĩ,thìmayranócóthểlàmộtmụcsưđượcviệc!

Năm1830,DarwinkhăngóivềCambridge.Tạiđâycậuđượcởtronghaicănphòngnộitrúthậtđặcbiệt.Mộtnhânvậtrấtnổitiếngtrướcđâyđãởtronghaiphòngnày,đólàtriếtgiakiêmthầnhọcgiaWilliamPaley.25nămsaukhiquađời,PaleyđượcđạihọcCambridgecoigầnnhưlàmộtvịthánhcủahọ.Cácsáchthầnhọccủaôngđểlạilànhữngkiệttácmanggiátrịxemramuônthuở.CácsáchnàyđềucótrongchươngtrìnhhọccủaDarwin.Darwincònchánthầnhọchơncảikhoa,nhưnglạisaymêđặcbiệtcáctácphẩmcủaPaley.Giờrảnh,cậurảokhắpnúiđồiđồngnộisưutậpcâycỏvàcácloạibọrầy.Vềphòng,cậulạimangThầnHọcThiênNhiên(NatürlicheTheologie)củaPaleyrađọc–cuốnsáchnóivềchươngtrìnhtạodựngvũtrụ,vềhệthốnglớncủathiênnhiênvốnđượcsángtạodomộtđấngthiêntàitạodựngmuônloài,vàtacóthểnhậnrađầuócthiêntàicủavịnàytrongtừngconbọ,từngconchim,từngcâycỏ.NhưngnhânvậtmàDarwinthầnphụcđólàai?TácgiảcủanhữngcuốnsáchminhchứngsựhiệnhữucủaThiênChúatuyệtdiệukialàai?Chotớigiữathếkỉ19sáchôngđượccoilàlờigiảithíchđầyđủnhấtcủamọigiảithích.

WilliamPaleysinhtháng7năm1743tạiPeterborough,chaônglàmộttưchứcnhỏlàmviệcchoGiáohội(anhgiáo).Lươngcủamộtngườigiúpviệcnhàthờchínhtoàđủnuôisốngvợ,bacongáivàcậucontrainhỏ.NhưngnhờbiếttiếngHi-lạpvàLa-tinh,bốcủaWilliamđượcđiềukhiểnthêmmộttrườngtiểuhọcnhỏởGiggleswick,mộtlàngquêphíatâyYorkshire.Lúcnhỏ,Williamthôngminhtrổivượtbạnhọc,đầuócnhạybén,nhưngthânthểmảnhkhảnhvàkhôngcókhiếuthểthao.Lên15,cậuđượcbốgởivàoChristCollegeởCambridge.đạihọcnày là lòđào tạogiáosĩvàchính trịgiaởAnh.Bốhivọngcậuconsẽbướcvàovàtiếnthânđượctrongmộtnghề,màđờibốchỉlàmơước.

PaleylàsinhviênnhỏtuổinhấtởCambridge,nhưngkhảnăngcủacậuquảthậtkhôngnhỏ.Trongthờigianhọc,cậugâynhiềungạcnhiênchotrườnglớp.Tócdàiuốncôngphu,áomặccónhiềudảiren,đôivớlụađắttiền…nhữngthứđóchothấycậulàngườimuốnnổibằngmọicách.Trongcáccuộctranhluậncôngkhaiởtrường,cậulàmộtkhuônmặtnổibật,vớinhữngđiệubộhứngkhởivàtháiđộđammêquáđáng.Mộtsốsinhviêncoicậulàtaygàn,nhưngđasốngưỡngphụctríthôngminhvàtàiănnóicủacậu.Paleyratrườngvớiđiểmcaonhấttrongniênkhoá.

Vìtrắctrởviệclàm,PaleyđànhnhậndạytiếngLa-tinhchomộtviệnởGreewich,chotớikhinhậnđượclờimờilàmgiảngsưchođạihọccũ.Năm1766anhtrởlạiChristCollege.Nămsau,anhđượcphonglàmmụcsưcoixứcủagiáohộiAnhgiáo.CaovọngcủaPaleykhôngdừnglạiởđó,anhmuốncôngdanhbằngmọigiá.Anhmơướctrởthànhmộttrạngsưcủaphápviệnhoànggia.Ngồitrongphòngtrọ,anhmộtmìnhthaothaobấttuyệtvớinhữngbàibiệnhộnẩylửa.Cólần,anhtưởngmìnhđangđấutayđôivớiôngthủtướngWilliamPittvàvớinhữngngườicótàiănnóinhấttronghạviện.Nhưngvớimộtngườicóxuấtxứtầmthườngnhưanh,ngườitachỉchoanhcoisóchaihọđạonhỏ.Tháng9năm1777anhcóthêmđượchọđạoAppelbynữa,đâylàđịađiểmchínhcuộcđờitươnglaicủaPaley.Paleymơướctiếnthâncaohơn,nhưngtiềncoibaxứkiacũngđãđủsống.Anhcướicongáicủamộtôngbánrượugiàucó.Họcóvớinhaubốncongáivàbốntrai.Vợítthấychồngởnhà.Năm1780,giámmụcgiáophậnCarlisle,thủphủcủamộtvùngsátbiêngiớiScottland,điềuPaleyvềnhà thờchínhtoàcủamình,vàhainămsau,phonganhlàmTổngphótế(Erzdiakon).

Chỉvàotuổi40, thếgiớimới thấyđượckhảnăngthậtsựcủaPaley.Thayvìnhữngbàibiệnhộtayđôitronghạviện,giờđâyôngchứngtỏtàibiệnhộcủamìnhquacáctácphẩm.Vănôngsắcbén,rấtthuyếtphụcvàdễhiểu.Ôngđitheoquanđiểm(duylợi)củaJeremyBentham-vốnlàmộtngườiAnhđươngthờinổitiếng-,vàđưachủnghĩacủaBenthamlàmhoàlạivớichủtrươngcủaGiáohội.CũngnhưBentham,

Paleychorằng,chủđíchcủamọitriếthọcnằmnơinguyêntắccănbảnnày:tạothêmhạnhphúc.Vìvậy,mộtngườitốthiểutheonghĩakitôgiáo,khôngphảivìngườiđómangtrongmìnhkhotàngđứctin,nhưnghọtốtlàdoviệclàm,dotráchnhiệmvàsựdấnthânxãhộicủahọ.ThiênChúađãnghĩratrongthiênnhiênnhữngguồngmáy,nhữngliênhệvànhữngmócnốiliênkếtvớinhaunhưthếnào,thìmỗiconngườicũngphảithíchứngvàomôitrườngxãhộicủamìnhnhưthế,đểcóthểthựchiệnđượcsứmạngcủamình.

Paleythànhcông:GiámmụcởLondontraochoôngmộtchỗlươngcaoởnhàthờchínhtoàSt.Paul;giámmụcởLincolnchỉđịnhônglàmtổngquảnđịaphận;giámmụcởDurhamcấpchoôngmộtgiáoxứthoảimáivàlươnghậuởBishopWearmouth.Tuynhiên,vì tháiđộphêphángiáohộivàvìquanđiểmtựdochínhtrịcủamình,ôngkhôngđượcđộimũgiámmục.PaleynhậntướctiếnsĩdanhdựcủaCambridgevàdờivềBishopWearmouth,mộtthànhphốnhỏhữutìnhbênbờBiểnBắc.

đâylànơiPaleycógiờđểviếttácphẩmđểđờicủamình.đốivớiông:tạothêmniềmvuivàtránhđaukhổlànguyêntắcquantrọngnhấtvàvẫnluôncógiátrị.Cuộcsốngcànghướngvềnguyêntắccánhânvàxãhộinàybaonhiêu,nócàngtốtđẹpbấynhiêu.Nhưnglàmsaođểđưatưtưởngnàyđivàothếgiới?đâulàmốiliênkếttựnhiêngiữaíđịnhcủaTạohoávàphươngchâmsốngcủamỗingười?TừphònglàmviệcởBishopWearmouth,cuốnsáchnổitiếngnhấtcủaôngThầnHọcThiênNhiênrađời.

Côngviệcviếtsáchtiếnhànhchậmchạp.Cơnbệnhthậnnặngđãkhiếnôngthỉnhthoảngphảigácbútnhiềutuầnlễ.Nộidungdựtínhxemrakhóthựchiện:phảiđưarađượcmộtlíthuyếtvềvũtrụdựatrênsựnghiêncứuchínhxáccáchiệntượngthiênnhiên.Paleybắtđầusưutậpmọithứtrongthiênnhiên.Ônggópnhặtlôngcánhgàrơitrongsân,xươngcáởbờbiển,háinhặthoacỏtrênđườngđi,vàbắtđầunghiêncứutàiliệuvềcơthểhọc.

Từkhoácủatácphẩmmớicủaônglà„sựthíchứng“.ThiênChúađãxếpđặtchohàngtriệusinhvậttrongthiênnhiênnhưthếnào?VàcácloàisinhvậtđãthíchứngvớiíđịnhcủaNgườicũngnhưđãđankếtvớinhauthànhmộtthểthốngnhấtlạlùngvềmặtcơthểvàtrítuệnhưthếnào?Năm1802sáchviếtxong.Mộtcuốnsáchbánchạynhưtômtươi.Mãinămmươinămsau,ThầnHọcThiênNhiêncủaPaleyvẫnđượccoilàsựminhchứngThiênChúadựatrênthuyếtchungquả(Teologie:mọisựđãđươcthiếtđịnhtrước)sánggiánhấttrongnềnthầnhọctạiAnhquốc.NhưchínhPaleyđãghitiêuđềphụchocuốnsách:„ChứngminhvềsựhiệnhữucủaThiênChúa,phảnchiếuquanhữngthểhiệncủathiênnhiên“.

Paleykínhcẩncúiđầutrướcsựphứctạpcủathếgiớisinhvật.Ôngbiết,sựphứctạpnàyđòihỏiphảicómộtlốigiảithíchđặcbiệtnàođó.Lốigiảithíchcủaôngkhôngmớivàcũngkhônglạ.Hơnmộttrămnămtrước,vàonăm1691,nhànghiêncứuthiênnhiênJohnRaycũngđãcómộtnỗlựcnhưPaley,vànhiềunhàthầnhọclẫntriếthọcsauđóđãtiếptụcđitheo.NhưngPaleyđãtrìnhbàyluậnchứngcủamìnhrõràngvàthuyếtphụchơnnhữngngườiđitrước.điểmnổitiếngnhấtcủacuốnsách-hìnhảnhvềngườithợđồnghồ-đượctrìnhbàynơiđoạnmởđầu.Cógìchínhxáchơnsựvậnđộngcủacácbánhxevàcáccâykimđồnghồ?Cũngnhưcógìphứctạphơnkếtcấucủamộtchiếcđồnghồ?Nếunhặtđượcnótrênbãicỏvànhìnvàosựchínhxáctếvicủanó,dùkhôngbiếtnóđượccấutạonhưthếnào,tacũngbuộcphảiđitớikếtluận,„phảicómộtaiđóđãchếranó:ởmộtthờinàođóvàmộtnơinàođóđãcómộthaynhiềungườithợđồnghồgiỏi;khôngnhữnghọhiểucáchthứcchếtạomáy,màcònnhìnratrướcmụctiêuvàsựứngdụngcủanó.Mọidấuhiệuvềviệchoạchđịnhvàmọikhámphávềmộtdựthảonàođónơiđồnghồ,tacũngnhậnrađượcnơinhữngcôngtrìnhtrongthiênnhiên;chỉvớimộtkhácbiệt,làtrongthiênnhiênchúnglớnvànhiềuhơn,lớnvànhiềutớimứcvượtngoàimọisuyđoáncủachúngta“.

HìnhảnhngườithợđồnghồcủathiênnhiêntừđógắnliềnvớitênPaley.Sáchôngtáibảntrênhaimươilầnvàcórấtđôngđộcgiả.Hìnhảnhngườithợđồnghồkhôngdoôngnghĩra,nhưngđượclấylạitừsáchcủanhàthầnhọcngườiHoà-lanBernardNieuwentijdt.MàNieuwentijdtcũngkhôngphảilàngườisángtạorahìnhảnhđó.TácgiảcủanólàWilliamDerhamvớitácphẩmNgườiThợđồngHồKhéoLéo(DerkunstfertigeUhrmacher),viếtnăm1696.NhưngDerhamlạicũngchỉlàkẻđưamộthìnhảnhđãcótrongsáchcủaCiceroBảnChấtCácThầnThánh(DasWesenderGötter)đểdiễnthànhhìnhảnhđươngthời.

Nhưngdùkhôngphảilàtácgiảchính,Paleyđãdùnghìnhảnhthợđồnghồnghiêmtúchơncácvịđitrước.Ôngđitừgốctớingọn,chỉravaitròtươngứngcủamỗithànhphần,củamỗicơphậnnhỏnhấtđốivớisựvậnhànhchungcủacảđồnghồ.Ôngthánphụcnhấtlàđôimắtngười.Ôngsosánhchúngvớiốngkínhviễnvọngvàkếtluận,đôimắtcũngnhưốngkínhđềuđãcómộtthiếtkếviênnàođónghĩra,mắtđượctạorađểnhìn,ốngkínhlàmrađểhỗtrợchođôimắt.Paleylàmrõlậpluậncủamìnhbằngvôsốthídụ.„Nếulàm

thayđổibấtcứmộtcơphậnnàocủacơthể,chẳnghạnnhưlộntráimộtmóngtaytừtrongrangoài,tasẽthấynóthiếuthựctếvàvônghĩabiếtchừngnào!điềunàycũngđúngchotrườnghợplôngchimđạibànghaychocảtoànbộhệmặttrời.đólànhữngcôngtrìnhcủamộtminhtriếtvĩđạikhônlường“.

Paleyhoànthànhcuốnsáchtrongcơnđaukinhkhủngcủathểxác.Vìthếôngluôntựhỏi,tạisaotạovậttốtđẹpvà toànhảocủaThiênChúa lạiphảichịuđaukhổ?NếuThiênChúa tạo ra thận, tại saoNgười lạikhôngcảnđượcnóđauvàchảymáu?Câutrảlờicủaôngkhôngrõràng.đôilúcôngbiệnminhrằng,rồithìđiềulànhsẽchiếutoảtrênđiềudữ.Cólúcônghivọng,tớimộtngàynàođócáixấuvàđaukhổsẽbiếnkhỏithếgian.Nhưngcơnđauthậncủaôngkhôngbiếnmất,màmỗingàymỗităng.Chiếcmũgiámmục,màôngmơtưởngbấylâunay,cuốicùngđượcgiámmụcởGloucesterđềnghịcấpchoông.Nhưngquátrễ,ôngkhôngcònsứcđểnhận.Những thángcuốicùngôngnằmdí trêngiườngbệnh.Ôngmấtvìbịnhvàotháng5năm1805tạinhàriêngởBishopWearmouth,mắtchẳngcònthấygì,nhưngđầuócvẫncònminhmẫn.

CôngtrìnhcủaPaleyđãthànhsự.Ôngtinrằng,vớinguyêntắcthíchứng,ôngđãmởđượcbíẩncủatạodựng.Ôngchorằng,ThiênChúadựngnêntoànbộthiênnhiênsinhvậtlàcómụcđích.NhưngPaleyđãkhôngbiếtrằng,thầnhọcthiênnhiêncủaôngchưachấmdứt.Làvìbamươinămsau,chínhnólạilàđềtàichomộtlíthuyết„thíchứng“mới,vớimộtkhuônhoàntoànmới.

HainămsaukhiđọcThầnHọcThiênNhiêncủaPaley,anhmụcsưvừaratrườngCharlesDarwinbướclênconthuyềnnghiêncứu„Beagle“đểduhànhsangNamMĩ.Nhữngquansátcácloàiđộngvậtvànhữngđộngvậtđãhoáthạchtrênnhữngchuyếnhảihànhđãlàmchaođảocáinhìnvốncóvềthếgiớicủaanh.Quảthật,câycốivàthúvậtthíchứngvàomôitrườngsốngcủachúng,nhưPaleyđãviết.Nhưngchúngrõràngkhôngchỉthíchứngmộtlầnmàthôi,nhưngmãimãivẫntiếptụcthíchứng.Hìnhảnhvềchiếcđồnghồthiênnhiênđượcngườithợlêngiâyđiềuchỉnhchỉmộtlầnthôilàchạymãi,khôngcònđúngdướiconmắtcủaDarwinnữa.TínlícủaGiáohộivềsựhiệnhữucủamộtThiênChúacávịhếtcònkhảtínđốivớiông.

Darwinsuygẫmvàdodựsuốthơnhaimươinămdài.Vànăm1859xuấthiện„Vềsựhìnhthànhchủngloạiqualựachọntựnhiên“,mộttácphẩmlớnđốinghịchlạivớisáchcủaPaley.Darwinthởdàinhậnđịnh:„Chúngtaphảisớmkếtluậnrằng,cáilâuđàituyệtđẹpcủaconsòhaimảnhkhôngthểdomộtthựcthểkhônngoantạothành,nhưcáilâuđàimộtcửacủaconngười“.đốivớiPaley,thiênnhiênlàmộtbứctranhhoàđiệulớn.Darwintráilạicoiđólànơi„đấutranhđểsốngcòn“.Nếuthiênnhiênlàthợđồnghồ, thìvớiDarwin,ông thợnàymù:Thiênnhiênkhôngcómắtvàkhôngnhìn ra tương lai.Thiênnhiênkhônghoạchđịnhtrước.Nókhôngcókhảnăngtưởngtượng,khôngđoántrướcđược,khôngthấygìhết.TêncủaôngtổngphótếlừngdanhchỉđượcDarwinnhắctớimộtlầnduynhấttrongsáchmình,nhânvìmộtquansátđúngđắncủaPaley:„Sựchọnlựatựnhiênnơimộtloàikhôngbaogiờcóthểtạoramộttácphẩmnàođómanglạinhiềuhạihơnlợichochínhloàiđó.Khôngmộtcơphậnnào,nhưPaleychobiết,cóthểđượctạothành,đểmanglạiđauđớnvàthiệthạichochủcủanó.Nếuđemcânđogiữalợivàhạicủabấtcứmộtchithểnàomanglại,thìnhìnchungbaogiờcáilợicũnghơn“.

ẢnhhưởngcủaPaleytrênDarwinđãkhôngngăncảnđượcsựrađờicủathuyếttiếnhoávềsựthíchứngtựđộng với thiên nhiên nơi các chủng loại. Thay vì ThiênChúa là đấng tạo ra nguyên nhân và hậu quả,DarwinthaythếNgườibởithiênnhiên.„Thiênnhiênhànhđộng“(Naturedoes)làmộttrongnhữngcâunóithườnggặpnhấtnơiông.Nhưngmộtngườiđươngthời,JeanPierreMarieFlourens(xembàiVũtrụcủaTinhthần),cũngđãphêbìnhsựbấtcậpcủakháiniệmtântạonày:Thiênnhiênkhôngphảilàmộtchủthể!Làmsaothiênnhiênhướngtớimụctiêunào,khichínhnókhôngcómụcđích?Thiênnhiênkhôngbiếtnghĩ,thìlàmsaonócóthểnghĩtớimụctiêuhướngtớicủanó?Chỉtrongvòngtrêndướibamươinăm,thuyếtthíchứngtựđộngcủaDarwinđãtạođượcthếđứngvữngvàng;dùvậy,nócũngđãkhôngtránhđượcmộtsốkhiếmkhuyếtnền tảngcho tớingàynay.Nhữngnhàphêbìnhôngngàynay tập trung trongmộtchiếntuyếnđượcgọichunglàtrườngpháiIntelligentDesign(đồánthôngminh).

NgườimởđầuchopháinàylànhàvậtlíÁi-nhĩ-lannổitiếngthếgiớiLordKelvin.NhữngphêbìnhtriệtđểthuyếtDarwincủaônggiáosưvậtlíđạihọcGlasgownàyrấtnặngkí.Trướchết,ôngchorằngthờigiancầncóchosựthíchứngcủamuônloàidoDarwinđưaraquángắn.Theoông, tráiđấtmớichỉcókhoảng98triệunăm,vềsautínhlại,ôngthấychỉcòncó24triệunăm.Kelvinlíluận,nếuquảđấtgiàhơn,thìtronglòngnókhôngnóngnhưhiệnnay.NhưngKelvinđãquênrằng,chấtphóngxạgiữchosứcnóngtronglòngtráiđấtkéodài.Năm1871,cùngnămDarwinchoxuấtbảncuốnsáchnóivềnguồngốcconngườitừthúvậtmàra,KelvinlíluậnvềsựhiệnhữucủamộtIntelligentandbenevolantdesign,một„đồ

ánthôngminhvàtuyệtchínhxác“.

Hiệnnay,IntelligentDesignvẫnlànơitậptrungcủanhiềungườichorằng,ThiênChúachứkhôngphảithiênnhiênlànguyênủycủanhữngmốiliênhệsựsốngphứctạp.Phátngônviênảnhhưởngmạnhnhấtcủanhómnày là„Discovery Institute“,mộtcơquan tưduycủagiới cônggiáobảo thủđặt tạiSeattlebangWashington.IntelligentDesignlàtậphợpcủanhiềuthuyết,nhưngchúngcóchunghaiquanđiểmnềntảng:Tấtcảđềuchorằng,vậtlívàsinhvậthọckhôngđủđểgiảithíchthếgiới.Vàcácđạibiểucủahọtinrằng,chỉcómộtlờigiảithậtsựthuyếtphụcchovấnđề:chấpnhậncómộtThiênChúathôngminhđãanbàisẵnmọisự.đốivớihọ,sựhoàđiệuchínhxáclạlùngcủathếgiớivậtlílàsựminhchứnggiántiếpcóThiênChúa.Chỉcầnmột lạcđiệuvôcùngnhỏcũngđủ làmchosựsống tráiđất, trongđócócảsựsốngconngười,rabấtkhả.

Nhậnđịnhnàyrõràngđúng.NhưnglấyđómàkếtluậnlàdotácđộngcủaThiênChúa,thìđiềunàycòntuỳsựđánhgiácủamỗingười.Phảichăngconngườicómặtvìngẫunhiên?điềunàythậtkhómàtinđược.Nhưngđóphảichănglàmộtbằngchứngcủasựtấtyếu?Ngaycảnhữngxácxuấtvôcùngnhỏ,mộttrongmuôntriệuđinữa, thìchúngvẫnluônlàthứcóthểxẩyra.Mộtvàinhàkhoahọctựnhiênnói,chúngtacũngđừngđánhgiáquácaosựhữuđích(mangtrongmìnhmộtmụcđích)củathiênnhiên.đặcbiệtcácnhàsinhhọcgặpkhókhănvớiquanđiểmchorằng,mọisựtrongthiênnhiênđãđượcsắpxếprõràngđâuđóvàchúngđềumangtrongmìnhmộtmụctiêuhướngtới.Lịchsửtráiđấttráilạichotathấy,nóđãtrảiquanămthảmhọađịachấttrongquátrìnhchuyểntuổicủanóvớinhữngcuộctậndiệtkinhhoànghàngloạtcácchủngloạicâycỏvàđộngvật.Vàkhôngphảimọichitiết,màtiếnhoáchophép,đềutốtlành.Mọiloàiđộngvậtcóvúđềucóbảyđốtxươngsốngởcổ,nhưngloàicáheocólẽsẽthoảimáihơn,nếunócóbớtđimộthayhaiđốt.Khinhìnconhươucaocổuốngnước,tathầmmongchonócóthêmđượcvàiđốtnữa.GiốngheođựcởSulawesi cóhai răngnanh congđẹp, nhưngchẳngmang lại lợi lộcgì cho chúng cả.Nhữngrăngnanhnàychẳngcómụcđíchgì.Chỉbiếtlàchúngchảgâytrởngạihoặclàmchoheokhóchịu.

Nhìntừgần,xemratấtcảchẳngphảilàkếtquảcủamột„đồánthôngminh“nào.ChẳngphảitrítuệcủaThiênChúahaycủathiênnhiênđãlàmcholoàitômsốngdướibiểnsâucómàuđỏhoe.Nhìnchúngthậtđẹp,nhưngđẹpchoai?Lòngbiểnsâukhôngcóánhsáng, tốiđennhưmực.Ngaycả loại tômnàycũngchẳngnhậndiệnđượcmàusắccủamình.Màuđỏkhôngmanglạichochúngđiểmlợinàocả.ThuyếttiếnhoácủaDarwincũngkhôngcắtnghĩađượclídomàuđỏđó.Tạisaohếtmùađạpmáirồi,màcáccậusáovẫntiếptụcbắtchướccácâmthanhcủađiệnthoạicầmtayhaytiếngsáotuyệtvời,giọnghótcủachúngđâucòncómụcđích‚sinhtồn’nữađâu?Tạisaoconngườilạiyêungườicùngpháivớimình?Nhữngcâuhỏiđólàmchothuyếttiếnhoárangớngẩn,mộtthuyếtmuốngiảithíchmọihiệntượngvàmọihànhviđềulàmộtnỗlựcnhằmthíchứngvớimôitrườngsống.Nhưngđócũngkhôngphảilàkếtquảcủamột„đồánthôngminh“.LàvìmỗikhichúngtachốnglạisựhữuđíchtrongthuyếtDarwin,thìđóđồngthờicũnglàmộtchốngđốilạithuyếtđồánthôngminh.

Vìthế,giớisinhvậthọcngàynaymuốnthậntrọngtươngđốihoáquanđiểmhữuđích.Tháiđộcủahọcànglàmchongôisao„đồánthôngminh“thêmbớtsáng.Họchorằng,sựsốnglàcáigìđónhiềuhơntổngsốmọicơphậnriêngbiệtgộplại.Thayvìnhìnsựviệcđơngiảnlàchuỗinguyênnhânvàhậuquả,họdùngmộttừmới:„Tựtổchức“.

Cáccơphậnkhôngchỉlớnlêntừmộttậphợpcácnguyêntửvàphântử,nhưngchúnglớnlêntrongtraođổiqualạivớimôitrườngsốngcủachúng.Nếuđểdướihầmtối,mộtcủkhoaisẽmọcmầmtrắngvàkhôngcólá.Nhưngkhitrồngtrênnươngrẫy,nómọcmầmxanhvớinhiềulá.điềuđócũngđúngchomọiloàisinhvật.Quatươngtácvớinhữnggìcònlạicủathếgiới,thiênnhiênluônhiệnhìnhmộtcáchmới.Ngườitađoán,sựsốngcómộtcấutrúcquáphứctạp,thànhraphảicầnmộthìnhthểtổchứchoàntoànkhácđểmôtảnó.Sựsốnglàmộttổnghợpnhiềuhơncácthànhtốcủanógộplại.Cáckháiniệmvàmômẫutưduycủakhoavậtlícổđiểncũngnhưlốigiảithíchbằngcácnguồngốcvũtrụkhôngđủđểdiễntảsựsống.

AlbertEinsteintrảlờinăm1929trongmộtcuộcphỏngvấn:„Chúngtaởtronghoàncảnhcủamộtembébướcvàomộtthưviệnbaolavớingổnngangsáchvởthuộcnhiềungônngữkhácnhau.Embiếtlàaiđóđãviếtranhữngsáchđó.Nhưngemkhôngbiếtviếtnhưthếnào.Emkhônghiểungônngữtrongsách.Emmơhồbiếtcósựsắpxếptrậttựcácsáchkia,nhưngkhôngbiếttheotrậttựnào.Theotôi,đócũnglàquanđiểmkểcảcủanhữngngườithôngminhnhấtvềThiênChúa.Chúngtathấymộtvũtrụkếthợpvớinhaucáchtuyệtvờivànótuântheonhữngquyluậtnhấtđịnh,nhưngchúngtachỉhiểumơhồnhữngquyluậtđó.đầuóchạnchếcủachúngtakhôngthểhiểuđượcnhữnglựckìlạlàmchuyển

độngvũtrụ“.

HãybỏquachuyệnEinsteincũngtinvàomộtTạohoáthôngminhtạoranhữnghằngsốthiênnhiên,nghĩalàtincómộttácgiảđãviếtracácsáchkia.điểmôngnóichungchungđúng,làsựhữuhạncủađầuócconngười.Dùtanghiêncứugì,tacũngthiếtkếchúngbằngphươngtiệncủachúngtavàtheokhảnăngtưduycủachúngta.Nhưngnãocủaloàicóxươngsốngvàthựctạikháchquankhôngphảilànhữngviêngạchhợpnhau.Làvìtấtcảmọicáimàtagọilà„thựctạikháchquan“cũngđềudotựtatạonên.Và„thựctạiđíchthức“vìthếmãimãivẫnlàmộtđồhìnhnhântạo,vàchỗmàtamuốndànhchoThiênChúathìtuỳvàonhậnđịnhcủamỗingười.

Cácnhàsinhvậthọcsẽcònphảilàmviệclâudàivớicâuhỏi:Tanêngiảithíchthếgiớibằngluậnchứngnguyênnhânvàhậuquảhaytrêncănbảnmộtsự„tựtổchức“.Cuộctranhluậnởđâychỉmớibắtđầu.điềulạ,làquanđiểm„tựtổchức“củacácnhàsinhvậthọcngaytừđầuđãbịmộtkẻlạxuấtpháttừgiớixãhộihọctấncông.Nhàxãhộihọcnàycólẽlàvịnổitiếngnhấttronghậubánthếkỉ20.Tasẽbàntớiôngtrongbàisau,đặcbiệtbàntớilốigiảithíchcủaôngvềmộthiệntượngbíẩnnhấtbênngoàitôngiáo–đólàTìnhyêu.

•điềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạithậtbìnhthường.Tìnhyêulàgì?

BielefeldđiềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạithậtbìnhthườngTìnhyêulàgì?

1968làmộtnămkhácthườngtronghầuhếtđạihọcởđức.Phongtràochốngphácủasinhviênđạttớiđỉnhđiểm.đạihọcBerlinvàđạihọcJohannWolfgangGoetheởFranfurtlàhaitrungtâmchốngđốimạnhnhất.đặcbiệtnơibộmôn„xãhộihọc“ởFranfurtxẩyranhữngcuộctranhluậnsátphạtgiữasinhviênvàcácgiáosư.GiáosưJürgenHabermasvàTheodorW.Adornolàhaivịrấtgầngũivớisinhviênvềquanđiểmchínhtrị,nhưnghọkhôngtánthànhnhữnglídochốngphácủasinhviên.Họcũngcómộtnhậnđịnhnhưsinhviên,làđấtnướcnàyđangtrởthành„phảnđộng“vàđangởtrong„thờikìcuốicủatưbản“,nhưnghọkhôngtinbạolựcđậpphácóthểlàmthayđổicụcdiệnquốcgia.

Náoloạnrốtcuộcnổratronghọckhoámùađông1968/69.CácgiờlớpcủagiáosưAdornobịphárối.ÔnggiáosưxãhộihọckiêmtriếtgialừngdanhAdornobịsinhviêncườinhạo,và„Việnnghiêncứuxãhội“bịđámsinhviêncáchmạngphongtoả.Trướccảnhtượngđó,Adornobỏngangmọigiảngkhoácủamình.đạihọcrơivàokhốnđốn.Làmsaotrongmộtsángmộtchiềutìmrađượcgiáosưthaythếkhikhoáhọcđãbắtđầu?MàcóôngbàđiênnàolạidámnhảyvàonồinướcsôiPhânkhoaxãhộihọccủaFrankfurtlúcnày?Nhưngthậtngạcnhiên,mộttayvôdanh41tuổi,chuyênmônvềhànhchánhhọc,từMünsterdámđầuđơnvề,đólàNiklasLuhmann.đềtàigiảngkhoácủaông:„Tìnhyêunhưlàđammê“.

Mộtgiảngkhoávềtìnhyêu?TronglúccảbàndânthiênhạcủacácBannhânvăn,xãhộiởđâyđanghừnghựctranhcãivềhiệntạivàtươnglai„thờikìrẫychếtcủatưbảnchủnghĩa“?Cáiôngứngviênkhôngbiếtsợđólàai?Tronglúcbênngoàiđangnổilênlahétđậpphá,thìmìnhôngvớiđộhaichụcsinhviênhiếukìvàchánbãikhoángồithảoluậnvề„Líthuyếtvềsựthânmật“trongmộtgiảngđườngmênhmôngtrênlầuhaiđạihọc!

Luhmannsinhnăm1927tạiLüneburg.Chaônglàmchủmộtlòrượubia,mẹxuấtthântừmộtgiađìnhlàmnghềkháchsạnởThuỵ-sĩ.Lúcnhỏ,họcởtrườngtrunghọcJohaneum.Sắpsửathitútàithìphảinhậpngũ,phục vụ trong ngành không quân, và bị quân đội Hoa-kì bắt làm tù binh năm 1945. Năm 1946, cậuLuhmannthilạitútài,rồighidanhhọcluậtởFreiburg.Saukhitốtnghiệp,năm1953LuhmanntrởvềlàmviệctrongtoàáncaocấptỉnhLüneburg,sauđổivềHannover.Cháncôngviệc,ôngxoayrađọcsách,đọchàngnúisáchtìmhiểumọingànhvàghilạinhữnggìthíchthútrongmộthộpphiếughichúcỏncon.Năm1960,ôngtìnhcờbiếtđượcmìnhcóthểxinhọcbổngduhọcmộtnămởđạihọcHarvard,Boston.

LuhmannsangHavardhọcmônhànhchánh,vàởđóônglàmquenđượcTalcottParsons,nhàxãhộihọcdanhtiếngngườiHoa-kì.Ôngsaymê„líthuyếthệthốngchứcnăng“

(Funktionalismus)củaParsons.Vềlạiđức,ôngnhậnmộtchỗlàmtầmthườngtrongKhoahànhchánhđạihọc Speyer, với chân thuyết trình viên.Chẳng ai biết được, đó làmột thiên tài đang ngủ.Cho tới khiLuhmannchoxuấtbảntácphẩmđầutayFunktionenundFolgenformalerOrganisation(Cácchứcnăngvàhệquảcủatổchứcbềngoài),haigiáosưxãhộihọcởMünstermớiđểítớitàinăngđặcbiệtnơianhchuyênviênhànhchánhhọcnày.GiáosưHelmutSchelsky,mộttrongnhữngnhàxãhộihọchàngđầulúcđó,nhậnratiềmnăngtolớncủaanh.BertrandRussellởCambridgenhậnrathiêntàiWittgensteinthếnào,thìHelmutSchelskycũngkhámphárathiêntàiLuhmannnhưthế.NhưngLuhmanngầnnhưchẳngmànggìtớiđườngcôngdanhđạihọc.SchelskykiênnhẫntìmcáchkéochođượcLuhmannvềMünster,để„choanhcôngchứccaocấpkhôngcóbằngtiếnsĩđivàolịchsử“.Năm1966,ôngcôngchức39tuổitrìnhluậnántiếnsĩvớitácphẩmcũđãviếtởSpeyer.Tronglàngđạihọcởđức,đấylàmộtchuyệnhihữu.Trướcđó,Wittgensteincũngởvàotrườnghợptươngtự,ôngnàycũngtrìnhluậnántiếnsĩvớimộttácphẩmcũđãviết.Ngạcnhiênhơnnữa,làcùngnămđó,Luhmanntrìnhthêmluậnánlênngạchgiáosư(Habilitation).ShelskycũngđãchuẩnbịsẵnchoLuhmannmộtghếgiáosưtạiđạihọcvừamởởBielefeld.Năm1968,Luhmannđượccấptướcgiáosư.VìđạihọcBielefeldlúcnàychưađâuvàođâucả,nênLuhmannliềulĩnhnhậnthếchânchogiáosưAdorno,giảikhuâygiảngkhoá1968/69ởFrankfurt.SauđóôngvềBielefelddạy cho tới lúc hưu năm 1993.Mười năm đầu, ông sống ởBielefeld; sau khi bà vợmất, ông dọn vềOerlinghausen,mộtthànhphốnhỏphụcậntrongvùngrừngTeutoburg.Khoábiểusinhhoạthàngngàycủaôngrõràng.Từsángtinhsươngtớichiềutối:viếtsách;chỉbantrưađidạomộtvòngvớiconchó.

Ôngmấtnăm1998,thọ71tuổi,vìchứngungthưmáu.

Schelskyhoàntoàncólí:ôngchuyênviênhànhchánhLuhmannlàmộtôngthiêntàitrongngànhxãhộihọc.Trongsáchnày,tôitrìnhbàyLuhmannnhưmộttriếtgiavềtìnhyêu.điềunàyquảlàchuyệnxemranôngnổivàđượmchútthủđoạn.SongtôidámchắcLuhmannhàilòngvềthủđoạnnày.Làvì,nhưviệcxuấthiệncủaôngtronggiảngkhoá1968/69ởFrankfurtchứngtỏ,Luhmannlàmộtconngườirấtnhạycảmvàhàihước.Cóthểlốitrìnhbàycủatôilàmônghơinhíumàytinhnghịchmộttí,nhưngkhôngsao.Rútrachủđềtìnhyêutừcáctácphẩmcủaông,thìcũnggiốngnhưbảoImmanuelKantthuầntuýlàmộttriếtgiatôngiáohaybảoRené

Descarteslàmộtbácsĩ.Nhưngviệclàmcủatôihợplí.Làvìmộtmặt,tìnhyêulàđềtàiđiểnhìnhcóthểdùngđểtrìnhbàytoànbộcôngtrìnhphứctạpcủaông.Mặtkháctrênthựctế,ôngcómộtđónggópquantrọngchotriếthọcvềtìnhyêu.Tuynhiên,cũngcầnphảicómộttómtắtngắnvềtoànbộchươngtrìnhcủaông,trướckhicóthểbànsâuchuyệntìnhyêu.

QuantâmcủaLuhmannlàmuốntìmhiểusựhoạtđộngcủaxãhội:Guồngmáyxãhộihoạtđộngnhưthếnào?MôhìnhhệthốngcủaParsonslàcánhcửađầutiêngiúpLuhmannmởmànbíẩn.CánhcửathứhailàkhoaSinhvậthọc.đâykhôngphảilàđiềugìmớilạ:NgaychađẻcủamônXãhộihọcHerbertSpencer,mộtngườiđồngthờivớiDarwin,đãhìnhthànhnênmônhọcnàytừkhoaTâmlíhọc,vàTâmlíhọccũngđãđượchìnhthànhtừSinhvậthọc.NhưngLuhmannđãkhôngđồngídùngmôhìnhlấynơicácsinhvậtđơngiảnđemápdụngchomộtcơcấulớnlàtoànbộxãhội.Ôngchohay,tacóthểdùngcáckháiniệmcủathuyếttiếnhoáđểgiảithíchsựpháttriểncủacáchệthốngxãhội,nhưParsonsđãlàm.Nhưngdùvậy,cáchệthốngxãhộikhôngphảilàmộtthứhìnhtháiphứctạpđặcbiệtcủacáchệthốngsinhvật,chodùconngườirõrànglànhữngsinhvật.Tạisao?TheoLuhmann,làvìcáchệthốngxãhộikhôngpháttriểntrênnềntảngchuyểntraochonhauchấtvànănglượngnhưnơicácsinhvật,tráilạichúngdựatrênsựtraođổitruyềnthôngvàínghĩa.TruyềnthôngvàínghĩalànhữnggìhoàntoànkhácvớiPrôtêin,vốnlàthứnềntảngsinhhọcmàmộtnhàxãhộihọcchẳngcầnphảiquantâm.Luhmannchẳngmànggìtớicáilậpluận:Conngườilànhữngsinhvật,đólànhững„sinhvậtxãhội“.điềuônghọcđượctừsinhvậthọclànhữngthứgìhoàntoànkhác.

NhànghiêncứunãongườiChilêHumbertoMaturanavàhọctròcủaôngFranciscoVarelalàhainhânvậtgợiísuytưchoLuhmann.Maturanalàmộttrongnhữngngườilậpramôn„Sinhvậthọclíthuyết“.Trongthậpniên1960’,Maturanathaothứcvớicâuhỏi:„Sốnglàgì?“Vàônglíluận,sốnglàmột„hệthốngtựphátsinhvàtựtổchứclấy“.Nãobộtựtạorachấtđểlàmviệcnhưthếnào,thìnhữngcơthểsinhvậtcũngtựtạoranhữngchấtcầnthiếtnhưvậy,đểgiữsựsốngvànhờđótựphátsinh.TiếntrìnhđóMaturanagọilàAutopoiese(Tựtạosinh).Năm1969,khiMaturanacôngbốnhữngsuytưđótrongmộtđạihộiởChicago,thìônggiáođồngtuổi

NiklasLuhmann cũngbắt đầu lên lớpởBielefeld.Luhmannnhưbị hớphồn, khi ngheđượckhái niệmAutopoiesecủaMaturana.LàvìMaturanakhôngchỉmôtảviệctựsinhcủasựsốngvànãobộmàthôi,ôngcònđịnhnghĩalạimớikháiniệmTruyềnthông.TheoMaturana,người truyềnthôngkhôngchỉđơngiảnđưaramộtthôngtinmàthôi.Nhưngtrướchếtngườiđódùngngônngữdomìnhtạorađểtổchứcnênmộthệthống.Cácvikhuẩntraođổivớinhauđểtừđóhìnhthànhnênmộthệthốngsinhmôi.Cácvùngnãogiaotiếpvớinhauđểquađótạonênmộthệthốngthầnkinh,gọilàíthức.Nhưvậy,Luhmannlíluậntiếp,phảichăngcáchệthốngxãhộicũnglàmộthệthốngtựtạosinh,đượchìnhthànhdotruyềnthôngbằngngônngữ(nghĩalàbằng„biểutượng“)?

QuanđiểmdùngkháiniệmtruyềnthônglàmnềntảngmôtảcáchệthốngxãhộicủamộtxãhộiđãcótừtrướcnơiLuhmann,chứkhôngphảiđợiđếnkhiôngtiếpthuđượcnhữngcáimớinơiMaturana.NhưngôngnhậnranơitưtưởngTựtạosinh(Autopoiese)củaManturanacònthiếumộtviêngạchxâyquantrọng.Vềsau này,Maturana tỏ ra rất nghi ngờ tính chính xác củamô hình Luhmann. Dù thế, nhà xã hội học ởBielefeldđãvượtxanhàsinhvậthọcởChilêvànhữngngườigợiíkhác.Luhmannkhôngnhữnglàmộttrongnhữngnhàquansátcáctiếntrìnhxãhộisắcbénnhấttronghậubánthếkỉ20.Ônglàmột„đạilụchọcthức“,mộtthiêntàilậpthuyết.Chỉriêngkháiniệm„Truyềnthông“củaôngđãlàmộtcuộccáchmạngrồi.

Cho tới lúcđó,cácnhàxãhộichỉnói tới conngười, tớicácđịnhchuẩn (Normen)xãhội, cácvai trò(Rollen),địnhchế(Institutionen)vàhànhvi/hànhđộng(Handlungen)xãhội.NhưngvớiLuhmann,khôngcònhànhvi/hànhđộngcủaconngườinữa,màgiữahọchỉcòndiễnratruyềnthông.Vàaitruyềnthôngvớiai,chẳngquantrọng.Chỉcầnbiết:„Cóđượckếtquảnào?“quasựtruyềnthôngđómàthôi.Trongxãhộiconngườikhôngcónhữngtraođổivềchấtvànănglượngnhưởcácloàivikhuẩn,khôngcónhữngtrao

đổithầnkinhnhưtrongnãobộ,màchỉcónhữngmongước,chờđợi.Nhưngnhữngmongđợitraođổivớinhaunhưthếnào?Vàcáigìđãphátsinhratừđó?Nóicáchkhác:Truyềnthôngđãgiúpchonhữngmongđợitraođổivớinhauthếnào,đểtạonênnhữnghệthốngxãhộitântiến;nhữnghệthốngxãhộitântiếnnàykhábềnvữngvàhoạtđộngđộclập,khôngbịảnhhưởngtrênnhau:đólànhữnghệthốngnhưchínhtrị,kinhtế,luậtpháp,khoahọc,tôngiáo,giáodục,nghệthuậthoặclà–tìnhyêu.

Tìnhyêucũng làmộthệ thốngxãhội, được tạo thànhbởinhữngmongđợi.Hay rõhơn: tạo thànhbởinhữngmậtmã,đâylànhữngmongđợivốnđượcchờđợivàvìthếlànhữngmongđợiđãđượcxácđịnhrõràng.TácphẩmTìnhYêuNhưLàđamMê–đượcLuhmannxuấtbản15nămsaulầnxuấthiệnởFrankfurt–làmộtcuốnsáchnóivềlịchsửvàhiệntạicủaMậtmã-Tìnhyêu.Tìnhyêu,nhưchúngtahiểungàynay,làmộtmậtmãhơnlàmộtcảmgiác,đólàmộtmậtmãmangtínhchấtrấttưsản,mớihìnhthànhtừcuốithếkỉ18(Nghĩalàthứtìnhyêu„lãngmạn“màchúngtacóhiệnnaychỉmớixuấthiệntừcuốithếkỉ18;trướcđó,tìnhyêuthườngchỉlàmộtsựdànxếp-chẳnghạntheokiều„mônđănghộđối“-củaxãhội,làvìlúcđóchưacóconngườicánhân.Ngườidịchchúthích).Làvìcâu„Anhyêuem/Emyêuanh“khôngchỉđơnthuầnlàmộtphátbiểucảmgiácnhưcâu„Tôiđaurăng“chẳnghạn.„Anhyêuem/Emyêuanh“làcảmộthệthốnggồmnhữnghứahẹnvàmongđợi.Aikhẳngđịnhcâunóinày,ngườiđóhứacoitìnhcảmcủamìnhlàđángtincậyvàhứasẽlolắngchongườimìnhyêu.Nghĩalàngườiđósẵnsàngcưxửnhưmộtngườiyêuđúngvớinhữnggìmàđốitượngđượcyêuđangmongđợi.

Ởđây,nhucầutìnhyêuxuấtpháttừmộtthứTựkhẳngđịnhmình(Selbstverhältnis).Conngườicàngítbịxácđịnhvàítbịcộtbuộcchỗđứngbởimộtkhungcảnhxãhộichặtchẽbaonhiêu,nócàngcónhucầucảmthấychínhmìnhnhưlàmộtcáigìđặcbiệt-nghĩalànhưmộtcánhân-bấynhiêu.Nhưngcácxãhộitântiếnkhôngphảilàmôitrườngdễthởchocánhân.Xãhộitântiếnvỡratừngmảnghệthốngxãhộinhỏ,vốnlànhữngthếgiớitựtạosinhchỉvớimộtưutưduynhất:làmsaođểhệthốngtiếptụcđứngvững.Nhưvậy,quanhữngmôtảcủaLuhmann,tathấycáchệthốngcũngứngxửgiốngnhưcáccơthểsinhvậttrongđiềukiệncủathuyếtDarwin.Chúngsửdụngnhữngthứsẵntrongthiênnhiênđểtựsinhtồn.Ởđâykhôngcònnhiềuchỗchocáccánhân.MườinămlàmviệctrongngànhhànhchánhhìnhnhưđãgiúpLuhmanníthứcđượcrằng,cánhântínhkhôngcóchỗtrongcáchệthốngxãhội.Ngàynay,conngườicáthểbịgiằngcogiữacácthànhphầnlãnhvựckhácnhau:Họlàngườichahayngườimẹtronggiađình,họđóngmộtvaitròtrongnghềnghiệp,họlàcầuthủtúccầuhayngườichơicầulông,họlàhộiviêncủamộtcộngđồngmạnghayngườihàngxóm,làngườiđóngthuếhaymộtngườichồng,ngườivợ.Thậtkhómàcóđượcmộtcăncướcthốngnhấttronghoàncảnhđó.Chỉthiếumộtsựchứngnhận,quađócáccánhânnhậnrađượcmìnhlàmộttoànthểtrọnvẹn,nghĩalàmộtcánhân.

TheoLuhmann,chínhtìnhyêusẽcungcấpsựchứngnhậnđó,nósẽgiảiquyếtcái„tựtrìnhbày“hay„tựkhẳngđịnh“đó-chứcnăngcủatìnhyêulàđó.Tìnhyêulàmộthìnhthứctruyềnthôngrấthiếmvàvìthế„xácxuấtcủanórấtnhỏ“,nhưngdùvậynóvẫnlàthứrấtbìnhthường.Tìnhyêu,theođó,làmộtđiềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạirấtbìnhthường,„quahạnhphúccủangườikháctôinhậnrahạnhphúccủachínhtôi“.Khiyêu,cáihìnhảnhmàtacóvềngườikhácđượctìnhyêuxácđịnhvàlàmthayđổiđếnđộtakhôngcònnhìnđượcngườiyêudướigócđộ„bìnhthường“nữa.đólànétcábiệtkhôngthểlầmlẫnđượccủatìnhyêu:Ngườiđangyêuchỉthấynụcười,chứkhôngthấychiếcrăngsúncủađốitượng.Luhmanndiễntảđiềunàymộtcáchvôcùngthựctế:„điểmtựabênngoàibịtháogỡ,nhữnglôicuốnbêntrongđượcmàibén(vớinghĩalà:giatăngthêm).Tínhổnđịnhgiờđâyphảiđượcnuôigiữbằngnguồnlựccủacánhân“.

Dĩnhiêntiếntrìnhđưacácmongđợicủamìnhvàoănkhớpvớinhaugiữahaikẻyêunhaunàyrấtlàbấtổn,vìthấtvọngrấtdễxẩyra.Chínhcáimậtmãmỏngmanhnhấttrongcácmậtmãlạicầnphảiđượcnuôidưỡngbằngsựổnđịnhcaonhất-vàđấylàmâuthuẫncủatìnhyêu.Khihaikẻyêunhaucảmthấycácmongđợicủamìnhđượcổnđịnhchắcchắnbaonhiêu,thìlúcđócácquanhệtìnhyêulạicànghếtcăngthẳngbấynhiêu-căngthẳngtheonghĩatíchcựclẫntiêucực.Khicácmongđợigiữahaiđốitượng(„mongđợicủamongđợi“)hoàntoànănkhớpvớinhau,chúngtạonênsựtincậychohaibên,nhưngcũngvì thếchúngchẳngcònquyếnrũgìnữa:chúngtừtừxoámấtđicáixácxuấtvốntạorasựhấpdẫn.Mộttìnhyêulãngmạn,vốnđượcquanniệmnhưlàmộttổnghợpgiữacảmgiác,dụcvọngvànhânđức,theoLuhmann,vìthếluônlàmộtđiềukhóđạtđược.Ôngchorằng,việctìmrađượcínghĩanơithếgiớicủamộtngườikhác-dùchỉlàngắnhạn-cũnglàchuyệnđãkhórồi.

Ởđây,tacũngnênnêulêncâuhỏimàLuhmannđãkhôngcócâutrảlời:Tạisaosựhammuốncấpbách

thườngcótronggiaiđoạnđầucủamộtcuộctìnhlạikhôngbềnlâu?Tạosaonóphainhạtdần?Phảichăngquảthậtđóchỉlàkếtquảcủasựănkhớpcóthểtínhtrướcđượcgiữacácmongđợi?Phảichăngsựhammuốncũngphainhạtdầnnơicáccuộctìnhthiếusựtruyềnthôngtốtđẹp,nghĩalàkhôngcósựănkhớpgiữacácmongđợi?Nghĩalànhữngcuộctìnhlậnđận?CóthểcómộtnguyênnhânnàokhácngoàicáinhìncủaLuhmanntạonênsựphainhạtnàykhông,nhưnguyênnhânhoásinhchẳnghạn?

VìLuhmannkhôngđếmxỉagìtớisinhvậthọcvàcácảnhhưởngcủanótrênlãnhvựccảmgiáccủaconngười, nênôngđã gặpnhiềuphêbình.NhànãohọcởBremen, ôngGerhardRoth, tỏ ra vô cùngngạcnhiên,làtạisaomộtnhàxãhộihọcnhưLuhmannlạikhôngnhìnconngườinhưmộtcánhânsinhvật.Lạinữa,đasốcácnhànãohọcđềucoikếtquảnghiêncứucủaManturanavàVarela,haivịgợiícủaLuhmann,làthứkhôngđâuvàođâucả,vìchúngkhôngthểnghiệmchứngđược.

Luhmannrấtthanhthảntrướcnhữngphêbìnhđó.Ôngphátbiểuđạiínhưsau:Baolâuviệcnghiêncứunãocònđểchocáccụmthầnkinhgiaothoavớinhautrongnãobộ,bấylâuxãhộihọccòncóthểantâmđểchocácmongđợi,chứkhôngphảicáccụmthầnkinh, traođổivớinhau.đâychính làđiểm, theoLuhmann,khácnhauvềmặtchứcnănggiữasinhvậthọcvàxãhộihọcvốnlàhaihệthốngđộclập:Chỉcáigìquantrọngchomộthệthốngthìcáiđómớiquantrọng.Tuynhiên,cầnghinhậnrằng,nhìntừgócđộsinhvậthọc,LuhmannđãtrộnkháiniệmTìnhyêulẫnvớimộtlôtìnhtrạngíthứcrấtkhácnhau.Ngườitacóthểbiệnhộchoôngbằnglíluậnrằng,mỗikháiniệmtìnhyêuchỉphùhợpchomộtkhungcảnhxãhội,vàtrongthựctếcuộcsống,takhôngthểnàonhầmlẫnínghĩacủachúngtrongtừngkhungcảnhđược.Nhưngdùvậy,kháiniệm„Tìnhyêu“màLuhmann thườngdùngnhưmộtnhucầu„tự trìnhbày“mình ra trướcconmắtngườikhác,vàkháiniệmđókhôngnhữngchỉquantrọngvềmặtsinhvậtnhưngcảvềmặtxãhộinữa,cũngchỉlàmộttrongnhiềutrườnghợpmàthôi.Kháiniệmđórõràngkhôngđúngchotìnhcảmyêuđươngbanđầu.Mêmộtngườinàokhôngnhấtthiếtcónghĩalàngườimêmuốncóđượcmộtsựchứngnhậncủađốitượngmìnhmê.NếunhưthếthìtìnhyêucủamộtcôcậuthiếuniênđốivớimộtcasĩnhạcPopngaytừđầulạicàngvônghĩa,vìthứtìnhyêunàyvốndĩđãvônghĩa.Vàcảcáinhucầuthoảmãntìnhdụcthườngđượcgắnliềnvớiyêuđươngcũngkhôngnhấtthiếtlàmộtnhucầutìmkiếmkinhnghiệmtoànvẹn.Cóngườilấytìnhdụclàmđỉnhđiểmtìnhyêu.Nhưngcóngườilạicốtránhđiềuđó.Thayvìtìmkiếmsựchứngnhậnchobảnthân,thìngượclại,việcthíchthúlàmdángbềngoàithườngcóthểdậptắtsựkhêugợitìnhdục.

Mộtphêbìnhnữa:Nếutìnhyêuquảthậtchỉlàmộtmậtmãxãhội,thìkháiniệmnàykhôngápdụngđượcchothếgiớithúvật–điểmnàytôisẽtrởlạisau.Vànócũngkhôngthểdùngkhitiếpxúcvớithúvật.Câunói„Tôiyêuthúvật“nhưvậyhoàntoànchẳngcónghĩagìcả.

Chữ„tìnhyêu“,trongcổngữđứccónghĩalà„điềutốt,dễchịu,điềuđánggiá“,nhưvậycầnphảixénghĩanórađểdùngchotừngtrườnghợp.điểmchungnhấttrongcácthứtìnhyêu:tìnhyêuchamẹnơiloàingườicũngnhưnơithúvật,tìnhvợchồng,tìnhanhchịemvàtìnhbạn...làngườiyêutỏraquantâmcaođộtớimộtsinhvậtkhác,làngườinàyđưamộtaiđó„vàotrongtimcủamình“.Trongdiễntiếnnàycósựphânbiệtgiữanhữngcảmnhậnyêuđươngbằnggiácquanvàtinhthần,cáctìnhcảmyêuđươngphứctạpvàcảmộtmệnhlệnhđạođứcnữa,chẳnghạnnhưgiớirănkitôgiáo:„Hãyyêuthanhânnhưchínhmình“.Tuynhiênínghĩacủagiớirănnày-trongcáctôngiáokháccũngcónhữngmệnhlệnhgiốngnhưthế-,quảđángngờ.Yêusáchthườngkhôngthểtạorađượccáccảmgiáctìnhyêu.Nhưvậy,cáccảmgiáctìnhyêukhócóthểbảođảmđượcđạođức.„Hãykínhtrọngthanhân,dùbạnkhôngyêuhọ“,mệnhlệnhnàycólẽdễthựchiệnhơn.

Loài thúcónhữngcảmnhậnyêu thươngkhông?Thậtkhónói.Khi takhôngbiếtcondơi làgì (xembàiKhôngchỉcóthịtvàsữa),thìlàmsaobiếtđượcloàivậtcótìnhyêukhông.Vềđiểmnày,cónhiềuíkiếntráingượcnhau.Hiệnnay,cácnhànghiêncứuđộngtháicủaloàivậtvẫnkhôngdùngtớikháiniệm„tìnhyêu“,nhưnghọphânnórathànhtìnhdụcvà„sựgắnbó“.Conngườicóđượckhảnăngyêuđươngđặcbiệt,theoquanđiểmchungcủacácnhàđộngtháihọc,duynhấtlànhờconngườicóđượccuộcsốngđôilứađãổnđịnhtừrấtlâu.Nóinhưthế,tasẽphảiđứngtrướcítnhấtbavấnđề:Thứnhất,„Tìnhyêuchamẹ-concái“làthứhoàntoànbịđẩyralề(vìthiếuyếutố‚đôilứaổnđịnhtừlâu’.Ng.dịch).Ngườitasẽnghingờsự„gắnbó“trongmốiliênhệmẹ-connhiềulúcthắmthiếtnơimộtsốloàivậtcaocấpđểsớmloạichúngrakhỏibànthảoluận.Thứhai,tạisaolạikhônggọisựchungsốngcặpđôisuốtđờinơimộtsốthúvậtlànhữngliênhệtìnhyêu?Phảichăngnhưthếcácchúvượn(Gibbons)vàcácchimưngcóthểyêuđương(vìchúngsốngcặpvớinhau.Ng.dịch),còncácchúkhỉđộtvàconnhàvịtthìkhông?Cuốicùng,tathấy,ngaychínhconngườitrướcđâyvàngàynaycũngkhônggiữcuộcsốngđôilứamộtvợmộtchồng.Cóthểnói,ở

thủabanđầunhânloại,khingườimẹvàconcủabàđâucầnbiếtchồngchamìnhlàai,thìđâuđãcóđôilứa.địnhchếmộtvợmộtchồngnơiconngườicólẽmớicósaunày,khálâusaukhixuấthiệntìnhcảmyêuđương,chứkhôngthểngượclại!Thuyếtsinhvậthọcphổcậpchorằng:Tiếnhoáđãđặcbiệtbàyra„tìnhyêu“như là „mối ràngbuộcxãhội“đểbảođảmcho thờigian thainghénvànuôi con lâudàinơi conngười.Thuyếtnàyngàynayđãbịnghingờ.Nhiềunhàsinhvậthọcgiờđâygãiđầugãitai,khiphảinóiđếnchuyệntìnhyêu.Họbốirốilàphải.Làvìtrongkhoasinhvậthọckhôngcóđịnhnghĩavềkháiniệm„tìnhyêu“.Thảnghoặcchỉcómấynhànghiêncứunãolàcòndámliềulĩnhbàntớitìnhyêu.Ítnhấtngườitađãnhận ra được những vùng não điều khiển ước muốn tình dục nơi con người, trong đó thuỳ não(Hypothalamus)làcơquanliênhệquantrọngnhất.Nhưngcơquannàylạicónhữngtâmtácđộngkhácnhaunơiđànôngvàđànbà.Nơiđànbà,Nucleusventromedialisvànơiđànông,Nucleus präopticusmedialisđiềukhiểncơndụcvọng.(Mộtsốnhàsinhvậtthầnkinhhọccoiđâylàlído,tạisaođànôngbịkíchđộngbằngmắtmạnhhơnđànbà).Nhữngthínghiệmbằnghìnhảnhmớiđâychothấy,haitâmđócũngcóliênhệnhiềuítvớicảmgiácyêuđương.Nhưvậy,vềmặthoásinh,yêuđươngcóliênhệvớibảnnăng.Nhưngcũngcầnphảicẩnthậnvềđiểmnày.Bởivìtrongcuộcsốngthực,bênngoàiốngmáychiếuđiện(Tomograf),bảnnăngvàyêuđương thườngxuấthiện riêng rẽ.Ngaykhiyêuđương thườngđi liềnvớikhoáilạctìnhdục,thìngượclại,tìnhdụckhôngluônđòihỏiyêuđương.Nếukhông,thìngườithíchxemphimconheolàngườicónhucầuyêuđươngliêntục.

KíchthíchtốOxytocingiữvai trò thenchốt trongchuyệnyêuđương.Khinamnữđammêtìnhdụcvớinhau,cơthểhọtiếtraOxytocin.Tácdụngcủanócóthểvínhưmộtthứthuốcphiện:Nóvừatạokíchthíchvàngấtngây,vừamộtcáchnàođógâycảmgiácandịu.SởdĩOxytocincònđượcmangdanhlà„kíchthíchtốchungthuỷ“hay„kíchtốgắnbó“lànhờcácthínghiệmtrênloàichuộtđồngcỏ.Khácvớiloàichuộtgầntươngtựnhưngsốngtrênnúi,vốnmangtrongmìnhítcơphậnnhậnOxytocinhơn,loàichuộtđồngcỏsốngcặp với nhau. Các nhà nghiên cứu ngườiHoa-kì chung quanh ông Thomas Insel, giám đốc Trung tâmnghiêncứu tai tiếngYerkes(YerkesRegionalPrimateResearchCenter) thuộcđạihọcEmoryởAtlanta(xembàiChúkhỉtrongrừngnuôi)đãpháhoạihàngloạtcặpchuộtđồnghạnhphúc,bằngcáchchíchchochúngchấtcảnOxytocin.Chúnghếtthuỷchung.Chúngphảnứnggiốnghệtnhưloàisốngtrênnúi,trởnênlangchạlungtung.Ngượclại,khicácchúchuộtnúiđượcchíchVasopressin(chấtrấtgiốngOxytocin),thìnhữngcôcậunàylạitrởthànhnhữngcặpchuộtthuỷchung.

CáccơphậnnhậnOxytocincóảnhhưởngquantrọngtrênướcmuốngắnbóvàgiúptạoramốigắnbónơiconngườikhông?Cólẽcó.NhàtâmlíSethPollackthuộcCaliforniaStatesUniversityởMontereychobiết, lượngOxytocin nơi các trẻ emmồ côi thấp hơn nơi các em có sự gắn bó sâu đậm với chamẹ.Oxytocinnhưvậylàmộtthứkeogiữlâu.Nótạoracơnđauđẻnơicácbàmẹ,nóấnđịnhviệccungcấpsữavàgiatăngmốiliênhệvớicon.Nơicáccặptraigái,nólàmốiliênkếtnhữngcảmnhậntìnhdụcbanđầuvớisựgắnbóvềlâuvềdài.

Còncósự tácđộngcủacác trung tâmvàcácchấthoásinhkhácnữanơinãocủahaikẻyêunhau,chứkhông riêng gì Oxytocin. đó có lẽ là vùng cinguläre Cortex, vùng liên quan tới việc gây chú í; hệMesolimbic,đượccoinhưmộttrungtâmkhenthưởng;Phenylethylamine,chấtgiúptạoranhữngcảmgiác„baybổng“.Vàdĩnhiêncũngđừngquênmấythứvẫncònngờvựckhác(xembàiAnhBốcyêu)nhưchấtNoradrenalingâykíchđộngvàDopamin tạohứngkhởi.Khilượngcủahaichấtnàytăng,chúngthườngkéo theo sựgiảm thiểucủaSerotonin là chất tạongái ngủ;ở trong tình trạngnày, conngười nhiềukhikhôngcòn tựchủđượchànhđộngcủamìnhnữa.Thêmvàođó,còncósự tácđộngcủamột lượngchấtnghiệntươngứngcủachínhcơthể,nhưEndorphinvàCortisol.Cơnnghiệndocácchấtnàygâyra,theosựthường,sẽbiếnmấtsaumộtthờigian.Cảmgiácyêuđươngkéodàitốiđabanăm,cònratrungbìnhtừbatớimườihaitháng.Theosốliệuthốngkêquốctế,thờigianlidịtrungbìnhdiễnrasaubốnnămsốngchung.Chiếcrăngsún,trướcđâykhôngtrôngthấy,giờđâylộrarõmồnmột.Vềmặthoásinh,lúcnàychỉcònOxytocinlàchấtgiúpkéodàicuộcsốngđôilứa.

đứngtrướcnhữngđiềutrênđây,tanghĩgìvềtìnhyêu?Tađãhọcđượcgìgiữacáccơ

phậnnhậnOxytocinvà„sựtựtrìnhbàymìnhtrướcconmắtkẻkhác“?SựthậtnằmởđâugiữanãobộvàLuhmann?Tấtcảnhữnggìlạđềugâykíchđộng,tấtcảnhữnggìbấtchợtđềutạokíchthích–tiêucựccũngnhưtíchcực.Cáikhóxẩyrakíchđộngmạnhhơncáicóthểxẩyra.Nỗibấtancũngtạokíchđộngkhôngkém.Nghiêncứunãovàthuyếthệthốngđềuđồngívớinhauởcácđiểmđó.Cảhaiđềuchorằng,tìnhyêulàmột„khảnănghiếmkhixẩyranhưnglạirấtbìnhthường“:đólàmộtkinh-nghiệm-bất-thường,đượcđiều

giảibởinhữngnhữngmômẫuđãrõvềmặthoásinhcũngnhưbởinhữngmậtmãxãhội.Óccủachúngtasợsựnhàmchán,nênchínhvìvậyxemranóưachuộngtìnhyêu.Vìthế,chẳngcógìđángngờhơncáiyêusáchxemravôhạicủaKitôgiáo,mộtyêusáchmàmụcsưDietrichBonhoefferđãcólầndiễntảnhưthếnày:„Tìnhyêukhôngđòihỏigìcảnơingườikhác.Nómuốnmọithứchokẻkhác“.đángngờ,làvìtavẫnthườngnghĩrằng,tìnhyêuphảicómộtmụcđích!Nếuquảthậttìnhyêulàsựtựtrìnhbàymìnhratrướcmắtkẻkhác,thì-dùtacókhiêmnhượngquênmìnhđếnthếnàođinữa-nóluônphảnchiếuchochúngtathấymộthìnhảnhkíchđộngduynhất:cáiTôicủamình.

Cái„Tôi“nàylàaihaylàgì,thậtracómấyaitrongchúngtađãthấuhiểuđượcnó!Nhưngdùvậy,chínhcáiTôinàylạicóliênquannhiềutớicácquyếtđịnhmàchúngtađãvàđanglàmtrongđờimình.LàvìnhưLuhmann nói, quyết định là những cái khác biệt làm cho cuộc sống củamỗi người trở nên khác nhau.Nhưngliệuchúngtacóđượctựdoquyếtđịnhkhông?

•Dobedobedo.Tựdolàgì?

NaxosDobedobedoThếnàolàTựdo?

ChoralàkhuphốcổcủaNaxos.CũnggiốngnhưnhiềuthànhphốvenbiểnkhácởHi-lạp,Naxosnằmcheoleotrênmộttriềnđámàuvàngdabò.đâuđólưngchừngtriềnđácómộtkhoảngđấtvớimộtquánnhậu.Nhữngcâykhuynhdiệpđanxengiữanhữngmáinhàchenchúc,vươnngọnmàurỉsétlêntrời.Thứcănởđótạmđượcvàtươngđốirẻ.Vìthế,khuphốlànơigặpgỡhàngđêmchođámdulịchba-lôvàcácgiađìnhtrẻ.đóđâyrộntiếngồnàocủangườilớn,cáccôgáikhúckhích,trẻemnhảynhưsáotrênsân.đólànơitôidừngchânvàomùahè1985,nhânkhidulịchvùngnày,vàcũngchínhlànơikhởiđầuchonhữngsuytưtriếtlícủamình.Lúccònnhỏ,saukhilỡnuốtmộthạtanhđào,tôimấtănmấtngủvớicâuhỏi,liệuhạtđócómọccâytrongbụngmìnhkhông.VànỗibănkhoănđóđãlàmtôiđếnvớiSinhvậthọc,làmônhọcsaymêđầutiêncủatôi.NhưngđiềudẫntôitớivớiTriếthọc,thìlạilàvìmộtcâukhắctrênđá.NgayđêmđầutiênnơiquánrượuởChora,tôiđểítớimộttấmđágắntrêntườngphố,trênđócókhắcnhữngcâusauđây:

Tobeistodo–SokratesTodoistobe–Sartre

Dobedobedo–Sinatra

Vềsautôihiểura,mấycâutươngđốinổi tiếngđókhôngdoai trongquánrượusángchếracả.Nhưngchúngrấtmớilạđốivớitôilúcđó.Chúngcứđeođuổitôimãi,khôngchỉvìcảmgiácngộnghĩnhbanđầukhiđọcchúng.Trongkìnghỉđó,lầnđầutiêntôiđọcvàtìmhiểuSokrates.CóphảiSokratesđãnói:hiệnhữulàhànhđộnghaykhông,tôikhôngbiết.Nhưngđiềuđóchẳnglàmtôibậntâm,làvìtôiđãhiểurarõínghĩacủasựhànhđộngnơitriếtgianày.Câuthứhaimớirắcrối:Cóthậthànhđộnglàhiệnhữukhông?TôiđãnghenóitớiSartre.Tôibiết,ôngtalàmộtngườidấnthânvềmặtchínhtrị,đãcólầntớithămFidelCastroởKubavàthămtaykhủngbốAndreasBaadertrongnhàtù.Nhưngđiềuđóchẳngsoisángchútgìchocâuhànhđộnglàhiệnhữucả.Phảichăngconngườiphảicómặt(hiệnhữu)trướcđã,rồimớicóthểhànhđộngchứ?Tôithậtkhônghiểunổicâutrên.Cólẽcũngcólídođểtôikhônghiểunó.Làvìgiờđây,tôichorằngcảhaiông,SartrevàSokrates,đềulầm.ChỉcóSinatralàđúng.BàinàysẽbànvềcáiđúngcủaSinatra.

SaulầndusơnduthuỷởHi-lạpđó,tôighitênhọcTriếttạiđạihọcKöln.Ngaybuổihọcđầu,tôiquenvớimộtcôgáicùngtuổi,tócquănđenvàgiọngnóithậttrầm.Khôngbiếtcôcóchịuchotôinêutênraởđâyhaykhông.ThôithìcứgọicôlàRosalie.Lầnđầutiênbướcvàophòngriêngcủacô,vớikệsáchmốttrẻIkea,cácchậuhoatreovàchiếcgiườngnệm,tôidánmắtngayvàocuốnsáchđặttrênbànngủcủacô:LesmandarinsdePariscủatácgiảSimondeBeauvois.Trongsáchđó,bàtriếtgianổitiếngvàlàbạncủaSartrekểlạinhữngnămbiquanlạlùngcủaParissauthếchiếnthứhai.RấtđôngnhữngngườihọcthứcởPháp,trongđódĩnhiêncócảBeauvoirvàSartre,đãcónhữngbuổithảoluậnthâuđêmvềcáivônghĩacủacuộcđời,vềsựthiếuthôngcảmgiữangườivớingười,vàhọướcaogiảiquyếtnhữngcáiđóbằngmộthànhđộnglớn.Cuốnsáchthuộcloạibánchạy,vàdùđượcviếtrahơnbamươinămtrước,nóvẫnquyếnrũRosalie.Trướchết,vìnógợilênkhungcảnhtuyệtvờicủaParis.Chotớithậpniên80,ParisvẫnlàthànhphốkíchđộngnhấttạiÂuchâu–ítralàtrongtâmtưởngcủacáccôcậusinhviên.Chỉsaukhibứctườngđông-đứcsậpvàonăm1989,đốivớinhiềungườitrongchúngtôi,ParisđãbịBerlinthaythế.Mặtkhác,Rosaliesaymêcáiquanniệmtựdotuyệtđốicủacánhân,màcôtađãđọcđượcnơiSartre.Theođó,mỗicánhâncóquyềnhoàntoàntựdolàmđiềumìnhmuốn,nóchẳngbịảnhhưởngchútgìbởixãhộivàdấuấntâmthầnnàocả.Nóhoàntoàntráchnhiệmchochínhnó.Nótự„khámphá“ranólàai,làgì.Cáicôngthứcmàngàynaykhắpnơiđượcxãhộikĩnghệtiêuthụlàmsốngđậy,rằngchínhmỗicánhânphảitựnhậndiệnramìnhmộtcáchmới,làdoSartrebàyra:„Bằnghànhđộng,conngườitạorakhuônmặtcủamình“–Todoistobe.

Tôicũngthíchtưtưởngnày:Mọiquyếtđịnhcủatôiđềunhấtthiếtxuấtphátdonơiíchíkhôngbịtróibuộc(nghĩalàdonơiíchítựdo)củatôi.Nhưngchotớilúcđó,cảtôilẫnRosalieítkhivậndụngnóvàothựctếcuộcsống.Sosánhvớicácquanlại(mandarins)ởParis,thìcuộcsốngcủachúngtôiởKölnkhánhàmchán.Phảichăngnhàmchánlàvìmìnhhènnháttrướccuộcsống(khôngdámsốngsổchuồngtựdo)?Tưtưởngnàybắttôisuynghĩ,nóđồngthờikhiếntôikhóchịu.Tôimơhồthấymộtcáigìđókhôngđúng.Phải

chăngchỉvìthiếucanđảm,haycòncòncómộtcáigìẩnđàngsauđó?Dùsao,nóđãlàmthayđổicuộcsốngcủaRosalie.Côbỏhọc,vềStuttgartghitênvàotrườngkịchnghệ.Nhưngkịchnghệcũngchỉlàmộtnghềkiếmăn.Rosalietìmtớivớinhữngnhómtựtìmhiểubảnthân,côđitìmcái„tôi“bíẩncủamình.Mỗilầngặpnhau,tôitìmcáchsátphạtcôta.TôinêulênlíluậncủaNiklasLuhmannđểtranhcãi.NhàxãhộihọcLuhmannlúcđórấtnổitiếngởđạihọcKöln.Ôngthầy,saunàyđỡđầuluậnánchotôi,lúcđóđãmanglíthuyếtcủaLuhmanntừđạihọcBielefeldvàophânkhoatriếtởKöln.„Tôilàai“,câuhỏimàRosaliebịtôidồndậptrakhảo,(theoLuhmann)„trướcsaugìcũngdẫnchúngtavàongõtối,từđótalạinhậnramìnhmộtcáchgiảdối“.LílẽcủatôichẳngthuyếtphụcRosalie.Côtìmtớibácsĩchữatrịtâmlí.TôilạiđẩythêmmộtcâucủaLuhmannvềchuyệnchữatrị:„Chẳngbiếtảnhhưởngcủacácnhàchữatrịtâmlítrênmặtluânlíđạođứcrasao,chỉbiếtlàhọchắcchắnsẽlàmchomìnhkhiếpsợ“.Thờiđó,tôichorằngviệcchữatrịgầnnhưlàmộtđiềugìtráingượcvớicôngthứcTodoistobecủaSartre.Chữatrịlàviệcđitìmmộthiệnhữunàođóvốncómặttrướcmọithứkhác.Vàchínhvìthếtôixemđónhưlàmộtthứgìkhôngthật,mộtbóngma.

Ngàynay,tôinghĩmìnhđãquácứngrắnđốivớiRosalie.Tôiđãvôtìnhđặtrachocôđúngcáitiêuchuẩnphánxétmàchínhtôivốnâmthầmngờvực,đólà:conngườitahoàntoàntựdo,chẳngbịmộtáplựcnộitạihoặcngoạilainàocả.Nếuconngườiđóđủmạnh,thìchắcchắnhắntacókhảnăngtựgiảiphóngmìnhkhỏimọithứtróibuộc.TôiđãkhẳngđịnhvớiRosalie,làchỉcóhànhđộngmớiđángkể,chỉcóhànhđộngmớilàtiêuchuẩnđểđánhgiáconngười.„Conngườitạorakhuônmặtmìnhquahànhđộng“.đấyphảichănglànhữngđòihỏivượtquásứcconngười?LàmsaomàSartređãđitớiđượckếtluậnđó?

Quanđiểm:conngườisinhralà„đểtựdo“xuấthiệntrongtácphẩmchínhcủaSartre:HiệnHữuVàHưVô(L´Êtreetlenéant).Cuốnsáchlàcuộcđấulívớihainhânvậtgợiítriếthọcchoông,đólàEdmundHusserlvàMartinHeidegger.HusserllàchađẻkhoaHiệntượngluận.Cáimớinơikhoanày,làHusserlkhôngmuốngiảithíchconngườivàthếgiớinhưlànhữngthựcthể(Wesen)lẩntrốnhaynhưlàmột„hữuthểnộitại“(inneresSein)mangtrongmìnhmộtsốquytắcvàluậtlệ,nhưngôngđãđiconđườngngượchẳnvớiKant.Nhưcáchthứclàmviệccủamộtnhànghiêncứunãothờinay,Husserlđitìmcácđiềukiệncủakinhnghiệmconngười.Kantcótìmhiểucácđiềukiệnnhậnthức,nhưngđãkhôngquantâmtớinhữngđiềukiệncủakinhnghiệm.Kantđơngiảncoikinhnghiệmlàthứphảicó,nhưngđãkhônggiảithíchchúngrõràng.Ngượclại,Husserlđặtkinhnghiệmvàotrọngtâm:Giácquangiúptanhậndiệnthếgiớinhưthếnào?Vìkhôngphảilànhàsinhvậthọc,Husserlđãdùngnhữnghìnhảnhvàíniệmthậtđẹpvàsángsủađểdiễn tả nhận thức giác quan của chúng ta, đặc biệt diễn tả mối liên quan giữa thấy và biết. MartinHeideggerlàhọctròcủaHusserl;ôngnàylàmộtkhuônmặtnhiềutaitiếng,ôngđãdùngcáctưtưởngcủathầymìnhđểtạoramộtthứtriếtlícuộcsống,mộtthứ„tháiđộ“đốivớithếgiới.TrongkhicácíniệmcủaHusserlrõràngchínhxác,thìngượclạicácchữdùngcủaHeideggerkhátốitămvàhuyềnbí–màcũngvìthếchúngcómalựcđốivớinhiềungười,trongđócóSartre.

Năm38tuổi,Sartrechorađờitácphẩmquantrọngcủamình.đólànăm1943,đanglúc

PhápbịquânđộiQuốcXãchiếmđóng.ChínhnhữngtayQuốcXãđượcHeideggerủnghộnàylạilàđốithủcủaanhkhángchiếnquânSartre.HiệnHữuVàHưVôlàmộttrongnhữngcuộcđấulíâmthầmchốnglạiHeidegger,vốnlànhânvậttrướcsauvẫnđượcSartrekhâmphục.CólẽchẳngcógìlớnhơncáimâuthuẫngiữamộtbênlàvịthứcgiảđầuđàncủađệtamQuốcXãvàmộtbênlàngôisaomớixuấthiệntrênbầutrờivănhoáPháp.BênnàylàmộtHeideggerxươngxương,trưởnggiảvàgắnbónặngtìnhvớiquêhương,cộngthêmphongcáchđạođứcgiảcảvềchínhtrịlẫntìnhdụccủamộttaycơhội–bênkialàanhchàngSartremảnhkhảnh,caokhôngquá1,56mét,ghétcayghétđắngmôitrườngtrưởnggiả,đứngngoàimọiđạođứcgiảvềchínhtrịlẫntìnhdục,luôncốgắngsốngthẳngthắnvàchânthực.

Bướcvàonhữngnăm40,Sartrengoáinhìntrởlạiquảngđờithiếuniênưuđãivàtrưởnggiảmàmìnhđãtrảiquatronggiađìnhôngbàngoại.LàcontraicủamộtsĩquanthuỷquânmấtsớmvàmẹlàngườiElsass,Sartređượcôngbàthuêthầydạyriêngvàsauđóvàotrườngtrunghọcdànhchonhữnghọcsinhưutú.Trườnghọcvàmộtkhoábiểulàmviệcđềuđặnđãgiúpôngcóđượcmộtvốnliếngkiếnthứcrấtlớn.Ôngđọcnhiều,làmviệcmỗingàytừ9tới13giờvàtừ15tới19giờ,khoábiểulàmviệcnàyônggiữsuốtđời.Vềmặttriếtlí,ôngxáctínrằng,trongconngườichẳngcógìđángtinđángcậy,chẳngcóquyềnlựcnàocaohơnnómàcũngchẳngcóquyluậtđạođứccuộcsốngnàocả.Xưa,ôngcảmthấydưthừatronggiađìnhôngbàngoạithếnào,thìnaycũngthế,ôngcoiđờingườichỉlàngẫunhiênvàvôvọng.„Bịnémvàođời“,câunóicủaHeideggervềhiệnhữuconngườinàyđượcSartrechứngthựcquakinhnghiệmriêngtư

củamình.SimondeBeauvoirvừalàbạnvừalàngườiyêucủaông.Thỉnhthoảnghaingười–lúcđóôngđangdạytrunghọc-làmnhữngcuộcphiêuduquanhiềutỉnhthànhnướcPháp.1933,nămHitlerlênnắmquyền,SartređangởBerlinmộtnămvàbắtđầuviếtcuốntruyệnđượmchấttiểusửcủamình:BuồnNôn(LaNausée).SaukhivềlạiPháp,ôngvàBeauvoisthựchiệncuộcsống„tựdo“củahọtạiParis.Họsốngchung,khôngcưới,mỗingườimộtphòngriêngtrongmộtcănhộkháchsạn.Tronggiaiđoạnđầucuộcthếchiến,kểcảtrongthờigiannhậpngũ,Sartrekhởisựviếtcuốnsáchvềthờiđạikhaisáng.ThờigianbịQuốcXãbắttùởTrierôngcũngđượcđốixửtốt.Năm1941,ôngđượcthảsớmhơnvìđaumắt.ÔngcùngBeauvoislậpmộttổkhángchiếnchốnglạichếđộVichythânđứccủaquânđộiPháp.Sartreviếtcáckịchbản,tiểuthuyếtvàbắtđầukhởisựtácphẩmtriếthọcchính.SaukhiquânQuốcXãthuaởStalingrad,ôngliênlạctrởlạivớiRésistancevàdấnthânhơnvềchínhtrị.đầunăm1943,dùlúcđógiấykhanhiếm,HiệnHữuVàHưVôcũngđượcin,lúcnàyôngnổitiếnglắmrồi,đãthànhmộtnhânvậtbảnlềcủagiớithứcgiảPháplúcđó.

HiệnHữuVàHưVômangnộidungđơngiản.TheoSartre,conngườilàloàivậtđộcnhấtcókhảnăngsinhhoạtvớinhữngcáikhônghiệnhữu.Cácloàivậtkháckhôngcóđượckhảnăngsuytưởngphứctạp,chúngkhôngthểnghĩvềcáiđãquahoặcchưacó.Conngườitráilại,họcóthểnghĩracáichưahềcó-họcóthểnóiláo.Mộtsinhvậtcàngcókhảnăngsuytưởngbaonhiêu,nócàngtựdobấynhiêu.Ngượclại,theoSartre,điềuđócónghĩalàconngườihoàntoàntrầntrụi,chẳngcóthựcthểgìcả.Cácloàivậtkháchànhđộngtheomộtkhuônmẫunhấtđịnhvàchúngđượcđiềukhiểnbởicácphảnxạbẩmsinh.Cònconngườithìkhông,nóphảitựtìmrachomìnhmộtmômẫuhànhđộng.„Hiệnhữucótrướchữuthể“.đấylàđiểm,theoSartre,luônluônquênsótcủacácnhàthầnhọcvàtriếthọc.Họcứđitìmnhữngmômẫuvàquytắcđểđịnhnghĩaconngười.Nhưng,vẫntheoSartre,trongmộtthếgiớichẳngcóThiênChúathìviệcxácđịnhconngườibằngcácgiátrịvàbằngcácchâmngônđạođứcbóbuộckialàđiềuvônghĩa.điểmnềntảngduynhấtnơiconngườilànhữngcảmgiáccủanó:buồnnôn,sợhãi,âulo,chánvàcảmgiácvềcáiphilí.Sartregọi triếthọccủamình làHiệnsinh luận (Existentialisme).Có lẽdohậuquảkinhnghiệmchiếntranh,nênSartrenóinhiềutớitớicáccảmgiáctiêucựcvàôngtriệtđểchốnglạitấtcảnhữnggìnhữngngườiđitrướcphóngchiếutrênconngười.Nhưngtinhthầnphảnkhánglạitínhtrìtrệvànỗihưvônơiôngcũngmạnhkhôngkém.Phảikhánglại(QuốcXã)vàdựngxâylênmộtcáigìmới.Vềmặttriếthọc,cảmgiácđócủaSartređượcdiễntảrabằngvôsốnhữnglờikêugọihànhđộng:„Conngườilàsảnphẩmcủachínhnó“hay„Thựctạichỉhiệnhữuquahànhđộng“.Khôngthểchấpnhậnđượcmộtconngườichỉbiếtănkhôngngồirồivàmơmàngluẩnquẩn.đólàtháiđộtrốnchạychínhmìnhvàtrốnchạytráchnhiệm.Tấtcảnhữngthứđó,theoSartre,làtựdốimình.

Vìthế,triếtgiahiệnsinhcómộtvaitròthậtlớn.Quatácphẩmxuấthiệnsauđó,ChủNghĩaHiệnSinhVàChủNghĩaNhânBản(L’Existentialismeestunhumaniste),Sartređịnhnghĩatriếtgialàngườihướngđạokhaisáng.Vaitròcủahắnlànhắcnhởngườikhácsốngtrongtựdođểtriểnnởbảnthân.đốivớiSartre,quantrọngnhấtlàcái„dựphóng“màmỗingườitựvạchrachomình:„Conngườitrướchếtlàmộtdựphóng;chẳngcógìcótrướcdựphóngđó,vàconngườitiênvànlàcáimànóđãtựvạchrachomình“.Vàngượclại,cũngtheoSartre,íchíchỉlàcáiđếnsaudựphóngkia:Trướchết,conngườivạchrachươngtrìnhchomình,sauđónómớiđưaramộtíchítheođuổichươngtrìnhđó.Quảthật,Sartređãxácquyếtchínhđiềuđó:„’Muốn’làmộtquyếtđịnhđầyíthứcmàđasốngườitrongchúngtadùngđểđeođuổicáimàtađãtựvạchrachomình.“TưtưởngnàykhôngnhữnglàmmêhoặcbạngáiRosaliecủatôi,nócòngâyhứngkhỏichocảmộtthếhệhậuchiến,thúcđẩyhọtựđặtra„dựphóng“chođờimình.Nhưngnhữngdựphóngrấtcánhânnàylạigiốngnhaulạlùng:cáccôcậuhiệnsinhđềuănmặcmàuđen,thơthẩnqualạigiữacácphòngtrànhạcJazztớigiảngđườngđạihọc,từrạpxi-nêtớiquáncà-phê-mộtmốtsốngđồngphụclạlùng.

Sartremấtnăm1980,chấmdứtmộtcuộcsốngđầykíchđộngvàlôicuốn.Ônglàvịhọcthức(trí thức)người Pháp quan trọng nhất của thế kỉ 20 và làmột thẩmquyền đạo đức được nhiều người coi trọng.NhưngquanniệmvềTựdocủaôngcóthựctếkhông,cáiđócònphảixétlại.Phảichăngmỗicánhânhoàntoàncótựdo,khôngbịảnhhưởngbởicácáplựctrongngoài?Phảichăngmỗicánhâncóthểtạodựphóngchomình,nhưngườinghệsĩtạoramộttácphẩmnghệthuật?„Chươngtrình“màmỗingườitựlậprachomìnhphảichăngcótrướcíchí?Nếu

Sartrecólí,thìconngườikhôngnhữngcókhảnăngtựgiảithoátkhỏimọiáplựcxãhội,màcònlàmchủđượccácbảnnăng,thóiquen,ướcmuốn,khuônphép,cácquanniệmđạođứcvànhữngphảnứngđượckhắcghitừtuổiấuthơ.Nhưvậy,ngườitachỉcầnchútcanđảmđểvượtquavàxoaychuyểncáchoàncảnh

bênngoàivàbêntrongmàthôi.„Tựtriểnnởbảnthân“,theonghĩacủaSartre,nhưvậytrướchếtlàmộtthứkiểmkêtâmthần.Dọnsạchcácloạihàngếđọng,rồichấtlênkệnhữnghàngmới.Tôibịnềngiáodụctiểutưsảnngăncảnư?Thìđơngiảnvấtnóđi,vìtôithíchsốngcuộcđờikichđộngvàlôicuốncủamộtnghệsĩhơn!Kantcũngđãdànhchoíchímộtsứcmạnhghêgớm:Conngườicótựdoquyếtđịnhvàhọquyếtđịnhcáchhợplí.NhưngvớiKant,hànhviquyếtđịnhtựdonàyđồngthờicónghĩalàhànhđộngtheohướngtốt,nótuântheocái„luậtđạođức“đãnằmsẵntrongconngười;nhưvậyhànhđộngnàycũngđãbịhạnchếghêgớm.Mộtcáchnàođó,suynghĩcủaSartrecũngkhôngxacái„luậtđạođức“cósẵncủaKant.Tuynhiên,phươngtrìnhcủaSartrecódạngnhưsau:Tựdocónghĩalàtựquyếtđịnhlấyđờimìnhvàhànhđộngtựquyếtnàyvốnlàđiềutốt.

Chỉriêngvấnđềtựdoíchímàthôi,thìcácnhànghiêncứunãobộngàynaychủtrươnghoàntoànngượclạiSartre(xemchươngThínghiệmLibet).đốivớihọ,conngườikhôngtựdo.Thứnhất,conngườilàmộtsảnphẩmcủatoànbộcơthểvàkinhnghiệmcủahọcũngnhưcủanềngiáodụcmàhọđãnhận.Vàthứđến:Chínhvôthức,chứkhôngphảiíthức,điềukhiểnnhữnghànhvicủaconngười.Ngaycảkhitôithoátrađượckhỏinhiềuápchế từbênngoài, thìnhữngmongmuốn, í hướngvàướcvọngcủa tôi, trongnhiềutrườnghợp,vẫnkhôngtựdo.Khôngphảitôilàmchủcácnhucầucủatôi,nhưngcácnhucầuđiềukhiểntôi!Vàchínhvìthếmàtôihoàntoànkhôngtự„khámpháramìnhcáchmới“được,đólàquanđiểmcủanhiềunhànghiêncứunãobộ.

QuanđiểmtrênđâyquảlàmộttinchẳngvuichútnàođốivớithuyếtTựdođầyquyếnrũcủaSartre.TrongcuốntiểuthuyếtmàtôimộtthờisaymêConNgườiKhôngPhẩmChất(DerMannohneEigenschaften),tácgiảMusilchohay,bêncạnh„Cảmthứcvềthựctại“

(Wirklichkeitssinn)còncómột„Cảmthứcvềkhảthể“(Möglichkeitssinn)nữatrongcuộcsống.Từthủathiếuthờinơivùngquêkhủngkhiếpcủatôichotớinay,tôivẫnluônướcaotìmrađượcnhữngphươngcáchnàođóđểthayđổitìnhtrạngcuộcsốngmình.Nhưngnếukhôngcótựdoíchíđểthựchiệnđiềuđó,thì„Cảmthứcvềkhảthể“kiacòncónghĩagì?Nếukinhnghiệm,giáodụcvàhọcvấncủatôiquảthậtdẫntôivàovònglệthuộcxãhội,thìhànhđộngcủatôi,trênthựctế,chỉlàlậplạinhữngchươngtrìnhxãhội,chỉlàtròchơivaitrò,chỉlàchấphànhnhữngquytắcvàlàmtheomộtkịchbảnxãhộimàthôi.Cáimàtôigọilàíchícủatôi,tưtưởngcủatôi,tinhthầncủatôi,tấtthảychỉlàphảnảnhnhữngíhệvànhữngmômẫuvănhoáđãcó.Nóikhácđi:Tôichẳngcómộtíchívàsuytưởngriêngnàocả,màchỉsaochépnhữngthứấychomìnhmàthôi.ÔngGerhardRoth,nhànghiêncứunãoởBremen,chohay,đócũnglàquanđiểmcủagiớinghiêncứunão:chẳngcóíchívàtưtưởngriêng.Cáimàtôigọilàtựdoíchí,thậtrachỉlàmộtsaochép,màtôilạigánchonóchữ‚tựdo’mộtcáchtráiphép.Sởdĩnhưthếlàvìíthứccủataquátựkiêu.điềumàvùngnãotrước(Cortex)nằmsautrántôicoilàthànhtíchriêngcủanó,thậtrađóchỉlàcôngtácphụcvụcủamộtngườigiúpviệc:„Lítrícủachúngtađượcvínhưmộtbanchuyênviênđểchotâmnão(Limbic)–cơquanđiềukhiểnđộngtháiconngười–sửdụng“.Nhưvậy,nhữngkẻthậtsựquyếtđịnh„bậtcôngtắc“chocáchànhviconngườiđềungồinơitâmnão.Chúnglànhữngchuyêngiacủakinhnghiệmvàcảmxúc,lànhữngngườiquảnlíngồitrongvươngquốccảmgiác,mặcdùchúngchẳnghiểuchútgìvềnhữngsuynghĩvàtínhtoánrắcrốicả.Dùvậy,chỉcóHệLimbiclàkẻduynhấtralịnhchochúngtarốtcuộcphải làmgì,nghĩa làmộtmìnhnóquyếtđịnhđâulàđiểm„cóthểchấpnhậnđượcvềmặt tìnhcảm“(emotionalakzeptabel)đểtatheođóhànhđộng.

Đúnglàcósựcanthiệpcủaquyềnlựcbóngđêmvôthức.Nhưngcâuhỏiđặtra:Cáigìdiễnrasauđó?đốivớiôngGerhardRoth,cáitựdomàtađãtrìnhbàytrênđâylàchuyệnảotưởng.Cóthểcholànhưthế.Nhưngtacũngcóthểhỏi,phảichăngtựdoíchítồntạihaysụpđổtùytheomứcđộtathôngsuốtnhữnglídođưađếncảmxúc?Nóicáchkhác:Tôiphải thôngsuốtmìnhvàkiểmsoátmìnhtớimứcnào,đểôngRothítrachấpthuậnchotôicóđượcmộttựdoíchínàođó?

Hãythửminhhoạđiềutrênbằngmộtthídụ:Trongkhuônkhổnhữngkhảthểgiớihạncủatôi,tôitinlàtôibiếtrấtrõvềmình.Trướcđây,tôigặprấtnhiềukhókhăntrongviệckiểmsoáttìnhcảm,mỗikhiphảiđốiphóvớimộtquanđiểmtriếthọchaychínhtrịngượclạivớimình.Lúccònngồitrênghếnhàtrường,tôithườnghaybựcbộivàđammê.Ngàynay,tôithườngcóđượcbìnhtĩnhtrongcáccuộctranhluận.Trướcđâytôiítmuốnchếngựcảmxúctrongtôibaonhiêu,thìngàynaycáccảmxúcthườngtuântheoíchícủatôibấynhiêu.đólànhờkinhnghiệm.Ngàynay,mỗilầnbướcvàomộtcuộctranhluận,tôiluôntựnhủ,mìnhphảibìnhtĩnh,vàthườngthìtôigiữđượcbìnhtĩnh.Nhưvậy,cóthểnói:Cáccảmgiáccủatôiđãdầndàtuânthủsựchỉhuycủalítrí.Phảichăngđókhôngphảilàbằngchứngchothấy,khôngnhữngcảmgiác

ralệnhcholítrí,màngượclại,lítrícũngchỉhuycảmgiác?Nếuđivàochitiếtcủathídụtrênđây,dĩnhiêntathấyvấnđềphứctạphơn.Làvì,khitôitìmcáchngănchặntínhđammêcủatôi,thìđóchẳngphảilànhiệmvụcủalítrímàthôi,màcáccảmgiáchiểnnhiêncũngcóítnhiềuliênhệtrongđó.Phảichăngđãnhiềulầntôigiậnmình,saunhữngcuộctranhluậnsôinổi?Quyếtđịnhgiữbìnhtĩnh,nhưvậy,hoàntoànlàchuyện„cóthểchấpnhậnvềmặttìnhcảm“hoặcnólàđiềumongướcvềmặttìnhcảm.Dùlúcđóíchícủatôi cũngđồng thời ảnhhưởng trên tâm tính tôi.Tôigiữbình tĩnh, chodùcóxẩy ranhữngđiềuxem ra„khôngthểchấpnhậnđược“vềmặttìnhcảmđốivớitôi.

điểmquyếtđịnhtrongthídụtrên:Cảmgiáclàthứcókhảnăngtậpthành!điềulàmtôilúc

nhỏsợhãi, thìnaychẳngcòntácdụnggìnữa.điềumấythángtrướcđâygâychotôiphấnchấn,naytrởthànhchuyệnthườngtình.Vàviệctậpthànhnàycủacảmgiáctấtnhiêncóítnhiềuliênhệvớilítrícủatôi.Nhưvậy,cảmgiácvàlítríthấmđượmsuốttiểusửcủatôi.Cáinàyhằnnéttrênkhunghìnhcủacáikia.Ngaychodù,trongmộthoàncảnhhànhđộngcụthểnàođó,cósựquyếtđịnhcủacảmgiác,thìvềlâuvềdài,lítrítronghậutrườngcủatôicũngtácđộnglêncảmgiáccủatôi.Dùrằngcácphươngphápcủakhoanghiêncứunãohiệnnaychưathểghinhậnvàmôtảđượctiếntrìnhảnhhưởnghỗtươnglâudàiđó,điềunàykhôngcónghĩalàtiếntrìnhđókhôngxẩyra.Làvì,nếukhôngcócảmgiáctậpthành,thìngườilớn,trongmọihoàncảnh,sẽphảnứngvàquyếtđịnhnhưtrẻcon.Vànhưvậy,khắpnơisẽtrànđầychếtchócvàtộiác!

Nhưvậy,tacóthểnói:đúng,chúngtacáchnàođócótựdo,vìchúngtahoàntoàntựquyếtđịnhchođờimình.Nhưngtựdonàybịhạnchếbởikinhnghiệmcủachúngta.Chúngtabịbaovâybởichínhlịchsửcuộcsốngcủamình.Conngườilàkhuônkhổcủachínhnó.Nhưngtrongkhuônkhổđócóthểcónhiềuđổithayxẩyra.Dùsao,cầncoichừng,khôngnênvẽcáitựdođóquálớnhoặcquánhỏ.Làvì,aikhôngtingìcảnơimình,kẻđókhôngthểtrưởngthành.VàaimuốnthựchànhhếtcỡcáitựdonộitâmnhưSartrequanniệm,ngườiđósẽchóngcạnkiệtsinhlực.Conngườikhôngtựđặtchươngtrìnhchomình,rồisauđómớikhoácvàomìnhmộtíchíphùhợpvớidựán.Vìthếchẳnglạ,chủnghĩahiệnsinh,cũngnhưmôhình„yêungườinhưyêumình“củaKitôgiáovànhữngđòihỏitâmthầnquámứccủachủnghĩacộngsản(xãhộichủnghĩa),đãsớmbịquênlãng.

Vìcósự tương thuộcmạnhmẽnhưng rốtcuộcảnhhưởng trênnhaugiữa lí trívàcáccảmgiác,nên takhôngthểđoántrướcđượcđộngtháicủaconngười.điềumàycũngcắtnghĩachoviệctạisaocónhiềutưtưởnghaymàchẳngaithựchiện,vàngượclạicũngđãcónhữngquyếtđịnhthậtđẹp:Anhnghiệnrượunhấtquyếtchiataynànglưuli,ngườitưchứchiênngangnóilênquanđiểmcủamìnhchochủbiết.Nhữnghànhđộngnàycóthểgâybấtlợichocánhân,nhưngchúngcũngcóthểcólợichotoànxãhội.Mộtthếgiới,trongđómỗingườimuốnnhấtnhấttriểnnởnhâncáchmìnhtheoímuốnriêng,thếgiớiđósẽchẳngphảilàthiênđường.Vàcólẽtacũngnênnghĩrằng,cónhiềuáplựcngoạitạihẳnmanglạihiệuquảtíchcực.đốivớinhiềungười,chúngcungứngchohọsựổnđịnhvàanninh.Tìmmọicáchđểloạichúng,khônghẳnlàđiềucólợichotấtcảmọingười.Thoátrakhỏimọitróibuộcgiađình,mọigắnbóvớiquêhương,mọikỉniệmthânthươngchưachắclàđiềumàaicũngmuốn.

Nhưvậy,câutrảlờichovấnnạn:Nềntảngtâmthầnquyếtđịnhhànhđộnghayhànhđộngchỉhuytâmthần,sẽlà:Cảhaiđềuquyếtđịnhtrênnhau.Cáchànhđộngcủatôivàcáctrạngtháinãobộcủatôigiaothoavớinhau.Mộtchuỗikhôngngớttừhànhđộngvàhiệnhữu,hiệnhữuvàhànhđộng:Dobedobedo.Khảnăngtựchủhaylệthuộcđólớnhaynhỏtuỳvàomỗingười.Vàchúngthayđổituỳhoàncảnhsống.Vànhâncáchtôicótriểnnởđượckhông,điềunàycũngcòntuỳvàokhảnăngtàichánhcủatôinữa.Nhưvậy,chúngtabướcsangmộtđềtàimớicũngcầnphảibàntrongliênquanvớiđềtàiHạnhphúcvàHivọng:TươngquangiữaTựdovàTưhữu.Tiềnbạcgiúptathêmtựdohaylạidìmtatronglệthuộc?

•RácrưởicủaRobinson.Chúngtacócầntưhữukhông?

MásATierraRácrưởicủaRobinson

ChúngtacócầnTưhữukhông?

Tôilàmộtngườitốtvàrấthàosảng.TôiquyếtđịnhtặngchoBạncâytrongvườnnhàtôi.Mộtcâyanhđàolâunămthâncónhiềuđốt,màtôicónhiềukỉniệm,vàmộtcâyliễurũtuyệtđẹp.Nhưngvớimộtđiềukiện:Bạnphảihứa,sẽkhôngchặthoặcdùngchúnglàmbấtcứchuyệngìkhác!

Bạntrảlờisao?Bạnthấtvọngvềquàtặng?Vìcómànhưkhôngcó?đúng.Nhưngtạisao?Làmchủmộtcáigì,màmìnhkhôngcóquyềnsửdụngnó,thìchẳngphảilàlàmchủ.Vàcònsaonữa?Vìnóthuộcvàomộtaikhác.Mộtđồvật,mộtsựvậthaycảmộtconvậtđượcgọilàtàisảncủatôi,khitôicótoànquyềnsửdụngchúng.Baolâukhôngcóquyềnsửdụng,chúngchưaphảilàtàisảncủatôi.CólẽBạncólí.Vậytôigiữ lạicâycủa tôi,không tặngBạnnữa.Chẳng lợi lộcgìcả,khimang tiếngsởhữumộtcáigì,mà lạichẳngcótoànquyềntrênnó.Nhưngtạisaovậy?

Bạnbảo,tưhữulàcáigìđóthuộcvềmộtngười.đúng.đólàmốitươngquangiữachínhmìnhvớimộtsựvật,nóchẳngdínhdángtớiaikhác.Cũngđúng.VàBạnchỉvàotấmáođangmặcvànói:đâylàáocủatôi!rồichỉvàochiếcxeđangđi:đâylàxecủatôi!CáinguyêntắclàmnềntảngchoquanniệmcủaBạnvềTưhữuđãđượcmộtngườiAnh,SirWilliamBlackstone,viếtrarấtrõvàonăm1766trongtậpbìnhluậnthứhaicủaôngvềluậtphápAnhQuốc:„Chẳngcógìvượttrêntrítưởngtượngvàlàmconngườimêsaybằngluậttưhữu;đólàsựđòihỏitoànquyềnlàmchủvàsửdụngcủamộtconngườitrênmộtđồvậtbênngoài–vànhưvậyđólàquyềncủamộtcánhântrongvũtrụnàyloạitrừmộtcánhânkhác“.

Blackstonelàmộtngườitiếnbộ.Vàôngrấtnổitiếngthờiđó.Cuốnsáchđượctáibảnbảylầnkhiôngcònsống,vàsuốtmộtthếkỉsaukhixuấthiện,nóvẫnđượccoilàkimchỉnamcủangànhluật.MụcđíchcủaBlackstonelàlấy„TựnhiênvàLítrí“,chứkhôngtheonhữngquanđiểmđãcó,làmcănbảnđểgiảithíchhệthốngluậtpháp.Vàtheoông,tưhữulàmốiliênhệgiữamộtngườivớimộtvật.Vàtôiđoánrằng,đócũngchínhlàquanđiểmcủaBạnvềtưhữu.điềugìxẩyragiữaBạnvàtấmáocủaBạnđangmặc,chỉcóBạnbiết,chẳngliêncangìtớiaingoàikhác.Màcóthậtđúngnhưvậykhông?

TahãyxemcuốnsáchcủamộtngườiAnhkhác.Tácphẩmnàyđượcviếtnăm1719,nghĩalàgầnnămmươinămtrướckhixuấthiệnsáchbìnhluậncủaBlackstone.Tácgiảcủanólàmộtthươngnhânthấtbại,ôngDanielFoe,vàtêncuốnsáchlàđờiSốngVàCuộcPhiêuLưuLạLùngCủaRobinsonCrusoe.Foetrảiquamộtcuộcđờirấtthươngtâm,vàđãsángtác„Robinson“lúcôngsáumươituổi.Ôngthamgiacuộcnổidậychốngnhàvua,bị tốngngục,cuốicùngđibánrượuvà thuốc lávàđã tạođượcmộtcuộcsốngkhảquan.Nhưnghạnhphúckinh tếđókhông lâudài.Cuộcchiến tranhAnh-Phápđã lấyđicủaôngnhiềuchuyếntàuhàngquývàđẩyôngtớikhánhkiệt.Foesauđólậpmộtlògạchđồngthờithỉnhthoảnglàmnghềkígiảđểsốngquangày.

HaiđềtàilớncủaôngnhàbáoFoehayviếtlàtôngiáovàkinhtế.ÔnglàtínhữucủagiáohộiTrưởnglão(doJeanCalvinvàJohnKnowlậptrongthếkỉ16);giáohộinàychốnglạigiáohộiAnhgiáođangnắmquyềnởAnh.Ôngtranhđấuchosựbaodungtôngiáo.Cuộcphásảnnăm1692cứámảnhônghoài,khiếnôngluônnghĩtớichínhtrịvànhữngluậtchơicủakinhtế.Trongnhiềubàitiểuluận,ôngsaymêbiệnhộchomộtnềntưhữumới,dẹpbỏnhữngđặcâncủagiớiquýtộcđanghưởngvàtranhđấuchomộttrậttựsởhữuđấtđaimớiởAnh.Ôngđưaravôsốnhữngsángkiếncảitiếnkinhtế,xãhộivàvănhoá;nhữngđềnghịnàyđượcnhiềunơimangrathảoluận.điềuđólàmôngquáhãnhdiện,đếnnỗiôngtựđặtchomìnhmộtcáitênquýtộclàDeFoe(Defoe).Thậttrớtrêu,mộtmặtôngchốnglạiđặcquyềncủagiớiquýtộc,mặtkhác,ônglạimuốnbướcvàogiớinày!Năm1703,giáohộivàquýtộclạithẩyôngvàonhàtùmộtlầnnữa,vìtội„viếtbàichâmbiếmvàxáchđộng“.Nhưnglầntùnàykhônglâu.

Ôngviếtcuốnsáchnổitiếngtrênđây,saukhigặpđượcanhthuỷthủAlexanderSelkirk.CâuchuyệncủaSelkirk thờiđóđã làmồnàocông luậnởLondonmột thờigianngắn.Mùa thunăm1704,anh thuỷ thủSelkirkdấy lêncuộcnổidậychống lạivị thuyền trưởng.Con thuyềnCinquePortsbịhàbámđục lủngnhiềuchỗthânthuyền,vàSelkirkdoạsẽkhôngtiếptụchànhtrìnhtheoconthuyềnnguyhiểmnàynữa.LãothuyềntrưởngphạtSelkirkbằngcáchthảanhxuốngmộtmìnhtrênhònđảoMásaTierratrongquầnđảo

JuanFernándezngoàibờbiểnChílợi.Conthuyềnsauđóbịchìmthật,vàđoànthuỷthủchếtđuốigầnhết.Selkirksốngsótmộtmìnhbốnnămbốn tháng trênđảo.Thánghai1709,anhđượcmộtchiếc thuyềnvũtrangcứu.Oáiămthay,lãothuyềntrưởngtrướcđâycũngcómặttrênthuyềnvũtrangnày,nhưnggiờôngtabịđẩyxuốnglàmanhthuỷthủquèn.SelkirktrởvềLondonnhưmộtngườihùng,trướckhitiếptụccuộcsốnghảihồlênhđênhtiếp.FoechớpcâuchuyệncủaSelkirk,biếnnóthànhmộttiểuthuyếtmạohiểmvàgiáodục.Ôngbắtnhânvậtchínhphảisốngtrênđảo28nămdàivàthêudệtvàocâuchuyệnrấtnhiềunhữngsuytưvềtôngiáovàchínhsáchkinhtế.Mộttrongnhữngđềtàiquantrọngtrongđólàquanđiểmcủaôngvềtưhữu.

Chúngtahãy thửđưamìnhvàonhânvậtRobinsoncủaFoe,đểhiểuxem,vìsaoquyền tưhữu lạiquantrọngđốivớiôngđếnnhưthế.BạncứnghĩmìnhlàRobinsonCrusoevàở28nămtrênMásaTierra.Hònđảotoànlànúiđồi.Ngoàimộtlạchbờhẹpnhưsamạcra,cònlạiđềulànúixanhvớicâycốidàyđặc.Nhữngcâydươngxỉcổthụcaovútmọctheotriềnnúi.Khíhậukhádễchịu,khôngquálạnhmàcũngchẳngquánóng.Vàkhắpnơitrênđảocónhiềudê,donhữngthuỷthủvôdanhtrướckiađểlạivàchúngtiếptụcsinhsôi.Saukhilàmmộtchuyếnquansáthảiđảovànhậnrarằng,đảohoangchưathuộcvàoai,Bạnliềnnói:Câydươngxỉnàylàcủatôi,chúdênàythuộcvềtôi,conkétkiathuộcvềtôi.Suốtnhiềungàynhiềutuần,BạncứđinhậndiệntừngthứvàtuyênbốđólàcủaBạn.Bạncòncóthểtuyênbố:Bờbiểnnàylàcủatôi,biểnkialàcủatôi.RobinsonCrusoecũngđãlàminhưthế.Nhưngđểlàmgì?Tấtcảchỉlàchuyệnkhôihài.Làvìbaolâuchưacóaikhácxuấthiệnđểgiànhgiậtvớitôinhữngtàisảnđó,thìchuyệnđòisởhữucủatôiquảvôích.

Nhưvậy,Bạnđãrõ,làquanniệmvềtưhữuchỉcógiátrịkhicóngườikhácbướcvàocuộc.Tôikhôngthểnóivớichiếcđiệnthoạicầmtaycủatôi:màylàsởhữucủatao.Nhưngtôiphảituyênbốchomộtngườikhácbiết,điệnthoạinàylàcủatôi,nếunhưngườiđómuốnbỏnhẹnóvàotúihọ.Nhưthế,tưhữukhôngphảilàvấnđềgiữangườivàvật,nhưngđólàmột„khếước“giữangườivớingười.Blackstonecũngquanniệmnhưthế,khiôngnóitớiviệc„loạitrừquyềncủamọicánhânkhác“.Câu„độcquyềnlàmchủmộtmình“củaBlackstonevềtưhữucóthểđúngchoRobinsonCrusoe,nhưngkhôngđúngchoxãhộichúngtangàynay.

Miếngxô-cô-latôivừamuađúnglàsởhữuđộcquyềnvàduynhấtcủatôi.Tôicóquyềncắnănngay,màchẳngcầnphảixinphépaicả.Nhưngtrongmộtthếgiớikhôngphảilàhoangđảo,tôikhôngluônluônvàbấtcứởđâuđềucóđượctựdotrêntưhữucủatôi,nhưRobinsonCrusoe.NếuRobinsoncầnphảivứtrácrưởihaydầucặn,anhtacóthểkhơikhơiđổchúngrabiển.Nhưngtôithìkhôngđượcphépđổrácrưởihoặcdầucặnxetôirabiển,ngayđổtrongaovườnnhàmìnhcũngkhôngđược.Hàngxómcóthểtốcáotôitộigâyônhiễmmôisinh.Tôikhôngđượckhơikhơibướcvàocănnhàcủatôiđãchongườikhácthuê,nếungườiđókhôngchophép,hoặcítra,trongmộtvàitrườnghợp,nếutôikhôngthôngbáochohọtrước.Tôicũngkhôngđượcphépthuênhàrồiđểtrống.Tôikhôngđượcđánhchó,nếukhông,sẽbịđưaratoàvềtộihànhhạthúvật.Màtấtcảnhữngthứđó:xe,nhà,dầucặn,aovườn,chóđềulàtàisảncủatôi.

Tưhữulàchuyệnrắcrối.Câu„Tưhữulàmốiliênhệgiữatôivàmộtvật“nhưvậyxemragầnnhưchẳngcònđúngnữa.Bởivìmộtđàngtưhữulàmộtkhếướcgiữangườivớingười.

đàngkhác,vậtkiachẳngphảiđơnthuầnlàmộtvật.Màđúnghơn,nólàmộtcáigìphứctạp,baogồmcảquyềnlẫnbổnphận.Hiếnphápđứcnóirõđiềuđó:„Tưhữutróibuộc!“Vậylàtađãgiảitoảhếtthắcmắcvềtưhữurồichăng?Thưachưa.

LàvìtrườnghợpCrusoecònlâumớixong.đừngtưởngRobinsonlàtayngớngẩn,khianhtarảokhắpđảotìmtưhữuvàxácđịnhtàisản.Khituyênbốnhữngvậtthânthươngkialàsởhữucủamình,Crusoehẳnbiếtlàchẳngcóaitranhgiànhnhữngthứđóvớianhcả.Cólẽanhhiểurằng,tưhữukhôngchỉlàquanhệgiữamộtngườivàmộtvật,nhưcác luậtgiamuốnhiểu.Câuđịnhnghĩavề tưhữu trênkiakhônghẳn làsai.Nhưngvớiviệcxácđịnhtưhữu,Robinsonmuốnnóilênquanhệtâmlícủaanhvớicácsựvậtkia.Nhữnggìcủaanhthìgầngũivớianhhơnlànhữnggìkhôngthuộcvềanh.Nhữngthứthuộctàisảncủaanhmớiquantrọng,cònnhữngthứkhácanhchẳngquantâm.

Quanhệtâmlíđốivớitưhữucóthểxemlà„tìnhyêu“đốivớicáigìthuộcvềmình;đâylàmộtchươngítđượckhámphánhấttrongcuốnsáchtâmthầnconngười.Lạthật,thứtìnhyêuđó-lònghammuốnvàsựchiếmhữunhữngthứ„thânthương“-giữvaitròrấtquantrọngtrongxãhộingàynay,vậymàkhônghiểusaochẳngmấyaiquantâmtìmhiểunó.NgườitìmhiểuđầutiêntronglĩnhvựcnàylànhàxãhộihọcGeorg

SimmelởBerlin.Ôngnàycócáimũirấtthínhvềnhữngsựkiệntâmlí.Bêncạnhnhiềuhiệntượngxãhộikhác,Simmelcòntìmhiểuliênquangiữacácvậtsởhữuvớiniềmtựhàocủaconngười.

Năm1900,ônggiảngviêntưởđạihọcBerlin42tuổiSimmelchophổbiếntiểuluậnTriếtLíTiềnBạc(PhilosophiedesGeldes).TiểuluậnnàychẳngliênquangìtớichuyệnRobinsoncả,nhưngnólàchìakhoáchochúngtahiểuhànhđộnggomgópvàxácđịnhtàisảncủaanhchàngCrusoetrênđảo.TheoSimmel,khimộtngườimuasắmhaytậumãimộtthứgì,cóthểlàsựtậumãitượngtrưngnhưRobinsonlàmtrênđảo,thìngườiđómuốnbiếnthứmìnhtậumãithànhgiasảnriêngcủamình.Tacũngcóthểnói,ngườiđóchiếmhữu sựvật kia và biếnnó thànhmột phần của cáiTôi củamình.Việc chiếmhữunàydiễn ra theohaihướng:từđồvậthướngtớiTôivàtừTôihướngđếnđồvật.Simmelnói:„Mộtmặt,tưhữukiatạonênmộtsốcảmgiácvàxunglựcnàođónơitâmtrítôi,mặtkhác,ảnhhưởngcủacáiTôitoảtrùmlênvàđivàotrongcáiđốitượng„bênngoài“đó“.Nhưvậy,tưhữuhaytàisảnlàmộtcơhội,đểnhờquacácđốivậtđó,tâmthầntôivươnrộngra,haynóinhưSimmel,để„mởrộngcáiTôira“.

NhữngsựvậtchungquanhtôitrởnênsựvậtcủatôivàchúngtrởthànhmộtphầncáiTôicủatôi.Quầnáotôiđangmặcnóilênmộtphầnnhâncáchcủatôi;vànhờvàotháiđộcủabênngoài,tôinhậnraphầnnàoconngườitôi.Chiếcxetôiđangcócũngvậy.Muachiếcxelàtôiđồngthờitậuchomìnhmộthìnhảnhtưcách,mộthìnhảnhvềtôichochínhmìnhvàchocáinhìncủakẻkhác.Bộbànghếkiểutrongphòngkháchcủatôikhôngnhữngđểtrangtrícănphòng,màcònđểtrangđiểmchoconngườicủatôinữa.Căncướccủatôiđượcnhậndiệnquasởthíchthểhiệnrabênngoài.LáichiếcPorsche,mangđồnghồSolex,đầutócxanhđỏcủaanhchịbụiđời(Punker),đólàcăncướccủanhữngloạinhâncách.

DùRobinsonchẳngnghĩtớichuyệntạochomìnhmộtloạinhâncáchnào–loạibấtcầnđờiđểrâuxồm,quầndathúvớidùchenắng–thìanhvẫnđangthựchiệnchínhđiềuSimmelnóiđến:mởrộngmìnhquanhữngthứanhcó.Saukhilàmxongnhà,Robinsonmangniềmhãnhdiệncủamộtngườilàmchủcănnhà.Saukhibắtđượcdêvàthuầnphụcchúng,anhcónỗilòngsungsướngcủamộtbácnôngdânv.v.Trongmỗiniềmhãnhdiệnđó,Robinsondùngcáctàisảnđểtạonênmộthìnhảnhchochínhanh.Khôngcóngườikháclàm tấmgươngphản chiếunhân cách, thìRobinsonphải tự tạonhân cách cho chính anh.Simmelviết:„CảmgiáccáiTôivượtkhỏigiớihạntrựctiếpcủanóđểđivàonằmlạitrongnhữngđốitượngchỉcóthểđụngchạmđượccáchgiántiếp;điềuđóchothấychínhtàisảnchẳngcónghĩagìkhác,ngoàiviệcnhâncáchđãđivàotrongnóvànhâncáchnàyđãmởrộngđịabàncủanónhờvàoviệclàmchủtàisảnđó“.

Nhưng tại saoconngười lại „triểnnởnhâncách“mình (mứcđộkhácnhau)quacác tài sảnmàhọ tậuđược?Vàtạisaoviệctạomãilạiquantrọnghơnchínhsựtưhữu?Thậtra,nếutrựctiếpsosánhgiữahaiđiềuđó,thìsựtưhữuquảlàchuyệnchảthúvịgìlắm.Sựkíchthíchcủaviệctạomãi(mua)cũngnhưđộnglựckèmtheocủanótrêntìnhcảmconngườilànhữngđềtàichotớinayhầunhưchưađượcnghiêncứu.Simmelchohay,sự„nớirộngcáiTôi“vàocácđồvậtđãđượcbắtđầuvớinhữngdụngcụvàkhígiớicủathờiháilượmvàsănbắn.Ngàynay,việctạomãiđồđạc-vàcùngvớichúnglàtạomãihìnhảnhnhâncách-làmộttrongnhữngnguồntạohạnhphúcquantrọngnhấttrongthếgiớikĩnghệhoá.Cóthểnói,nócóliênhệgầngũivớihainguồntạohạnhphúckháctrongcácquốcgiakĩnghệ:đứctintôngiáovàkểcảtìnhyêu.Phảichăngsựgắnbótìnhyêuhômnaykhôngcònkéodàilàmộthậuquảcủalốiứngxửtrongxãhộitiêuthụ,nhưngườitavẫnthườngquảquyết:Tìnhyêuđãtrởthànhmộtchợtìnhvớinhữngtrảgiá,thumuavàbỏnhauchớpnhoáng?

Lốilíluậnngượclạicũngkhôngkémđángcậy:Vìtìnhyêukhôngbảođảmchosựbềnvững,nênngườitaquayrachạytheotiêuthụ-đơngiảnlàvìhànghoátiêuthụđượcxemlàthứchắcchắnhơn.Vớilậpluậnnày,việcchạytheotiêuthụtháiquáhiệnnaycóthểlàmộtcáigìnhưdấuchỉcủasựâulovềcuộcsốnghoặccủasựthoảimái,haycảhaithứđó.Vìthếgiớitìnhcảmcủaconngườirắcrốiquá,nêntôithíchquayrathếgiớihìnhảnhvàcảmgiáccủahànghoáhơn.MộtchiếcMercedes,saunămnăm,vẫnlàmộtchiếcMercedes;cònmộtbạnđời,mộtngườiyêu,mộtngườibạnsaunămnămchắcgìcòngắnbóvớimình!Vớilốilíluậnđó,cólẽtacũnggiảithíchđược,tạisaongườigiàvớicuộcsốngyênổntrầmlặnghơnthườngthíchnhữnggìquýgiávàlâubền;cònlớptrẻtráilạithíchcácloạimốtcóthểđổithaynhanhchóng,làvìtuổinàychưacónhucầunhiềuvềsựchắcchắntìnhcảm.

Nhìntừmặtlịchsửvănhoá,„tìnhyêuđốivớiđồđạc“trongcácquốcgiakĩnghệhiệnnayđãđạttớiđỉnhcaonhưchưabaogiờcó.Nhưvậy,chúngtađangthamdựvàomộtcuộcthínghiệmxãhộilớn.Kinhtếcủachúngtađanghốihảsốngtrongmộtnhịpthởgấpnhưchưatừngcó:phảithậtnhanhtìmracáimớivàquên

cáicũ.Xưanaychưacómộtxãhộinào–trừcácgiáophái–chốibỏtưhữu.Ngaychínhchủnghĩacộngsản,nhưcácloạinhànướcxãhộichủnghĩatrongcácnướcđôngÂutrướcđây,cũngchẳngchốnglạitưhữumộtchútnàocả.Họbảo,họchỉchốngviệctưhữucácphươngtiệnsảnxuất,làthứgiúpchongườisởhữutạora„giátrịthặngdư“theokiểutưbảnchủnghĩavàdođósẽgâyraviệcphânphốithiếuđồngđềutrongxãhội.Tronglịchsửnhânloại,chưabaogiờcómộtxãhộivớimộtlốisốngđượcđịnhnghĩabằngviệctạomãitưhữu,nhưcácxãhộihiệnnaytrongthếgiớikĩnghệhoá.

Câuhỏi„Tưhữulàgì?“nhưvậychẳngphảithuầntuýmangtínhcáchluậtpháp,mànócũnglàmộtvấnđềtâmlí.Làvìtưhữucungứngchotamộtkhảthểtươngđốiổnđịnhđểnớirộngvềmặttìnhcảm-chodùkhảthểnàyđôikhilàmhạitớicáckhảnăngnớirộngkhácvốncótrongxãhội.Cáigiámàchínhngườitạomãitưhữuphảitrảlàđềtàichotớinayítđượckhoatâmlíhọcnghiêncứu.Ngượclại,từnhiềuthếkỉnay,ngườitachỉquantâmtìmhiểuviệcnỗlựctạomãivàlàmchủtưhữuđãgâyranhữnghậuquảnàophảigánhchịuchonhữngngườikháctrongxãhội.Khởiđiểmcủaviệctìmhiểunàylàmộtvấnđềtriếthọc:Nếutưhữulàkếtquảcủamộtkhếước,thìcâuhỏiđặtra,khếướcnàyđặtnềntrênnhữngnguyêntắcnào?đâulànhữngnguyêntắccủamộttrậttựxãhộisòngphẳng?

•TròchơicủaôngRâu.Thếnàolàcôngbằng?

BostonTròchơicủaôngRâuThếnàolàCôngbằng?

Bạnvàtôicùngchơimộttròchơi,quađóchúngtathửtưởngtượngramộtxãhộithậttrọnvẹn!Chúngtacómộtbộbàncờ.Bạnvàtôilàngườingườichỉhuy,cóthểcùngnhauđưaranhữngluậtchơi,đểsaochocuộcchơicóđượcmộtkếtquảtrọnvẹnnhất.Tròchơimởmàn:mộtnhómngườisốngtrongmộtvùngđấtkhépkín,đólàbàncờ.Vùngđấtnàycóthểcungứngmọithứcầnthiếtchocuộcsống.đủcơmăn,áomặc,nướcuống,chănấmnệmêm,cóđủchỗchomỗingười.đểchoxãhộitoànhảocủachúngtacóthểkhởiđitừconsốkhông,chúngtađồngívớinhau,làtấtcảcưdântrongvùngđềuchẳngbiếtmộttígìvềchínhhọcả.Họkhôngbiếthọlàngườikhônhaydại,khoẻhayyếu,đẹphayxấu,trẻhaygià,namhaynữ.Chẳngaibiếtvềsởthích,đứctínhvốncóhaykhảnăngcủahọ.Mỗingườilàmộttờgiấytrắngvôtiểusử.

Cáccưdângiờđâyphảitựlàmsaochocuộcsốngchungđượchàihoà.Vìvậy,họcầncónhữngluậtlệ,đểkhôngrơivàohỗnloạn.Mỗicưdântrướchếtdĩnhiêntìmcáchthoảmãncácnhucầucơbảncủamình:cónướcuống,đủăn,đủmặc.Cácnhucầukhácchưađượcbiếttới.„Mànuminh“khôngchohọnhìnvàđoánracácnhucầukhác.Vìthế,họcùngngồilại,tìmranhữngluậtlệđểcóthểgiúpnhau.

TheoBạn, trướchếthọcầnđặt ranguyên tắcnào?Chuyệnchẳngđơngiản, làvìdo„mànuminh“chekhuất, họkhôngbiếtmìnhmuốn sốngnhư thếnào,khôngai đoán trướcđượcphải làmgì cho tốt nhất,khôngmộtsởthíchcủacánhânnàocóthểảnhhưởngtrênquyếtđịnhchung.Mọingườiđượcbảođảmđốixửsòngphẳng.Vìnghĩrằng,điềukiệnkhởiđầucóthểchưađượctốt,nênainấytựđặtmìnhvàovịtrícủakẻyếukémnhất.Vìvậy,xãhộiđượckhởiđitừquanđiểmchungchungvớinhữngluậtlệkhôngđểchokẻyếubịthiệt.đểmỗingườikhôngrơivàonguycơthuathiệt,toàncưdânđưaramộtdanhsáchcácđềnghịvềviệcphânphốiđồngđềucủacải.Sauđóhọcùngnhaukêrathứtựưutiên,đểaiaicũngđượcbảođảmmứctốithiểuvềcáctựdovàcácnhuyếuphẩm.đểtránhcảnhkẻănkhônghếtngườilầnkhôngra,họđồngínhữngquytắcnhưsau:

1.

2.

a)

b)

người.

Bạnhẳnđồngívớinhữngquytắctrênchứ?Nếuthế,thìBạnlàngườibàcontinhthầnvớiôngJohnRawls(chúng tagọiôngRâuchodễnhớ),một triếtgiangườiHoa-kìvà làkẻđãnghĩ ramô thức trênđây.Trướckhitrởthànhtriếtgia,cuộcsốngôngRâucónhiềunhiềudaođộng.Ônglàngườiconthứhaitronggiađìnhnămanhem.Haiemcủaôngmấttrongvòngmộtnămvìbệnhkiếtlị,đặcbiệtngườiemútlâybệnhtừchínhông.BốmẹRawlsdấnthânnhiềutrongchínhtrị.Mẹônghoạtđộngtrongphongtràotranhdấuchophụnữ;chalàmộtluậtsư,hoạtđộngchođảngDânchủ.Saukhirờitrườngtrunghọctưthụckhátốnkém,RawlsvàođạihọcnổitiếngPrinceton.NhưngrồiHoa-kìbướcvàothếchiếnII.Rawlsnhậpngũ,làmmộtngườilínhkịbinhnơiTháibìnhdương,chiếnđấuởTânGuinêavàPhi-luật-tân.KhiđổbộvàoNhật,ôngnhìnthấycảnhtượngkinhhoàngdohaitráibomnguyêntửcủaHoa-kìthảxuốngNagasakivàHiroshima.Ngườitachoôngcơhộitrởthànhsĩquan,nhưngôngxingiảingũngay,vìquáxúcđộngtrướccảnhđauthươngcủachiếntranh.Ôngtrởlạiđạihọc,viếtluậnánvềđạođứchọcvớiđềtài:Việcđánhgiánhâncách.Ôngnổitiếnglàmộttriếtgialớn.Năm1964đượcbổlàmgiáosưmônTriếtlíChínhtrịtạiđạihọcHavardởBoston,bangMassachusetts.Ônggiỏi,nhưngkhôngcókhiếuănnói,haycà-lămvàtỏrakhépnéptrướcđámđông.Nhưngvớiđồngnghiệp,sinhviênvàbạnhữuthìrấtdễthương,nhũnnhặn,luônchămchúlắngnghengườikhác.Ngườitathườngthấyôngngồitrênmépghếbànhtrongphònglàmviệc,chânkhôngmanggiày,cuốnsổghichépđặttrênhaiđầugối.Khinóichuyệnvớiai,ôngluônghilạinộidung,sauđóhoànchỉnhlạivàtặngchongườiđốithoại.Ôngchẳngbaogiờcoimìnhlàmộttriếtgia,màchỉlàmộtngườithíchsuytưtriếtlímàthôi.Năm1995,ôngbịtaibiếnmạchmáulầnđầu,vànhữnglầntai

biếnsauđóđãbiếnôngthànhmộtphếnhân.Ôngmấtnăm2002,thọ81tuổi.

Rawlscóbốntácphẩmkhálớnvànhiềuluậnvăn,nhưngđivàolịchsửtriếthọcvớimộtcuốnsáchđộcnhất.Có thể nói đây là cuốn sách nổi tiếng nhất về đạo đức học trong hạ bán thế kỉ 20:A Theory ofJustice.đềsáchnghekhôkhan,nhưngđólàmộttácphẩmvĩđạitrongnỗlựchìnhthànhmộtnềntriếtlíđạođứcchothờiđạitântiếnngàynay.Nộidungđơngiảnvàrõrànglạthường:điềugìsòngphẳng(fair)chomọingườithìnócũngcôngbằng!Mộtxãhội,nhưnóđượcnhữngconngườitựdovàbìnhđẳngtựnghĩrachohọ,xãhộiđóđượcxemlàsòngphẳngvàcôngbằng.Nhưvậy,mộtxãhộigọilàcôngbằng,khinócóthểcóđượcsựđồngthuậncủatấtcảmỗingườisốngtrongđó,vàsựđồngthuậnnàydiễnratrướckhihọbiếtđượcmìnhsẽgiữđịavịvàvaitrònàotrongxãhộiđó.

Nguyên tắc thứnhất của xã hội đó:Mọi người trongmột quốc gia sòngphẳngđềuđượchưởngnhữngquyềntựdocănbảnnhưnhau.Nhưngvìnăngkhiếuvàsởthíchcủanhữngngườisốngtrongđókhácnhau,nêntrướcsaugìxãhộiđócũngsẽnẩysinhnhữngbấtbìnhđẳngkinhtếvàxãhội.Ngườinàykhônhơn,cókhiếulàmănhơn,hayđơngiảngặpmaymắnhơn,nênanhtadầndàsẽcóđượcphầnhơnkẻkhác.điểmnàyđànhphảichấpnhận,khôngthểsửađổiđược.Vàđểchoquốcgiavẫntiếptụccóđượcnhữngnềntảngsòngphẳng,Rawls thêmvàonguyêntắc thứhai:Khôngthểtránhđượcbấtbìnhđẳngkinhtếvàxãhội,nhưngbấtbìnhđẳngnàychỉcóthểchấpnhận,khinhữngngườikémmaymắnnhấtvẫnluôncóđượcphầntốiđacóthểtrêncủacảivàdịchvụcủaxãhộiđó.

GiáosưRawlsvềsauchohay,ôngviếtsáchđólàchỉđểchomộtvàingườibạnđọcmàthôi.Nhưngnóđãtrởthànhrấtnổitiếng,đượcdịchrahaimươibathứtiếngtrênthếgiới,vàngayởHoa-kìđãbánđượctrên200.000cuốn.Sựnổitiếngquálớnkhiếnôngtiếptụckhaitriểnlíthuyếtcủaông.Bamươinămdàiôngcứviếtđi,sửalại,thêmbớthoànchỉnhnó.Vềmặtlịchsửtriếthọc,tưtưởngcủaôngkhôngcógìmới.NgaytriếtgiangườiHi-lạpEpikur(xembàiKhuVườnKepos)cũngđãmuốncómộtquốcgiađượcxâydựngtrênmộtkhếướchỗtương.Quốcgialítưởnglàmộtquốcgiađượcmọingườisốngtrongđócùngtựnguyệnthoảthuậnvớiđầyíthức.HaitriếtgiangườiAnh,ôngThomasHobbesvàJohnLocketrongthếkỉ17đãlấylạitưtưởngnàyđểhìnhthànhnênnhữnglíthuyếtvềKhếước.CảRousseaucũngviếtmộtKhếƯớcXãHội.Ngượclại,trongthếkỉ20,cáclíthuyếtvềkhếướctừlâuđãrơivàokhủnghoảngquênlãng.ÔngWittgensteincònrasứctẩysạchtoànbộmônđạođứchọcrakhỏiTriếthọc.đốivớiông,nhữngphátbiểuvềcáchsốngcủaconngười(Conngườiphảisốngrasao?)lànhữngcâuvôlívàvìthếvônghĩavềmặttriếthọc.Vìthế,việcgiáosưRawlstrởlạivớitruyềnthốngkhếướcvàonhữngnăm1960’làchuyệnquảlạthường.

Vềmặtchínhtrị,khómàgiảithíchđượcsựthànhcôngcủacuốnsáchtrongthờiđiểmkhágiaođộngđó.Năm1971lànămcaođiểmcủachiếntranhViệtNam.Khắpnơibiểutìnhchốngchínhphủhàngloạt.Khắpnơitrênthếgiớiphươngtâyxẩyranhữngcuộctranhluậndữdộivềnhànước,vềquyềntưhữu,vềcácquyềncôngdânvàvềtựdocánhân.Chủnghĩatưbảnvàcộngsảnđốiđịchnhaunhưlửavớinước,cảhaiđềuđểlộbộmặtnhơnhuốccủachúng,ởViệtNamlẫnTiệp-khắc.Giữatìnhhìnhđó,tácphẩmcủagiáosưRowlsxuấthiệnmộtcáchthậtvôtình,nónhưmộtnỗlựcgiảihoàquantrọnggiữahaithểchế.NhưngcánhhữuchêhệthốngRawlsđưaraquátả.CòncánhtảlạiđánhgiáRawlslàngườichủtrươngtựdomàlạiquáedèsợsệt.Chínhtrongcảnhphânbiệtchiếntuyếnthù-bạnrõràngđómàcuốnsáchđượcsoạncẩnthậncủaRawlstrởthànhngòinổtriếthọc.

Nhữngnhàphêbìnhbảothủchorằngthểchếđóthiếuthựctế,vìnóđượclậpnêntừmộttìnhtrạngnguyênthuỷgiảtưởng.Nhưngđấyrõràngchỉlàmộtmôhìnhhưcấu.MôhìnhnàytrướcđâyđãđượcRousseauápdụng,naytớilượtRawls.Chúngtacóthểtranhcãivềgiátrịnhậnthứccủamômình.Theocácnhàphêbình,thựctếdiễnrahoàntoànkhôngnhưmômẫucủaRawls,làvìcônglívàsòngphẳngkhôngphảilàđộnglựcđíchthựccủahànhđộngconngười.Theohọ,trongthựctế,conngườihànhđộngchủyếuvìíchkỉvàvìnhucầuđượctựdotriểnnởnhâncáchmàkhôngbịcảntrở,chứkhôngphảivìcônglívàsòngphẳng.Haiđộnglựcnàychúngtacóthểnhậnratrongmọixãhội.PhảichăngcũngvìthếmàtriếtgiađạođứcAdamSmithtrongthếkỉ18đãkhẳngđịnhmộtcáchthuyếtphục,làchínhíchkỉđãđẩyxãhộipháttriển,cảvềmặtkinhtếlẫnđạođức?„Chúngtachẳngmonggìcóđượcmiếngthịtrẻdolòngnhânáicủalãobán thịt,nhưnghãymongrằng lão tanhậnrađượcchínhnhữngquyền lợi của lão“.đểcó lợi chomình,ngườibánthịtphảicốgắngbánhàngvớigiáhoặcrẻhơnkẻkháchoặcít rahợpvới túi tiềncủakháchmua.Mộthệthốngcôngích–hay„thịtrườngtựdo“cũnghoạtđộngnhưthế.

TrongtácphẩmLíThuyếtvềCảmGiácđạođức,Smithchohay,thamvọngtưhữu„nhưmộtbàntayvô

hình“hướngdẫnvàgiúptathăngtiến„mộtcáchkhôngcốí,cũngnhưnóchẳngcầnbiếtđếnquyềnlợicủaxãhội“.NhữngngườiủnghộSmithtrongthếkỉ20,trongđóđặcbiệtcógiáosưRobertNozickvốnlàđồngnghiệpcủaRawlsởHarvard,vìthếbiệnhộchomộtxãhộihiệntạicânbằngtĩnh(Statusquo).Bởilẽxãhộinàyluônlàkếtquảkhácnhaucủanhữnglựctácđộngđíchthựccủaconngười.Chínhthamvọngtưhữucủaconngười,chứkhôngphảicáigìkhác,đẩyxãhộiđitới.Vìthế,theoNozick,việcRawlsápđặtnguyêntắcsòngphẳngchoxãhộilàđiềusai.Ôngchorằng,xãhộichẳngcầnnhữngnguyêntắcnhưthế.Tạisaokhôngđểchoconngườitựdovuivẻchạyđuakiếmtìmnhữnghoatráikhanhiếmcủathiênnhiênvàxãhội,tuỳtheokhảnăngvànhữngđứctínhthiênphúcũngnhưtheolợithếngẫunhiêncủahọ?Tạisaonhữngthànhcôngcủahọlạiluôncầnvàphảichiachonhữngngườikhác?đốivớiNozick,Rawlslàmộttayxãhộichủnghĩatráhình,làmộtngườihoàntoànchẳngnhìnrađượcbảnchấtthậtcủaconngười.

Phexãhộichủnghĩa,ngượclại,lạicườicợtRawls.PhêbìnhcủahọcũngkhởiđitừsựnghingờtìnhtrạngnguyênthuỷgiảtưởngnơimôhìnhcủaRawls.Dùmànuminhcóchekínthếnào,tấtcảmọingườitrongxãhộiđềulànhữngconngườimangnhâncáchtựdo.Tuynhiên,dùngíchícủanhữngconngườiđểmởđầuchomộtlíthuyếtvềcônglílàchuyệnkhôngtránhkhỏibấtcập.Rõràng,khôngphảimọithànhviêntrongxãhộiđềuhoàntoàntựdovàtựquyếtđược.Chẳnghạncáctrẻemvànhữngngườibệnhtâmthần.Hailoạinàykhôngthểtựquyết,vìhọkhônghiểugì.Nếuchỉđặttrọngtâmnơiquyềnlợicủanhữngngườitrưởngthànhmàthôi,thìđànhphảiloạihaihạngngườikiarachăng,ítnữalàloạicáctrẻemmồcôivànhữngbệnhnhântâmthầnkhôngcóthânnhân?Nhưvậy,lấysựbìnhđẳngcủamọiconngườiđểmởđầulíthuyếtlàchuyệnnangiải,chodùđóchỉlàmộtmôhìnhgiảtưởng.Trênnguyêntắc,cóthểmọingườiđềucócùngnhữngquyềnlợinhưnhau,nhưngchỉcócùngquyềnlợikhôngthôicũngchưalàmchohọbìnhđẳngvớinhau.

Chuyệnbìnhđẳngtrởnênvôcùngkhókhăn,khitaápdụngtìnhtrạngnguyênthuỷcủaôngRowlschocácquốcgiahayvùngkhácnhau.Giảsửmộtquốcgianhờápdụngtiêuchíquyềnlợigiốngnhaucủangườidânmàtrởnênthànhcôngvàphồnthịnh,thìquốcgianàycóthểcũngnhândanhtiêuchíđóđểtừchốigiúpnướckháckhông?PeterSinger(bàiKhôngchỉcóthịtvàsữamàthôi)chorằng,dâncủamộtnướcgiàusẵnsàngchianhauhoalợithặngdưcủahọ,chứkhôngsẵnsàngdùngcủacảiđógiúpchodâncácnướckhác.Nhưvậy,theoông,lượngquyềnlợigiốngnhaucủamọingườitrongmọiquốcgiaquảkhônglớnnhưgiáo sưRawls tưởng.Và khái niệm tư hữu cũng là điểm gây tranh cãi. Trong khi ôngRawls bị đồngnghiệpNozickcoilàquátả,thìphíatảlạichêôngquáhữu.Dùsao,Rawlsxếpquyềntưhữuvàodanhsáchnhữngquyềncơbảnchính trị.Tưhữugiúpchocánhâncóđượcđộc lập,nóvunđắpcho lòng tựtrọngcủahọ.Vàchỉcóaitựtrọng,ngườiđómớikínhtrọngkẻkhác,nghĩalàngườiđómớihànhđộngcáchđạođức.MộtsốngườicánhtảphànnànRawlsđặtquánặngquyềntưhữu.Nhưngphàn

nànnàythiếucơsở.CuốnATheoryofJusticecókêramộtmụclụcsựkiệndàivàchitiết,nhưngtrongđóchẳngthấyôngRawlsđưatừ„tưhữu“hay„sởhữu“vào.

Rawls cố gắnghếtmìnhđể làm sao cóđượcmộtmômẫu trung lập vềmặt chính trị và đưa ra nhữngnguyêntắccóthểápdụngchomọingười,nhưngôngđãkhôngthểlàmhàilòngđượchếtmọingười.điềunày chẳng phải là chuyện ngạc nhiên.Chưa bao giờ cómột cuốn sách triết học làm vừa lòng hếtmọingười.Vànếucómộtcuốnnhưthếđượcviếtra, thìhẳnnósẽlàcuốnsáchvôtíchsự.KhinhìnlạibađiểmbịphêbìnhchínhnơiôngRawls,bỏrangoàimọimàusắcchínhtrịtảhoặchữu,tacóthểnóirằng:

điểmgâybấtđồngđầutiênlàgiátrịcủamộtmômẫuxãhộiđượcxâydựngtrênmộtcấu

trúcgiảtưởng:tìnhtrạngnguyênthuỷ.Khácvớitrongcáclíthuyếtvềkhếướckhác,tìnhtrạngnguyênthuỷnàykhôngphải là tình trạng thiên nhiên,mà làmột tình trạngxã hội.Trong tình trạngnguyên thuỷ củaRawlskhôngcóbạolực,hỗnloạn,vôluậtnhưtrongtìnhtrạngthiênnhiênnơiThomasHobbeschẳnghạn.TìnhtrạngnguyênthuỷcủaRawlsvìthếđượccoilàmộthợptácxãcóvănhoácao.NókhiếntanghĩtớiThuỵ-sĩ,chứkhôngnghĩtớivùngsamạcchâuPhihaynướcAnhđóikhổtrongthếkỉ17.Mọimặttráicủathiênnhiêncũngnhưmọithiếuthốnđãđượcôngcẩnthậnloạirakhỏi,đểchobảntínhtựnhiêntốtđẹpnơiconngườiđượccùngnhautriểnnở.GiảnhưthiêntaihaythiếuthốncóxẩyratrongtìnhtrạngnguyênthuỷcủaRawls,thìsựđoànkếtvàcả„mànuminh“chắcchắncũngsẽnhanhchóngloạitrừchúng.Ởđâucóbãolụt,ởđóngườitachẳngquantâmtớichuyệnđồngđềucơhội,màchỉcógiànhgiậtnhauđểcómộtchỗtrênthuyềncấpcứu.

điểmthứhai:PhảichăngCôngbằngquảthựclàmộtyếutốquyếtđịnhcủamộtxãhội?Trongtìnhtrạng

nguyênthuỷcủaRawls,Tựdođượcxếpvàovịtríđầutiên.TựdonàybịhạnchếbởiCôngbằng,nắmvịtríthứhai.CôngbằngđượcđịnhđoạtbởiđồngđềucơhộivàbởisựBùtrừ(Cânbằng)xãhội.RồitớivịtríthứbalàsựHiệunăngvàPhúclợi.Rawlsđượcvinhdanhvàlíthuyếtcủaôngcóđượccảmtình,làvìôngđềcaoCôngbằng(Cônglí).đốivớiRawls,mộtnhànướcphúclợi(giàucó)nhưngđộctài–nhưởKuweitchẳnghạn–khônggiátrịbằngmộtnhànướcdânchủnghèo.Nhữngngườiphêbìnhông,tráilại,coinhữngyếutốkhácquantrọnghơn:Tựdotốiđa,ỔnđịnhhayHiệunăng.đốivớihọ,thàbấtcôngmàgiàuvàổnđịnh cònhơnmộtxãhội côngbằngmànghèo.Ngườiduy lợi (Utilitarist) chủ trương: càngnhiềuphúclợicàngtănghạnhphúcchung(xembàiHãyđểcôBasống).Rawlstráilại:càngnhiềucôngbằngcàngtănghạnhphúc.Châmngôncủaduylợi:„Cáigìtốtchonhiềungười,cáiđócôngbằng“.ChâmngôncủaRawls:„Cáigìcôngbằng,cáiđótốtchonhiềungười“.Tacóthểmặcsứctranhcãivềnhữngđiềuđó,nhưngsẽchẳngcógiátrịnàocóđượcvịthếưutiêntuyệtđối.Cólẽrốtcuộcchỉcóviệctathíchgiátrịnàyhaykhôngthíchgiátrịkiamàthôi.Làvìgiátrịtựbảnchấtmangtínhchủquanchứkhôngkháchquan.NgaymộtlíthuyếttinhtếnhưcủaRawlscũngkhôngtránhđượcđiểmnày.

ĐiểmthứbalàchuyệnLítrí.Làmộttriếtgia,Rawlsđứngởvịtrícủamộtnhàlàmluậthiếnpháp.Vìthếôngphảisuyđinghĩlạiđiềuhơnlẽthiệtđểcóđượcmộtluậtcânbằngchungcóthểđápứngđượcnhucầucủagầnhếtmọingười(trừnhữngbệnhnhântâmthầngiatrọngra).Bêncạnhđó,ôngcũngphảilàmsaođểnhữngnguyêntắcôngđưaracũngcógiátrịchonhữngngườikhác.Nhưngvấnđềlà,liệuaiaicũngkhônngoan,lísựvàtrongsạchnhưJohnRawls?Trongmụclụcsựviệccủacuốnsáchkhôngcócáctừkhoánhư„Cảmgiác“,„Tìnhcảm“,„Tưhữu“và„Củacải“(nghĩalàôngkhôngquantâmtớinhữngkháiniệmđó).Trongsách,ôngnóinhiềutớichuyện„tưhữu“;còn„cảmgiác“thìôngchẳnggánchonómộtvaitrònàocả.Ngạcnhiênhơnnữa,làtoànbộlíthuyếtcủaRawlschỉdựatrênmỗimộtcảmgiác,đólàCảmgiáccôngbằng!đốivớicưdâncủaRawlssốngtrongtìnhtrạngnguyênthuỷvớibứcmànvôminhthìcảmgiáccôngbằngnàybắtnguồntừtínhvịkỉ.Vìsợnhữngbấttrắchiểmnguycóthểxẩyđếnchomình,nênhọcầncónhữngluậtlệchung,đểđượcbảovệvàtránhkhỏinhữnglosợkia.Nhưvậy,phảichăngcảmgiáccôngbằnglàmộtcảmgiácsợđãđượckhaithông?Chúngtakhôngbiếtđược,vìôngRawlschẳngbàngìvềcáccảmgiáccả.

Thayvìđưaramộtcảmgiáctươngứngđểgiảithích,ôngRawlschỉđềcậptớimỗimột„Cảmthứccôngbằng“(Gerechtigkeitssinn)màthôi,vàônglạichẳngchobiếtthậtrõràngcảmthứcnàyxuấtpháttừđâu.Vìthế,cáccảmgiáccạnhtranhnhaunhưGhenvàGanhtịtrongsáchôngcũngtạoranhữngkhókhăntươngtự.RawlsrấtđỗibựcmìnhSigmundFreud,vìôngnàyxâydựngthuyếtCôngbằngcủamìnhcũngchínhtrênhaicảmgiácđó:Chỉcónhữngkẻthuathiệtmớikêugàocônglí!NơiRawls,tráilại,cảmthứcđạođứchìnhnhưlàmộtbảnnăngtựnhiêncủaconngười,cũnggiốngnhưcáchnhậnđịnhcủaMarcHauser(xembàiNgườiđànôngtrêncầu).TiếclàRawlsđãkhôngtrưngranhữngnghiêncứuliênquantớibảnnăngđượcôngnêurađó.Cólẽcũnglàvìông,mộtcáchrấtlạchậucũngnhưnơitriếtgiaKant,coibảnnăngnàychẳngphảilàmộtcảmgiác,màlàmộtluậtbẩmsinhcủalítrí.

CôngbằngvàPhúclợi,cáinàogiátrịhơn?đấylàđiểmkhácbiệtgiữaRawlsvànhómduylợi.NhữngngườiduylợinhưJeremyBenthamvàJohnStuartMillloayhoayvớicâuhỏi:Làmsaomộtxãhộicôngbằngcó thểhình thànhđượctừnhữngquyềnlợihạnhphúccủacáccánhântựdoriêngrẽ.JohnRawlsngược lại:Bằng cách nàomột xã hội công bằng có thể đưa tới tự do và hạnh phúc cá nhân? đối vớiBenthamvàMill,nhànước làmộtđịnhchếxấuxanhưngcần thiết.Ngược lại,Rawlscoinhànước làngườilậpphápcóđạođức.Chínhlằnranhnàyphâncáchcácchiếntuyếnchínhtrịngàynay.Côngbằngtrướchếtlàmộtnhiệmvụcủanhànước,hayđótrướchếtlàmộttráchnhiệmtựlocủamỗicánhân?Baolâuchỉ liêncan tớiquyền lợicánhânvànhữngquyền lợinàykhôngvachạmhay làmhạigì tớingườikhác,thìtheoBenthamvàMill,nhànướchãyđichỗkhácchơi.Nhànướcđóngvaitròcủamộtngườigácdanbanđêm,anhtachỉhôhoánbáođộngkhicóhoảhoạnmàthôi.TráilạivớiJohnRawls,nhànướclàmộtônggiámđốckhônngoanhaymộtnhàsưphạmkiênnhẫn,luôndõimắtđâyđóđểtìmcáchcânbằngquyềnlợicủadân.Sựtựdopháttriểncủamộtcánhân–đâylàđềtàinghiêncứuquantrọngcuốicùngcủaRawlstrướckhilìađời–chấmdứt,khitựdonàyđedoạnặngnềtớitựdochungcủatoànxãhội.Mộtnhànướcquábaodungvớimọinhómchínhtrị,íhệhaytôngiáo,theoRawls,nhànướcđódễcókhảnăngphávỡcácnguyêntắcđiềuhànhcủamình.Nóikhácđi:đanguyêntưnhânchấmdứt,khinóphávỡđanguyênchínhtrị.

Cảhaihướnglíthuyếtchínhtrị(tảvàhữu)đềucùngcómộtđiểmchungnhất,đólàcảhaiđềuchốnglạichủtrươngcàobằngxãhội,nhưđãxẩyratrongnhànướcxãhộichủnghĩa.Mộtxãhộichỉbiếtnhắmtới

côngbằngmàthôi,nhànướcđóđingượclạibảnchấtconngười,vàtrướcsaugìnócũngdậmchântạichỗhoặcsụpđổ.ChađẻcủanhànướcxãhộichủnghĩalàKarlMarxvàFriedrichEngelscũngnóinhưthếtrongbảnTuyênNgônCộngSản:„Sựtựdopháttriểncủamỗicánhânlànềntảngsựpháttriểncủamọingười“.

CáihaycủamọilíthuyếtvềCôngbằng,kểcảlíthuyếtcủaRawls,làchúngcoicôngbằnglàmộtnềntảngcủahạnhphúc–trongkhingượclại,TriếthọcvềHạnhphúchìnhnhưcoicôngbằngchỉlàmộtkhíacạnhphụthuộc.CũngđángchúíởđâylàlốiđịnhnghĩaHạnhphúccáchthẳngthắnvàthựctếcủaRawls:„Vấnđềchínhởđây,hạnhphúccủamộtngườilàkếtquảtừmộtchươngtrìnhsốnghợplínhấtvàlâudàiđạtđượctrongnhữnghoàncảnhtươngđốithuậnlợi.Mộtngườihạnhphúc,làkhianhtađạtđượcítnhiềuthànhquảtrongviệcthựchiệnchươngtrìnhsốngđó.Nóicáchngắngọn,Tốt(Thiện)làsựthoảmãnnhữngnhucầuhợplí“.Quả thật lạ,khiôngRawlsdùngkháiniệmTốtđểhoánchuyểnvớiHạnhphúc.VìnếuTốtcónghĩalàHạnhphúc,thìđâyquảlàmộtcáinhìnthiếusángtạorấtlạlùngvềbảntínhtựnhiêncủaconngười.Vềkhíacạnhtâmlí,LíthuyếtvềCôngbằnghẳncòncầnphảicảitiếnởmộtsốkhíacạnh.NhưngnếuhạnhphúckhôngxuấtpháttừcáiTốt,cáiThiện,thìnócònxuấtphátdođâunữa?

•Nhữnghònđảohạnhphúc.Thếnàolàmộtcuộcsốnghạnhphúc?

VanuatuNhữnghònđảohạnhphúc

Thếnàolàmộtcuộcsốnghạnhphúc?

Nhữngconngườihạnhphúcnhấtthếgiớikhôngcầnđườngtrảinhựa.Họcũngkhôngcầnnhiềutàinguyênkhoángsản.Họkhôngcóquânđội.Họlànôngdân,dânchàihoặclàmcôngtrongcácquánănvàkháchsạn.Họkhônghiểunhaulắm.đấtnướchọlàmộtquốcgiacónhiềungônngữnhấtthếgiới.200000dânvớihơn100ngônngữkhácnhau.Tuổithọcủahọthấp,trungbìnhngườisốnglâunhấttronghọtới63tuổi.„Dânởđâyhạnhphúc,vìhọhàilòngvớinhữnggìítỏihọcó“,đólànhậnxétcủaphóngviênmộttờbáođịaphương.„Cuộcsốngcủahọxoayquanhcộngđồngvàgiađình,xoayquanhviệclàmsaocóthểlàmíchchokẻkhác.đâylànơingườingườichẳngphảiloâuchochínhmình“.Họchỉâulovềđộngđấtvàbão.

NếutinđượcvàoHappyPlanetIndex(Bảngchỉsốhạnhphúctoàncầu)doNew

EconomicsFoundation(NEF-QuỹKinhTếMới)phổbiếntrongmùahènăm2006,thìVanuatulàquốcgiahạnhphúcnhấtthếgiới.VanuatulàmộtđảoquốccónhiềunúilửatrongbiểnNamTháiBình,màítngườibiếtđến.NEFđãphỏngvấnngườidânởđâyvềnhữngmongđợicủahọnơicuộcsống,vềtìnhtrạnghàilòngtổngquátvàvềtháiđộcủahọđốivớimôitrường.Trảlờicủahọ:Họmuốnđượcsống17ngườirảiráctrênmộtcâysốvuông,cóđượcmộtthờitiếtmátdịu,nhiềunắngvàcâycốiphongnhiêu;cóđượcmộttôngiáotrộnlẫngiữatínngưỡngthiênnhiênvớiTinlành,Cônggiáo,AnhgiáovàTinlànhPhụclâm;cóđượcnhữngviệclàmvừaphảinhưngthànhtínvàcàngnhiềutựlậpkinhdoanhcàngtốt;cómộtnềndânchủnghị trườngvớimột thủ tướngmạnh,một tổng thốngyếuvàmộthệ thốngpháp luật nhưkiểuAnh.Nhưngtổchứcnghiêncứu,trongđócócảFriendsoftheEarth(mộttổchứcvềmôisinh),lạichẳngquantâmtớinhữngđiềutrên.Mụcđíchnghiêncứucủahọlàtìmhiểuxem:Conngườicầnphảipháhuỷthiênnhiên tớimức nào, để tạo điều kiện chomình có đượcmột cuộc sống hạnh phúc.Và trả lời của dânVanuatuchocâuhỏiđó:chẳngcầnphảipháthiênnhiênnhiều!

Theobảngchỉsốtrên,nướcđức,mộtquốcgiakĩnghệtiêntiếngiàucóvớimứctuổithọcaovànhiềucơhội tiêu thụvàgiải trínhất,đứnghạng thứ81, saunước Í,ÁovàLục-xâm-bảo tạiÂuchâu.Cácnước„thiênđàng“bắcÂu:đan-mạch(hạng112),Na-uy(115),Thuỵ-điển(119)vàPhần-lan(123)khônghạnhphúcbằngdânTrungQuốc,Mông-cổvàJamaika.Dân

Hoa-kì,„đấtnướccủa tựdovàquêhươngcủanhữngngườihùng“coimìnhchẳnghạnhphúcgì (150),Kuweitvớidầuhoảvàđáquý(159),Katarnơingườidânbảnxứchẳngphảilàmgìcả,vìđãcóquỹhưubổng của nhà nước chu cấp (166). Năm nước sau đây đội sổ 178 quốc gia: Nga, Ukrain, Kongo,SwasilandvàSimbabwe.

NhưngtahãytạmquênđitươnglaiđentốicủaVanuatu,vìvớiđàấmlêncủađịacầulàmtanbăngvàdângcaomựcnướcbiểnnhưhiệnnay,quốcgianàysớmmuộngìcũngsẽbịxoátênkhỏibảnđồthếgiới.Màhãytựhỏi:Chúngtacóthểhọchỏiđượcgìtừdântộcnướcnày?Bàihọcthứnhấtđơngiản,rõràng,vàđâycũnglàchủđíchcácnhànghiêncứunhắmtới:Tiềntài,tiêuthụ,quyềnlựcvàtuổithọcaokhônglàmchoconngườihạnhphúc.đâyquảlàmộttinvui,đặcbiệttrongthờibuổimàthunhậpcủađạiđasốngườidântrongcácquốcgiaâuchâugiàucókhôngcònthậtsựtăng.CólẽchínhvìthếmàcácviệnkinhtếkhônngoannhưNEFmuốntìmhiểu,xemtiềnbạccóđemtớihạnhphúckhông,vàthunhậpcũngnhưcủacảicóphảilàcáctiêuchuẩnthậtsựphùhợpđểđolườnghạnhphúcvàthànhcôngcủamộtxãhộikhông.Trongchiềuhướngđó,„KinhtếHạnhphúc“(HappinessEconomics) làmộtngànhnghiêncứumớinhiềutriểnvọngvàkiếnthứccóđượccủanóđángchotasuynghĩ.Chẳnghạncácnhànghiêncứuhạnhphúc,quacáccuộcphỏngvấn,đãnhậnrarằng,thunhậpthựctếvàmứcsốngcủangườidânHoa-kìđãtănggấpđôitrongvòng50nămqua.Tronglúcđó,theotựđánhgiácủangườidân,hạnhphúckhôngtăng,màhầunhưvẫndậmchântạichỗsuốt50năm.Kếtquảtínhtoáncủamộtnghiêncứukhácchohay,hạnhphúckhôngcòntăngtươngứngvớithunhập,kểtừmứcthunhậpđầungườihàngnămtừ20000mĩkimtrởlên.Mộtgiảithíchcơbảnchoviệctănghạnhphúcđó:việctạomãicóthểlàmchongườitahạnhphúc(chốclát),nhưngcủacảitưhữuthìkhông(xembàiRácrưởicủaRobinson).đòihỏinàyđượcthoảmãn,thìlạinẩysinhngaycácnhucầukhác,trongkhingườitamauchóngcóthóiquencoinhữnggìđãthủđắcđượclàđiều

mìnhđươngnhiêncó.Nhưvậy,giàusangchỉlàmộtkháiniệmtươngđối.Giàuhaynghèolàtùytheocảmquancủamình,vàthườngdocăncứvàosựsosánhvớingườikhác.Mộtngườisốngnhờtrợcấpxãhộiởđứccóthểnghĩlàmìnhgiàu,khianhta„áogấmvềlàng“tạithônxómquêhươngViệtNamcủaanh.

Màquáilạ,kếtquảcácnghiêncứutrênđâychẳngảnhhưởnggìlêncuộcsốngcủachúngtacả.Ướcvọngđộclậpvềtiềnbạcngàynayvẫnluônlàmộtgiấcmơcuộcđờitrongcácnướckĩnghệ.Chúngtanailưngracốlàmchếtbỏvàđầutưhầuhếtthờigiancuộcđờichogiấcmơ„độclập“đó,chodùcómấyaiđạtđượcnóđâu.Tiềnbạcvàdanhvọngđứngđầumọimứcthanggiátrị,cảtrêngiađìnhvàbạnbè.Trongkhiđó,nấcthanggiátrịcủacácnhànghiêncứuhạnhphúchoàntoànngượclại.Theohọ,khôngcócáichitạohạnhphúcchobằngquanhệvớingườikhác,nghĩalàvớigiađình,vợchồng,concái,bèbạn.Nấcthangthứnhìlàcảmgiácphảilàmcáigìcóíchchoxãhội,hoặctuỳhoàncảnh,đôikhiđólàsứckhoẻhaytựdo.Cứtheotiêuchítrênđâythìđasốngườidântrongcácxãhộitâyphươnggiàucóđãquanniệmsai,khiđặtgiátrịtiềnbạclênhàngưutiên:đúnglàhọđãchọnlầmquyếtđịnh.Họmuốnvươntớimộtmụctiêucólẽsẽchẳngbaogiờđạtđược.Họhisinhtựdovàquyềntựquyếtchomộtmứcthunhậpcaohơn.Vàhọdùngsốtiềnmàhọkhôngcó,đểmuanhữngthứhọchẳngcần,chỉđểđượctiếngvớithiênhạ.

Ởđâykhôngchỉlàvấnđềnãotrạngcánhân,màcảxãhộiđềurậpkhuônsuynghĩhướngvềvậtchấtnhưthế.Trongthậpniên50,nhàvănHeinrichBöllđãviếtmột„Giaithoạigiúpgiảmbớttinhthầnlàmviệc“thậthay:AnhngưdânđanglimdimnằmtắmnắngtrongmộthảicảngmiềnbiểnđịaTrung.Mộtdukháchcốthuyếtphụcanhnênrakhơiđánhcá.Anhngưdânhỏilại„Tạisao?“–„đểcóđượcnhiềutiềnhơn!“Rồidukháchgiảithích:Cánhiều,anhsẽcóđượcnhiềuchuyếnhàng,anhsẽtrởnêngiàuvàcóđượcnhiềucôngnhângiúpviệc.„đểlàmgì?“,anhngưdânhỏitiếp.„Mộtkhiđãgiàucó,anhsẽcóthìgiờthoảimáinằmtắmnắng“.„Nhưngđólàcáitôiđanghưởngđây“,nóirồianhtatiếptụclimdimtiếp.

Tôinhớcâuchuyệnđó,vìlúccònởtrunghọc,chúngtôiđãphảilàmviệcvớinó.Câutruyệnngắnđượcinlạitrongcuốngiáokhoamônđứcngữ,nólàmchobàgiáocủachúngtôikhốnkhổ.đasốcácbạnhọcsinhchúngtôirấtthấmthíacâutruyệnvàtrởnênbiếnghọc.Bàgiáothìtìmmọicáchlíluậnsaochocốttruyệntrởthànhtíchcựcchogiờlớpcủamình.Bàbảovệlậpluậncủangườidukhách,vàcốthuyếtphụcchúngtôirằng,cónhiềutiềncũngcónghĩalàcóbảohiểmitếvàbảohiểmhưubổngtốthơn.NhưngcâutruyệndoôngBöllđặtra,chứkhôngdohãngbảohiểmsứckhoẻviết.PhảichăngôngBöllquảthậtmuốnkhuyênngườidânvàobảohiểmđểđềphòngrủiro?

Cácnhàkinhtếhạnhphúchọcđượcnơianhđánhcánhiềuhơnlàbàgiáochúngtôivớicácnhucầubảohiểm.Vớihọ,cácchỉsốlidịvàthấtnghiệpchobiếtrõvềmứcđộhạnhphúccủaxãhộihơnlàtổngthunhậpquốcdân.Vàđềnghịcủahọthậtđứngđắn:Thayvìlấythunhậpquốcdânlàmthướcđomứcđộhàilòngcủadânvàsựthànhcôngcủanhànước,chúngtanênvậndụngtớimộtthứ„Chỉsốhàilòngquốcgia“.đấycólẽ làmộtcuộctáiđịnhhướngđúnglúc.Ngườidấnthânđặcbiệtchođềnghị trênlànhàkinhtếngườiAnhRichardLayardthuộcTrườngKinhTếVàChínhTrịLondon.Layardquanniệm:Còncónhiềuthứtrongcuộcsốnggiúptađạttớihạnhphúc,hơnlàchỉcóhammêcủacải.Aichỉbiếtluôntìmcáchgiatăngcủacảivàdanhvọng(sovớingườikhác),kẻđóđangrơivàomộttìnhtrạngnghiệnngậpthựcsự.Thamvọngvậtchấttạonêntìnhtrạngkhônghàilòngliênmiên,nhưthếlàmsaocónổihạnhphúclâubềnđược.

Mụctiêugiatăngtổngthunhậpquốcdântrongcácnướckĩnghệnhưvậykhônglàmchoconngườihạnhphúc.Tráilại,côngdânhọphảitrảgiáđắtmàlạiítcóđượchạnhphúc.Chodùchúngtangàynaycóthêmnhiềucủaăn,cóxehơitốtvàcóthểbaydulịchtớicácquầnđảo,tìnhtrạngtâmthầncủachúngtakhôngcảitiếntheomãilựccủachúngta,dùrằngchúngtacứthíchsốngtrongsựrồdạiđó.TheoLayard,nhưthếchỉcònmộthệquảhợplíduynhất:Conngườisợmấtmátnhiềuhơnlàcủacảicóthểmanglạichohọhạnhphúc,vìthếchínhquyềntrongcácnướckĩnghệphảinghĩlạivàthayđổichínhsách.Theoông,tạocôngănviệclàmchomọingườivàanbìnhxãhộilàđiềuquantrọnghơnviệcgiatăngtổngthunhậpquốcdân.Thôngđiệpcủaông:Hạnhphúcchomọingười,thayvìtănggiapháttriểnkinhtế.

CácyêucầucủaLayardcóthựctếkhông?Ởđây,takhôngbànvềđiểmđó.Nhưngthôngđiệpđạođứcthậtrõràng.Phúclợivàtiềnbạc,ngaycảtuổitác,pháitính,ngoạihình,tríkhônvàhọcvấnkhôngquyếtđịnhlênhạnhphúccủachúngta.Nhữngyếutốsauđâyquantrọnghơn:tìnhdục,concái,bạnbè,ănuống,thểthao.Songquantrọngnhấtlàcácliênhệxãhội.Kếtquảcuộcnghiêncứulớnnhấttrênthếgiớivềcácgiátrịvănhoáxãhội,đạođức,tôngiáovàchínhtrị(WordValuesSurvey)chohay,mộtcuộclidịtácđộngtiêucựclênhạnhphúccánhâncũnggầnnhưcánhânđómấtđến2/3thunhậpcủamình.Bảntườngtrình

đặcbiệtchobiết,chỉhivọngcóhạnhphúcthôicũnglàmtahạnhphúcrồi.Làvìhiếmmấyaisốngtrênđờimàlạikhôngcóchomìnhmộtquanniệmvềhạnhphúcvàcốgắngnắmbắtchođượchạnhphúcđó.Giấcmơhạnhphúc luônđồnghànhvới ta–vàmặcdùgiấcmơnàycũngchỉnhưlàmộthìnhảnhcủacái tathiếu,cáitamấtmáthaycáilàmtađaukhổ.

Bỏrangoàimọiconsốthốngkêvềhạnhphúc,hạnhphúcvẫnluônchỉ làmộtvấnđềriêngtưcánhân.Ngạnngữcócâu:Tôiphảiđitìmhạnhphúccủatôi.TriếtgiangườiđứcgốcDo-tháiLudwigMarcuseviếttrongtácphẩmTriếtLíHạnhPhúc(1948):„Hạnhphúccủatôilàgiâyphútănkhớpsâuxanhấtvớichínhtôi“.Nhưngvấnđềlànơichữănkhớp.NókhiếntanghĩtớicôRosalie(bàiDobedobedo).LàvìnếuquảthậtkhôngcócáiTôi,màđóchỉlàcáctìnhtrạngbảnngã(támthứcáiTôikhácnhau?)màthôi,thìlàmsaocóthểănkhớpđược?Aiănkhớpvớiaiđây?Vàmộtcáchnàođó,tìnhtrạnghạnhphúc„quantrọng”hơncáctìnhtrạngkháccủatôi?

Cóthậthạnhphúclàlúctôigầnvớichínhtôinhất?

Ởđiểmnàytanênquaylạihỏiíkiếncácnhànghiêncứunãovànhớlạimộtvàiôngbạncủachúngta:SerotoninvàDopamin(xembàiAnhBốcyêuvàbàiMộtđiềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạithậtbìnhthường).Nhữngainằmtắmnắngđềukhônglạgìchuyệnhạnhphúccóliênhệtớihoáhọccơthể.Tiasángmặttrờilàmcơthểthêmphấnchấn:chúngthúcđẩycơthểtiếtrachấtSerotonin.VìthếkhônglạdânởVanuatudễcườihơndânđức.Nhiệtđộxácđịnhtínhkhí.Lắmkhichúngtathườngkhôngđểínhiềuđếnkếtquảcóđượccủakhoanghiêncứunãovềguồngmáytạohạnhphúc.Báncầunãotráihoạtđộng,khicónhữngcảmgiáctíchcực.Tráilại,khicócảmgiáctiêucực,báncầunãophảihoạtđộng.điểmnàyítnhiềukhiếntanhớtớibảnđồnãothôsơtrongtếkỉ19.Thậtra,sựliênquangiữacảmgiácvàíthức,giữahệthốngtâmnão(Limbic)vàvùngnãosautrán(Cortex)chẳngphảilàchuyệnđơngiản.ChỉcóảnhhưởngcủamộtsốchấtnhưCà-phê,Rượu,NicotinvàKokainlàkhádễhiểu.TấtcảnhữngthứnàylàmtănglượngDopaminvàcảSerotonin,khiếntarơivàomộttrạngtháivuivẻvàhàilòngngắnhạn,chứchưacóđượcnhữngtrạngtháihạnhphúcphứctạpvàkéodài.Ởnhữngniềmvuitươngđốiđơngiản,nhưmộtbữaănngonmiệng,thìvịgiác,khứugiácvàmụcgiácmỗithứđềuđóngmộtvaitròriêng,vàngaykhôngkhíchỗăn,việcmongchờbữaăn,niềmvuitrướckhiănv.v.cũngđềuquantrọngchocảmgiáchạnhphúc.

Điểmhấpdẫnđàngsauđasốnhữnghoàncảnhhạnhphúc-nhưlúctántỉnhnhau,thựchiệntìnhdục,dulịchvàđôikhicảlúcchơithểthao-làvaitròcủaMongđợivàThoảmãn.đasốlíthuyếthoáhọcthầnkinhvềhạnhphúcđềudừnglạiởmặtdữkiện,chứkhôngđisâutiếp.Xô-cô-lalàmngườitahạnhphúc,vìnókíchthíchtiếtraSerotonin;chỉcầnngửimùinómàthôi,cơthểđãtiếtranhữngchấtchốnglạicácbệnhtật;cácloạimùithơmđềugiúptiếtraSerotonin.Nhưngnếutiếptụctănglượngxô-cô-la,tăngliềulượngcácloạikíchtốhaychohítthởliêntụcmùihoa,thìkếtquảsẽrasao,điểmnàychưađượcnghiêncứu.Vìthếchúngtaphảiđi tiếp– tớinhữngmongđợi.Ngườichạybộ thể thaocóđượcnhững tình trạngsảngkhoáitinhthần(„Runner’sHigh“),vìviệcchạylâulàmtiếtrachấtEndorphine.Nhưnganhtasẽcónhữngcámgiáchạnhphúchoàntoànkhác,nếuanhchạykémhơnmứckỉ lục trướcđâycủamìnhhoặcanhđãthắngcuộcđua.Cái„hơn”nàykhôngtớitừphảnứngtựnhiêncủacơthểkhichạy;nótớinhờvàovùngnãotrước(Cortex),vìchỉcóvùngnàymớibiếtđượccácconsốkỉlục.Sựthànhcôngtưởngthưởngngườilựcsĩvàkhiếnanhtahạnhphúc.Mongđợicủaanhđãđượcthoảmãn.

Chẳnglạgì,khicácnhànghiêncứunãongàynayquantâmtớiviệctìmhiểuđiểmtácđộngtếvigiữacảmgiácvàíthức.Làvìcáccảmgiáchạnhphúcthườngkhôngchỉlàtìnhcảmđơnthuần.Ngàynaycónhững„nhàchữatrịbằngtiếngcười”,vìcườicóthểgâysảngkhoáichomộtsốconbệnhkhótính,nhưngtiếngcườinàykhôngthểcắtnghĩađượcbằngcácphảnxạđơnthuần.Cácnghiêncứuchothấy,việcnghĩtớikinhnghiệmxấu(màmìnhcóthểgặp)sẽlàmchocơthểcủanhữngngườiđượcthínghiệm(nghiệmnhân)giảmlựcđềkhángchốnglạibệnhtật.Tráilại,nếungườihướngdẫncốgắngtạonênnhữngkíứctốtnơinghiệmnhân,nhữngngườinàytứckhắcsẽlêntinhthầnvàcơthểhọtănglựcđềkháng.

Cáccảmgiáchạnhphúclàchuyệnrấtphứctạp.Mộtđàng,chúngđượcxemlànhữngtìnhcảmtuyệtđốitíchcực, làniềmvui lớnnhất, làsựsảngkhoáivàhứngkhởi.Chúngliênhệvớisựgia tăngnhạycảm;chúngđánhthức,mởravàmàisắccácgiácquan.Mặtkháccũngcónhữngđónggóplớncủaíthức:nólàmngườitanhìnsựvậtvàkhungcảnhtíchcựchơn,nhậnthứcvàhồiứctốthơn.Trongtìnhtrạngyêuđươnghaynơimộtthànhcônglớn,tấtcảcácyếutốđềucùngảnhhưởngmộtlúcvàmangchấttíchcực.Trongđócósựhoàlẫngiữanhữngínghĩtrừutượngvềhàihoà,hoàhợp,cườngđộ,thốngnhất,tựdovàínghĩa.Lúcđósựhàilòngđộtngộtgiatăng,niềmtựtinbừngdậy,khiếntađôikhiphảichóngmặt.Dễnhậnramột

người trong tình trạnghạnhphúcquađộng thái cởimởcủahọ;họ thân thiện, tựnhiên,nhiệt tình,uyểnchuyển,sángtạo.Họcảmthấymìnhcóthểdờinúilấpsông.

Nhưngsựhàihoàdữdộiđókhôngkéodài.Có thểnhưvậycũng tốt.Serotonin tiếtquánhiềusẽkhiếnngườitađâmravôtình.VàhàmlượngDopaminquácaocũngkhiếnngườitabịámảnh,hámquyền,hoangtưởngvàquẫntrí.Saumộtthờigianngắn,cácmạchcảmnhậntrongnãobịcùnnhụtbởicáchoạtchấthoáhọc,vàthuốctiênsẽdầnhếthiệunghiệm.Việccốtìnhdùngchấtkíchthíchđểtạoratrạngtháichóngquađósẽkếtthúctrongbithảm:nghiệnngập,đầnđộntrongtìnhyêu,bịkhủngbốbởihammuốnthànhcôngliêntục.

Khôngaicóthểsốngmãitrongtìnhtrạnghàihoàtuyệtđốivớichínhmình.Cácminhtriếtphươngđôngdạy:trongbấtcứgiâyphútcuộcđờinào,hãynghĩtớiđiềumìnhhiệntạiđanglàm,hãyđểmọithứchungquanhmình,kểcảthờigian,trôitheogiòngchảycủachúng,đừngcắmneoởđâukhácngoàihiệntạilúcnàyvàởđây.Xétvềmặttâmlí,đólàđiềuđòihỏiquámức.Nhưngxétvềmặthoáhọcthầnkinh,chúngbiếntìnhtrạngngoạilệtrởthànhthườnglệ.Nhữngcảmgiáchạnhphúclớnlànhững„hònđảohạnhphúc“trongbiểncảcuộcđời.Nhưngnhữngtìnhtrạngđódĩnhiênkhôngphảilàtoathuốccóthểápdụngchungchomộtcuộcsốngthànhcông,chúnglàmộtmongướcthiếuthựctế.

Chỉcóthểđạtđượchạnhphúcbềnlâu,khichúngtamangtrongmìnhnhữngchờđợithựctế.Nếucáctìnhtrạnghạnhphúchaybấthạnhchủyếulàdota„tựtạora“,thìchúngphầnnhiềucóliênquantớitháiđộđốivớichínhmình.Nghĩa là liênquan tới sựchờđợicủachính ta.Chỉnhư thế tamớihiểuđược, tại saonhữngngườisốngtronghoàncảnhkhókhănlạihạnhphúchơnnhữngngườisốngtronghoàncảnhđượcưuđãi.CâunóicủaLudwigMarcuse„ănkhớpvớichínhmình“,nhưvậycónghĩa là:phùhợpvớinhữngmongđợicủachínhmình.Vàkểcảphùhợpvớinhữngmongđợicủathanhân,màtavốnchờđợi.NóinhưNiklasLuhmann:„nhữngmongđợicủamongđợi“.

Nếuchỉhợpvớimongđợicủamìnhmàthôi,thìcũngchảcóíchgìnhiều.Màphảihợpvớicảmongđợicủangườikhácnữa.đâylàmộttrongnhữnglídocắtnghĩa,tạisaomộtsốtưtưởngsốngcủađôngphươnglạikhôngphùhợpvớicuộcsốngbênngoàicáctuviện.

Giữathậpniên80,tôigặpmộtanhcánsựxãhội.Anhđưaramộtnguyêntắcsốnglàmtôithắcmắcmãi.Nếutôihiểukhôngsai,anhbảorằng,mụctiêutốtnhấtchocuộcsốngmỗingườilàlàmsaogiảithoátđượckhỏimọimongđợi.Trờiđất!Yêusáchcủaanhcánsựthậtquáđáng!Trongtấtcảnhữngướcvọngcuộcđờimàtôicóchođếnnay,cólẽyêusáchđólàướcvọnglớnnhấtvàkhôngtưởngnhất.Vìlẽaisốngmàlạichẳngcóướcvọng.Vấnđềkhôngphảilàgiảitrừcácướcvọng,nhưnglàmsaođểchúngphùhợpvớimình.Vìthếcómộtminhtriếtkhác:Tanênhạthấpướcvọngcủamìnhxuốngđượcchừngnàohaychừngđó,đểkhỏithấtvọng.Cóthểđượcđi.Nhưngđókhôngphảilàmộttưtưởnghaygìlắm.Vìướcvọngthấptốcáohaiđiều:losợquáđángtrướccuộcsốngvàrõrànggặpkhókhăntrongviệcđốiphóvớithấtvọng.Phảichăngtốthơnnênhọccáchứngphóuyểnchuyểnhơnvớinhữngthấtvọng?Vìaiítướcvọng,cuộcsốngngườiđóthườngnhàmchán,khôngcógìmới.

Xemra,cáctriếtgiaủnghộkiểuđạođứctiểutưsảnvớinhữngướcvọngthấpbéđó.Hạnhphúcvàvuisốnghầunhưchưabaogiờlàđềtàibànluậncủacáctriếtgiaxưanay.Mộtvàivịmaylắmmớibànđếnsự„hàilòng“–cấpthấpvàlâubềncủahạnhphúc.ImmanuelKantlàmộtthídụ.đốivớiông,hạnhphúcthựctếduynhấtlàkhingườitahoànthànhtráchnhiệmđạođứccủamình.đấycólẽlàmộtcốgắngvụngvềvàedènhằmđơngiảnnốihaimạchtráchnhiệmvàhạnhphúclạivớinhau.CasĩEdithPiaf,tráilại,lạivuivẻtáchchúngthànhhaiđiềuriêngbiệt:„đạođứclàkhingườitasốngtheocách,mànếucứtiếptụcsốngnhưthếthìchẳngthúvịgì“.NửasaucuộcđờibuồntẻcủaKantcũngchẳngcungcấpchotamẫugươngnàovềmộtcuộcsốnghạnhphúc.

Hạnhphúcvàhàilòngkhôngđồngnhấtvớinhau.Vàhãycoichừng,đừngbiếnviệctìmkiếmkhoáilạctrởthànhmộtchiếnthuậtnétránhđaukhổ.Dĩnhiên,đaukhổvàkhoáilạcđềucómặttrongcuộcsống,vàcảhaiởđâymỗithứđềucómộttrọngđiểmriêng.Trongcuộcsống,tadễdàngnhậnratrongsốthanhân,bạnbèvàngườiquencónhữngkẻchuyên„tìmkhoáilạc“vànhữngkẻưa„tránhđaukhổ“.Hẳnhaikhuynhhướngnàybịlệthuộcrấtmạnhbởigiáodụcvàtínhkhí.Nhiềutôngiáovàtriếtgiacoiviệctránhđaukhổquantrọnghơntìmkhoáilạc.Tạisaovậy,chẳngaigiảithíchđược.Vàlớpngườigiàthườngđềcaosự„hàilòng“vớitấtcảnhữngưuđiểmcủanó.Giớitrẻtráilạikhôngthíchthứminhtriếtcuộcđờiđó.

Martin Seligman, nhà tâm lí và là nhà nghiên cứu hạnh phúc nổi danh thuộc đại học Pennsylvania ởPhiladelphia,cũngnhìnhạnhphúcnhưthế.đốivớiông,mọithứđềuítnhiềucómặttrongđó:Hạnhphúclà„chuyệnhưởngthụcánhân“;là„chuyệnliênquantớinhữngướcvọngmàngườitacó“,vàlàviệc„đạttớinhữngđiềunàođótừmộtbảngdanhsáchcácmụctiêuhướngđến“.Niềmhạnhphúcđíchthậtlàmộttổnghợptấtcảnhữngthứđó:nóbaogồmcuộcsốngthoảimái,nghĩalàsựhưởngthụ,baogồmcuộcsốngtốtđẹp,nghĩalàsựdấnthânvàhoànthànhnhữngướcvọngcánhân,cũngnhưbaogồmcuộcsốngđầyínghĩa,nghĩalàđạttớimộtsốnhữngmụctiêuvốnhướngtới.Ngherahayvàkhảtín.Nhưngcâuhỏilàlàmcáchnàođểcóđượccuộcsốngnhưthế.Tôicóthểtựdoxâydựnghạnhphúcchochínhmìnhkhông?Vànếucó,thìbằngcáchnào?

•KhuvườnKepos.Hạnhphúccóthểhọcđượckhông?

AthenKhuvườnKepos.

Hạnhphúccóthểhọcđượckhông?

Ngườinàybảo,ônglàbộóckhônngoannhấttrongcáctriếtgia.Kẻkháclạichửiônglà„đồconheo“.Epikursinhrakhoảngnăm341trướctâylịch,trênđảoSamoscủaHi-lạp.Lúcsinhthời,ôngđãlàmộtnhânvậtthầntượng,saukhimấtlạicàngnổitiếnghơn.Cònnhiềuđiềukhôngrõvềconngườiông.Làvìgầnnhưtấtcảnhữnggìchúngtabiếtđượcvềôngđềuxuấtpháttừmộtnguồn.Vàngườiviếttiểusửnàylạisống sau ông cách 500 năm.Người ta kể, Epikur tới thủ đôAthen lúc ông 18 tuổi. đó là thời đại đếAlexander.Saukhiđạiđếmất,dânAthennổidậynhưngbịdậptắt,vàvìthếEpikurtheochatrẩytớimiềnEphesos,naythuộcnướcThổnhĩ-kì.Năm35tuổi,ôngtrởlạiAthen,mualạikhuvườnKeposnổitiếng.VàkhuvườnđãmauchóngtrởthànhtrungtâmsinhhoạtcủanềndânchủtáikhởisắccủaAthen.DânchúngthuộcmọitầnglớpgặpnhautạigiatrangEpikur.Mộtnhómnhỏhìnhthành,quầntụtạinhàôngnhưmộtgiáopháivàchungsốngvớinhauchẳngcótưhữugìcả.CảphụnữvànôlệcũngđượcđóntiếptạiKepos–sựkiệnlàmchonhiềungườiAthenbựcbội.NgườitaxầmxìvớinhauvềEpikurvànhữngthóitụclạlùngtrongnhàông,họđồnvềnhữngcuộchànhlạctậpthểtronggiatrang.Nhưngaiđãvàogiatrangcủaôngđềuđọcthấycâuviếttrêncửalốivào:„Hãybướcvào,hỡinhữngngườilạ!Mộtngườichủthânáiđangchờđóncácbạnvớibánhănvànướcuốngdưđầy.Ởđây,khôngaikíchthíchdụcvọngcủacácbạn,nhưngchúngsẽđượcthoảmãn“.30nămdàiônglàmchủkhuvườn,chotớikhimấtvàonăm–270.NhưngKeposlàmộtđịnhchế,nócònhiệnhữumãitớigần500nămsau.

Người tachỉbiếtđượccáchgián tiếpvềcuộcsống thựcsựcủaEpikurvànhữnggìôngdạy trongkhuvườnmênhmông,vìsáchcủaôngchỉcònlạinhữngmảnhrờirạc.Nhưngsáchcủanhữngngườitheovàchốngôngcungcấpchotanhiềuhiểubiếthơn.Tuynhiêncáinhìncủanhữngngườinàylạiquámâuthuẫn,nênkhómàphânbiệtđượccáiđúngcáisai.Vìthế,thếgiớihậusinh,nhấtlànhữngkitôhữunhiềungờvực,đãgánchoôngmộtbộmặtxấuxa.

điểmcựcđoanvàtiếnbộvượtthờigiannơihọcthuyếtcủaEpikurlàchỉtinvàonhữnggì

khảnghiệmdogiácquanmanglại.đấylàchuyệnlạtrongtruyềnthốngtriếthọc.Ôngkhôngtinnhữnggìvượtngoàigiácnăng.Thầnthánh,tôngiáo,vàngaycảcáichếtnữacũngchẳngquantrọnggìđốivớiông.Epikurkhuyênhọctrò:„Anhhãytậpmàtinrằng,đốivớichúngta,cáichếtchẳngcógiátrịgì.Bởivìtấtcảnhữnggìtốt,nhữnggìxấu,đềulàchuyệncảmnhận.…Baolâuchúngtacómặt,cáichếtvắngmặt,khicáichếttới,thìchúngtakhôngcòncóđónữa“.Epikurnhậndiệnthếgiớichỉquanhữnggìkhảnghiệmthựcsự.Ôngđánhgiácaonhậnthứcluậnlí,nhưngôngnốimọinhậnthứcđóvớitấtcảnhữnggìcóthểcảmnhậnvàhiểuđượcbởigiácquan.Ôngkhôngđivàonhữnggìvượtquathếgiớikinhnghiệm.Cũngnhưnhiềutriếtgiahi-lạptrướcđó,ôngtránhđưaramộtlậpđồtổngquátvềbảnchất,sựhìnhthànhvàtìnhtrạngcủathếgiới.Thậtraôngchẳngmuốngiảithíchtườngtậnđiềugì,bởivìđâuđâuôngcũngkhámpháranhiềulỗhổngkiếnthứcvàkhôngthểgiảithíchđược.Thayvìđưaramộtlíthuyếtnhậnthứcbaoquátchomọivấnđề,ôngchú trọng tớicâuhỏi:Làmsaocóđượcmộtcuộcsống thànhđạt trongkhuônkhổnhữngkhảthể(Möglichkeiten/Possibilities)hạnchếcủaconngười?Epikurdưkhônngoanđểhiểurằng,khómàcóđượctrảlờichocâuhỏiđó.Vìôngbiết,bảnchấtconngườikhôngđồngnhất,nhưngđầymâuthuẫn.

Bảnchấtconngườimuốncónhữngcảmgiáckhoáilạc.Khoáilạclàtốt,chánchườnglàxấu.Cứnhìnvàotrẻconthìrõ.đốivớichúng,mongmỏikhoáilạclàđiềurõràngnhư„lửathìnóng,tuyếtthìlạnh,mậtthìngọt“vậy.Cảngườilớncũngtìmkiếmkhoáilạc.Nhưngđasốtìnhtrạngkhoáilạc–thưởngthứcđồănngon,rượubia,tìnhdụcv.v.–đềukhôngkéodài.Khôngthểtạonênlụcđịabằngcáchònđảonhỏhạnhphúc.Nhữngtìnhtrạngkhoáilạcđóquáhạnchế,khôngthểlànềntảngchomộthạnhphúclâudàiđược;tacầnphảihưởngthụchúng,nhưngchớquantrọnghoáchúng.Ngoàira,Epikurcònnghingờnhữngđiềutháiquá:Cáigìhưởngquánhiều,sẽsớmmấtgiátrị.Nhâmnhitừtừmộtmiếngphô-mátcóthểthúvịhơncảmộtbuổitiệc.đểkhoáilạccuộcđờiđượcbềnlâu,cầnphảihãmbớtcáihammuốntháiquánơitrẻcon.Nhưvậy,muốnkhoáilạcđượclâudài,phảiđiềuhoàcácnhucầu.Nhưngchỉcólítrímớigiúptathựchiệnđượcđiềuđó.Lítrígiúptathảoranhữngchiếnlượcđángcậyvàbềnvững,đểtakhôngbịlệthuộc

vàocámdỗcủanhữnggóimìănliền.

Cómộtphươngcáchđểthựchiệnđiềuđó:Màibéncácgiácquanvàtậnhưởngmọikhoảnhkhắclớnhaynhỏcóđượctrongcuộcsống.Mộtcáchnữalàhạnchếâulo.Dùkhôngluôntạochomìnhđượcnhữngcảmgiáclạcthúmạnh,thìtacũngcóthểcốgắnghạnchếbớtnhữngcảmgiácbuồnchán:Hạnchếnhữngâulokhôngcần thiếtvề tươnglai,giảmbớtcaovọng,hạnchếnhữngnhucầuxahoavề tiềnbạcvàcủacải.Nhữngđiềuđóítlàmtăngniềmvui,nhưnggiúptatránhđượcnhữnglệthuộccóhại:„…Cảviệcđộclậpvớinhữngthứbênngoàilàmộtđiềurấthay…bởivìchúngtatinchắcrằng,aihưởngthụsựdưdảnhiềunhất,ngườiđólạiítcầntớinhữngthứđónhất,vàrằng,mọithứtựnhiênđềudễtạora,cònthứvôíchlạikhótạorađược“.TheoEpikur,khôngphảicủacải,màlàcácmối liênhệxãhộivớingườikhácmớitạonênhạnhphúclâubền:„Trongmọithứkhônngoantạohạnhphúccuộcđời,việccóđượctìnhbạnlàđiềuquantrọngnhất“.

Nhưvậy,ngườitheo„mônphái“Epikurlànhữngconngườicânbằng.Họgópnhặthạnhphúctừnhữngniềmvuinhỏlớntrongcuộcđời,chiếnthắngnhữngâulovàsốngvuivẻhoàthuậnvớinhữngngườikhác.Chỉsaunàynhữngkẻthùcủaông,nhấtlànhữngtínhữukitôgiáo,đãxuyêntạcôngthànhmộttayănchơivàlàmbiếnthểhoàntoànhọcthuyếtcủaông.Vềmặttâmlí,họcthuyếtEpikurđitrướchọcthuyếtKitôgiáokháxa.Bởivìôngnhận ra sự tương tácgắnbógiữa cơ thểvà trí tuệ, giữa thân (Physis)và tâm(Psyche)vàđãđưasựtươngtácđóvàotrọngtâmtriếtthuyếtcủamình.Nhữnggìôngdạy,ngàynayngườitalạinhậnranơiquanđiểmcủakhoa(màtôi-ngườidịch-tạmdịchralà)TâmLíCảmTích (PositivPsychology=TâmlíhọcvềnhữngCảmgiácTíchcực),mộtngànhnghiêncứutântiếnđượclậpravàtiếnhànhchủyếuởHoa-kì.Nhữngđạibiểucủakhoanàytìmhiểuđâulàcáctiêuchuẩnphảithoảmãnđểcóhạnhphúc.Vàhọđưaranhữngchươngtrìnhthựctậpđểtạothêmhạnhphúc.HọcũngđồngívớiEpikur:Hạnhphúckhôngphải làcáigì tựcó,nhưngnócóthểvàphảiđượcta tạora.Chưahẳnlàđãcóhạnhphúc,nếutakhôngđau,khôngbịcăngthẳngtinhthầnvàthểxác(Stress)vàkhôngphảilolắng.Cóbiếtbaonhiêungườichẳnggặpkhókhănlớntrongcuộcđờimàhọchẳnghạnhphúctínào,chỉcóbuồnnản.Nóicáchkhác:hạnhphúcrấtđẹp,nhưngnóđòihỏinhiềunỗlực.Nhữngnhànghiêncứuhạnhphúcđãtómtắtmộtchuỗinguyêntắcthựchành,màtôi–đôiđiểmcũngkhôngtánđồnglắm–ghiradướiđây.

Nguyêntắcthứnhất:Hoạtđộng!Nãochúngtacầnhoạtđộng.Ngưngđọngtrítuệsẽgâynênbuồnchán.Chỉmộtngàytâmtríkhônglàmviệc,hàngloạttếbàothầnkinhchết.Aikhôngbắttríóclàmviệc,họdầnbịcocụmlại,mộttiếntrìnhđikèmvớinhữngcảmgiácchánnản.Khônghoạtđộng,nhưvậy,sẽmauchóngđưađếntìnhtrạngxuốngtinhthần(Depression),vìlượngDopaminkhôngtiếtrađủchobộmáykíchtốlàmviệc.Chúngtakhôngcầnphảihoạtđộngliênlỉ,bởivìlệthuộctháiquávàosinhhoạtcũngchẳngcólợichohạnhphúc.Thểthaolàmộtđiềutốt,vìnhờnhữngnỗlựcthànhcôngcủacơthể,tríócchúngtatựtưởngthưởngbằngcáchtạothêmtếbàothầnkinhmới.Cảnhữngsởthíchcũnglàmtăngniềmvuisống.Nhữnghoạtđộngđềuđặnthườngngàycũngcóvàiđiểmlợi,nhưngvềlâuvềdài,chúngkhônglàmchotahạnh phúc. Sinh hoạt thay đổi vàmới lạ có thể là nguồn hạnh phúc.Wittgenstein, người vốn nghi ngờchuyệntìmkiếmhạnhphúc,vìthếđãđitheomộtphươngchâmngượchẳn:„Mặc,chẳngcầnbiếtăncáiđếchgìcả,quantrọnglàluônluônvẫnmộtthứđó“–đâylàmộthướngdẫntìmtớibấthạnh!

Nguyêntắcthứhai:Hoàmìnhvàoxãhội!Epikurcoinhẹviệcquantrọnghoáchínhmình,dùnơicuộcsốngriêngtưhayngoàicôngluận.Nhưngôngnhậnra,chẳngcómấynguồnhạnhphúcnàobềnlâuhơnnhữngliênhệxãhội.Tìnhbạn,tìnhvợchồngvàtìnhgiađìnhcóthểlànhữngkhungcảnhnângcaocuộcsốngtinhthần.Kinhnghiệmhạnhphúcsẽtăng,khitacùngtrảiquamộtchuyệngìđóchungvớibạnđời,vớimộtngườibạnhayvớiconcái.Khicảmthấyđượcbảobọc,đànôngtiếtrakíchtốOxytocin,đànbàtiếtraVasopressin,làthứkíchtốcủamộtloạichuộtđồngmàtađãbàntớitrongbàiđiềuvôcùngkhóxẩyranhưngthậtbìnhthường.Aisốngtrongvòngthânáixãhội,ngườiđókhôngphảilotoanhaygặpkhókhănmộtmình.Vìthế,mộtcuộcsốngvợchồngtốtđẹpvớisinhhoạttìnhdụcđầyđủquantrọngnhiềuhơntiềnbạcvàcủacải.

Nguyêntắcthứba:Tậptrungtưtưởng!Epikurdànhnhiềuthờigianđểtậpchohọctròmìnhbiếtthưởngthứcnhữngcáihiệntạitrướcmắt:thưởngthứchươngthơmbônghoa,thưởngthứcnétđẹpcủacáchìnhthể,nhâmnhihươngvịmiếngphô-mát.Nhữngthưởngthứcchọnlọcvàtậptrunglàmtăngniềmvuisống.điềugìđúngchosựvật,cũngđúngchoconngười.Càngmởlòngrachongườikhácbaonhiêu,cảmgiácvà cảm thông càng đậmđà bấy nhiêu. điều này, theo cái nhìn của giới nghiên cứu não, có nghĩa:Hãythưởngthứcnhữngtìnhtrạngíthứccủaanhđi,ítnhấtlànhữngtìnhtrạngnàocólợichoanh.Vàkhitập

trungvàomộtđiềugì,thìhãyđểhếttâmtrívàođó.Aivừaănvừanghĩtớichuyệnphìmập,vừatròchuyệnvừaliếcnhìnđồnghồ,ngườiđóchẳnghưởngđượcgìcả.Thỉnhthoảngnghĩđếntươnglai,làtốt;nhưngcứluẩnquẫnhoàivớitươnglai,thìgiếtchếthiệntại.đốivớiđasốngườita,sốnglàcáiđangdiễnratronglúchọđangracôngmêmảithảophácchomìnhnhữngdựđịnhkhác.

Nguyêntắcthứtư:Cónhữngmongđợithựctế!Hạnhphúclàđiềungườitamongđợi.Nhưngđiểmlầmlẫnthườnghayxẩyranhất,đólàmongướcquálớnhoặcquábé.Cảhaiđềuđưatớibấtbình.Aiướcvọngnhiềuquá,kẻđórơivàotìnhtrạngcăngthẳngtinhthầnvàthểxáckhôngcầnthiết.Aiướcvọngquáít,cơthểtiếtraítDopamin,khiếnchohọtrởnênthiếunăngđộngvàdửngdưng.Thiếunăngđộngcóthểlạidẫnđếnítướcvọng.Vòngluẩnquẩn.

Nguyêntắcthứnăm:Cónhữngtưtưởngtốt!Cólẽđâylànguyêntắcquantrọngnhất.EpikurvàTâmlíhọcCảm tích cùng chungmột quanđiểm:Hạnhphúckhôngphải là điều bất ngờ, nhưng là hệ quả củanhữngtưtưởngvàcảmgiác„đúngđắn“.„đúngđắn“ởđâycónghĩalànhữngtưtưởngđưađếnlạcthúvàgiúptránhchánnản.Cácnhàtâmlícungcấpchotamộtxảothuậtđặcbiệt:„Hãylàmnhưthểbạnđanghạnhphúc,vàbạnsẽhạnhphúc!“Nóithìdễ,màthựchànhkhôngdễ.Khiđangchánnảnthìcònsứcđâumàtỏrasungsướngđược.NhàvănngườiNgavàcũnglàmộtnhàtâmlísànhsõi,FjodorDostojewski,đãđẩynguyêntắcthứnămnàytớitậncùng:„Mọisựđềutốt.Mọisự.Conngườibấthạnh,làvìnókhôngbiếtrằngnóhạnhphúc.Tấtcảvấnđềchỉcóthế.Ainhậnrađiềuđó,ngườiấytứckhắccóhạnhphúcngay“.

điểmchínhyếuởđây,làdùsaotôivẫncómộtchúttựdotốithiểunàođóđểtựđánhgiá

cácbiếncốxẩyratrongđờitôi.Tựdonhiềuhayít,điểmnàycóthểbàncãi.Tôithíchđọccácchươngvuicủađờitôi,màcũngcóthểthíchgặmnhấmnhữngchươngbuồntẻ.Cóngườinhìncuộcđờivớiđôimắtmàuhồng,nhưngcũngcóngườinhìnratoànmàuđen.đểcóđượccáinhìnmàuhồngđó,cólẽhọđãđánhthứcđượcvaitròcủalítrítrongviệcđánhgiácáccảmgiáccủamình.Tạisaotôilạidừngchânquálâunơibiếncốtiêucựcmàngậmđắngnuốtcayvớinó?Dĩnhiên,tôikhôngcótựdođểchuyểnsựvậtmàuđenthànhmàuhồnghayngượclại,nhưngtôihẳncómộtkhoảngtựdonàođóđểđánhgiácáccảmnhậncủamình.Khoảngtựdonàytôicóthểtậpthànhđược.Cònviệcsắpxếpcũngnhưtươngđốihoámộtcảmgiácvànhữngcảmnhậncủanódiễnrangaysauđóđòihỏimộtnghệthuậtcao,nhưngkhảnăngnàycũngcóthểhọcđược(xembàiDobedobedo).

Ngườitathườngkhuyênlàmcáchnày:viếtngayranhữngcảmgiáctiêucực.Cónhưthế,chúngsẽđượcvùngnãotrước(Cortex)chụpquangtuyếnkĩlưỡngngaytừđầuvànhờvậyđộtiêucựcsẽđượclàmgiảmdịuđiphầnnào.Cảviệcviếtramộtvàiluậnchứnghayđểđốiphólạitiêucựccũnglàđiềutốt.Ởđiểmnày,cácnhàtâmlícảmtíchkhuyếnkhíchnênviếtnhậtkíhạnhphúc,đểnhờđónhữngđiềutốtđẹpđượcdễnhớhơn.MộtminhtriếtkhácnữacủaTâmlíhọcHạnhphúclàcâu:„Bạnđừngcoitrọngmình,hãycườicợtngaycảvềchínhbạn“.Câunàycũngvậy,nóithìdễ,nhưnglàmkhôngdễ.Phảichăngaicũngbiếtvàcóthểlàmđượcđiềunàyrồi,giờchỉcònviệcđemnóraápdụngtrongcuộcsốngnữamàthôi?CâuphươngchâmnàylàmtôiluônnhớđếnôngbạnLutzcủatôi.Trongmộtlớphuấnluyệnquảntrịgia,nhàthựctậptâmlíyêucầucáchọcviênphảitỏratựnhiênhơnnữa.AnhbạnngườiThuỵ-sĩcủabạntôiliềnrútracâybútvànắnnótviếtxuốngtậpvởcókẻhàngsẵn:„Hãytựnhiênhơnnữa!“Cườicợtđượcvớichínhmìnhlàđiềurấthay,nhưngđólàmộtmụctiêurấtcaoxa,đikèmvớimộtmongđợirấtlớnvềchínhmình.Họccáchtránhmộtsốnguồngâychánnảnlàđiềudễlàmhơn.Mộttrongnhữngnguồnthườngxẩyranhất,đólàthóihaysosánh.Aisosánh,kẻđóthiệt!đólànguyêntắcluônluônđúngchomọinơi.Tôikhônggiốngnhưcôngườimẫutrongbáo(Khôngbiếtcômẫukiatrongthựctếcógiốngnhưtronghìnhkhông).Lươngtôikhôngbằngthằngbạncùnglớp.Tôikhônghàihướcđượcnhưnhữngngườikia.Hoặcthảmhơn:Tôikhônghạnhphúcnhưchịemtôi.Baolâubạncònnghĩnhưthế,bạnsẽkhôngtrởnênkháchơnđược.

Nguyêntắcthứsáu:đừngtháiquátrongviệctìmkiếmhạnhphúc.Thanhthảnđốiphóvớibấthạnhlàmộtnghệ thuật lớn.Trongnhiềucáibấthạnh-nếukhôngnói là tấtcả -đềucóchútđiều tốtnàođó.Nhiềungườilâmbệnhnặngđãthốlộnhưsau,từkhiphảiliệtgiườnghọsốngmãnhliệthơn.Khủnghoảng,khókhănhaycảnhữnghoạnnạncuộcđờicóthểmanglạiđiềutíchcực.Cónhữngkhủnghoảngđưatớinhữngkhởiđầumớitốtđẹphơn,màthườngtachẳngbiếtlà„chúngtốtchogì,choai“.Chỉbiếtthanthântráchphận,chorằngđờichẳngcóchithayđổicả,đólàcănbịnhrấtphổbiến.Cácnhàtâmlícựclựccảnhcáothóiquennày.

Cuốicùng,nguyêntắcthứbảy:Vuivẻlàmviệc.Nguyêntắcnàyđiliềnvớivớinguyêntắcđầutiên:Hoạtđộng.Côngănviệclàmlàdịpbắtconngườihoạtđộng,vàđasốngườitacầnsứcépcôngviệcđểcơthểhoạtđộngđầyđủ.Dĩnhiênkhôngphảitấtcả,màthườngthìcáccôngviệcđềumanglạisứcéptíchcựcđó.Côngănviệclàmlàcáchchữatrịtâmlíhaynhất.đaukhổkhithấtnghiệpchínhlàvìthiếulốichữatrịnày.Aikhôngcóviệclàm,kẻđódễcảmthấythừathãivàtàntạ,vìcơthểhọtiếtraquáítDopaminvàSerotonin.NhàtâmlíchiềusâuSigmundFreudcũngquanniệmnhưthế.đốivớiông,hạnhphúclà„cóthểyêuvàcóthểlàmviệc“.đólàtómtắtbảynguyêntắc.Xemravắngọn,nhưngchẳngđơngiảntínào.Tacóthểcòn

phảibàncãivềgiátrị,vàdĩnhiêncảvềcôngdụng,củamỗinguyêntắc.Câuhỏigaygonhấtvàcũnglàđiềumàcácnhànghiêncứuhạnhphúcchođếnnayítquantâmnhất,đólà: đâulàmứcđộkhảnăngtựquyếtcủacánhântôi?Mộtmặt,cácnhàtâmlícảmtíchtìmcáchtậndụngmọithànhquảcủakhoanghiêncứunão,nhưngmặtkháchọlạinétránhcâuhỏinềntảng:„Tôicómuốnđượcđiềutôimuốnkhông“?Dùcác phương châmhạnhphúc trên đây có hay cáchmấy,mà tôi hoàn toànkhông có tự dođể thựchiệnchúng,thìcũngbằngthừa.đâycólẽlàđềtàivôcùnghấpdẫnsắptớichocácnhànghiêncứu.

Nhưvậy,vấnđềhạnhphúcđãsángtỏ?Vềmặttriếthọc,cólẽnóđãsángtỏ.Nhưngvềmặttâmlí,cònnhiềuđiềucầnphảikhámpháthêm.Tạisaocónhữngngườisốngmộtcáchmáymócđếnkhótinlàhọđãthậtsựsống?Tạisaolạicónhữngngườiluônbiếtrấtrõhọphảilàmgìđểđạtđượcthoảimái?Vàtạisaođasốchúngtalạclốimộtcáchnàođótrênbướcđườngđitới?Cólẽchẳngphảilàvìngườinàyhiểurõhạnhphúchơnngườikia…Phảichănghạnhphúcđượcđánhgiáquácao?Haychăngmộtcuộcsốnghạnhphúcrốtcuộccólẽcũngkhônghẳnlàmộtcuộcsốngthànhcông?Phảichăngcòncócáigìđóquantrọnghơnhạnhphúc?

•MáyMatrix.Phảichăngcuộcsốngcómộtínghĩa?

UtopiaMáyMatrix

Phảichăngcuộcsốngcómộtínghĩa?

„Tôimuốnnóichobạnbiết,tạisaobạnởđây.Bạnởđây,làvìbạnbiếtmộtcáigìđó.Cáigìđólàđiềubạnkhôngthểgiảithíchđược.Nhưngbạncảmđượcnó.Suốtcảđờibạn,bạncảmthấycómộtcáigìkhôngđúngtrongthếgiớinày.Bạnkhôngbiếtđólàcáigì,nhưngnóvẫncóđó.Nónhưmộtcáidằmtrongđầubạn,làmbạnđiênlênđược.Vìcảmgiácnàymàbạnđãđếnvớitôi“!

Cómộtcáigìkhôngổntrongthếgiớinày,nhưngbạnđừngmấtcôngđitìmnhữngcâutrênđâytrongmộttácphẩmlịchsửtriếthọcnàocả,vìbạnkhôngtìmrađâu.NgườinóinhữngcâuđólàMorpheus,mộtnhânvậttrongphimMatrixdoanhemAndyvàLarryWachowskidàndựng.Mộtcuốnphimđạtthànhcônglớntrongnăm2000-thànhcôngcólído.Hiếmkhicómộtcuốnphimtriếtlívềhiệnhữuvàhưvôhaynhưthế,nócóthểsánhđượcvớiphimOrphéenăm1949củaJeanCocteau.

Cuốnphimkể chuyện cuộcđời anhNêô, làmột người có tài phávỡ cấu trúcphầnmềmcủamáy tính(Hacker).NêôngheđượcMorpheusnóichobiết,làthếgiớimàanhvàtấtcảmọingườikhácđangsốngtrongđó,làmộtthếgiớikhôngthật,mộtthếgiớiảodohệthốngliênmạngmáytínhMatrixtạora.Saukhiloàingườilàmchođịacầukhôngcònlànơimuônvậtsinhsốngđượcnữa,máytínhrataychếngựthếgiới.Chúngnắmđàichỉhuy,tạoracácMatrixvàdùngconngườilàmnguồnnhiênliệu.đểbóclộtconngười,máytínhnhốthọtrongnhữngbìnhchứalớnđầythứcănlỏng,vàcungcấpchohọmộtcuộcsốngthầntiên.NhờMorpheusxúidục,NêôđãthoátrađượckhỏiMatrix,saumộtcuộcđấutranhlâudàivàkhókhăn.CuốicùnganhtatrởnênnhưmộtnhânvậtKitô,vịcứutinhcủanhânloại.

Cuốnphimdựatheomộtsốtácphẩmtrướcđó,đặcbiệthaicuốntiểuthuyết

Sterntagebücher(NhậtKíHànhTinh)vàAlsoSprachGolem(NhưGolemđãNói)củanhàviết truyệnkhoahọcgiả tưởngngườiBa-lanStanislawLem.đề tàicuộcsống trongmột thếgiớiảocũngđãđượctrìnhbàytrongtiểuthuyếtSimulacron-Drei(Simulacron-Ba)củatácgiảngườiHoa-kìDanielGalouye,cuốnsáchđượclênphimhailần.Ngoàira,MatrixcũngdựatheotưtưởngcủatriếtgiangườiPhápJeanBaudrillard và lấy lạimột loạt đề tài từ nhómNgộgiáo (Gnosis) trong lịch sửKitô giáo.Nhưng bảnquyềnđích thựccủa tư tưởngcho rằngcuộcsống trênđịacầuchỉ làmộtcuộcsốngảoảnhkhông thật,khôngphảilàcủaanhemWachowski,Galouye,LemhayBaudrillard,nhưnglàcủatriếtgiaHi-lạpPlaton.

Trongchươngnổitiếng„DụNgônHangđộng“,cuốnthứbảycủaPoliteia,tácphẩmchínhcủaPlaton,ôngnàytảlạimộtcảnhtượnglạlùngvàonăm370trướctâylịch:Mộtnhómngườisốngtừlúcnhỏtrongmộthangđộngdướiđất.Tấtcảhọbịtróigôvàothànhđá,khôngthểcựaquậycảđầulẫnthân,chỉbiếtnhìnthẳngsangváchđáđốidiện.Tấtcảánhsángtrongđộngxuấtpháttừmộtđốmlửacháyphíasaulưnghọ.Nhữnghìnhảnhvàdụngcụlầnlượtđượcđưaragiữakhoảngcáchnhómlửavàtùnhân.Ánhsánghắtbóngnhữngthứđólêntườngđốidiện,nêntùnhânchỉnhìnthấybóngcủanhữngvậtđó,cũngnhưbóngcủachínhmìnhvàcủađồngtùmàthôi.Ngaycảkhingườichuyểndịchcáchìnhảnhkianói,thìtiếngnóicũngnghenhưvangratừnhữngbónghình,chứkhôngphảicủangườithật.Vìchẳngíthứcvàcảmnhậnđượcgìxẩyraphíasaumình,tùnhânhangđộngchỉbiếtsốngvớihìnhbóng,coiđólàthếgiớithậtduynhấtcủahọ.Khôngthểcócáchnàothoátrađượckhỏithếgiớinày.Mộttùnhânmaymắnthoátrađượckhỏihangtớivớiánhsáng,thoángnhìnxuốngthấyđượccảnhtượngdướihang.Nhưngngườinàycũngkhônglàmsaogiảithíchchobàcondướikiahiểuđược,làvìnhữnggìanhnóiđềuvượtngoàitrítưởngtượngcủahọ.Ngườigiácngộvìthếchỉnhậnđượcchâmbiếmvàcườinhạo;ngườitakhuyên„anhtanênxuốnghangtrởlạicùngvớicặpmắthưhỏngcủaanh“.Vàđểkhôngbịrơivàosốphậncủangườigiácngộ,họbàymưusắmkếbắtgiếtvịcứutinhcủahọ.

Platonkhôngđưaradụngônkiađểchongườitaquayphimhayviếttuyểuthuyếttrinhthám.Màôngmuốndùngnóđểnóilênrằng,lítrítriếthọcphảitừngbướcthoátrakhỏinhữngcảmnhậngiácquan,đểcóthểđivàođượctrongbảnchấtthậtcủasựvật.Platoncoiluậnlítrừutượngquantrọnghơnkhảnăngnhậnthứccủagiácquan.Dùvậy,dụngônhangđộngcủaôngđãtrởthànhchađẻcủamọiviễnảnhMatrix.Vàtahãydừnglạithêmmộtchốcnơinhữngviễnảnhnày.TrongMatrix,Nêôvượtrakhỏicuộcsốngảocủamình,

chodùcuộcsốngcủaanhtrongbìnhchứakhôngphảilàkhôngthoảimái.Nhưngtạisao?TacóthểthêudệtthêmtrườnghợpcủaNêô:CuộcsốngtrongMatrix,cònhơnphimtrìnhbày,làmộtcuộcsốngthiênđường.ConngườibịcộttrongMatrixcótựdochọnlựacuộcsốngnàomìnhmuốn.HọcóthểlànhữngđàoképnổitiếngchonhữngcuốnphimOskar.HọcóthểlàRonaldinhohayKákarthắngtrậnbanhxongđibátphốvớiđào.NhưngkhácvớicảnhtrongphimMatrix,ngườibịcột trongthídụcủachúngtabiếtanhmuốnđiềugì-anhbiếtthếgiớinàykhôngthật,mặcdầunóvẫnchoanhcảmtưởnghoàntoànthật.Theoíbạn,conngườicómuốnsốngcảđờitrongnhữngkhungcảnhtuyệtvờiđókhông?

Cólẽbạnnghĩngay,đólàmộtcuộcsốngmaymắnhạnhphúc,mộtthứSecondLifetâmthânantoànthoảimái.Nhưngnếumãimãicảđờinhưthếthìsao?Mộtcuộcsốngluônmãichỉcóthànhcôngmàthôi,sẽrasao?Mộtthiênđườnghạgiớiluôncósẵnnhữnggìcầnđểchotađượchạnhphúc.Mộtcuộcsốngnhưthếquảthậtđángsợ!

Điềuđócónghĩalàcòncómộtcáigìquantrọnghơnhạnhphúc,vìmộthạnhphúcquáchắcchắnsẽkhiếnchúngtabuồnchánkinhkhủng.Mọithứtrongđờicógiátrịcủanónhờquatươngphản.Tacóthểướcmơđượcnhiềuhạnhphúc,nhưngcólẽchẳngmơướcmộthạnhphúckéodàimãimãi.GeorgeBerhardShaw,thisĩ,kịchtácgiavàlàmộttriếtgiatinhtếngườiIrland,đãbiếtđiềuđótừlâu:„Hạnhphúcsuốtđời!Mấyaisẽchấpnhậnđượcđiềuđó;cuộcsốngđósẽlàhoảngụctrầngian“.NhưngkhôngphảichỉcósựkhủngbốcủacáihạnhphúcđơnđiệulàmchocưdântrongMatrixngánngẫm.Cáilàmhọsợhãihơn,đólàkhôngđượctựdoquyếtđịnhvềcuộcsốngcủamình.Tựquyếtlàmộttàisảnquáưquantrọng,đếnnỗiđasốngườitasẵnsàngđổisựhạnhphúcdongườingoàibanđểlấynó.Nhưvậy,mìnhphảitựtạoravàlàmnênhạnhphúccủamình,cònthứhạnhphúcdongườingoàibantặngchẳngcógiátrị.Nếukhôngthểthua,thìthắngcòncóínghĩagì?Mộtcuốnsách,màmìnhbiếttỏng,làtừđầuđếncuốiđềuxẩyranhữngđiềutốtđẹpnhưmìnhmongmuốn,thìsáchđóchánđếncỡnào?Nhưvậy,nhưnhàvănngườiNgaLeoTolstoinói,hạnhphúc„khôngphảilàbạncóthểlàmđượcđiềubạnmuốn,màlàbạnluônluônmuốnđiềubạnlàm“.

Tôikhôngbiết,câunóicủaTolstoicóthuyếtphụcbạnkhông.Riêngtôi,tôithấycâutrảlờicủaôngrấtgầnvớicáimàngườitathíchgọilà„Ínghĩacuộcđời“.Dùvậy,nhiềutriếtgiangàynaykhôngmuốnquantâmbànvềđềtàinày,vìhọchorằng,nólàmộtthứgỡrốitơlòngcủanhữngnhàtưvấnmịdânhaythuộcvàoloạihuyềnhoặc,tắtlại,nóđượccoilàđềtàigiảitrí.Tuynhiên,xưakiađềtàinàyđãmộtthờirấtquantrọng.Cáchđâyhơn2400năm,khingườiHi-lạpđặtnềnmóngchocáimàngàynayngườitagọilàtriếthọctâyphương,họđãnỗlựctìmcáchtrảlờicâuhỏiđó.TiếngHi-lạpcổkhôngcótừtươngđươngvớiđiềutangàynaygọilà„ínghĩacuộcđời“,nhưngtựnềntảng,câuhỏicủahọđặtracũngcùngmộtínghĩa:đâulàđiềuquyếtđịnh?Cáigìquantrọnghơn,cáigìítquantrọnghơn?

Trongcuốnsáchnày,chúngtađãgặpnhiềutriếtgia.Mỗingườitheocungcáchriêngcủamình,họđãítnhiềutrảlờichocâuhỏitrên.Cũngnhưsaumộtbuổidiễnkịchcómàncácdiễnviênkéonhaurachàokhánthínhgiả,ởđâytôimuốnlượclạimộtsốnộidungtrảlờicủacácvịấyliênquantớiđềtài.

CáctriếtgiatrướcThờimới,nhưDescarteschẳnghạn,khôngđáđộnggìtớiđềtàiđó.đốivớihọ,conngườikhôngcầnthắcmắcgìvềínghĩatổngquátcủathếgiới,vìđãcóThiênChúatrảlời.Nhưvậy,nhữngaisốngtrongthờiTrungcổ,thờiPhụchưngvàthờiBa-rốckhôngcầnquantâmtớicâuhỏivềínghĩa.QuaGiáohội,họbiếtThiênChúađãcótưtưởngvàíđịnhnàochoconngườirồi.Chỉsaukhibướcvàogiaiđoạnconngườiđềcaolítrícủamình,thayvìtiếptụcchấpnhậntrậttựdoThiênChúaanbài,thìcâuhỏivềínghĩamớiđượcđặtra.Nhưvậy,câuhỏivềínghĩacuộcđờimớiđượcđặtthànhvấnđềvàocuốithếkỉ18vàđầuthếkỉ19.

VớiImmanuelKant,nhiệmvụcủacuộcsốnglàthihànhbổnphậnđạođứccủamình.Câutrảlờinàyquámỏng.JeanJacquesRousseau:Làmsaoconngườicóthểvàđượcsốngtheobảnchấttựnhiêncủamình;conngườikhôngphảilàmnhữnggìhọkhôngmuốn.JeremyBentham:

Mụctiêucuộcsốnglàlàmsaocóđượclạcthútốiđachomìnhvàchokẻkhác.WilliamPaley:

Cànglàmđượcnhiều„việcíchlợi“,cuộcsốngcàngcóínghĩa.

Giữathếkỉ19,câuhỏimớicóđượcmột lô trả lờiphongphú.Thếhệ triếtgiakế tụcKant,FichtesvàHegelrốitrítrướclượngtácphẩmđồsộcủanhữngvịđitrước.Triếthọcđãcónhữngbướctiếnvĩđạivà

đã tựcoimình làmônhọcchínhnhằmgiải thíchmọicâuhỏivềcuộcđời.Nhưngdùvậy,nóđãchỉ rađượcrấtítphươngcáchlàmsaođểcóđượcmộtcuộcsốngthànhđạt.đólànhữngtoànhàtưtưởngmênhmông,nhưngchẳngcóđượcbaonhiêutưtưởngthựctếlàmnềntảngchocuộcsống.

ArthurSchopenhauer,SörenKierkegaard,LudwigFeuerbachvàmộtcáchgiántiếpcảKarlMarxgiờđâynỗlựctrảlờicâuhỏiđócáchmới,mỗingườitheocáchcủamình.Schopenhauerphảnđốithẳngthừngcáilíluận:conngườisống„làđểtìmhạnhphúc“.Vìconngườivốnnôlệvàmãimãilànôlệchoímuốncủamình,nênkhómànóichuyệnvềínghĩatựdovàcaothượngđốivớihọ.Chỉcónghệthuật,đặcbiệtlàâmnhạc,mớitạochoconngườimộtsựsảngkhoáitrổivượt.FriedrichNietzschevàSigmundFreudcũngtánđồngtưtưởngđó.Haivịnàychorằng,chínhcâuhỏivềínghĩacuộcđờinóilênsựyếuđuốicơthểvàtinhthầncủamộtconngười.Ngườilànhmạnh,theohọ,chẳngcầnínghĩacuộcđờitrổivượtnàocả.đểhạnhphúc,họchỉcầnâmnhạc(Nietzsche)hoặctìnhyêuvàviệclàm(Freud).đốivớiErnstMach,câuhỏiínghĩađượcgiảiđápcùnglúcvớicâuhỏivềcáiTôi.NếuconbướmkhôngcòncùngmộtcáiTôivớiconsâu,nếuđứatrẻkhôngcòncùngmộtcáiTôikhivềgià,thìchẳngíchgìcảđểbànchuyệnínghĩachungchocảcuộcđời.Nhưvậy,thayvì„ínghĩacuộcđời“thìnênnóivềcáicảmgiáccóđượctrướcnhữngcâuhỏithựcsựquantrọngtrongcuộcđời-màMachgọiđólà„Kinhtếtưduy“(Denkökonomie).

Cácbậcthầytưtưởngtrongthếkỉ20lẫntránhcâutrảlờirõràngchocâuhỏi,vàhọtuyênbốkhôngcótráchnhiệmtrảlời.MộtthídụnổibậtchotháiđộđólàLudwigWittgenstein.Ôngcoicâuhỏivềínghĩacuộcđờilàmộtcâuhỏi„vônghĩa“.Theoông,câuhỏiđótựbảnchấtkhôngthểcóđượcmộttrảlờitíchcực. „Vì ngay chính những người đã hiểu ra í nghĩa cuộc sống sau những ngờ vực lâu dài“ cũng„khôngthểnóiđượcđólàínghĩanào“.Tráilại,vớiSartre,ínghĩacuộcđờinằmnơiviệctựhoànthànhnhâncáchmìnhquahànhđộng.Vìtoànbộthếgiớichẳngcóínghĩagìcả,nêntôiđượctựdokiếntạoínghĩachochínhmình.Conngườicánhânsẽtồntạihaybiếnđituỳtheohànhđộngcủamình.NhưngPeterSingerlạicoiviệctạoínghĩacủaSartrelàchuyệnthiếutínhxãhội.đốivớiông,làmthêmđiềutốtvàbiếnthếgiới„thànhchỗtốthơn“mớilàđiềuquantrọng.

Cácnhàsinhhọctiếnhoácũnggiảithíchvềínghĩacuộcđời,nhưngtốthơn,tanêntránhđừngbàntớihọ.TriếtgiasinhhọcngườiHoa-kìDanielDennettcoihainguyêntắctiếnhoá„thíchứngvàđộtbiến“cũngđúngchomọicâuhỏivềvănhoánhânvăn:Ínghĩacủathiênnhiêncũnglàínghĩacủaconngười.NhưngnhàxãhộihọcNiklasLuhmannđánhgiálíluậnđólàvônghĩa,vì„ínghĩa“chỉcóđượcquatruyềnthông.Ínghĩalàmộtthànhquảtiếnhoátếvicủariêngconngười,bởivìsựthôngtruyềnbiểutượngquangônngữkhông thểgiải thíchđượcbằngviệcđấu tranhmạnhđượcyếu thuacủacácdi tử (Gene)hoặcbằngsựtruyềnthừathếhệ.Conngườikhôngphảiđơngiảnlàthiênnhiên.Nếuconngườilàthiênnhiên,thìnócólẽítcókhảnăngsửdụngkĩthuậtđểtànpháchínhnềntảngsốngcủamình-đấylàmộtmâuthuẫnrõràngchốnglạiluậnchứngsinhhọccoithíchứnglàmộtnguyêntắctổngquátcủasựsống.

Cácnhànghiêncứunãodĩnhiênkhôngthểtrảlờiđượccâuhỏivềínghĩasựsống.Làvì„ínghĩa“khôngphảilàmộtđạilượngcóthểcânđongđođếmhaylàmộttiếntrìnhcơđiện.

Ngàynay,câuhỏivềínghĩacuộcsốngchỉcóthểtrảlờitheochủquan.đâulàínghĩacủađờitôi?Chủquan,đơngiảnlàvìínghĩakhôngphảilàmộtđặctínhcủathiênnhiênhaycủathếgiới,nhưnglàmộtcấutrúccủariêngconngười.„Ínghĩa“làmộtnhucầuvàlàmộttưtưởngtrongđầuóccủaloàivậtcóxươngsốngchúngta.Nhưvậy,ínghĩakhôngnằmsẵnđâuđótrongthếgiới,nhưnglàthứchúngtaphảitạorachomình.Câuhỏivề ínghĩavì thế làmộtcâuhỏi thuộcvềconngười.Ngaycảkhi tađượchỏivề ínghĩakháchquantrongthếgiới,thìcâutrảlờicủatacũnglệthuộcvàoquanđiểmriêngcủamỗingười.Nólệthuộcvàoíthứccủata,nghĩalàlệthuộcvàocáchluậnlívàngônngữcủata.

Tạisaotacónhucầuvềínghĩacuộcsống?Lídoquantrọngnhấtcólẽlàdonhậnthứcrằng,mìnhrồirasẽphảichết.đốidiệnvớisựtựhuỷdiệtđangtiếntớihàngphúthànggiây,conngườiđâmrathaothứcvềsựcómặtcủamình.Mộtvàinhàcổsinhvậthọccoiđâylàranhgiớigiữaconngườivàthúvật.

Câuhỏivềínghĩacuộcsốngnhưthếlàmộtcâuhỏithuầntuýdoconngườivàcủaconngười.Vàcũngnhưmọihiểubiếtkháccủaconngười,nólệthuộcvàokinhnghiệmmỗingười.Vìthế,giỏilắmthìtacũngchỉtìmđượcínghĩachoriêngmìnhmàthôi.Nhưngtạisaotalạithíchnóivềínghĩachungcủacuộcđời?Vàtạisaocuộcđờichỉcómộtínghĩađómàthôi?Cảcáinhucầuvềmộtínghĩaduynhấtnàycũngrấtngười.Rõràng,chúngtađểtâmsuynghĩvềínghĩacuộcđờinhiềuhơnlàđặtcâuhỏi,tạisaotatìmnóvàtìmnótheonhữngtiêuchuẩnnào.Nóicáchkhác:Chúngtatìmkiếmmọithứ,màchẳngquantâmgìtớichínhviệc

tìmkiếmcủamình.Cónhữngthisĩcườicợtvềđiểmnàycáchívị:„Nếukhôngcóínghĩatrongđời,thìtatiếtkiệmđượcbaonhiêulàthờigian,làvìrồiratasẽchẳngphảimấtcôngđitìmnó“;đólàlờicủa

LewisCarroll trongtruyệnAliceimWunderland(AliceNơiđấtThầnTiên).VàAshleighBrilliant, tácgiảcủanhữngcâucáchngônngạnngữngườiAnhnhấnmạnhthêm,khiôngnói:„Tốthơn,đờiđừngcónghĩagìcả,cònhơnlàcómộtínghĩa,màtôilạikhôngđồngívớiínghĩađó“.

Quanđiểmchorằng,cuộcđờicómộtínghĩanàođó,nhưvậycólẽlàmộttưtưởngchẳnghayholắm.Việctìmkiếmínghĩacuộcđờithườngthayđổitheotuổitác.Lúctrẻ,ngườitatìmtớimộtínghĩakháchquan,nhưlàmộtmụcđíchcuộcđời.Vềgià,ngườitalạihayhỏi:đờitôiđãcómộtínghĩa?Haynóicáchkhác:Tôiđãsốngđúng?Câuhỏivề„ínghĩa“nàychẳngcònđòihỏilượngkiếnthứclớnnàonữa.Từmộtsuytưtriếtlígiờđâyngườitalàmmộttổngkếttâmlí,hoặcmộtlốichữamình.Ởđây,„ínghĩa“khôngcònquantrọngbằngthànhtựu,thànhquả:

Tôiđãlàmđượcgìtrongđời,khiếnmìnhsungsướngvàluônvẫncònsungsướng?

Nhiềunhàsinhvậtcólẽđồngívớinhậnđịnhnày:Mụcđíchcuộcsốnglàđểsống.Thiênnhiên-nếunóbiếtsuynghĩ-rõràngđãcóíđịnhnhưthế.NhưngPrôtêinvàAxítAmincónhữngđặctínhkhácvớiÍnghĩa.Vìthế,câutrảlờikhoahọctuyệtnhấtcólẽlàcâutrảlờitrongcuốntiểuthuyếtPerAnhalterdurchdieGalaxis (đónXeQuáGiangRảoKhắpCácHànhTinh)củanhàvănkhoahọcgiảtưởngngườiAnhDouglasAdams.SáchkểngườingoàihànhtinhbàyrachiếcmáytínhDeepThoughtđểcóđượccâutrảlờichomọithứcâuhỏi„vềcuộcđời,vềvũtrụvàvềmọithứkhác“.Máytínhtínhmãi.Saumộtquátrìnhtínhđúng7,5triệunăm,máychobiết,câutrảlờisẽkhônglàmhàilòngcácbạn.Cựcchẳngđãnóbắnracâu trả lời chung chomọi câu hỏi: „Bốnmươi hai“! Cư dân ngoài hành tinh thất vọng. NhưngDeepThoughtcựnự.CâuhỏinàobỏvàomáycũngđềubịDeepThought-dựatheolốitrảlờicủaWittgenstein-bảolàcâuhỏiđóvônghĩa.Thànhra,đãkhôngcócâuhỏichínhxácthìlàmsaocóđượccâutrảlờiphùhợp.Vậyphảilàmsaođâyđểcócâutrảlời?Chỉvìđểtránhnáoloạnchocưdân,cuốicùngDeepThoughđềnghịchếramộtmáylớn,mạnhhơnnữa,theokhảnăngtưởngtượngcủahọ.Máychếxong,bắtđầutìmkiếmcâuhỏi.Tiếntrìnhtìmkiếmnày,vềsaurõra,chẳngcógìkháchơnlà–tráiđất.Nhưngtráiđấtđãchẳngbaogiờcóđượcmộtcâuhỏiđúng.Khimáygầnchạyxongchươngtrình,thìquảđấtđãbịngườitachonổ,đểlấychỗlàmconđườngvònggiảiquyếtnạnứđọnggiaothông.

Cólẽínghĩacuộcđờichỉcónơicácnhàvănvàcáctácgiảcáchngônngạnngữmàthôi.

NhàvậtlíkiêmvănsĩGeorgChristophLichtenbergcólầnnói:„Tôitinrằng,conngườirốtcuộclàmộtthựcthểquátựdo,đếnnỗikhôngthểtranhtụngvớihọđượcvềnhữnggìliênquantớiquyềnvàniềmtincủahọ“.Vàđiềunàycũngđúngchochínhcâuhỏivềínghĩa.TrongcuốntruyệntôithíchnhấthồicòntrẻPrydainChroniclescủatácgiảLloydAlexander,nhàảothuậtgiàDalbengiảithíchchođứacontinhthầnTaran,khinóđangđitìmínghĩachođờinó:„Nhiềukhiviệctìmcâutrảlờiquantrọnghơnchínhcâutrảlời“.Lúccòntrẻ,cũnggiốngnhưTaran,tôiđãhơibựcmìnhvìcâutrảlờinày.Tôichođólàcáchtrảlờihènnhát.Mộttayảothuậtmàlạiănnóinhưthế.NgàynaytôichorằngDalbencólí-ítrachomộtcâuhỏiquantrọngnhưcâuhỏivềínghĩacuộcđời.VìnhữngngườiduynhấtthựcsựhiểuđượcínghĩacủacuộcsốnglàMontyPythonvàcuốnphimcùngtêncủahọ:„Giờmìnhnóichuyệnínghĩacủacuộcđời.Chẳngcógìđặcbiệtởđâycả.Hãycưxử tốt vớingườikhác, tránhănnhững thứnhiềumỡ, thỉnhthoảngđọcmộtcuốnsáchhay,lâulâugặpgỡthămhỏikẻkhácvàcốgắngsốnghoàbìnhvớimọidântộcvàquốcgia“.Vànếubạnhỏitôi,tôisẽtrảlờinhưsau:Hãyluôngiữtínhhiếukì,hãythựchiệnnhữngínghĩhaycủabạn,vàhãylấycuộcsốngđổđầyngàytháng,chứđừnglấyngàythángđổđầycuộcsống.

Dịchxongngày22.01.2012(tức29tháng12âmlịch)

PhầnPhụbảngồmtrêndưới250đầusáchthamkhảoxếptheotừngbàitrongsách.Khôngchéplạirađâyvìđâychưaphảilàmộtbảndịchđểin.

Chiasẻebook:http://downloadsach.com/

FollowusonFacebook:https://www.facebook.com/caphebuoitoi