Tanumaki ‘o e Mo’ui ‘a Kalisitiani

© Ma’afu Palu

2

Tanumaki ‘o e Mo’ui ‘a e Kalisitiani „Oku fa‟a fai‟aki „e he tokolahi „o pehē, tokua, ko e “tanumaki”, ko e me‟a ia „oku hoko atu „oka hili „a e hoko „a ha taha ko ha kalisitiani. „Oku fa‟a fakataumu‟a leva „a e tanumaki ki he ngaahi me‟a kehe ia mei he “kosipeli” ko ē na‟e fanongo ki ai „a e toko taha kuo ului, „o tupu ai „ene hoko ko e kalisitiani. Ka „oku ou faka‟amu ke fokotu‟u heni, ko e “tanumaki”, ko e ngāue faka‟evangeliō aipē foki mo ia, kae „ikai ko ha sitepu mā‟olunga hake ia mei he „evangeliō. „Oku makatu‟unga „a e fakakaukau ko eni, he lea „oku fai „e Paula, „i he‟ene tohi ki he kakai Loma, „a ia na‟a ne pehē ai, “Ko e tangata mo‟ui au, ki he Kalisi mo e Papeliane fakatou‟osi, ki he „atamai mo e ta‟e‟atamai. Pea „i he‟ene pehē, pea ko e anga leva „o hoku loto „o‟oku ke malanga‟aki „a e Kosipeli kiate kimoutolu foki „a e kakai „o Loma” (Lom.1:14-15). Ko e “kakai „o Loma” „a eni na‟e faka‟amu „a Paula ke totongi ki ai hono “mo‟ua” ke malanga‟aki „a e Kosipeli, na‟e „ikai ko ha kakai ne te‟eki ai ke nau ului ki he lotu. „Oku ne fakamahino pe he kamata‟anga „o „ene tohi, „oku ne „ilo‟i „a e tu‟unga kuo a‟u ki ai „a „enau mo‟ui, „a ia, ko e fa‟ahinga “ „oku „ofeina „e he „Otua, kuo fakaului ki he fa‟ahinga tapu” (1:7). Ka ko e fa‟ahinga ai pe ia „oku faka‟amu „e Paula ke malanga‟aki ki ai „a e Kosipeli. „i he‟ene pehē, tā ko e “ „evangeliō”, „oku kanoloto‟aki ia „a e “fakaului kakai pea mo e tanumaki ke nau tu‟uma‟u”. „Oku mahu‟inga „a e „asi „a e me‟a ni foki, he ko e me‟a „oku mahino mei heni, tā „oku „ikai toe fai‟aki ha me‟a kehe „a e tanumaki, ka ko e Kosipeli pe ko ē na‟e fai‟aki honau fakaului. Ko ia ai, kuo u fokotu‟utu‟u „a e

3

fakamatala ni, „o fakatefito pe he kosipeli, ke tokoni ki hono fakahoko „o e tanumaki he Siasi. M. Palu.

4

Ako Tohitapu 1:

Fakamo’ui pe he kelesi ‘a e ‘Otua

Ko e fa‟ahinga kakai fēfē nai „e hū ki he langi? Lau e potu folofola ko eni.

Ka ko e ‘Otua, ‘oku ne fakahā ‘a e mo’oni ‘o ‘ene ‘ofa

‘a’ana kiate kitautolu ‘i he pekia ‘a Sisu Kalaisi

ma’atautolu, lolotonga ‘oku tau kei angahala – pea kapau

ko ia, pea ka kuo tau ma’u eni ‘a e fakatonuhia ‘i hono

ta’ata’a, pea huanoa hotau fakamo’ui ka fai ‘iate ia mei

he houhau. (Loma 5:8-9).

Fehu’i ke tali mei he potu folofola. Ko e hā „a e me‟a kuo fakahā „e he „Otua kiate kitautolu? Na‟e anga fēfē „ene fakahā mai ia?

Ko e fē taimi na‟e pekia ai „a Kalaisi? Fifili. Ko e hā „a e kehekehe „o e “„ofa „a e „Otua” „a ē kuo fakahā mai „i he pekia „a Kalaisi, pea mo e anga „etau „ofa „atautolu ki ha taha? „Oku anga fēfē leva „a e „asi „o e “mo‟oni „o e „ofa „a e „Otua” mei he taimi na‟e pekia ai „a Kalaisi?

5

Ko e hā „a e me‟a na‟a tau fai ke tu‟unga ai „a hono „ofa‟i kitautolu „e he „Otua? Fehu’i mei he potu folofola.

Ko e hā „a e tu‟unga kuo tau ma‟u he taimi ni, koe‟uhi ko e pekia „a Kalaisi ma‟atautolu?1 Ko e hā leva „a e me‟a „e fai ma‟atautolu „e he „Otua he kaha‟u? Ko e hā „a e me‟a „oku tu‟unuku mai ki he kakai kotoa pe mei he kaha‟u? Fifili.

„Oku makatu‟unga „i he hā „a „etau „ilo „oku tau “tonuhia” he Fakamaau‟anga „o e „Otua?

1 Ko e “fakatonuhia”, ko e lea mei “Fale hopo”. Kapau leva „e „atu ha taha kuo halaia ki ha hia na‟a ne fai, pea na‟e tonu ke tautea ia koe‟uhi ko „ene hia, kae tu‟utu‟uni „e he Fakamaau ia, ke ne “hao” tu‟unga‟a pe, pea ko e me‟a leva ia „oku ui ko e “fakatonuhia”, „a ia, “ko e tu‟utu‟uni „e he Fakamaau ke fai ki he taha kuo halaia, „o hangē ko e fai ki ha taha tonuhia, „a ia, ko hono tukuange ia „o „ikai ke hilifaki kiate ia „a e tautea „o „ene hia na‟e fai.

6

Kapau te ke tu‟u he Fakamaau‟anga „o e „Otua he poo ni, „o ke tali “tonuhia” ai, ko e hā ho‟o fakamatala „e fai ki he „uhinga „a ho‟o tali tonuhia? „E tu‟unga „i he hā hano tali kitautolu, „e he „Otua ki hevani? (sio foki ki he Himi 459 v.2).

7

Ako Tohitapu 2:

Falala ki he ‘Otua

Efeso 2:8-9. He ko e kelesi pe kuo mou mo’ui mei ai, ko e me’a ‘i ho’omou tui;

‘io, na’e ‘ikai meiate kimoutolu ia, ka ko e foaki mei he ‘Otua: na’e

‘ikai tupu mei ha ngaahi ngāue, koe’uhi ke ‘oua na’a ai ha taha ‘e

fa’a polepole.

Lau angē „a Efeso 2:1-10.

Fehu’i. Ko e hā „e me‟a kuo hoko kiate kitautolu mei he “kelesi”? Fifili. Ko e hā „a e me‟a kuo fakahaofi kitautolu mei ai?

Na‟e anga fēfē hono fakahaofi kitautolu? Fehu’i. „Oku anga fēfē „a e kaunga „o e “tui” ki hotau fakamo‟ui? Fifili. „E anga fēfē ha‟atau tali „a e kelesi „a e „Otua? Ko e hā nai „a e „uhinga „o e “falala” pe “tui” ki he „Otua?

8

Fehu’i. Ko e ngāue „a „atautolu nai „a hotau fakamo‟ui? „Oku fakafēfē „a e hoko kiate kitautolu „a e fakamo‟ui mei he „Otua? Ko e hā ha ngāue te tau fai ke tupu ai hotau fakamo‟ui? Fifili. Ko e hā fua „a ho‟o ngaahi ngāue lelei „e fai, kae toki fakamo‟ui koe „e he „Otua? Ko hai „oku taau ke ke fakamālō ki ai he fai ho fakamo‟ui?

„E ai nai ha me‟a ke tau fa‟a polepole ai, he‟etau ma‟u „a e mo‟ui? Ko e hā nai ha me‟a kuo tau „ilo mei he ako tohitapu ko eni, „o kau ki hono fakamo‟ui kitautolu? Kuo ke tali nai „a e fakamo‟ui „a e „Otua „aki ho‟o falala kiate ia?

9

Ako Tohitapu 3:

Mo’ui ke fakahoifua ki he ‘Eiki

Taitusi 2:11-13. He kuo fakahā mai ‘a e kelesi ‘a e ‘Otua, ‘a e kelesi ‘oku ‘omi fakamo’ui ki he kakai kotoa pe, ‘oku ne ngaohia kitautolu ke tau fakafisi ki he faka’otuamate, mo e ngaahi holi fakaemamani; ka tau mo’ui angafakama’uma’u mo angatonu mo anga fakalotu ‘i he maama ko eni: he’etau nofo’aki tali ki he ‘amanaki mohu monū’ia, ‘io, ko e fakahā mai ‘o e langilangi’ia ‘o Sisu Kalaisi, ko e ‘Otua Lahi pea ko hotau Fakamo’ui.

Lau ange „a Taitusi 2:1-15. Fehu’i. Ko e hā „a e me‟a kuo “fakahā mai”? Ko e hā „a e me‟a kuo “ „omi” „e he me‟a kuo “fakahā mai”? Ko e hā leva „a e me‟a „oku tau “nofo‟aki tali” ke “fakahā mai? Fifili. Na‟e anga fēfē „a e “ „omi” fakamo‟ui „e he kelesi? „Oku ke kau nai he faka‟amu ke fei mo toe hā mai „a Sisu?

10

Fehu’i. Lolotonga „a „etau nofo‟aki tali ki he “„amanaki mohu monū‟ia”, ko e hā „a e me‟a „oku taau ke tau “fakafisi” ki ai? Ka ko e hā „a e me‟a ke tau fai lolotonga „a „etau nofo‟aki tali kia Sisu? Ko hai „oku ne “ngaohia” kitautolu ke “fakafisi” ki he faka‟otuamate ka tau mo‟ui angafakalotu? Fifili. Ko e hā „a e liliu „oku hoko he‟etau mo‟ui „oka kuo tau ma‟u „a e fakamo‟ui? Ko hai „oku ne fai „a e liliu ko ia, he‟etau mo‟ui?

Sio ange kia Kaletia 5:16-25. Ko e hā ha ngaahi “holi fakaemamani” „oku e fekuki mo ia „i ho‟o mo‟ui? „E anga fēfē nai ha‟o fakafisi ki ai?

11

Ako tohitapu 4:

Fanongo ki he Le’o ‘o e ‘Otua

Ko e fē feitu‟u te tau fanongo ai ki he le‟o „o e „Otua he „aho ni? 2 Timote 3:15-16.

… Tohitapu, ‘a ia ‘oku ne mafai ke fakapoto koe ke ma’u ‘a

e fakamo’ui ‘i he tui ‘oku ‘ia Kalaisi Sisu. Ko e potu folofola kotoa pe ne fakamānava

2 mei he ‘Otua, ‘oku

‘aonga foki ki he akonaki, ki he faka’ilohala, ki he

fakatonutonu, ki he ngaohia ke mā’oni’oni.

Fehu’i.

Ko e ngaahi “potu folofola” „e fiha he Tohitapu, ne fakamānava mei he „Otua? Ko hai na‟a ne hikitohi „a e Tohitapu?

2 Ko e “fakamānava” „oku „uhinga ki ha me‟a „e ua: (i) ko e me‟a „oku hiki he Tohitapu, na‟e mānava‟aki mai „e he „Otua pe na‟e “folofola‟aki” mai „e he „Otua kiate kinautolu na‟a nau hiki. Sio ki he Himi 570 v.2; (ii) ko e Tohitapu, „oku mānava mai ai „a e „Otua kiate kitautolu he „aho ni, pe „oku “hō” mai ai „a e „Otua hono Laumālie kiate kitautolu he „aho ni, pe „oku folofola mai ai „a e „Otua kiate kitautolu he „aho ni. „A ia ko e taimi kotoa pe „oku tau lau ai „a e Tohitapu, „oku tau fanongo ai ki he “le‟o” „o e „Otua.

12

Fifili. Ko e hā „a e „uhinga „o e pehē, ne “fakamānava mei he „Otua” „a e Tohitapu? Te tau lau leva „a e Tohitapu, ko e hā? „E anga fēfē leva ha‟atau fanongo ki he le‟o „o e „Otua? Fehu’i. Ko e hā „a e tokoni „oku fai „e he Tohitapu ke tau “ma‟u „a e fakamo‟ui”? Ko e hā „a e founga „e fā „e „aonga ki ai „a e Tohitapu? Fifili. Ko e hā ha ngaahi founga „e fā te ke ala faka‟aonga‟i ki ai „a e Tohitapu, „i ho‟o mo‟ui? Ko e hā leva „a ho‟o me‟a „e fai ki he Tohitapu? Lau angē „a e ngaahi potu folofola ko eni: Efeso 6:17; 2 Pita 1:20-21; Hepelu 4:12; Saame 19:1-14. Fifili. Ko e hā e lahi „a ho‟o lau e Tohitapu? Ko e hā ha ngaahi faingata‟a „oku ke fekuki mo ia „i ho‟o lau Tohitapu?

13

Ko e hā nai ha founga lelei ma‟au ke fai‟aki ho‟o lau Tohitapu? Ko e hā mo ha toe me‟a te ke fai ke tu‟unga ai ha‟o maheni ange mo e Tohitapu?

14

Ako tohitapu 5:

Lotu ki he ‘Otua Filipai 4:6-7.

Neongo pe ko e hā ‘a e me’a, ‘oua te mou lotomo’ua ki ai;

ka ‘i he me’a kotoa pe, tuku ke hā ki he ‘Otua ho’omou

ngaahi kole ‘i he lotu mo e hūfia, pea fai mo e fakafeta’i.

Pea ko e nonga ‘a e ‘Otua, ‘a ia ‘oku mama’o he tatae ‘a e

‘atamai kotoa pe, te ne malu’i homou loto mo ho’omou

ngaahi fakakaukau ‘ia Kalaisi Sisu.

Fehu’i. Ko e hā „a e me‟a „oku taau ke tau lotomo‟ui ki ai?

Ko e hā „a e ngaahi me‟a taau ke tau lotua mo hūfia‟i? Ko hai te tau „ave ki ai „etau ngaahi “me‟a”? Fifili. Ko e hā ha ngaahi me‟a „oku ke lotomo‟ua ki ai he taimi ni? Kuo ke tala ki he „Otua „a e me‟a ko ia? Ko e hā hono „uhinga? „Oku ke pehē „oku fu‟u lahi pe fu‟u si‟isi‟i „a e me‟a „oku ke lotomou‟a ki ai, kiate Ia?

15

Fehu’i. Ko e hā „a e founga ke „ave‟aki „etau ngaahi me‟a ke hā ki he „Otua? Fifili. Ko e hā nai ha me‟a „oku taau ke fakamālō ai ki he „Otua? Fakakaukau angē ki he ngaahi kaveinga kuo tau ako tohitapu mai ki ai he kuohili, „oku ai nai mo ha ngaahi me‟a ai „oku taau ke ke fakamālō ai ki he „Otua? Ko e hā ha „uhinga „e taau ma‟u aipē ke ke fakamālō ai ki he „Otua? Fehu’i.

„Oku tala‟ofa mai nai „e he „Otua, te ne „omi „a e me‟a kotoa pe „e kole ki ai „e hotau loto? Ko e hā „a e tala‟ofa „oku ne fai mai kiate kitautolu he potu folofola ko eni? Fifili. Ko e hā „a e „uhinga „o e pehē, “ko e nonga „a e „Otua… te ne malu‟i homou loto mo ho‟omou ngaahi fakakaukau „ia Kalaisi Sisu”?

16

„Oku anga fēfē leva „a hono tokoni‟i „etau mo‟ui „e he „Otua, he taimi „oku tau lotomo‟ua ai ki ha me‟a? Lau „a e ngaahi potu folofola ko eni: Hep. 4:15-16; Lom. 8:15-17; 26-27; Mat. 6:5-15; 19-34.

Ko e hā nai ha me‟a „e fai ke hoko ai „a e fa‟a lotu ko e konga „o „etau mo‟ui?

17

Ako Tohitapu 6:

Mahu’inga ‘o e fa’a fakataha mo e

fāmili ‘o e ‘Otua

Pea ke tau fetokanga’aki, ke fefaka’ai’ai’aki ‘akitautolu ki he fe’ofa’aki mo e ngāue lelei: ‘o ‘oua na’a tau li’aki ‘etau ngaahi fakataha3, ‘o hangē ko e anga ‘o e ni’ihi; ka mou feenginaki’aki,4 pea ‘āsili he ‘oku mou sio ki he fakaofiofi mai ‘a e ‘aho5 (Hepelū 10:24-25).

Fakamatala‟i „angē „a e potu folofola ko eni, „aki ho‟o lea pe „a‟au. Fehu’i. Ko e hā „a e me‟a „oku taau ke tau fetokanga‟aki ai?

3 „Oku „uhinga „a e “fakataha” heni ki he taimi „oku kau fakataha ai „a e kakai kuo tui ki he ta‟ata‟a „o Kalaisi he‟enau “ma‟unga kelesi”. „A ia foki, ko e “ma‟unga kelesi”, ko „enau ngaahi fakataha ke nau “„unu‟unu atu mālohi ai ki he taloni „o kelesi ke tau ma‟u meesi mo tau ta‟imālie ha kelesi ke tokoni mai” (Hep.4:16). „Oku „uhinga leva „a “ma‟unga kelesi” heni ki he fakataha „o lotu fakataha ki he „Otua. 4 „Oku „uhinga tatau „a e “feenginaki‟aki” mo e “fefakalotolahi‟aki” pe “felōtaki‟aki” pe ko e “fepoupouaki”. 5 Ko e tui „a e Tohitapu, ko e “ „aho”, ko e “ „aho „o e Fakamaau”. „Oku mahu‟inga pe ke tau fakatokanga‟i heni, na‟e fuoloa pe „a e tui „a e kau Kalisitiani „o e mu‟aki Siasi ki he “fakaofiofi mai „a e „aho „o e fakamaau” ka „oku „ikai ko kitautolu hotau kuonga „oku tau pehē kuo toki ofi mai ki ai „a e „aho.

18

Ko e hā „a e ongo me‟a „oku taau ke tau fefaka‟ai‟ai‟aki ai? Fifili. „E anga fēfē ha‟o faka‟ai‟ai ha taha ki he fe‟ofa‟aki mo e ngāue lelei? „E anga fēfē hano ngāue‟aki „o e Tohitapu mo e fa‟a lotu ke faka‟ai‟ai‟aki ha taha ke „ofa mo fai lelei? Fehu’i. Ko e hā nai ha me‟a „oku taau „oua na‟a tau li‟aki? Ko e hā hono mahu‟inga „o „etau ngaahi fakataha? Fifili. „Oku faingata‟a ma‟u pe ke tau fefaka‟ai‟ai‟aki kapau he‟ikai te tau fakataha. Ko e fē taimi „oku ke fa‟a fakataha ai mo e kakai „o e „Otua? Ko e hā nai „a e „uhinga „oku „ikai ai ke fu‟u tokanga „a e tokolahi ki he‟etau ngaahi fakataha? Fehu’i. Ko e hā ha toe „uhinga mavahe „oku fiema‟u ai ke „oua na‟a tau li‟aki „etau ngaahi fakataha?

19

Fifili. „Oku anga fēfē „a e tokoni „etau „ilo ki he fakaofiofi mai „a e „aho ke ne pukepuke hoto loto fie fakataha mo e kakai lotu? Lau angē „a e ngaahi potu folofola ko eni: Sione 13:34-35; 1 Kolinitō 3:5-17. Fifili.

Ko e hā „a e me‟a „e „ilo ai „e he kakai kotoa pe, ko e kakai lotu kitautolu? „Oku ai ha taha „oku ke faka‟ai‟ai ki he „ofa mo e ngāue lelei? Ko hai nai „oku ne faka‟ai‟ai koe ki he „ofa mo e ngāue lelei? „Oku anga fēfē „a „ene mahu‟inga kiate koe „a „etau ngaahi fakataha? Ko e hā nai ha me‟a te ke fai, ke ke faka‟ai‟ai‟aki ha taha lotu ki he „ofa mo e ngāue lelei? Ako ma’uloto ‘a Hepelū 10:24-25.

20

Ako Tohitapu 7:

Feohi mo e kakai ‘o Tu’a’a

Ke fakapotopoto ho’omou fakafeangai ki he kakai ‘o

tu’a’ā,6 ‘o lamalama ke ngāue’aki ‘a faingamālie. Ke

kelesi’ia ai pe ho’omou lea ki ai, mo fakaifo’aki ha

māsima, ‘o mou ‘ilo ‘a anga ‘o e tali ‘oku totonu ke fai

kiate kinautolu taki taha. (Kolose 4:5-6).

Fakamatala‟i angē „a e potu folofola ko eni, „aki ho‟o lea pe „a‟au. Fehu’i. „E anga fēfē „etau fakafeangai ki he kakai „o tu‟a‟ā? Ko e hā „a e me‟a ke tau lamalama he‟etau feohi mo e kakai „o tu‟a‟ā? Fifili. Ko hai nai „a e fa‟ahinga „oku „i “tu‟a‟ā”?

6 „Oku „uhinga „a e “tu‟a‟ā” heni ki he fa‟ahinga „oku te‟eki ai ke nau hū mai ki he “loto‟ā” „o e „Eiki, „a e fa‟ahinga kuo te‟eki ai ke nau “ma‟u „a Kalaisi Sisu ko e „Eiki” (Kol.2:6), ke nau ma‟u ai „a e “huhu‟i, ko e fakamolemole „enau ngaahi angahala” (Kol.1:14), pea kuo “hiki” kinautolu mei he “Pule[„anga] „o Po‟uli ki he Pule‟anga „o e „Alo „Ofa‟anga” (Kol.1:12-13). „A ia, ko e fa‟ahinga ia „oku nau kei „i tu‟a‟ā mei he Pule‟anga „o e „Alo.

21

Ko e hā nai „a e „uhinga „o e pehē, ke “fakapotopoto” „etau fakafeangai? „E anga fēfē nai ha ma‟u ha “faingamālie” he fakapotopoto „etau fakafeangai? Ko e hā nai ha me‟a „oku ne ta‟ofi koe mei ha‟o vahevahe „a e ongoongolelei „o Sisu Kalaisi mo e kakai „o tu‟a‟ā? Fehu’i.

„i he‟etau fakafeangai ki he kakai „o tu‟a‟ā, ko e hā „a e anga „o „etau lea kiate kinautolu? Ko e hā leva „a e me‟a „oku taau ke tau „ilo ke fai kiate kinautolu? Fifili.

Ko e hā nai ha ngaahi me‟a „oku taau ke to‟o mei ho‟o to‟ongalea kae lava ke kelesi‟ia mo ifo ho‟o lea ki he kakai „o tu‟a‟ā? Ko e hā nai „a e „uhinga „o e pehē ke “fakaifo‟aki ha māsima” „a e lea? „E anga fēfē ha‟o fakaifo „a ho‟o to‟onga talanoa?

22

„Oku ke mateuteu nai ke ke „atu „a e tali totonu ki he kakai kotoa pe, „o kau ki he „uhinga „a ho‟o tui ki he „Eiki ko Sisu Kalaisi? „E anga fēfē nai ha‟o teu‟i koe ke fai pehē? Sio angē ki he ngaahi potu folofola ko eni: 1 Kol. 10:31-11:1; 1 Pit. 3:15-16; 2 Kol. 2:14-17. Fifili. „Oku lahi fēfē nai „a ho‟o tokanga ke „ilo „e he kakai kehe „a e „Eiki ko Sisu Kalaisi „o hangē ko koe? Ko hai nai ha ngaahi hingoa „o ha ni‟ihi‟ oku ke tokanga ke nau ha‟u „o ma‟u „a e mo‟ui „o lahi „aupito he „Eiki ko Sisu Kalaisi?

„E anga fēfē nai hano liliu „a ho‟o to‟onga lea koe‟uhi ke ke ma‟u ai ha faingamālie ke fakamatala „a e kosipeli „o Kalaisi ki he kakai „o tu‟a‟ā?