15/05/2012

12

05i thng bnh dTing rao mit vn. 05 Giang san trn n gnh hai vai. 07 Chic khn rn... c v. 09 Bia hi H Ni. 11 Ch tnh. 15 Xch l Si Gn. 19

Tm linh huyn b 2121. Bc tng th t di chuyn. 23. o Mu Vit Nam. 25. Thy mo v ti php. 28. Cy Knia - linh hn hoang d. 29. ng a trong tm thc dn gian. 31. L Nghinh ng.

33 Tm trong di sn

33. Mu dn tc. 36. Ru cn - Men say ni rng. 39. Mi hng trm. 41. Huyn thoi v loi g dng p xc. 43. Mt thuyn.

Bin v la 4545. Nc mm trong nhng trang s ri. 48. Do thm np ci hoa vng. 49. Go nng thm. 51. M gi. 53. C lc nng trui. 55. nht ti L Sn.

Tp ch

L - QuenChc rng hu ht cc bn tr khi c hi rng Vit Nam c p khng s tr li chc nch: p lm! Rng vng bin bc m. Cu tr li tht xa xi qu... Rng liu c mi vng v bin c cn bng bc? Nhng n i, miu mo uy nghi tin nhn li ri cng s sp dn theo nm thng bi s xm hi ca thi gian hay bi chnh bn tay v tnh ca lp hu nhn. Mt di giang sn cm t di do khong sn hn s b khnh kit nu c mi tn thu v ti v. Nhng ci p ca kin trc, ca thin nhin s chng vng bn trong mt th gii y bin ng v bt an. Tp ch LHVV k ny mang mt ch kh kh c L - Quen s dn dt c gi i khai ph, tm hiu ci p ni hm ca tnh cch, ca con ngi Vit Nam, ci p trng lu vnh vin c truyn qua bao nhiu th h. Ci p y ngay trc mt chng ta, n vo trong nhng iu bnh d m quen thuc nht nhng chng ta qu hi ht, khng h nhn thy. l ci p ca s gin d, ca lng bit n tin nhn, ca tnh cn c chu thng chu kh, ca lng nhn t v trc n. Bn mc ln ca tp ch s ln lt dn dt chng ta chu du qua ba min t nc, kt ni vi ngn xa v tr v vi t qu hin ha v m bin bao dung. Qua , hi vng bn c s t xc tn vi ring mnh li p cho cu hi Vit Nam c p khng? S ny tp ch xin gc li mc phng vn chun b cho hai chuyn mc mi l, b ch, hp dn s ra mt trong cc s k tip, mi cc bn n xem. Thay mt BBT Khc Huy

Trng nhm bin tp Bt Hi Mc ng bientap@lophocvuive.com Ph nhm bin tp Lu Thanh Nguyn Bin tp ni dung Thanh Nguyn, Khc Huy Trang ng Trnh by Vit Quang, Khc Huy Ph trch k thut chung Nguyn Minh V kythuat@lophocvuive.com Ph trch bn c Minh Qun bandoc@lophocvuive.com Th t gp xin gi v: bandoc@lophocvuive.com Bn mun tham gia thc hin tp ch? Hy lin lc vi chng ti qua Email: lophocvuive09@gmail.com hoc pkhyds2005@yahoo.com.vn nh ba Internet

Bn quyn 2012 - lophocvuive.com

i thng bnh d

B ui tra mit vn lng imdi nng, con kin vng cn kim ch trn mnh di tn mn hng o, con nhn cng phi bun khng thm nh t m nm p bng vo lng l cy mt. Ng vo thn no c xa xi g, ting ci xe th di cn nghe c. Vng vng c ting rao ging kim : Ai n bnh t hn... ?

Ting rao mit vn u trong kt l, git sng cn cha bung, nghe ting rao trn qua bui sng: C linh hn... ?. Ting rao ngt ngo m lp lnh mu vy c linh gi ma bng so a.

Nguyn Chi

ct ting rao lm con trao tro git mnh bay trn vo tn cy trng c: C tra, c tai tng, c tr phi... nui hn?

Gi se qua tn mn ch i, ting rao gn hn: Ai n bnh t, bnh tt nhn u, nhn m, nhn chui, nhn da... hn? N, a con gi no va chm tui dy th, c l nh n cng ngho, ch t cng vo loi va n, ch giu c th ai m i bn bng, bn i ?! Thng di chn thi gian, ko di v nhng thng mi, khi ma nc ni trn b, c ngi ngu hng lm th: Thng mi nc ni sn ng trc / Em bc sang nh lm gt chn...

Ngn ngn ban tra, t my pht thanh ca nh ai , mt V bui tra cng gi, cn ma ging ca ngt ngo ang xng chiu cng sp ko n, li mt ging bi ht Tnh anh bn ging rao t nhin nh cuc i chiu ca ngh s Vin Chu. vy: Ve chai... lng vt... thau V ngi ta nghe ci tnh ca nhm... m b... bn hn ? bi ht cng bun no km ting rao tra: Chiu hn... ? Thi nay th ngi i mua ve chai i khi li gnh gng mt Vy ri nhng quntht cy t dng nh thau nha, cho by mn mc ln nh nm, gang, xoong nhm, dp nha... t l thun vi mt dn c, V ting rao khc i cht t, rao th ngi bn chiu nm xa rng: Ve chai... lng vt... c nay cng i ting rao, m i mi hn? theo tnh linh ca con ch cho hay l c chuyn chng Nm no cng vy, ci ma lnh. L ch r nhau tru tro nc rong thng mi ri cng pha sau ting rao lm cho rng ra bin, nng ro ng khng kh rn rng khp ng. b. Ngi ta li thy mt ngi H rao nh vy: Chiu i p xe p, gc i thng nhm ch hn... ?. C ngha l va ln chic n c ct dnh bn chiu, va mang chiu i yn sau. Bng cht ging n ch, ri mi em ch bn cho ng c mu ph sa, ngi y qun tht cy.

05

i thng bnh dNgi ta ni nhng ai i i ch phi mang trong ngi mt si ru cp, mt mng cp hay mt ming da cp... khi thp c ch, con ch mi pht run v khng dm cn. Xoong, ni... cng c ch theo xe p i i ch, v ting rao c th bin thin. Thng th nh ai cng c nhng mn h, b, c... Xut pht t ph ch, ngh mua bn c hnh thnh. V ting rao du nhp vo cc ng ng qu, ting rao di nhng mi vng xch lp xe p: ng h h, qut my h, t lnh, ti vi, ct st h, bn i in, my git h, tng ph h, bnh in h... bn hn ?. Khng c ci g bng kim loi b h hng hoc c m h khng mua. Mua tt, c l ci m kho Thch Sng cht li cng c th c mua hoc nht v thi vng, nu bc. l ting rao thng vng h cm thi nay. Ting rao nh xoi mi ln tn cy nhn, nh cht cha vo nhng th k c s. H rao: ng tin xa, bc cc xa, ng h eo tay c, ng h xa, lc bnh c, l ng, l thau, km gai, st vn, phim phi c... bn hn?. V ci ngh thu mua c, nghim nhin mt v tr quan trng trong ting rao mua. Tr li vi ting rao bn, cn phi k n nhng ngi bn chi lng g, chi qut nc nh (chi so), chi lm bng dy nilng, chi ch lm bng cng da-tu cau-l rng... v h cn o trn xe p nhng ci lng trc...thot trng h o, h mang l vt v ri, ng ni g n on ng di trong ngy phi p v rao : Chi hn... ?. Tng t nh h, li cn c mt s ngi i bn rao khng c ch hn. H rao: Bm ga, sa qut... l ch rao: Ai n tu h hn.

Li c mt ging n ng ngi min Bc th rao rng: Chn i bn v s cng l mt k sinh p gai tt gi y!. Hy hiu nhai ca nhng ai cam phn gim ting rao y l: Bnh thi ngh, tht nghip. C ngi chng, bnh p, bnh gai, bnh i b, c ngi p xe. V ting tt, bnh gi... rao cng ri di theo nhng on ng qu nng, ma thc Ti li lm li i v trong ci thm ng vn, ng li: V s ting hn tht xa m nghe y.... Khng ai rao v s hn. ngt ngo nh nhn chn qu v mi ngy ri nim hy vng mnh. ting rao ca ch bn ch cho mi ngi mong kim nh cu h bn b sng Tin: no cm ngy . Ai n ch u en, nc da, ng ct hn? C mt cht tui th ti cn st rt u trn nhng l mn V ti bit mit vn qu ti hng o kin t, ci thu nay mc thm nhiu hn mng mnh gi sm sng nhng mi nh mi, ting rao c khuya, vng vng t con ng lc ln khut trong ngy xa tui ln vng n tai ti ang cn nh, m cng c khi rn rn ci ngi ng, l nhng ting rao xa lng gia bui tra nay ! Th m xa m m m chn rng mnh: cng c ngi i bn hng rong Bnh m y, bnh m nng gin, mit vn khng ct ting rao. bnh m y. Ci thi ti ln l nhng anh, nhng ch i by, ln mi, nhng chic xe bn bong bng, bn chi tr p ch thng c rem pha sau em... Lnh knh trn chic xe p v ci chung r to pha trc thi th l kh nhng mn tay li, thnh thong c ging rao nha cng vi my gi ko me, mi: C rem u xanh, nc ct ko bc ng... Ri bong bng da y... Cn sau ny th h by, git sut t ng trc ra p xe thng xp xnh ting nhc sau, che lp c ch hng. hoc r r p khc ca Walls thay cho nhng ting rao khn Tt c l c ming cm, manh ging, khn hi. Ci bi nhc y o, tt c l mu cu cuc sng cn c tr con ci bin thnh: gia nh khng nhiu th t cng Khng c tin, khng c tin... c phn tm tt. H chnh l khng c tin th khng c kem... nhng ngi t trng v khim tn trc cuc i. Ting rao v C l mt vi ngi gi b ph bc chn h lm xn xao s gic tra m m ra bc bi yn tnh ca mit vn, gp phn nhng ting nhc rao mi i khi lm p cuc sng. Ti qu trng khim nh y. V cng i khi h, qu trng ting rao mi d mc ci vi nhng ging rao rng khng c tin mua v cng nhao nho gia tra i khi nghe chng c g bn cho h. Ti ch khng r ting: Ai ng hn?. ct gi trong ti nim vui y trong Khng phi u ! l ting rao yn tnh mit vn. Nh ti ca ch bn tu h, nc ng tng ct gi ting chim rc rch l da. Li gn nghe k mi bit trn cht t cy mn gi.

06

i thng bnh d

N hng b, nhngtm, nhng o ca ngy xa ch, khng

nhy hn nn au vai nhiu. Ngi Vit Nam dng tre trong c c, ch bit im ch, nhiu vic, cng t m sinh ra nhng h hiu cuc i ca h, cy n gnh ngi ta dng. ca b ngoi, b ni ca h v t tin u ln ln gn cht vo n gnh thng lm bng tre quang gnh t lng. Hi tng c (tre c l tre c rut), b nhng g in su vo cc np o mt m na, gia hi dy nhn khun mt, h mt mc chu sc nng, hai u hi rng c giang san u t chic mng d uyn chuyn. u n gnh trn vai. Lng thc n gnh c mu gi cho u thi chin xa, ngoi nga ngoi ging khng di chuyn c, voi, th nhng lung bn nh khng vut ra khi n gnh. b n ng rng xa ngi u C khi on gia n gnh, phi gnh gng theo lnh trng ngi ta cp thm mt on tre nui binh. Lng tho thi xa ngn chu c nhiu sc vn nh chuyn nh trn ca nng hn. Gnh nhng mn cha ng, vn l i quang gnh hng tng i nh, nh bn theo binh phu nh gic. Th ch, bn cho ngi ta dng nn ni rng giang san trn n loi n gnh khng cp thm gnh ca hai vai l vy. cho nh vai. Vi nhng vt dng nng hn nh gnh la, gnh Cy n gnh phi lm bng tre, go, ngi ta dng loi n gnh khng lm bng g. G cng c cp thm tre. Vi nhng mn ngt, khng uyn chuyn, khng hng nng hn na, nh c, ci, mm nn khng lm n gnh than, ngi ta khng dng loi c. n gnh lm bng g n gnh ngang bng m dng gnh au vai lm. n gnh lm loi hai u cong vnh ln. bng tre uyn chuyn hn, hai u nng ca n gnh nhn Xin ng tng nhm khi thy

chic n gnh nung ny nhp nhng, m thm, bc i trn ng trng nh nhm. Ngi ta phi tp mi gnh c. My c gi qu, 15, 17 tui l phi tp gnh. Khng bit gnh, cng vic ng ng tt phi tr ngi. Ban u, ngi ta gnh vi ba chc k. Sau , khi gnh quen, bt au vai th trng lng gnh c tng ln. Qun ht nhc nhn, khng qun ci au but i vai, kh ni ht nim vui ca mt b gi nh qu khi bit gnh. M i! Con bit tr vai, con gnh c ri!. bao ln ti c nghe nhng a tr khoe vi m. Tht kh ng, ci nhc nhn trn i vai li lm chng vui mng. V ti hiu ra chnh l biu hin m u ca thin hng yu thng ni ngi ph n nng thn...Xui theo nhp lun lu ca dng sng, nhng a tr vng qu - nht l nhng b gi - k tc ci - nghip - gnh - kh - nhc - v - yu thng ca lp m, lp ch.Tiu Nguyn tng hp

trn n g nh hai va

Giang san

i

07

i thng bnh dMt chic n gnh p khng phi n lun mi nh chic o tim ca ma hin i, m chic n gnh p nht lng l n cong, ng cong y cht y mm, do kh t. Gnh trn t, bc no cng nghe ting ct kt, ct kt. l chic n gnh ca xm lng nhn vo, ca li tt khen ra. Chic n gnh p nh th c nt c na, c m ang ca mt thi quang gnh ph dy lng x. Nhng ma la ma khoai thi , nh no chic n gnh thng bng, mc meo ngch ca, xem nh tnh tnh ca khun nh kh mn, sing chi, khng theo nghip lng nn sc n gnh thng thm n bing nhc, mc meo n u oi. c tnh lng qu ca thi n gnh bao ph khp ni c ngi lng rn da, xem n nh tnh ngi bo ban con chu tnh nt lao ng. ngi lng bin c l thp hng i gnh mi. L tc khng bit t u, nhng nhiu ng ph tui xa cn sng, ni l li xin cu c gnh gng nhiu ma sau, v xin c bin c cho ma nng sut, cng nh cu xin l t vng la c ci d s chia cng c lao ng th cng nhng ht sc tuyt vi gia mnh mng khn kh.

t ai bit ci n gnh cn to ra c ci o ni vai. Ngi Hu, ni chung l ngi min Trung, khng nh ngi Nam, mi khi ra ng u mc o di. Mc o di m n gnh n vai th ch n gnh t ln vai o mau sn, mau rch. Ch vai o th sn m ci o cn tt nn ngi ta ct ming vi ni vai. Ci o tr thnh o ni vai, c khi ng mu, c khi khng. Ti tng thy nhng ci o di en hay nu ni vai vi trng. Ci o Ngi lng bin sm i quang gnh gnh ni vai chng t cho ngi ta thy ni kh i nhng m c t bin ng dt do sng khn, gian kh, vt v ca ngi n b Vit v. Vt v s mm ct mi vo lng rung Nam. Ni ti o Di Vit Nam m qun ci bn c, tr v lng ct l nhng vt dng i o ni vai l mt thiu st ln! thng ma bao cp. i dp g vt ct l cch sng to ca cha ng ng phu truyn Nay khc ma xa, nhng chic n gnh li. Chic n gnh h mua t vng la dn d vo k c. Nhng ngi xa xa thng cnh tre lng. Nhng chic n gnh thn gi vng ting, nhng chic n gnh ca ngi lng bin c vt ct c trng, cng im bt ting tru trt mt thi. Nim vui b khng to, khng nh, ng cong khng v trn n gnh ma qu. Nim vui khng bt nng xung ct, lm nh qua nhiu ng g ca mi nh mi. hn i vai gnh c ng xa. Ngy hm nay khc vi vi ngy hm xa, Mua c n gnh ca vng la tr v, khng bit ai cn nh ting n gnh.

08

i thng bnh d

Chic khn rn...b, thng chng N h to thm vkhng tch ri dikhong 1,2m, rng hai mu v duyn dng 40 50 cm, thng c cho trang phc truyn thng ca cc dn tc, l nhng chic khn. Mi chic khn mang mt dng dp ring nhng u tht gn gi, ng yu, tr thnh vt th tnh cm ca cuc sng v c khc ghi trong k c ca nhng i ngi, nh chic khn rn ca ngi Nam B, khn cht, khn vnh ca Hu, chic khn Piu ca ngi Thi, khn khanh ma om ca ph n Chm An Giang Chic khn rn, nguyn thy l ca dn tc Kh-me Nam B, ri trong qu trnh cng c Nam B m n vi cc dn tc khc. Chic khn rn c chiu

c vNghiu Hng tng hp

con ngi dng chic khn rn trm kn u v mt mi ch en trng hoc nu trng, k cha i mt. thnh nhng vung nh tri khp mt khn. Bn s hi ti sao nng dn dng khn rn m khng dng Nhc n chic khn rn, khng khn mu khc nh khn mu khi ngm ngi thng cm hng, mu xanh. nhng nng dn, ngi lm vn vo thp nin nm mi Vo thi dn chng Vit ca th k trc. Thi y t ai Nam min qu xi x bng cn hoang s, ng rung vo C Ba 72 phn du, gi li qu nhng thng nm, thng su t, nu ti nh khng lm th m lch, ch no cng c lc cao nm 1952 cc x bng ni trn khi u, ni y chnh l so gi hai ng ri bc ng huyt ca mui, bi mt (nh Dng.V li trong xm cng hn con mui, xut hin sng c nhiu b con qu ngho, sm khi mt tri cha mc, quanh nm khng h bit x n thng bu vo u cn rt bng l g. H tm gi, git gi au v nga), a, vt.v.v. bng nc tro, qu b gi u chng li mui mng, bi mt, cng vi nc tro na.

09

i thng bnh d

Chic khn rn c s dng nhiu v min Nam kh hu nng, ngi dn i pht, i gt la, cy rung, h vn ng mt cht th m hi t m mt my, u c, nu ma kh khng nc th ch cn cch lt khn qun

khc v bo th nn h vn gi ci bi tc nh cc c ..vv. Xong cng vic qu ng thng tm ra sch s trc khi ra v. Nu gp khc sng hay con rch h nho xung tm, git gi qun o h dng ci khn lm x rng ging nh x rng ca ngi Min qun ch cn che y thay qun o, nhng x rng ny thiu vi, nn h rt k lng lic ngang, nhn dc trc khi xung nc. Tuy vy i lc h phi trm mnh di nc nu bt thn mt b no xut hin khng ng lc, ng ch. Cc bn tr c th thc mc hi phn cc b th sao, qu b cng lm nhng vic nng nhc nh cc ng. My b cng cm cy, ng trc, lm vn o mng tt c khng thua n ng, my b bo v u tc rt k, l khi bn t dnh tc, h phi gi u v hong tc rt cc kh (vo thi ny cha c my sy tc) chic khn rn cng l vt ch thn ca qu b, thng thng h chn khn rn mu lt va che u, va lau ming v cc b, cc c thi by gi thch nhai tru.

Cn mt gii na cng lun xi khn rn mc d kh gi tha tin mua x bng, h qun khn c nh l mt ci mt ca thi by gi, ni theo ngy nay l Vn Minh Khn Rn ca nng dn min Ty trn u xung lau m hi, n khi ngh vic Nam b. Nhiu anh, nht l cc anh tui h tm ci a, ci vng no nc trong v dy th, khi i m ci, m hi thng s chic khn bng i bn tay khi cn x mc b b ba trng, ngho th b ba en. bng, ra mt tay chn cho mt m, khe Trn ng i, hoc v l gp trn ma khon, on vt khn trn vai v v nh . khng on trc h hi h tm ch tr ma, dn chng c tr cch nhau i ba Nhng ngi lm vn cng gn b vi trm thc mi c mt ci nh hay ci chic khn rn trong vic tt mng, mc chi ( dn c mit rung vn cn tha t h lun gi u tc khi b lm bn. n tht ), gp trng hp bt kh khng ch ng Vit Nam giai on ny nhiu ngi vic ly chic khn qun c xung lm x cn tc, mt phn v tn gio nh cc v rng che b phn nhy cm, nu khng theo o Bu Sn, o Hiu Ngha, phn mun b con m tiu.

10

i thng bnh d

Nguyn Ngc Tin

khi H Ni c ru T rctrc na ungnh my bia th n ng H Ni ungmt M, ru sen do dn lng Thy Chng,

lng nm bn H Ty nu. u th k XVIII, ngi Thng Long - H Ni ung vang nho, tt nhin ch l cc gia nh giu c. Ru do ngi B o Nha a t Ma Cao sang. Nm 1890, Nh my bia Hommel bt u xy dng trn ni Voi ng Hong Hoa Thm (nay l Cng ty bia H Ni), sau hai nm th hon thnh. Nh my c hn ba chc cng nhn v cng sut ban u l 150 lt/ngy, bia c ng chai y bng nt li e m bo cht lng. Bia ch yu phc v cng chc v m binh lnh, s quan Php ng H Ni. V th c chiu mun, m con nt quanh vng i lm nt chai quanh quy gom li ri bn cho nh my. n nm 1911, nh my m rng, trang b thm nhiu my mc mi v thu thm cng nhn. C thm hai hm cha bia thnh phm chiu di ba chc mt, mt ta nh cao t my xay, ch malt, ba b bia ang ch. Nh my c khong gn su chc cng nhn, a s l ngi lng i Yn, Liu Giai, Vn Phc, Thy Khu, h thay nhau lm ba ca mt ngy. Khc vi cc nh my ca ch Php, Hommel khng c cai l Hoa kiu v cng khng c cng nhn Hoa kiu. S d ch Php thng s dng Hoa kiu lm cai v ngi Hoa kho nnh ch v bt nt c th, vn l nhng ngi khng c hc. Ph n th lm cng vic ra chai theo kiu th cng, cn n ng lm th mc ng thng g ng bia chai.

11

i thng bnh dn nm 1935, cc nh my bia ng Dng hp doanh li thnh Cng ty Bia - ng Dng (Brasserie et glacire de IIndochine - BGI). Lc ny, Hommel pht trin vi khong ba trm cng nhn. Ti nm 1940, cng sut khong nm triu lt/nm. Nm 1954, thc dn Php phi k Hip nh Geneva rt khi min Bc, ch nh my cho tho d my mc, thit b, em theo ht cc ti liu k thut quan trng khin nh my ngng hot ng. u nm 1957, theo chnh sch phc hi kinh t, Nh my Hommel c khi phc. Nh c gng ca k s v cng nhn cng vi s gip ca hai chuyn gia Tip Khc, ngy 15-8-1958, bia chai u tin mang nhn hiu Trc Bch xut xng. my bia v sn xut malt, nguyn liu thit yu cho ngnh cng nghip ny.

Vic bn hng cc quy bia th u cng ging nhau. Thng th sau khi gii quyt ht cc xut u tin cho ng ny, b n, nhn vin mi khng khnh bn v. Ging v cng ca quyn Ln xn v mt trt t l ti khng bn u nh!. Ban u v l ng xng hnh vung hoc hnh ch nht bng tn mng, nh s. Sau chuyn sang v in trn giy nh v tu in. V ngi ung lc no cng ng trong khi lng bia c hn nn trnh chen ngang, cc ca hng lm ro st hai bn y nh ch xp hng mua v tu ha hay t. V cng nh mua thc phm, go, du,... ai c th thng binh l c u tin, phc v ngi lao ng Th , tuy nhin v him tin l nn ai c nh my cho ra bia hi, loi bia tin l c ln mua trc, v th cha thanh trng ch cn ng vo mi c cu Tin l hn th thng bom - tn gi ca dn gian ch binh. Mua bia phi tranh ginh v thng bia, tiu th trong ngy. Tm h ht nh nh nhau th nn c chn-mi gi sng, dn ung bia ngi ra v i Mua cc bia go gm cn b trn vic, x vin cc ht hi, kh nhiu ngi i li hp tc x, ngi lao ng t do, nhng chnh nht c l l cu Bn cng nhn lm ca chiu ch sn vi rao khn c. cc ca hng v khi nghe ting n phnh phnh ca chic xe my T200 Cc qun bia C Tn (khu vc (v xe sn mu xanh nn cn c tn Cng an phng Trng Tin v tc l Nhng xanh, loi xe c thng Qun i Hon Kim hin nay), ng sau) l tt c ng dy lao vo Nguyn Biu, Cu Giy, Thy T, xp hng. Khi xng du khan him, M, Vng, Hng Bi,... bao gi cng ngnh n ung mi thay bng xch ng khch. Thp nin 70, mua bia l. Dn p xch l b coi l tng lp bt buc phi mua km lc rang di y x hi nhng xch l ch ngt (khng phi lc rang hng bia li xp th nht. H c cc lu), nm u . Nhng tng ca hng u i bn cho hng can, v c bia km s t, chuyn l thng th cc em phe bia lun tm cch ve 10-1974, bch ha Qun Thnh bn vn. nh m nht trong lng ch u s t cho tr em vui chi Trung bia thi bao cp l c Phm Quang thu nhng bn khng ht kt Ging v ng ng. Gn 100 hp vi bia Nguyn Biu tiu th tui,c Ging vn ch nm bom nt ch s t . Mua bn cc km bia tnh tnh, cn ng ng t mt u s t loi nh, su cc km anh p xch l nay thnh ch nh u s t loi ln.

12

Mua bn cc km mt u s t loi nh, su cc km u s t loi ln. Thi chng ai ngh l c quyn ch mong ca hng bn cng nhiu cng tt nn d p th no cng c, min l c bia ung. Hm qun bia ging nh c s sn xut chi, cht nch u s t. Bn ngoi qun ny, dy s chn ph Nguyn Biu c b c bn v b. Tng ca c ngon n mc m ht v b c ngi n no mua tng khng nhm vi bia. Bn ngoi ca hng bia C Tn cng c ngi bn c bu luc, u rn chm mm tm, nm, mc nng, bnh a nh cc ca hng khc. Nhng khc l y c th v cc b bn hng: Nm Tha, u Thiu, c Phn Vng ba b y, C Tn rt bun Nm Tha l b bn nm tn Tha, a nm ca b ny bao gi cng tha tng t nhng li t u . u Thiu l b bn u rn chm mn tm tn Thiu, v rn t m nn u ca b ny bao gi cng xm en nh u nng, cn c Phn l b Phn bn c, v b luc qu kho khin khi l c bao gi cng ko theo c ... Ba b ht thuc l nh ng khi, chi khch nh ht nhng sn sng cho chu, bao gi c th tr. Khi ca hng ht bia th cng l lc cc b, cc c phe li bia ra bn. M chng ring bn cho phe, khi ngi c chc quyn cng mua ca hu c vi can. Ch c ngi lao ng phi kin nhn xp hng. Can bia c bc bng qun o c gi lnh nhng ung nht thot do b pha nc l. Gi nm ho mt cc, loi cc ch c 330ml nhng dn nghin phi chp nhn v ang ung d ming. Khong thng 8-1975, ngnh n ung quyt nh i cc 500 ml sang cc 330ml vi l do bia c hn, chuyn sang cc nh ai cng c ung. Khng phi ai cng c tin ung bia v v th khng t ngi ngh ra tr phe v. Nhng ngi ny n cc ca hng t khi ch cha hp, kin nhn xp hng. Sau khi mua theo nh sut, h nhanh chng quay li xp hng mua v ln hai. Ri h bn li v cho nhng ngi n mun vi gi cao hn, v th l c mt hay hai cc ung khng mt tin. Him bia v khng phi ai cng sn tin nhng H Ni li sn ngi nghin bia, mt ngy khng c vi cc, h cm thy nh sng tha. Ung nhiu th m khng xu nhng c mt ngi rt ni ting trong nhng nm 1970, l ng Thng, lm bo v Nh my xay Lng Yn. Mi ln ung ch mi mt cc v d kh khn th no ng cng xoay tng y. Hai tay, mi tay nm cc, ming cn mt cc v t ch ly bia ra n bn th cc trn ming va ht m bt khng h dnh vo ria.

13

i thng bnh d

Gia nhng nm 1980, bin gii Vit - Trung m ca thng thng, bia chai Trung Quc nhn hiu Liquan trn vo Vit Nam gim bt tnh trng khan bia v cng lm cho cc ca hng bia quc doanh bt kiu cng. Ri thc hin i mi, bia nu th cng ca t nhn xut hin khin s lng cc qun bia quc doanh hp dn. Mt s qun t nhn trn bia Liquan ln vo bia hi H Ni bn cho khch. Khch snh bit, nhng nh chp nhn. Khi bia hi c v bo ha th xut hin bia ti v mt c la ngan mc sau ny dn ung bia mi bit. Chuyn l nm 1996, ngi ta n i ca hng bn bia ti en ph Ng Th Nhm c nhp t c. Thy l, khch n nm np. Chiu ngang ca hng ch khong ba mt lc no cng cht cng d ngi ta bn ti 100.000 ng/lt (thi im ny vng khong 400.000 ng/ch). Hng ngy xe t ch bia chy ln hng sn bay Ni Bi sau cho xe quay u chy v xng bia th cng nm ngay cnh H Ni, ly bia ri chy v. Chuyn ch bi l khi nhn vin sn bay cho hay lm g c bia ti c nhp v Vit Nam qua Ni Bi. Cui thp nin 90, cc l bia t nhn xut hin trn lan. Ngi ta gi bia nu th cng l bia c. V bia c c hang cng ng hm trong thnh ph vi gi r nn li ko dn lao ng. Chng cn ngon, min l c t men ng cho d, mai i lm. Ung bia by gi cng khc trc vn tn t mi th nay h nhm trn bn. Duy nht qun bia hi ung kiu nhp nhp nh thi bao cp l qun ph Nguyn Cnh Chn. Ngy trc, khch mang bia ra ngoi va h lp tc b nhn vin yu cu vo bn trong, cn by gi, ng nh cu ht ca nhc s Trn Tin r nhau ra ph bia hi va h. Trc i l 1000 nm Thng Long - H Ni, qun bia bao cp cui cng b d b. Gi l bao cp v qun vn bn theo bnh nha v bia cn gi c v bia H Ni xa trong khi khng th tm c mi v y bt c ni no trn t H Ni. (Trch i ngang H Ni)

14

i thng bnh d

Tiu Nguyn tng hp

ht lanh, i em qua i em nnhma P Lng, ta tm vma o Vt M vi ch tnh Khu Vai Hai ch Ch tnh i vo cch hiu ca ngi di xui nh mt phm tr x hi v tnh yu, hn nhn. Gii thch th c th, nhng cha c cch no nh ngha thu o v hai t lp ghp ny. Bi l, gi l ch th phi c mua c bn. Nhng ci tnh y khng ai bn, cng chng ai mua. Vy, u gi l ch! Tr tru, nhng ngi yu nhau li ly ch lm ni h hn. Bi vy, nm na c th hiu, Ch tnh l ni h hn, trao gi tnh cm, c nhng c ch yu ng din ra ch theo phong tc, tp qun tu tng a phng. Cng ng nhin v d hiu v ch l u mi, l im nt ca hu ht nhng sinh hot vn ho ca ng bo vng cao.

sng, cung n n chi mng nh chng Ba v chng ph l a c gi ra rng. Gia nh nh trai cng mang gy, sng, dao n chi nh gi d d chng. T trn hang nhn xung, thy cnh m chm gia hai dng h, chng trai v c gi nh gc li tnh ring, chia tay tr v lng, th kip sau s nn duyn v chng, ngy chia tay y l ngy 27/3 m lch. Cng t , ngi dn trong vng ly ngy 27/3 l ngy hp ch tnh hng nm.

Ch khng c ngi bn, cng khng c ngi mua. Ngi ta n ch vi ni lng no nc gp li ngi xa. Hoc n tm bn tnh mi. H mang n ch nhng gi cm np, mn mn, ru h a, loi ru nu bng men l rng, ngi bn ngi yu, va n va tm s v nhng ni nh nhung cht chng theo nm thng. C kh nhiu i v chng cng r nhau n ch, By gi phn nhiu ngi ta thng hay ni ri n ni, mi ngi li t i tm bn c n ch tnh Sapa, nhng 10 nm hn tr ca mnh, m khng c s ghen tung hm v trc th ch c ch tnh Khu Vai ( ch hc ti phin ch phong lu ny. H coi tnh phong lu) l c bit n nhiu nht. l nhng giy pht t do, c php ngoi chng, ngoi v. Ny ngi thng xa Ch tnh Khu Vai i!em ly chng c c hnh phc khng?... Ny ngi thng xa i!v con anh c c S tch ch tnh Khu Vai (ch tnh phong khe khng?. l li ht ca mt i trai lu) bt ngun t truyn thuyt v chng Ba, gi ang nm tay bn nhau. C th v l do c t. Chng Ba l ngi dn tc Nng ni no m h khng n c vi nhau ch Khau Vai, khi ng tun t, ht hay, thi so n ch gp li,n li nhng tnh cm, gii nhng nh ngho, c t xinh p l con s nh nhung do xa cch. cng ung mt tc trng ngi Giy, hai ngi yu vi nhau bt ru, hi han nhau v cuc nhau nhng gia nh c t khng ng v sng, chc nhau sng tt hn bn gia nh chng trai ngho v khc tc. Khng cn cch ring m mi ngi ang c. Chng phi no khc, h b trn a nhau ln ni Khau ngu nhin m ngi ta gi phin ch ny l Vai sinh sng. H tc, gia nh nh gi vc phin ch ca nc mt.

15

i thng bnh d

Ch cng l ni gp g ca nhng i bn tr i tm mt na kia ca mnh. C gi e thn: Em ch bit mnh anh nhng cha bit tim anh.... Cn chng trai li nh nhng iu khn no nc ni h lng mnh: Anh thng em anh ng li, nu em thng, anh n em v lm v... C th, c th ch hp n chiu ngy 27 sau ai li v nh y li hn nhau n ch nm sau... Nhng i bn tr m tm c nhau th mong mun s c n nhau v lm chng lm v. ny ny bn i ch tan ri, ci bng m n ung cn bt ru ny hn ch sau ta li gp... c o ch tnh Tn Sn

Tn Sn l mt x vng cao ca huyn Lc Ngn, c nhiu rng ni. T thnh ph Bc Giang theo ng 31 Bc Giang - Sn ng khong 46km l ti ng ba Kp (Hng Giang- Lc Ngn); theo ng 290 Hng Giang- Chi Lng Sau ngy 27/3, khi ca lng li khp khong 30km l ti trung tm ca x. li l lc h tr v v tip tc chung thy Tn Sn l a bn c tr lu i ca vi cuc sng hn nhn ca mnh. Ch ngi Nng; ngi Nng chim a s, tnh Khu Vai hm nay cn l ni h bn cnh cn c ngi Kinh, Ty,... hn ca nhng chng trai c gi. Nhng cng chung sng. nh mt long lanh lic xo, nhng khun mt ng hng cng n ci e p ngi Ch tnh Tn Sn l phin ch ca ngng l cch cc nam thanh, n t ngi Ty, Nng. Khc vi ch tnh ni y by t tnh cm trong phin ch SaPa c hp vo ngy th 7 hng tnh c bit ny... tun, l ch tnh ni ting v c o nht ca c nc, nhiu du khch Trong l hi c nghi thc dng hng trong v ngoi nc bit ti, cn ch ti miu ng miu b, c ting ht giao tnh Tn Sn l phin ch ch hp mt duyn, ting khn l gi bn. Cc tr nm c mt ln. chi dn gian nh u quay, bp bnh, nh sng, chi chim,c t chc v c gi l ch tnh bi mt l rt c ngi dn ho hng tham gia. Vi n gin ngi ta n y khng phi nhng ai mun thng thc m thc mua bn trao i hng ho, m c o ca vng cao th ch Khu Vai h hn giao duyn vi nhau. Tht l s l mt a im l tng vi nhng khi con ngi ni y li mang ci gian hng m thc dn tc c trng duyn tht thm kn ca mnh ra ch. nh: mn mn, thng c, lu d, tht treo, u cha Du khch n y s Ch l ni ng ngi vy ai bn cn phi ng ngng khi khm ph nt v ai mua? Chng c ai bn v cng p nguyn s ca vng cao nguyn chng c ai mua ht, trong tim thc v khng gian tr tnh ca nhng i ca ng bo cc dn tc ni y th la hn h lng l di khung cnh th ch tnh l ni gi gm tnh cm, tnh mng ca ni rng. thng nh vi nhau.

16

17

18

i thng bnh d

Tiu Nguyn tng hp

nhng nm T i bng nh Saigon cagn gi vi nhiu xa, xch l l hnh nh

ngi dn Saigon, xch l cn l chic cn cu cm ca nhiu ngi lao ng ngho ph th. Ngy y, lun lun pht sinh trong ti nhng mu thun: Ti ght nhn hnh nh nhng ngi p xch l g lng ch ngi qua ph v c thy nhng vng bnh xe quay nhng bc chm, nhc nhn, tn nhn, nhng li khng khi chnh lng khi t chi mt li mi ca bc ti xch l gi. Ti lun yu nhng chic xch l hin lnh ca ci thi chng nh xa l xa lc y .Saigon gi khng cn xch l... hn l ci th pho nh nhm ..? hn bt i nhng nghch l gia ph th Saigon ngn ngn nhng kip sng a oan? Thnh thong i gia ph , ti li nh nhng chic xe xch l hin lnh qua li gia nhng cn nng gay gt ca Si Gn ngy trc. Gia nhp sng n o ca Si Gn hoa l, gia nhng loi xe sang trng, bng long c phng nhanh vun vt, xch l nh mt chng trai va ln, ng ngc nhng khng di kh, qu ma nhng khng mc cm, hin lnh nhng khng e ngi rt r, c hn nhin i li, c nhn nha tng bc thong dong gia ngn ngn cc loi xe, gia m ng ngi xnh xang o m. Ti nh nhng chic xch l vi ba chic bnh ln trn, vi bc ti ngi

cao hn ci mui xe lm bng mt loi vi dy c th bt ln che nng hoc xp li n ngn gi la mt mt, bay tc, nh lng xe nh va mt ngi ngi hoc hai ngi yu nhau ngi va m, nh nhng ngy ma ngi sau tm bt che ngang, ch h va con mt nhn ma ngang qua ph. Xch l c ci thng di ci yn ngay ch ngi ca bc ti, c mi ln n ng t gp n ting ci thng rt ln l vi ngi quay u li nhn bc ti ci vu v. Ngy y, cng vi xe lam, xch l l th phng tin i li quen thuc ca ngi Si Gn. N cn l ci cn cu cm ca nhiu ngi lao ng ngho thnh ph, n l hnh nh quen thuc nhng li mc mc, gn gi t ngi dn bnh thng cho n nhng ngi giu c ca hn ngc Vin ng. Bui sng tinh m... khi nhng qun c ph bt u dn hng l nhng chic xch l cng bt u thc gic ri khi nhng con ng nh phng nhanh gia ph vng thnh thang bt u cho cuc mu sinh. Khng c th hng g m chng trai mi ln hin lnh ny khng gnh vc. C nhng chuyn hng cht cao nghu, bc ti c phi vn c nhn v pha trc, hoc lng xe l mt ngi khch to ln, ti nghip bc ti gy g cong lng p qua nhng con ph ng. Nhng ngy gip tt nhng chic xch l cng nhn nhao mang ma xun v khp ph .

19

i thng bnh dC bui tra no tnh c i qua mt con ng rp mt bng cy hoc mt ng t quen thuc, c th ta s bt gp mt chic xch l nm ngi ngh, bc ti gi nm ng ngon gic tra ,vi git nng xuyn qua bng l nhy nht trn khun mt mt nhc, trn vai o sn bc thong thng cm, ngm ngi. C nhng m khuya v mun, thong thy chic xch l n c i trong lng ph, vng xe nghin xung mt ng, ting l v vn... cm nhn ni bun mnh mang ca thn phn lm ngi. Hi nhng chic xch l thng gn thm ci chung nh ci chung xe p nghe rt vui tai, gia bui tra vng ting kinh coong ca chic xch l nh ting gi kh ca s tr v, ti cn nghe k li ngy xa xch l cn eo thm mt ngn n nh nh chic n bo trn mui xe nhm bo hiu s c mt ca mnh cho nhng loi xe khc. C mt ln ra Hu, bui ti , ti v m cng i xch l t v khch sn, nhm nhngngy l hi g nhng nhng bc ti cng tht th ,d thng lm chng ti bt ng. Sut con ng v khch sn chng ti hi bc v gia nh, v cuc mu sinh, chic xch l ch chy sut con ng p nht thnh ph v khch sn... ti c cu tri mau n v ti nghip bc ti, ri li chnh ngh, nu chng ti khng gi xe, tr v nh vi chuyn xe khng... lng bc c bun v nng nhc ni lo lng hn khng? V n khch sn chng ti cng tr nhiu hn s tin tha thun... nhn n ci hin trn khun mt khc kh c thy lng xn xang ... Khng bit by gi Hu c cn xch l khng nh? Xch l by gi cng l qu kh, ci th qu kh vt v c th nhiu ngi mun qun nhng nhiu ngi lun nh ... N l hnh nh ca Si Gn xa xa, Si Gn trong veo ngy ti th di. Cyclo xut hin vo khong nm 1939. Chic u tin do mt ngi dn min Charente tn l Coupeaud, mt ngi am m th thao pht minh ra. Phi vt v lm ng y mi vn ng B cng Chnh cng nhn sng ch v cp php lu hnh, sau khi tham kho kin ca hai nh v ch Tour de France l Georges Speicher v Le Grves. Nhng rt cuc n li khng tr thnh phng tin giao thng nc Php m thnh ph u tin c cp php s dng loi phng tin ny l thuc a Phnompenh. T Phnompenh, ng Coupeaud t chc mt cuc hnh trnh ti Si Gn. Hai ngi p thu thay phin nhau p mt mch gn 200 km ht c 17h23 pht. S liu thng k cho bit, cui nm 1939, Si Gn ch c 40 chic xch l th qua nm 1940, con s l 200 chic. Thng 2 nm 1941,tay anh ch kht ting By Vin cng mt ngi Php l Maurice lp cng ty Mauvien c 30 chic c quyn khu vc Ch Ln. - Trch mt bc th c gi cho nh s hc Dng Trung Quc.

20

21

22

Tm linh huyn b

Bi v nh: LHVV tng hp

mt tn o Mu lVit Namngng dn gian th cc

n thn (thng gi l cc Thnh Mu). o Mu l mt phn quan trng trong h thng tn ngng dn gian v bn sc dn tc ca Vit Nam. Ngun gc lch s ca o Mu khng c ghi li r rng trong sch v. C ngi cho rng n c ngun gc t thi tin s, khi ngi Vit th cc thn linh thin nhin, cc thn linh ny c kt hp li trong khi nim Thnh Mu hay N thn M. Theo thi gian, khi nim Thnh Mu c m rng bao hm c cc n anh hng trong dn gian - nhng ngi ph n c tht ni ln trong lch s vi vai tr ngi bo h hoc tr bnh. Nhng nhn vt lch s ny c knh trng, tn th, v cui cng c thn thnh ha thnh mt trong cc hin thn ca Thnh Mu. Cc v thn trong o Mu phn nh cc phm cht ca mt ngi M va thn thnh li va con ngi. o Mu khng ch trng vo cuc sng sau khi cht, n quan tm n cuc sng hin ti v cu hi lm th no ngi ta c th t c mt cuc sng hnh phc v y trn trn gian. Trong tn ngng dn d ca ngi Vit Nam, vic tn th N thn, th Mu l mt hin

tng kh ph bin v c cn ci lch s v x hi su xa. Tuy u l s tn sng cc thn linh n tnh, nhng gia th N thn vi th Mu v Tam to Thnh Mu khng hon ton ng nht.

Thn, c triu nh sc phong thnh cc v Thn, Thnh Hong ca nhiu lng.

o Mu c cc nghi l t chc theo m lch vi cc tn v nhiu ngi i l tham gia. Cc nghi thc hnh l khng c o to chnh thc m ch yu Tn th N Thn c truyn khu t i ny qua i khc. Nghi l ph bin T rt lu i, nc ta N nht l ln ng (hay cn gi l Thn c nhn dn tn hu bng). Trong nghi l ny, vinh v th cng. Ngi xa ngi ta tin rng linh hn ca cng tng tp hp cc v cc v thn s nhp vo ngi tin c ngun gc thun Vit , ln ng, linh hn ny c th trong tng s 27 v, c 14 vi n nghe li cu nguyn l Tin n. ca ngi i l. Trong cc nghi l, ph n thng ng vai tr Trong truyn thuyt N thn chnh, ngi ln ng cng Mt Tri v N thn Mt Trng thng l ph n (b ng), i soi sng v si m cho mt khi mi do nam gii m nhn t, to lp nn v tr.Huyn (ng ng). thoi v B N Oa i v tri. Cc n thn Php Vn, Cc gi ng (cc iu ma linh Php V, Php Li, Php Phong, thing) l mt phn quan trng Php in to ra my, gi , sm ca nghi l. C 72 gi ng, bao chp Sinh thnh ra dn tc gm gi cc quan ln, gi cc Vit Nam c M u C ra cu, gi chu b, gi cc c,... mt bc trng, n thnh 100 Trong bui l, cc gi ng c ngi con. Cc b M cng l biu din cng vi ht vn (hay cc v thn sng to ra vn ho chu vn). Ht vn l mt th v cc gi tr vn ho, l t ca loi ht ni (va ht va ni). nhiu ngnh ngh truyn thng Ht vn do ngi ng biu nh M La, M Ma, M La din cng vi dn nhc cung Nhiu N thn l cc danh vn. Ngi ta ni rng, chu tng anh hng ngoi trn mc, vn to nn mt khung cnh v l nhng nhn ti xy dng t m nhc tm linh gip cho nc nh Hai B Trng, B ngi ng nhp vo vai mi Triu, Lan, Bi Th Xun v gn kt vi nhng con ngi Cc v N thn t bao i nay v ni chn bn ngoi th gii c nhn dn tn lm Thnh, a phng ca h.

23

Tm linh huyn bTh Mu Tc th Mu v Tam to Thnh Mu c quan h mt thit vi tc th N thn. Mu l N thn nhng khng phi tt c cc n thn u l Mu, m ch c mt s n thn c tn vinh l Mu. Danh t Mu l gc Hn Vit, cn thun Vit gi l M. Ngha ban u, Mu hay M u ch ngi ph n sinh ra mt ngi no , l ting xng ca ngi con i vi ngi sinh ra mnh. Ngoi ngha xng h thng thng , t Mu v M c ngha rng ri tn vinh nhng b M chung ca mi ngi. Tn ngng th Mu cha ng nhng nhn t v mt h thng v tr lun nguyn s, th hin mt thc nhn sinh, thc ci ngun, dn tc, lng yu nc c thing ling ho m Mu l biu tng cao nht. o Mu tip thu nhng nh hng ca tc th cng t tin,mt tn ngng c vai tr quan trng hng u trong tn ngng ca dn tc Vit Nam. Trong qu trnh o Pht du nhp vo nc ta v mt b phn quan trng ca n pht trin theo khuynh hng dn gian ho, gia o Pht v o Mu c s thm nhp v tip thu nh hng ln nhau kh su sc. iu d nhn bit l hu ht cc ngi cha hin nay nng thn u c in th Mu. Trong ph bin nht l dng tin Pht hu Mu , pha trc th Pht, pha sau th Mu. Tam To Thnh Mu Chng ta thy trong nhng iin th Mu c mt h thng c th nh sau: Trn cao nht ca thng in l c Ngc Hong Thng . Tuy vy, t ni th. V ng l ch c nhng v tin trn thng gii mi c th Thng . Tip n l th Tam To Thnh Mu (Mu Tam ph, Mu t ph). Mu l quyn nng sng to v tr duy nht v ho thn thnh Tam v , T v cai qun cc ci cc mim khc nhau ca v tr: Mu Thin, Mu a, Mu Thoi, Mu Thng Ngn. Thng chng ta thy Tam to thnh mu trong cc in th: - Mu Thng Thin hay cn gi l Mu Cu Trng (Cu Thin Huyn N) mc o , ngi chnh gia.Sau ny mt s in th Mu, ni chnh gia th Mu Liu Hnh. - Mu Thng Thin sng to bu tri v lm ch quyn nng my, gi ,sm, chp - Mu Liu Hnh xut hin vo khong i hu L, nhng nhanh chng tr thnh v Thn ch ca o Mu Vit Nam v c tn vinh vi t cch l Mu Thng Thin, c th v tr trung tm, mc trang phc mu .

24

Tm linh huyn b

thy Thy mo l mt ngilng ca cng trong cc bn,

Bi v nh: LHVV tng hp

nhng dn tc vng Ty Bc Vit Nam. Nhng ngi ny lm cc l linh thing, l hi, y thng tui cho tr s sinh, rc c du mi v nh, dng miu mo, ma chay, cht h cy c th, dng nh mi Nhng cng vic lin quan n phong tc tp qun, tt c nhng cng vic y ngi trong bn u cn thy mo cu khn trc thn linh. Nhng thy mo ngi Ty, Nng, Kh M, Thi... u c cc bi cng c vit theo dng c, th theo ting a phng ca mnh ang sng. Thy mo ca ngi Mng Ngi Mng vn c tc th cng t tin v theo tn ngng a thn gio, h rt qu trng thy mo v cho rng thy mo chnh l s gi gia th gii thn linh v nhn gian. Mi khi trong nh c vic, hoc c ngi b m au nng, ngoi vic mi thy thuc ra, h u mi thy mo n tn nh lm

l mo, coi thy mo nh mt ch c bit mt s loi thuc nam da tinh thn vy. cha bnh, nhng vic hon ton khc vi vic h lm Thy mo l mt ngi thy ngh thy mo. cng trong cc bn, lng, chuyn lm cc l linh thing, l hi, Ci kh v kh ln nht ca y thng tui cho tr s sinh, ngi lm thy mo ngoi vic rc c du mi v nh, dng am hiu cc phong tc cng miu mo, ma chay, cht h cy nh nghi l lm mo ra l vic c th, dng nh mi hu ht phi ung c nhiu ru. nhng cng vic lin quan n Mun lm thy mo trc ht phong tc tp qun. phi luyn c tu lng cc k cao, lm ch c mnh Nhiu ngi c ngh rng, cc khng b say, sao cho n mc thy mo u l nhng ngi trm chn cha say. ti gii, c c , bit lm nhiu th thut xua ui t ma Bi l, trong khi thc hin l cha bnh cho mi ngi. mo, cc thy phi ung ru Ngc li, cng khng t ngi nhiu ln, sau khi xong vic li cho rng, vic lm mo mang phi ung ru mi ca tt c tnh cht la gt, di tr... mi ngi trong gia nh mi chuyn dng cc loi ba php thy v. t thut hi ngi. Thy mo ca ngi Thi Thc ra, thy mo ch l mt ngi mang ly trch nhim thc Thy mo l mt i tng rt hin mt s cng vic lin quan c knh trng trong cng n tn ngng, tm linh ca c ng tc ngi Thi. Bi v, nhn, ca cng ng. Do vy, ngi lm thy mo c coi l h phi c mt vi b quyt nht bc thng thi do h gii v vn nh do tin nhn truyn li. t Thi c v lu gi nhiu th tch c, li lun tip xc vi i Mt s ngi lm mo cng sng tm linh ca cng ng.

25

Tm linh huyn b

Thng qua , h hiu rt r phong tc tp qun; c kh nng l gii cc mi quan h t nhin v x hi; bit thc hin cc nghi l; hng dn cng ng cch ng x gia con ngi vi con ngi v gia con ngi vi th gii siu nhin... H cng c cng ng trng vng v khi lm thy mo phi c cc thy mo trong vng cng nhn, mc d s cng nhn ny l bt thnh vn. Hn na, ngi lm thy mo u phi t tui 60 tr i - la tui ny xa kia rt him v c th ni nm na l tui c o..

hoc yn tm chuyn nh ca lm n. T chc cc nghi l tang ma l vic lm th hin s thnh knh i vi ngi cht. Cng bn, cng mng, cng rng, cng cc l hi l vic lm phn nh tinh thn v c vng ca con ngi mun c sng ha hp vi th gii t nhin

Ngy nay, ngi lm thy mo trong cng ng ngi Thi tr nn him hoi. Cc nghi l cng gn lin vi cuc sng thng nht ca h xa kia, nay cng tha vng dn, thm ch c nhng nghi l mt hn. Vic nhc li nt sinh hot vn Vic gip cng ng cc nghi ha tm linh ny nhm gip mi l xem tui, nh ngy ci hi, ngi hiu thm mt gc nh lm nh hay lm nghi l tang ma trong vn vn ha dn gian ca cng l nhng cng vic thng tc ngi Thi xa kia. nht ca thy mo. n ngy l tt, thy mo gip dn lm l Ti php ca thy mo cng cng bn, cng mng, cng rng, cng l hi lng Mi khi i mo, mo Lng lun tng; l hi cu ma, cu ma, mang bn mnh mt chic ti mng mng mc... vi th, c buc cht cn thn, bn trong ng cc vt Qua nhng cng vic ca thy lm l gi l ti Khot. y mo trong i sng ca ngi c coi l mt vt bt ly thn Thi, nu tch b cc yu t khng th thiu ca ng. mang sc thi m tn d oan Thy Lng k rng, mi thy th thy mo c vai tr rt quan mo u c ring cho mnh mt trng trong vic cng c i chic ti php, nhng khng sng tinh thn ca mi ngi phi ti no cng thing v pht dn. Thy mo gip xem tui v huy tc dng khi i lm l mo nh ngy ci hi, lm nh l cho cc gia nh. Thy Lng cng c tinh thn cho mi c tha hng mt ti php ngi vng tin vo hn nhn, c do cha ng li.

26

Tm linh huyn b

Nh chic ti gia truyn ny m thy Lng mi thm phn cao tay trong vic i mo, v c nhng ngi dn quanh x Mng Bi ny tn nhim, c bt c vic g l u tm n nh cy c. Chic ti php ca thy mo Lng c lu truyn 7 i, t thi cha ng khi nghip n gi, chic ti ny c dng cho khng bit bao nhiu ln i mo. Khi thy mo Lng chm chm ti php ra, ti ht sc ngc nhin v trong khng phi l nhng l ba php nh nhng g ngi ta n thi m bn trong ti c rt nhiu th c vt c o. T nhng vin thch anh trng, hnh chn rng, sng sn dng, nanh ln li, nanh si... ha thch n li ru xo bng ng thau c pha vng. c bit trong c b rng hm tinh tinh ha thch l vt thing c nht v nh, him c ai c c Thy Bi Vn Lng cho bit: Ti php thng dng gip ngi hay au m c khe mnh. Mi vt trong ti php tng trng cho mt mnh hp thnh ti Khot. Khi i lm l, cc trong ti c ra mt chu nc sch hoc ngm vo ru sau bi ln u ngi bnh ly va, phn cn li ln pha trn u ging ni ngi bnh nm. Nhng th c vt ny u c lch s lu i, him c v rt c gi tr, do cha ng trong qu trnh lm ngh thy mo, nh c c duyn mi c c. Theo thy Lng, c ln khi c mi i tham d l hi vn ha cc dn tc, khi cc nh nghin cu trng thy c vt bn trong ti php ca ng trm tr kinh ngc v pht hin ra chic trng cng l loi trng ng ng Sn, Chung cng cng t thi ng Sn 2.000 nm trc, gi khng c na. Cng v s hu chic ti thn k ny cng vi vic thuc lng s thi t nc, thy Lng c mi i rt nhiu cc s kin v phong tc, vn ha ngi Mng v cc dn tc thiu s. Mi y, ng cn c on nghin cu ngi Ba Lan mi i nc ngoi tm hiu v nghi l mo c o ca ngi Mng m him c ni no trn th gii c c.

27

28

29

Tm linh huyn b

Truyn k rng: Ngy xa, ng a c ci bng bnh thng nh bng ca mi ngi. Thu y, ng a kt thn vi H B. Trong vng c mt m ga tnh kh chua ngoa, nhng m li c c con gi rt p. M phi ci tt, h ct ting chi con th y nh c my li u li: - H B ... my! Thy vy, ng a mi gp H B, va thit, va gin, bo: - N, anh tt phc qu! y, ngy no cng c ngi ni mun hin con gi cho anh . M li con gi p kia ch. H B mng qu lin hi: Thit vy khng? M ai vy? Nh anh lm mai dm ti lin i nghe. ng a bng lng v dn bn i. Hm sau, tri va sng, H B theo ng a n cng nh m ga n. Cn sm, c con gi t ng cha dy, ch mi c b m dy qut dn sn nh. Gia sn c con ch ci, chng phi thc canh nh nn vn cn nm l , ui chng bun i. ui hoi chng c, m ta ni xung

tr cn chi p con ch mt ci, chi:

ai, rung vn m cn c nhim v a rc Thn Ti n nh, ngha l lm cho gia - Ci H B ! ch pht t giu c, v kim lun vic gip cho gia ch Thit no ng? H B gin qu mau lnh bnh v tm kim chng lin p cho ng a c nhng mn mt. mt p v chi: V vi nhim v ny, sng sm khi m ca tim, ca nh - khn! Dm la tao! Dn ng a thng c gia ch tao i g cho con ch ci thng cho mt ly c ph en, ny h? mt iu thuc, c khi li l c ph sa, thuc ba s hn hoi. Ai ng mi c mt p, ng Nhiu lc c c bnh bao, tht a rt xung kinh. Khng heo quay na. tnh ti s oi om ny, nn ng a mc ci qu, t D sao ng a cng gn xung kinh m vn ci ngt, b vi c dn Nam B trong thnh th ng ung phi nc sut chiu di lch s, ng kinh nhiu qu. n ni, ci hnh cng c dn Nam B bng ng phnh ra, ri c ln khn hoang lp p ngt ba ln b dn, n chang bang trm nm nn gi y, ng nh by gi. a t ra rt gn gi vi c dn Nam B. Mc d h vn Tm li, trong sut chiu di tn th ng nh thu no lch s, tn ngng th Thn nhng trong thm tm h, t ni chung, th ng a ng lun gn gi, hin t, t ni ring c nhiu thay trch c ai... nn h mi tc i, n khng cn gi nguyn nn hnh dng ng nh vy, s ca dng tn ngng ban v hng lot cu chuyn lin u. c bit khi vo Nam B, quan n ng xut pht t tn ngng ny cng thay i tm l ny. Chng vy m, khi mnh m hn. Trong tm thc ngi ta lm vic g ht mnh, dn gian Nam B, ng a hoc chi ht mnh ngi ta c xem l mt v phc thn, hay ni: Chi mt tri ng khng ch c vai tr bo v t a lun...!

30

Tm linh huyn b

Bi v nh: KH tng hp

ng l hi nc nht ca ng L hi nghinhrc ctloi ll cu ng,lnt c ng, l dn. C nhiu tn gi khc nhau nh l ng, l cng ng, l nghinh ng,

l nghinh ng Thy tng, nhng tt c u c chung mt quan nim rng c ng l sinh vt thing bin, l cu tinh i vi nhng ngi nh c v lm ngh trn bin ni chung. Theo cc nh nghin cu, tn ngng ny l kt qu giao lu vn ha VitChm. Bi v n c ngun gc t ngi Chm min Trung, vn trc kia tho ngh i bin. Cc sch Gia nh Thnh Thng Ch ca Trnh Hoi c, Thoi Thc K Vn ca Trng Quc Dng v i Nam Nht Thng Ch ca triu Nguyn u c ghi chp v c ng. Mt khc, trong dn gian, ngi dn cc a phng c th c ng u truyn ming nhng giai thoi lin quan v s linh ng v loi c ny. Ngi ta cn cho bit, c ng l ha thn t mun mnh chic o c sa ca Qun Th m B tt vi b xng voi. Khi ngi i qua vng bin, v xt thng chng sinh chm ni trn bin, nn dng thn thng ha ra loi c ny cu kh cu nn. Theo truyn thuyt, tc th c ng ca ng dn nc ta c u t i xa i xa ln, hi trc thi Gia Long, c ng cha c chc tc, lc ng ph cn gi l thn Nam Hi. Mi khi ra khi gp sng to, gi ln, ghe sp chm, ng ph h nhau gi ln : Thn Nam Hi cu ti vi !. Tc th thn trng ln k lng ln ghe li mt mch a nghe v b. Theo hu thn c cp c ao, cp c ao ny ngoi vic bo v thn cn c quyn x t nu thn lm khng trn bn phn. Th d nh c ting ng dn ku cu, thn chm tr ghe chm, ngi cht, lp tc cp c ao day ngang chm mi con mt ao th thn s b t la ra ba khc.

31

Tm linh huyn b

Tc truyn, hi vua Gia Long b Ty Sn rt chy ra bin, bt ng gp bo, thuyn sp m, m qun s h nhau ku cu, thn lin chy ti thuyn rng a v hn Sn Ri, trc khi rt ln ni, qun s li nhiu du chn trn bi ct. By ri trng ko xung dm ht du chn binh s. Khi qun Ty Sn ti, khng thy du vt nn b i, nh vy Gia Long thot nn. V sau khi phc Giang Sn, v loi ri sng trn ni, vua phong chc i Tng, cn c ng sng di bin nn phong chc Tng nh hn ri trng mt bc. T v sau ng dn ra bin gp nn, i li ku tng qun Nam Hi ti cu. Theo l th dn chi ai pht hin c c voi mc cn, tc gi l ng ly th c bn phn chn ct v tang ng nh tang chnh cha m mnh. Ngi no gp ng ly u tin phi nhn lm con trng v chu tang ba nm. Theo d oan, trong thi gian chu tang ngi con trng phi chu ngho kh, sau mi ct ln c. Hng nm dn lng chn ngy ng ly (ngy c ng tri vo b) lm l cng gi theo nghi thc Nghinh ng. Ngi a phng c cu: Thy ng vo lng nh vng vo t v theo tn ngng ny, C ng ly v tri dt vo lng no, lng mun i m no, tai qua nn khi. L hi nghinh ng c din ra vo mt thi im khc nhau nhng a phng khc nhau nh ti x Cn Thnh, huyn Cn Gi, thnh ph H Ch Minh l hi Nghinh ng c din ra t 15 n 17 thng 8 m lch; ti x Bnh Thng, huyn Bnh i, tnh Bn Tre nghi thc l chnh t c tin hnh vo gia m 16-6 (m lch); ti th trn Sng c, huyn Trn Vn Thi, tnh C Mau, ti th trn Gnh Ho, huyn ng Hi, tnh Bc Liu l hi c t chc trong ba ngy: 14, 15, 16 thng 2 m lch hng nm,

32

Tm trong di sn

Bi v nh: KH tng hp

Tranh ng H g ln nt ti trong lm tranh lun cn trng, cu k, ch Mu dn tc sng bng trn giy ip n tng chi tit nh c c mt bc tranh p. Khng phi t nhin tranh ng H c nh th Hong Cm nhc n y Ngun gc tranh ng H t ho v kiu hnh trong bi th Bn kia sng ung nh mt c sn ngh Trc kia tranh c bn ra ch yu thut ca vng qu Kinh Bc. Ci lm phc v cho dp Tt Nguyn n, ngi nn nt c sc c o ca tranh ng dn nng thn mua tranh v dn trn H chnh l cht liu lm tranh, c tng, ht nm li lt b, dng tranh ch bin th cng t cc nguyn liu c mi. Tranh ng H xut x t lng sn trong thin nhin: Giy lm t cy ng H (x Song H, huyn Thun d, mu t gch non, mu vng t Thnh, tnh Bc Ninh). Lng Mi l hoa ip vng, mu en t l tre t, tn gi dn gian xa kia ca lng tranh mu trng c nghin t v s, c ng H by gi. Vo th k XVI tranh ng H xut hin nhng khng ai Trn c s nhng mu sc c bn y thng k ht c c bao nhiu mu ngi dn to thm nhiu mu sc tranh m ch bit gm c 5 loi l: Tranh khc nhau tvic trn ln cc mu. th, Tranh lch s, Tranh chc tng, hon thnh mt sn phm, khng k Tranh sinh hot v Truyn tranh. T khu khc tranh trn bn g, c sn giy cui th k XIX n 1944 l thi k cc v mu, ngi lm tranh phi rt cng thnh ca lng tranh. Lc y, trong lng phu, cn thn trong tng giai on: c 17 dng h th tt c u lm tranh. sn h ln giy, phi giy cho kh h, n hn li ln, c khong thng 7, qut ip ri li phi giy cho kh lp thng 8 hng nm l c lng tt bt ip, khi in tranh phi in tng mu ln chun b cho ma tranh Tt, khp lng lt, nu c 5 mu th 5 ln in, mi ln rc r sc mu ca giy ip, khng mt in l mt ln phi C th, di nh mnh t trng no khng c ngi sng mt tri lp lnh tng hnh nh, dn lng H tn dng phi giy: t ng nt ca cnh sc thin nhin, np sn nh, sn nh, ven cc ng xm, sinh hot ca ngi dn, nhng hnh ng lng, dc theo trin cho n nh ca cuc sng thng ngy ... nh cc nc nh, nc bp.Khng kh trong bng sng trn giy d. Mi giai on lng rn ro t sng n ti sut my u tht cng phu nn i hi ngi thng lin nh th.

33

Tm trong di sn

Mi nm, ch tranh ch nhn nhp v tp np nht vo thng Chp, hp 5 phin vo cc ngy 6, 11,16, 21 v 26. B con, du khch thp phng v mua tranh ng vui, tp np. Hng nghn, hng triu bc tranh cc loi c mang ra xp gn li bn cho nhng li bun, hoc bn l cho cc gia nh mua v lm tranh treo tt mang ph qu, vinh hoa cho nh mnh.Sau phin ch tranh cui cng (26/12 m lch) nhng gia nh no cn li tranh u bc kn em ct i ch n ma tranh nm sau li mang ra ch tranh bn. n ch tranh lng H khng ch c khch bun v mua tranh, m c c nhng ngi hm m ngh thut tranh dn gian thch thm th, xem tranh v i try hi ma xun. Mu dn tc Tranh ng H c c sc sng lu bn v c sc cun ht c bit vi nhiu th h con ngi Vit Nam cng nh du khch nc ngoi cng bi nhng ti trn tranh phn nh m cht cuc sng mc mc, gin d, gn gi gn lin vi vn ho ngi Vit. Mt vi t tranh bn cnh mm ng qu ngy Tt s l th m cc b, cc ch khng th qun khi i ch trong nhng ngy p Tt. l thi quen, l tm linh, tn ngng gn kt trong t duy ca mi ngi dn Vit Nam. Ngh nhn Nguyn ng Ch gii thch cho chng ti hiu thm v ngha ca vic dng mu sc sao cho ph hpvi mi ti khc nhau: nn mu cho tranh nh ghen lt t c ci nng gin bc bi ngt ngt ca khng kh lc , nn mu vng cho cnh vui ti trn ngp sc xun trn cc bc tranh ngy tt, nn mu hng nht cho tranh lng qu yn bnh Theo s sch xa k li, vo khong nm 1915 c Chnh Hon g con gi cho mt anh Phn, C m Gic ( tn tht l Nguyn Th Thc (1882 - 1943) l mt

ngh nhn sng tc ni ting ca ng H. Ngoi tranh v cuc sng nng thn c cn v nhiu tranh truyn tranh phong cnh, tranh t n...) mng m ci bng mt mu tranh mi: mt gia nh g gm g trng, g mi v n con. Bng ngn ng c l, cc con g c cch iu ha, chng sng ng m khng cn ging thc. G mi c b cc theo ng xon c - to nn s nng nu. G trng c t trong mt hnh thang, y ln nm trn - to nn t th ch gia nh, che ch cho g mi v n con. Bc tranh gi khng kh hnh phc, m m trong mt gia nh. Trn tranh c dng ch nm Lm con nhiu chu, ging cnh ging lng mt li chc tht su sc! Bc tranh ny c xy dng t cu phng ngn: Con nh tng khng ging lng cng ging cnh. Con tru u c nghip ca nh nng, cng c cc ngh nhn ng H dnh nhiu tm huyt.Tranh ci tru thi so c ch: H dip ci thanh thanh (Lng l sen xanh xanh). Mt tu l sen dng ng nh chic - tng tht th v. Con tru nghn c thng thc ting so, t th, dng v ca n khin ta cng nghe thy ting so ro rt, thy bu tri trong xanh lng lng, thy cuc sng thanh bnh ... Tranh ci tru th diu c ch V thu phong nht tng (Mt hnh nh gi thu ma). Mt cu b nm nga trn lng tru th diu... tht th v. Mt cu phng ngn v tr chn tru: u i nn m nh lng che - Tay cm cnh tre nh roi nga. Thc t kh c th nm trn lng tru m dong cc diu bng nn m nh vy? Th m ngm tranh ta vn thy khoi! Bc tranh th diu cn c hai d bn khc, mt bc c ch V thu phong nht dc (gi thu ma, mt cnh), bc kia c ch Nht tng phc lc in (mt hnh phc ca nh nng) cng th v khng km.

34

Tm trong di sn

Xut pht t cu phng ngn: Tre gi mng mc ngh nhn Nguyn Th Thc c i tranh, bc th nht c tn: C ch hu cng thng, trn c cu th: Tre gi do c th - cn phn trng trc ty ngi sau. Bc kia c tn: Kim ngn ha lut l vi cu th: L lut th gip l trn - Kim ngn ha t vt ln ai b. i khi nhng bc tranh ng H cn c nhng ngh nhn trang tr km theo nhng t ch dn hoc nhng t th tnh t, lng mn, nh trn bc tranh Hng Da l Trong nh ngc, trng nh ng / y cho y hng cho va lng nhau; trn tranh nh ghen l Thi thi mt gin lm lnh / Ch ng tc gin cho nhc lng ta C bc tch tng lp nang vn ho hin trn mi bc tranh ng H cng cho chng ta thy vn ling vn ho Vit thun khit v trong sng, a dng v v cng c o. Liu c tn phai? Tuy nhin, iu ng bun l gi y

tranh ng H khng cn mang tnh thun Vit nh thi xa m ang dn b thng mi ho. n vi ch tranh ng H by gi, ngi ta khng cn c thy cnh tp np bn mua, cng khng cn cnh ngi ngi, nh nh a chung tranh ng H nh ngy xa na. Cc th h sau cng t mun hc v theo ngh tranh truyn thng ca cha ng v qu vt v m li t li nhun. Du khch n lng tranh by gi vn thy cnh phi giy nhng li l giy lm hng m ch khng phi giy d in tranh... Mc d gn y c nhiu d n khi phc li lng ngh, pht trin du lch lng ngh truyn thng song lng tranh dn gian ng H vn ch ang tn ti mc phng pht, cha thc s c quan tm u t pht trin. Hi vng trong tng lai gn, cng vi cc lng ngh truyn thng khc trn c nc, lng tranh ng H s tm li c v tr vn c ca mnh v ngy cng pht trin, lm giu thm cho nn vn ho m bn sc ca dn tc Vit Nam.

35

Tm trong di sn

cn cch gi ca ngi R u rulc sn c mt sVit i vi loi dn tc

thiu s Vit Nam men trong h/bnh/ch/ che/gh, khng qua chng ct, khi em ra ung phi dng cc cn lm bng tre/trc c thng l ht ru. Ru cn l th ung qu thng ch dng trong cc dp l t thn linh, nhng ngy hi lng v dnh i khch. Ru c nng nh. Hng v nng nn ca men l rng khin ta c cm gic lng lng ngy ngt, du say nhng vn mun c ung thm, vui mi. Bi th ngi ta khng ung ru cn mt mnh hay ung gii su m thng ung cng nhiu ngi vo nhng ngy ma bi thu, nhng dp l hi, tip i bn b, khch qu phng xa.

xay, ra cho sch, ngm nc ri trn men b vo ch. Ly l chui bt cht ming ch nm, su hm sau l dng c. Ru cm l ru lm bng go nu thnh cm vi men; hoc l trn u b vo ch; hay b mt lp cm, mt lp men cng c. Cm ru ch vi ba hm l n trn ch. Cn ru k, bo bo, bp, m, v.v... th cng lm theo cch trn. Ru cn h th cng lu th cng thm ngon. Khi ung ngi ta nc sui (hoc nc un si ngui) vo v ru ri cm cn trc vo ngi ung ht ln.

ng bo Ba Na gi r cy men l Hiam. R ny cng vi rng, t c gi nh, trn vi go ri vin thnh vin nh. Hoc ly r dy men, loi dy c gai b trn mt t ging nh dy tru, em phi kh, gi nh vi c RU CN TY NGUYN: MEN SAY RNG NI ring hay c gng ri cng vin thnh tng vin ln nh qu trng g so. Mi ch ch b Ru cn c nhiu loi. Ru thc l la mi mt vin men l .Bi v nh: TN tng hp

men say ni rng36

Tm trong di sn

Ru ngon phi trong chn qu. Khc vi ngi M Nng ch dng t loi chn, thng l mu en ton thn bng ln v c dng thp; ngi c nhiu loi chn khc nhau v mu sc v kch thc. Nhng chic chn Tuk v chn Tang l qu hn c, nht l loi c mu trng v mu xanh, thng c t 3 n 6 tai v cng to th cng qu.

v X ng. NNG M RU CN TY BC

Ru cn Ty Bc- ting Mng gi l ro tng. Lm ru cn u tin phi k n men, nguyn liu lm men gm v cy mun gi nh, c ring, c gng, mt t t v l i vt ly nc. em tt c trn vo bt go np (thm ngon nht l go np Ung ru cn th hin s on kt, cm) nn thnh bnh nh, vo rm thng yu. Mi ngi cng ung ln gc bp khong 3 m cho ln vi nhau chung cn, tr, gi, trai, gi men trng. Sau g men ra hong nhm nhi tht tru nng...Ung ln gc bp khong 10 ngy, men ru khng phi ung sao cng kh bt u dng c. Ru mnh c. Nu c khch n nh th vn hay nh l do gia gim cht liu t ung l c mt nghi thc rm khu lm men. Cc cht liu nh: v r. H tin rng, ru l do tri (Yang) cy mun, gng, ring... to nng ban n cho nn ru mi c qu , cn l i to mi thm v gp ha trong vic dng n. phn chng au bng. Mun ru ngon phi vo v kn. Khi ung ly Khi ch nh mang ch ru by ra nc ho vo ci ru ri ht qua gia nh tc th cc nh ln cn cng nhng chic cn trc cong cong mang ru n chung vui cng nh c chc thng t. c khch. Cc ch ru c buc cht vo cc cy ct bng g hay bng Ru cn gn c khi dng ung tre. Ch nh mi m ming ch ly chi trong gia nh, tip khch, c l tranh vt ra ngoi, on c cy cn khi ung trong m ci, mng vo. Xong u y ch nh mi mc nh mi, th trong tang l, l t nc l vo ch cho trn, ri ung m... Khi ung, ngi ta em t mt hp trc t lng chn thnh bnh ru vo v tr c chn sn, v t cho khch bit ru khng dng go ru a nc vo v. c b thuc c. Cn pha khch, Cng c ni dng sng tru c di trc khi ung, bao gi cng ht mt l thay th go ru. Khng n ngm ri nh b, v theo tc xa, gin a nc vo v, chng cn trnh tnh trng b u c. c dng tnh lng ru ung c v tnh thi gian cho vic ht Ru ca ng bo Ba Na c cc mt lng ru c th. Sau khi cho dn tc Ty Nguyn khen l ngon nc ch khong 30 pht l c th nht, sau mi l ru ca ngi thng thc ru cn.

37

Tm trong di sn

C nhiu hnh thc t chc ung ru cn, tiu biu l ung xm lm- ni b gia nh ung vi nhau v ru cn cng ng - ru c ung vi ng o ngi tham gia. Ung nh chng ta c gi l ru cn xm lm. C nh nghin cu vn ho Bi Ch trong cun Vn ho m thc dn gian Mng Ho Bnh khi ni v ru cn xm lm vit: Xm lm c ngha l khng mun cho ngi ngoi bit mt s vic g , ch nhng ngi c mt cng bit vi nhau thi. Nhng nhng vic: xm lm bn vi nhau chuyn g , xm lm n ung vi nhau khng phi c ni dung xu. Trng hp ru cn c ung xm lm chng qua h khng n o... Ru cn c mang ung xm lm vi nhau vo bui tra nng, gi gii lao hoc bui ti ung cho thm, mt. Ai ung bao nhiu th ung ch khng theo lut tc no. Thng h hay ngi ung ngay gc bp nh sn, cnh l b ung tr, ht thuc lo. Trc khi ung hng tt c cn ru v pha bp mt lc vi ngm ba v vua bp ung trc, sau ngi mi c ung. Bn cnh cn c ung giu thn th ma qu bn ngoi. Khc vi ru cn xm lm, ung cng ng thng c ng ngi tham gia. Nhng cuc vui nh th thng khng gn vi cng vic g v thng t chc vo ban m. y l cuc ru vui nht v mi ngi do thch m tham gia. Vi cch ung ny, v ru s c t gia nh cn quay v hng ca vong. Mt ngi n ng bit mo s vo mo ru

hoc bo ru. Ni dung bi mo mi tt c cc v thnh hong, ma quan, thn thnh khu vc y cng t tin gia nh v ung trc, nu khng c th b cho l ngi ang sng coi thng h. Ru cn cng ng c ung theo phe. Thng mi phe vo ung ba ln thay phin nhau. H ngi bn v ru cn v bn nhau thun lng, thun sc a ra nh mc v lng ru cn ung c trong n v thi gian l bao nhiu. Bn no ung c tng ru t hn th b pht. Bn cnh cn c hnh thc kin ru, chp ngi, kt thc... Lut ru cn mt s bin th khc nhau, nhng c bn vn l ung thi nhau, t c c pht nhau cho vui. Khch ra v trong khi v ru cha nht s lm c ch ln khch cm thy y ny v lm nim vui cha trn vn, ph ru ca ch nh. u c ru cn l c nim vui, c ting ci v s giao lu thn i. Khng t ngi coi ru cn nh mt biu tng ca nim vui, tnh on kt, l mt nt sinh hot vn ha cng ng. Ru cn ngy cng c nhiu ngi Vit Nam, c bit l du khch nc ngoi tm n thng thc, khm ph nt vn ha c o mang m du n ca ni rng v thin nhin nguyn s. Theo nhn nh ca mt s nh nghin cu vn ha dn gian, c l ch sau cy la, biu trng cho nn vn ha nng nghip, ru cn l c sn ph bin th hai trong cuc sng ca cc dn tc Vit Nam.

38

Tm trong di sn

Bi v nh: TN tng hp

l c C y hng (nhang) cng mi thm, dng trong bi

va xua tan t kh, va xua ui t ma. Da vo ngha ny, ngi ta sng ch ra cc loi hng vi cht liu v hng v khc nhau, t mn ca cho n cy trm, gi c t vi trm ng cho n vi trm ngn ng mt cy. Nghi thc dng hng l tp qun m hu nh mi ngi dn chu bt k la tui no v sng ni u u bit n. Nn hng i vo i sng vn ha, tn ngng ca ngi Vit Nam nh mt nt p truyn thng, gn gi v thing ling. D khng m tn d oan, trong tm thc mi ngi Chu u tin rng nn hng khi t ln, cng nh mt nhp cu v hnh ni kt hai th gii hu hnh v v hnh vi nhau. Tuy nhin v mt tm linh, c ngi vn cn hiu mt cch m h, nht l v ngha dng hng theo truyn thng ca ng b. Thm ch ngy nay c ngi cn khng bit v sao trong nh mnh c mt bn th vi nhng pho tng, hnh nh Ch Pht B Tt, thn thnh hoc t tin. Phi chng c mt ng Pht sng trn bn th? Ni s v ngun gc ca vic thp hng

Theo lch s ghi li, vic t nhang bt ngun t khong nm 3700 TCN (cch y khong 5700 nm), t nc n . n nm 618 TCN vo i nh Tn mi c mt v Tng em hng trm qua Trung Quc, t hnh thc t nhang c pht trin mnh m v hng thnh nht vo i nh Minh, sau c ph bin n khp cc nc lng ging. C th ni hnh thc t hng ph bin nht Nht Bn, ti y h li ch thm nhiu cch t hng; sn phm quen thuc nht l nn trm hnh trn u nhn vo th k 17, ngy nay vn cn dng. Nhiu ti liu cho thy vic t nhang c t thi s khai. Trong cc n th ca vua cha Ai Cp c rt nhiu nhng hnh v hoc hnh chm trn tng m t nghi thc ny. Ngy nay vic t nhang tr thnh mt tp qun trong cc ngy l hi nh Rm thng by, l Vu Lan, Va Qun Th m, ngy Tt hi lc u nm, Pht n, v nhng ngy quan trng trong gia nh nh cng gi, m tang, m ci, n tn gia dng cng nhng v nh Pht B Qun m, c M Mary, ng B, Tam Tin ng: Phc Lc Th, Th a, To Qun, Thn Ti

Ngha Dng Hng V ngha trit hc v tm linh, cy hng l s ni kt gia tri v t, gia m v dng. N c cm thng ng ni 1 cch tng trng m. Ci khi hng ta ra thng c mi thm c trng no nn mi gi l HNG (thm). Trong nghi l Pht gio, hng l mt trong su l vt dng cng, gm c: Hng, Hoa , ng , Tr , Qu , Thc (Nhang, Bng, n, Tr, Tri, Thc n). Tuy nhin nhiu ngi khng r v ngha su xa ca vic cng Pht nn by bin thc n ung nh yn tic, tht l ph ca, ph cng m li cn lm sai lc ngha. Khng l Pht s ln trn bn th m n tng tri to, ung tng chung tr sao?

39

Tm trong di snTheo quan nim ca Pht gio, lng thnh th hin qua ln khi hng nghi ngt, khng cn c bn yn tic tic tht c, heo quay linh nh v ng ngha s Cng Pht th ch nn dng hng thm, n sng, hoa ti, tri tt, nc trong l . Pht khng phi trn bn th, trong nhng pho tng, m l trong tm ca tt c con ngi. Ngoi nhng nn hng dng ngn la nng t chy ln, chng ta cn c th dng c tin ca mnh thp ln nhng nn Tm hng- tc l hng t trong tm. Bi vy mi c nm th hng dng cng dng ch Pht: Gii hng, nh hng, tu hng, gii thot hng v gii thot tri kin hng. Thin Cha gio cng dng hng trong cc ngy l ca mnh. Ngi Thin Cha gio xng hng trong cc thnh l, trc bn th, trc cun Kinh Thnh, mnh Thnh, ru Thnh v c linh cu ca ngi mt. C ti liu ghi rng, khi Cha Gi-su ging sinh, c ba v vua em ba th chu bu qu nht trong nc thi dng ln cho ngi - l 1. Vng, 2. Hng Trm v 3. Du thm c bit t r cy Myrrh. iu ny chng t hng trm t xa xa vn c xem nh mt vt qu gi thing ling. Khi hng ha vo khng kh khin cho khng gian vn vt xung quanh u c thm ngt, v nh tm hnh Ty thun chng sinh ca cc bc B tt vy. Nhng tn gio khc nh n gio (Hinduism) th li dng hng th gin v tp trung hi th lc ngi Thin. Tri li, theo o Khng (Confucianism) th khi hng tng trng cho i Trng Phu - ch bay ln ch khng bao gi ln xung. Khi thp nhang nn thp my nn? Ngi Vit Nam quen chn s l (1, 3, 5, 7, 9) lc thp nhang, nhng cng c trng hp ngi ta t c nm nhang ch khng ch trng vo ngha con s. Cn theo l gii ca nh Pht cho rng, s l mang nhiu ngha linh thing hn. Con s 3 th c nhiu quan nim khc nhau: c th l - Tam bo (Pht Php Tng), - Tam gii (Dc gii, Sc gii v V sc gii), - Tam thi (Qu kh Hin ti V lai), - Tam v lu hc (Gii nh Tu) Bn cnh vic cng bi ni chung, hng cn c mt trong l cng ngi mi mt. Khi , chng ta cn cng km theo qu trng g, i din cho s sng, s phc sinh hoc chuyn kip lun hi. Bt cm cng l tng trng cho t, v la trng t t. Ngoi ra, ci bi nhi (lm t ci a tre) kt hp vi khi hng lm ta lin tng n nhng tng my trn tri. Tm li, cy hng l mt vt th ni lin tm linh gia ngi sng v ngi cht, gia tri v t, gia m v dng. V chn thuc m, l thuc dng. Cho nn iu ha m dng, khi thp hng t tin hoc ngi mt ngi ta thp s l.

40

Tm trong di sn

Huyn thoi v loi g dng p xcBi v nh: Phm Ngc Dng - Theo VTC News

vn o Nht m np o quan, xc p ni lnh N gi mln, nhng khng Tn, khi bi khng phi th mi c trng, phnh ai y s, ngai ngi ca xc cht bay ln, m l mt th mi va m , va thoang thong rt d chu lan ta khp khng gian.

Cch y vi trm nm, cuc sn lng loi g c bit c tn ngc am r ln quanh dy Ty Cn Lnh. Nhng cy ngc am nhiu trm nm tui b n h hon ton. Loi ngc am tng nh tuyt chng, mt hn khi k c ngi dn. Nhc n ngc am, ch nhng ngi gi vng ny cn bit n. vng khc, k c nhng ngi i rng nhiu, cng khng bit ngc am l th g g. Tuy nhin, gi y, cn st ngc am li r ln. Nhng cn u cy ngc am m n h. Ngi ta ch cn cch vo rng o bi, moi mc tm nhng gc r cn st li trong cuc cht ph t c trm nm trc. May mn lm th kim c nhng mnh ngc am vn vt chm trong lng t. Ngc am l th g g, dng lm g, vn cn l iu cc k b n. Nhng vi nhng nh kho c hc v lnh vc m xc p, th ngc am l th h bit qua. Ngi thng xuyn nhc n hai ch ngc am l nh kho c, PGS-TS. Nguyn Ln Cng. ng l ngi t khi vng mt trong nhng cuc o bi m xc p. Tuy nhin, c l, PGS-TS. Nguyn Ln Cng cng ch bit n mi tinh du ngc am v nhng chic quan ti, ch cha th nhn thy cy ngc am cn ang sng. Trong k c ca cc nh khoa hc, loi ngc am tuyt chng. Gii bun bn ngc am n rng, ngc am l th ch ginh cho vua cha, ch nhng bc vng mi c dng ngc am. Anh Trn c Thun, Gim c cng ty TNHH Cng thng Hng Long (Lc Long Qun, H Ni) l ngi m ngc am n mt c hn va. Anh c th ngi ni c ngy v ngc am, c th ngi ngm mt mnh r cy ngc am bng nm tay c ngy khng chn. Anh truyn khng bit bao nhiu cm hng sng to, bin nhng mu gc, r v tri thnh nhng tc phm y tnh ngh thut. Ti tr s cng ty v xng mc ca anh, lc no cng cht ngt nhng gc r ngc am.

41

Tm trong di sn

nh: Ngi m cnh ng Nht Tn Theo anh Thun, s d ngc am qu l v n l th ca vua cha dng. Ngi Trung Quc bit n sn phm ny t hng ngn nm trc v n l ngc ca rng ni. Theo s sch Trung Quc, ch c cc bc vng, cung tn m n l c dng loi g ny. N cng ging nh Vit Nam, ch c vua cha c mc nhung la thu rng phng. T khi hiu v ngc am, bit n l th tinh ty nht ca ni rng t Vit, trong khi ngi Vit li khng hiu g, anh Thun lin sang Trung Quc nghin cu v ngc am. Anh Thun nhn thy rng, ngi dn thng cng khng bit g v loi g c bit ny, nhng dng di quan chc, vua cha, ngi giu th u bit n n v sn lng rt ro rit. Xa kia, vua cha Vit Nam cng rt chung ngc am. Khi vua cht, loi g duy nht c dng lm quan ti l ngc am. Triu nh lc no cng c sn g ngc am phc v vua cha. Khi chn bng quan ti ngc am, th ch chn mt ln, khng ci tng. Cc bc quan li thi phong kin thng ch c dng g vng tm. Khi ci tng ly xng ct, th mi c cho vo tiu nh bng ngc am m thi. Cch y my chc nm, cc nh kho c khai qut m vua Trn D Tng v xc p vua cn nguyn vn. Quan ti vua c lm bng g ngc am, xc vua t trong b tinh du ngc am c snh. Th tinh du c bit ny gi xc my trm nm khng phn hy. Cng ngh p xc ca Vit Nam cc k n gin m hiu qu li v cng tt. Vi tinh du ngc am, ton b xc c th gi c c vn nm nu khng c s tc ng, ph hoi ca con ngi. Cng ngh p xc ny khc vi cc nn vn minh khc, phi moi b ni tng v dng nhiu phng php phc tp. Mi y, khi Nh nc t chc n tng li cho vua L D Tng, vn phi s dng ngc am lm quan ti. kim c lng g lm quan ti nng ti 700kg an tng vua L D Tng khng phi l chuyn n gin. Theo tm hiu ca ti, khng hn ch c vua cha c dng quan ti ngc am, m quan ln, ngi giu thi phong kin cng dng g ny lm quan ti. Ngc am c dng trong cc m xc p, hay cn gi l m hp cht. 100% cc m hp cht khai qut c Vit Nam u lm bng g ngc am. Ti tng theo chn PGS-TS. Nguyn Ln Cng i khai qut mt s ngi m hp cht. Ngi m vn o Nht Tn, khi m np o quan, xc p ni lnh phnh ln, nhng khng ai y s, bi khng phi th mi c trng, ngai ngi ca xc cht bay ln, m l mt th mi va m , va thoang thong rt d chu lan ta khp khng gian. Mi thm n ni, lng mc cch ngi m vi trm mt vn ngi thy mi hng ngc am. Sau khi ngi m hp cht Nht Tn bt np, tri ma tm t, nc xi khin xc ln vi t ct, tinh du, song sut my ngy tri, xc vn khng phn hy, mi tinh du ngc am vn lan ta trn mt khng gian rng c km vung. (Xem ton b lot bi ti: http://tinyurl.com/7tzb7nn

42

Tm trong di sn

i s thm N hng aibtng ibin, chng kinnhng lcsu, huyn ca dng, nht l i

Nguyn Phc Bo n - VHMT

Vit v hnh con mt trn chic thuyn ca mnh khi nhng ngi thn cn ca ng b knh dng ang cung n, hn phi cng nhn rng, ng lm hi, sau y, lnh truyn cho tt c thn i mt trc mi mi mt chic thuyn, chnh dn phi xm mnh, v nhng hnh th k qui l nim tin ca nhm ng dn trong n lc n bn cnh i mt, khoc mt lp o hung d cho vi t lin, v vi gia nh ln cng ng. chic thuyn, khin cho thy qui phi kinh hn bt va mi khi di chuyn trn nc. C th n n gin, y ch l i mt c v trn mi khut u y trong truyn thuyt ny mt bin ghe thuyn - phng tin i bin, chic cn cu th, biu hin, ln li gii thch v tc xm mnh. cm, phng tin kim sng ca b phn c Mt nhm ngi ng dn khc tin rng, i mt dn, m ngay t lc sinh ra, nh mnh gn thuyn chnh l hnh nh ti hin mt thung cht cuc i vi bin. Bin mang li s an vui, lung- loi sinh vt huyn thoi mang nhiu nim hoan lc, nhng bin cng tc i sinh quyn nng lin quan n sng nc, i mt mng ca h, trong nhng lc in cung, ni huyn thoi hin hu trn mi thuyn nhm gin, hay tri gi- tr tri. n gin, y ch l chng chi vi nhng sinh vt huyn thoi. nhng con mt v trn mi ghe thuyn, v hn v cng nhc trn b ct, nhng li tr nn nhp C th bt u bng hnh nh con mt thn Osiris nhy, sinh ng mi mt khi con thuyn n ph bin trn thuyn b Ai Cp vo thin nin vi bin , tip cn vo mt bin gn sng, v k th hai trc cng nguyn, hnh nh c ti thc s sng cuc sng chan ha vi bin. Hiu hin trn thuyn bun Rp trong hi trnh t ly bin, khip s trc bin trong hoi bo lm Levant n Trung Hoa, ng dn Vit min Trung ch ly bin ng, ni bao cha ngun li v nhn thy v th hin n trn thuyn ca mnh tn, con mt thuyn t y bao cha nhiu nim nh mt cch tip bin vn ha, vi t cch l tin tn ngng, nhiu cch lun gii m cht ch nhn ca vng duyn hi, ni nm gi vai tr vng min v cng m cht nhn vn. then cht trong vic cung cp lng thc, ngun hng bn a, iu kin ti cn duy tr v mang Khng bit t bao gi, trn di t nng gi min li sc sng cho con ng t la trn bin. Cng Trung, nhng con mt li xut hin trn mi ghe t y, phn nh bt u rch ri: mt trn thuyn nh mt du hiu nhn bit, c nhng thuyn nh c thng nhn xung bin tm i mt hin t, nhn ni, kim tm, nhng cng kim ng trng; mt thuyn bun thng nhn c nhng i mt trn trn hung d. Truyn thng v pha trc quan st th trng tiu th thuyt k rng , mt trong nhng v vua ca nc hng ha m n mang nng trong khoang...

43

Tm trong di sn

Cng t s phn nh ny, trn di t min Trung ni bin cn k, hnh dng v mu sc ca mt thuyn l nhng tiu ch chn xc xc nh xut x ln hi trng ca tng con thuyn c th. T nam b Hin Lng n Phan Thit, mt thuyn hp, con ngi thng nhn thng v pha trc, con ngi thng c sn mu en trn nhn cu mu trng. Mt ca ghe thuyn vng Vng Tu, thnh ph H Ch Minh c dng ta bu dc, v i khi c u trc nhn, mt c mu en hoc trng sn trn nn . Ghe thuyn b vng Rch Gi, Ph Quc, Kin Giang ...thng c mt trn sn en hoc trn nn xanh...

ui thuyn, th hin nhiu v tr khc nhau, nhng khng bao gi c v trn hng mi thuyn, bi ngi ta tin rng, mi thuyn chnh l ni thn thuyn tr ng. Mt thuyn v vng thi cc tn ti nh mt phng cch trn ym trong mc ch cu an, mt cch hiu tng t chic mi mung bin Qung Bnh, hnh nh n cha nhiu du n Bc.

n sng - ni gi, ngp trn cht ho sng nh bin khi, nhng khi i din vi chnh mnh, s am hiu bin hay tri thc i bin vn l nhn t mang li s ph qu hay sang hn cho tng c nhn c th. Khng phi ngu nhin khi chng ta nhn thy nhng chic ghe i Dc b bin min Trung v in hnh lng- mt phng thc nh bt ven nht khu vc nam Trung B, nhng b thng khng v mt trn cu trc con thuyn i bin ni ting vi loi nan m, c th rng, khi vn cn nhn hnh mt trn, mt con mt sc so nh b ct trng, d ch l mt nt v mng li ao c v trn nn ca mt loi manh, con ngi vn t tin khi khai thc hnh phng tin mang nhiu dng dp bin, nhng vi vic mo him i khi vng a o. Cng vi mt thuyn, vng - mang tnh mng th thch cng sng trn thi cc hay du hiu m - dng gi, nhng con mt thuyn lun hin (yen-yang /yin-yang ) cng c khc hu, ha hn s an lnh vi ma bi thu. trn thuyn nh mt biu hin ca o gio Trung Hoa v thuyt nh nguyn, n vi i dng, con thuyn i bin qua cch tip cn thun c cht dn nguyn vn hnh hi mt thy tc, khc gian nh np ngh ca ng dn min chng l sng mt cu i lnh nh bin, mt s ha hp ca sng - ti, trn mt nc, chng li s tn cng, mt tri - mt trng, hay tri v t..., n nhn s an lnh bng chic bng mt s ha hp to thnh vng i. ca mnh qua th php nh la, v Ri cng l mt biu hin ca nim tm ly ng loi bng mt m li..., tn ngng, du hiu yin-yang thng u cng l quy lut ca cuc i, ca c sn hai mu en - trng, hoc kht vng sng, v c vng chinh phc - vng, xut hin ph bin bnh li, bin khi.

44

Bin v la

trong nhng mnh s riNgi dn H Tin tn Trn Vn Y sai ngi ncnh chen ln Hi nm 2006, nhn k nim 100 nm thnh lp Cng ty Lin Thnh, nghe ng ch tch HQT ni l trong lc dn dp kho c phn cuc bn Vn n, ngi ta bt gp tm bin hiu xa xa, vit bn ch Hn Lin Thnh ng l, ng l vi ngha sng nh ra t c, nghe m n tng m khng cm c ci v mn. kinh dng ln chiu bng, mt ong, nc mm, sp ong, tm kh, c kh v lng chim. Sau khi thu nhn, dnh phn t t Giao miu, em dng vo cung Gia Th (ni ca thi hu T D), cn li th ban cho hong t, i thn v cn thn. Ban cp hu h (cho ngi nh Trn Vn Y) m cho v, ri cm khi vic ny m lm bi ph, vua T c vit Nam k th sn ph vi li dn nh vy, tp ch Nam Phong ng trong s 156 nm 1931. Ch o nm th 3) ma h, thng t, nh Tng phong vua lm Nam Bnh Vng. Vua sai s sang nc Tng p l. Vua Tng ban chiu th khen ngi. Trc kia s Tng sang thng mn ting i cng nc mm nhn th bt ng gp. n y Tng Chn Tng nghe bit chuyn y, ch sai quan gi bin gii gi n nhn mnh, khng sai s sang na. Nu i su vo phn tch ni dung on chnh s ny s c nhiu ch l th: ngi Trung Hoa khng c truyn thng n nc mm, m h n nc tng, sao li i cng nc mm? Hay l thi Tin L, nc mm Vit him hoi trn qu n mc ngi ta phi ly n bt cht nhau? Trc mt, c nhn theo mc thi gian th y l t liu him hoi c phn h trng i vi ci mn quc chm ny, tt nhin l n - nc mm - c trc nm 997 lu lm, nhng t nin im ny nc mm nm trong s Vit vi nm thng r rng.

L Qu n trong Ph bin tp lc, Trnh Hoi c trong Gia nh thnh thng ch th dng ch thy hm hoc hm thy (nc mn), my Nc mm nm trong s Vit ch ny nghe c v m khng lu i thy hi c, mi c, thit l phin no! Hnh nh cc c Nm su nm qua, ti c c tt, mun cho nc mm tm mt truyn thuyt v s ci s sang trng m kt cho ra i ca nc mm, lng n ci tn ngoi, tht ra nghe mn m cng c, th khng bng ci tn nm lu qu ma cng c - ct nc mm. lm ci dn nhp mn mi cho ln tr li ti ny - m i Vit s k ton th - k t nc mm cha i, nh nh L (i Hnh hong phi nh vo m th sn ca ) c on: Nm inh ci ng ngi H Tin k Du (997) nin hiu Hng trn, nn nc mm phi chu Thng nm th 4 (Tng -

45

Bin v la

Phan Huy Ch chp trong Lch triu hin chng loi ch, phn Quc dng ch rng thi L Thi T nm Thun Thin th nm (1013), nc mm l mt trong su loi th sn phi np thu. n thi L nin hiu Cnh Hng th t (1743) th c quy nh r v s lng nc mm m phng ngh phi np, x Thun Qung ai c phng tin nh bt mi nm np ba tn (*), ngi lm thu mi nm np mt tn, thu ny gi l thu bit np, thay vo thu nhn inh. Nm 1769, nh nc thu thu nc mm c hn 3.000 tn, lc ny mi tn gi 1 tin.

v, tn, h ca mi thi v ca tng vng na. Chng 500 nm trc, mt s ngi Vit vng Sn lm ngh nh bt, theo ngh m lu lc n vnh Phng Thnh, ri v sinh k m nh c li , n nay tr thnh mt trong 56 dn tc Trung Quc. Gio s i hc Qung Ty Vng Vn Quang trong Trung Quc nam phng dn tc s kho st v dn tc Kinh kh k.

im qua v phong tc m thc c th, ng vit: Ngi Kinh sinh sng ch yu bng ngh nh c, c vn vn ha lu i, biu hin qua tp tc n ung vi cm go l thc n chnh, Th nc ct lu truyn ca mun i dn Vit ly khoai ni khoai nc lm thc n gim, tnh thch n c, tm, cua, nc mm v cm Khong cui thi cc cha Nguyn, ngh nc ru, ph n th khoi nhai tru cau. mm Bnh Thun mi manh nha, i hm thy phng ng Quan ch c 50 ngi, Nc mm l thc iu v (nm nm) ca trong s c 30 ngi phi np mi ngi mi ngi Kinh, cch lm nh sau: trc tin chn nm mt thng nc mm, cn 20 ngi kia th loi c nh ra sch, cho vo v snh hoc mi ngi np hai v mm mi, mt v mm tp. thng g, phn thnh lp ri ri mui v y kn li. Sau vi thng c t t tan r, r ra dung V sau ny, khng bit l do nc mm rt gi dch mu hng, l nc mm. Sau khi lc k, hay do thu nh Nguyn gt gao m thi Minh nc mm c hng v nng nn tinh thm. Mng thu bit np mi ngi n tm tn, Qua ln lc th hai th mi v km i, qua ln tng gn ba ln so vi cui thi L. lc th ba th ln nhiu xng v cn b ca c, ch cho gia sc n hoc bn rung. i Nam nht thng ch chp v thu bit np tnh Bnh Thun, nc mm mi ngi mi Nc mm va nm nm trong vic ch nm tm v, ngi gi ngi m bn v, ba bin thc n, va lm nc chm khi n cm loi mm p, mm mi, mm c thu mi (Dn Tc xut bn x, Bc Kinh, 1999). Nhng ngi mi nm mt v. Tuy nhin, vic nc ngi ly hng ny truyn n nay 16, 17 mm rt gi hay thi Minh Mng nh thu i, con chu sinh si, a bn c tr lan rng, cao cha th vi vng kt lun, cn phi ch m nc mm vn nh mt th nc ct lun kt qu nghin cu dung tch cc loi thng, truyn lu lan ta.

46

Bin v la

Gio s Vng - gc vn ha hc - ghi chp my dng v cch lm nc mm, ct ch cc dn tc khc d hnh dung. Tht ra k thut lm nc mm b ngoi coi n gin nhng mi vng c cch ch bin khc nhau, vi nhng b quyt v k xo ring, li cn do loi c loi mui tng ni nn hng v cng nhiu ch c bit. Ngy nay Ph Quc, Phan Thit, Ct Hi lng danh nhng khong 100 nm trc nc mm x ng Giang, huyn Thanh Lm, tnh Hi Dng c i Nam nht thng ch nh gi cao nht trong c nc. Cn theo ghi nhn trong i Nam in l th vo thi Minh Mng, nh l hng nm cc tnh np c sn a phng vo kinh Hu lm phm vt t giao th Nam nh phi np ngng trng, g thin v nc mm; tnh Ninh Bnh np nc mm; trong khi Bnh Thun li np da hu!

tiu biu, xp hng theo th t: nc mm, thuc lo, bnh chng, tru cau (Trng in Anh ch bin, Hong Sn th x xut bn, An Huy, 1991). Sch ny dng ch Vit Nam ng l ch nc mm Vit Nam, ging cch dng ch ng l trn bin hiu Lin Thnh, c th xem y l ci nhn t bn ngoi v truyn thng v tp tc n ung ca chng ta. Trong bn mn va nu, bnh chng v tru cau n cha nt tm linh vi ho quang truyn thuyt bao ph, thuc lo ch tm tm v khng ph bin v theo vn minh c l cng mt dn, ring vic cho nc mm ng u chng t nhm bin son ny nm bt c ch ct yu qua iu nghin thc t.

Nc mm ph bin, bnh d, sang trng v giu m. Theo s liu ca khong mi nm trc do T in Tuy khng c lm mt cuc chan Bch khoa Vit Nam ghi nhn, mi ha cho nc mm cc vng min nm c nc lm ra 150-170 triu trong c nc, nhng im qua tnh lt nc mm cc loi. Nh con s ny, trng s liu thy nc mm Vit hnh tr i mt t dnh cho ngi phng nh ni no cng i vo s sch vi Ty ang dng th, ng dn Vit nhng ghi nhn nhiu gc v mi nm, vo y, cho gn 2 lt nhng v c o ring. nc mm vo ngi, trung bnh mi ngy trn di 10 git. Cng nh ngi Min in trong ba n him khi vng mn mm tm, Si Gn ang nng, nh my hng da ngi Thi Lan t thnh th n nng bn b bin mit H Tin, ting gi thn mi ngy khng th thiu st dt a ting ru chm chm u.. chua cay, ng phng phong tc Con c cm... thm hn con c vn ha t in nu c trng vn b - Bi m nc mm hn m em ha m thc Vit Nam vi bn mn trn m theo anh.

47

Bin v la

M

T Duy Anh - PNO

i th u cng y, vin mn chun b cho mt cuc sinh n. Nhng ngy y khng kh quanh rung np cng ngt lm, ht cng ngc thy say say.

Khng phi chn rung no cng c th cm xung cy np ci hoa vng. Nhiu vng nh cht thm cht nht m khng th trng c loi la vo hng vng gi ca h nh go ny. ng ra th ai thch c vic cy nhng nu khng ng t, d vn ging y, nhng khng th ra c loi thc gi l np ci hoa vng. Ci g thm ngon, ng ngc i cng i mt s bit sinh, bit dng nh vy. Bi v np ci hoa vng ng l ngc thc, l x thc, l vt dng cng linh thing. t trng kh v chua, khng dc cn c nc khng nn cm cy np ci hoa vng xung m oan cho c ngi ln go. C vng qu ti rng ln v tr mt nhng y m ch c c mt cnh ng trng c loi la kh tnh ny. Vng Kinh Mn Hi Dng thuc chn rung cao, t nh va, khng chua, khng mn, khng qunh chn. M cng ch trng c vo v ma. Trng v chim cng c thc np nhng l loi thc cho ra th go v duyn, nht nho, em xi chng khc g mt s bng b? M khng nut c. Np ci hoa vng nht thit phi trng vo v ma. Nc ch cn khi la mi cy, sinh trng qua th con gi. Tr ng xong ngm sa l cm tit nc, phi tho dc cho kh chn. Thi k ny mi rung np l mt tm thm ca tri. C cm gic sut c nm t hng, nay l lc ngm vo cy la. T r, thn, l cy np u ta ra mi thm. Mi th u cng y, vin mn chun b cho mt cuc sinh n. Nhng ngy y khng kh quanh rung np cng ngt lm, ht cng ngc thy say say. Ht np chn mu vng sm, ph mt lp lng t v c mt chic ru sc nh kim u. (T np ru c l do m c?) Ht thc y sau ny cho ra th go trn my, trng nh sa. Cho vo mm nhai sng qunh rng. Cn nu em ngm k ri ln th c mt th xi trong nh thch, thm v do c khi ngui ngt. Xi ng on em ln cha, lm qu th chng cn phi ni thm li no na cng thnh tm. Qu ti hng nm vn c tt cm mi, tc l ngy Trng thp (m lch). D cng to vic b g cng b li ht lm trc mt t go np ci hoa vng. Ni xi lm nao lng c nh. Ngay c rm ca cy np, khi kh xc i thnh th si vng ng vn c nc hng (Sao ci ging hng chit t t n thm dai dng n th!) Rm y tt chi qut bn th t lng thnh knh ca con chu. Rm y nhi lm m c th em biu nhau nh mt th qu qu. Xa qu bao nhiu nm ti vn c bng khung mi dp tt cm mi. C nh hn ca np ci hoa vng cn quanh qut lm ngt c k c.

48

Bin v la

Nghiu Hng tng hp

hi c nhng ngi T rongci, lu truyn cumang gm i m thnh ng Go

bao nylon hn kn mua va ch ngay u cu Kinh o nm gn trn sn xe, ti ci Cn c, nc ng Nai ni ln mi thm trong bng. T dng i xung y, n tng quan hu c ca ht go Cn c tn ni trng nn ht la go ny, mua bch cng ngun nc trong lnh ca dng sng go mang theo ra rung chng khc g k ng Nai trong i sng c dn vng t Gia ch ci v rng ! y th m ci s ng ngn nh xa. Ngy nay Cn c l mt huyn ca ti li c vic. V nh khng nhng thuc tnh Long An, vn ni ting vi loi go ti pht hin thm ra nhiu iu th v v ht c sn Nng Thm Ch o tng c go Nng Thm m cn c cch mua bn ca xp vo danh mc nhng c sn phng ngi lm n! Nam tin vua di thi vua Minh Mng. Go Nng Thm Ch o c ht di chng Cu Kinh o y, r vo x M L, c Ch 6mm, hnh du ng, khi em xt thnh go o ngay u ng. Ngi ch nh vng th ht go c mt lp du vi mu hi ng v bun thiu trong ln ma chiu lm rm ng, nu bc tay vo go, khi gi tay ln thy dn vo con ng t ly li. Gi s hai, nhiu ht go cn bm dnh trn tay. Go c phng xe nh ci nga, vt qua nhng mi thm thoang thong, khi ch trng thy trng nc i su vo con ng lng. Rung gia ht go c n c nh c ngi a h thu, cy la ln xanh, mt mu xanh ti phng gi l ht lu. Nu cho vo ti nylon tt. Nhng ngi m c xa nm k bn vi dnh, sau 4 5 thng go vn cn thm, ngi m mi (c l c qut vi li hm nhng nu n 10 thng th mi thm tit Thanh Minh). l m m ng b con nht hn, ht go cng, do v xp chu ca ngi nng dn ni y c chn khng cn my. Go Nng Thm Ch o trn chnh mnh rung ca mnh. t l qu khi nu cm, nc va si th mi hng thi ca ngi min qu l vy. Tp tc chn theo ln hi nc ta lan ngo ngt, cm chn ngi cht trn rung nh thng thy ti s c bng mt nh th c ai trn du min Nam, vi ngha cht nhng vn sng vo, v thm, do ht v n ngon. cnh k con chu, khng ri xa mnh rung ng b. Nhng ngi nh nh n s ni ln trn nn ca tm thm la xanh non trng tht bun b, nhng li khng c v g c qunh. y trn cnh ng, tng tp hai hoc ba ngi xn qun ti gi, ang lom khom nh c di ln trong chn la d chiu mun lm ri! Nhn ti go Nng Thm Ch o trong

49

Bin v la

Lm ra ht go Nng Thm cc lm, tnh ra khng bng go Ti Nguyn b con vng ny ang trng ngoi rung. Tuy th vn phi dnh m t n ma ging gieo trng ht la Nng Thm cho b con c c go ngon n tt. Thy ng rung nhiu vy nhng ngi nng dn y li khng tnh nng sut trn mu m li tnh gi trn cng. Bi l c nh ai by gi cn rung ng rng ri ! Con ci ln ln lp gia nh ra ring, t nh chia nm x by. Mi nh ln, nh nh gi chng vi ba cng t l nhiu. Lm mt bi ton n gin, tnh ra la Nng Thm nng xut ch chng hn ba tn mt hcta l cng. Sn lng nh th l thp hn nhng loi la khc, nn Nng Thm mi nm lm ch mt v xen k np ma. n khong u thng by th la Nng Thm mi c b con gieo m v cy gia thng trung tun thng chp la chn vng ng. Rm thng chp lng qu thn xm no li khng vui khi khp ni u vo ma gt. Nhng ti p Kinh o ny, nim vui li c nhn ln bi thm ting ni ci rn rng ca ngi i mua go. Cc va go cho ngi xung tn rung tng nh b Nm, ch Tm, c Chn, d Mi... mua ng th la Nng Thm trn ng mnh t ca p kinh Ch o. Mua nh vy khng s nhm! Ni l nhm bi v cng mt ging Nng Thm, cy trng trn cng vng t, y vy m ng tri li cho la rung ca ngi ny c ht go ngon hn, thm hn, do hn rung la ca ngi kia. Vn l ch , ci iu khng ai hiu ni. l ht go tri cho ngi ny li khng cho ngi khc. i khi ng tri cng bt cng! Nhiu

nng dn x khc cng gieo ging Nng Thm, cng thc hin ng qui trnh sng lc ht ging, cng chm sc cc nhc, t m nh nui cy ngc trai, nhng cui cng th ht go nu ln cng chng ngon g! Ting tm ca go Nng Thm Ch o theo chn nhng ngi lnh vin chinh Php n tn mu quc, v sau ny nhng ngi Vit lu vong cn a tn tui Nng Thm Ch o i xa hn, n nhiu ni trn th gii. Ngi ta c th ghi nhn ti hu ht cc ch Vit Nam California (USA) u c qung co gii thiu loi go c sn ny. C ngi cn cho bit Hong Kong, mt tim cm ca ngi Hoa Ch Ln thu ht c nhiu thc khch nh treo bin Cm go Nng Thm Ch o.

50

Bin v la

Mc ng tng hp

c mt tp tc, N gi dn vng binb nn trn bin, l nhng ngi

trng nht l b phn sinh dc. Thy php phi nn bng ht s t st mang khng tm c thi th th phi lm m v, khng b st cht no v tin rng s gi, dng cy tre u lng, trn cy tre t ny l tng trng cho da tht ca buc mnh vi trng (nhn nh cy nu) ngi cht, khng c hoi ph, s lm vi nim tin l gi hn ngi cht tr v au lng ngi cht v da tht ca h b nhp vo ngi m. mt mt. Ri thy dng lng trng g nh ln ri pht khp hnh nhn. lm mt m gi, ngi ta phi nh Khi lng trng kh i, lp o lng trng mt thy php lm l. Ngi thy php thnh da, trng ging nh da ngi. ny ln ming ni la trn o moi t st v, ri nn thnh hnh nhn theo s Ngi thn mc qun o v lim cho m t nhn dng ca thn nhn, theo hnh nhn, t linh v trn mt, ri khng kch thc ca thn th ngi cht. ing hnh nhn t vo quan ti. Ngi ta Hnh nhn n ng c by nhnh xng th m hnh mt c thuyn cht nhng sn, cn hnh nhn n b th c chn mm l vng bc v lng thc xung nhnh, u lm bng cnh cy du. cy bin, cng linh hn ngi cht cng du, con tm l biu tng ca cuc cc v hi thn. sng thin bin vn ha, s xoay vn ca tri t. Con tm n du, nh ra t, an Lm l chiu hn xong, ngi ta tin rng thnh kn, ra nhng, sinh ra bm, linh hn ngi cht mt xc tr v mi ha con tm. nhp vo hnh nhn an ngh, ph h cho nhng ngi thn cn sng. Ngi Thy ch i cnh du ri xp vo bng ta th quan ti xung huyt v lp t, lm xng sn; dng t tm lm nhng p m. Nu bit ngy gi th tt, cn si gn. Cc lng xng sng, xng tay khng ngi ta s chn ngy ngi chn u c lm bng thn cy du. thn ra khi lm ngy gi, ri ra thp Phi lm bng than, do t cy th ao, hng to m nh nhng ngi m bnh mt ging cy tri c chm, bng trng, thng. Nhiu nm m gi c chn mc trn o. L gan l vc t en c t hng trm nm trc, khi o ln ci nho vi nc ri nn thnh. Hnh nhn tng, ngi ta thy cc hnh nhn vn c mi b phn trn thn th, quan cn nguyn vn.

51

Bin v laTc p m gi ca ngi dn trn o c cch y hn 200 nm. Nhng ngi m gi c th ni l u tin trn o l m ca Phm Quang nh cng vi 24 lnh ca hi i Hong Sa.Ngy y Phm Quang nh cng vi 70 sut lnh vi 5 chin thuyn lm nhim v canh gi vng bin v o c thy trnh, tm kim, khai thc nhng sn vt qu cung tin triu nh. Mi chuyn ra khi c khi ko di ti 6 thng. Vua Gia Long au lng, ra tn o lm l chiu hn cho cc t s. Trong on ty tng phc v l chiu hn c mt thy phong thy ni ting nht thi by gi. Thy phong thy sai dn chng ln ni Ging Tin ly t st v, nho nn cho nhuyn, ri t tay ng nn t thnh hnh 25 ngi cht. ng c nn n khi no nhng ngi thn thy ging ngi cht mi thi.

Nn xong 25 tng t ca Phng tin ra khi ngy y hi i, ng lp n cng khi ch l nhng chin chiu hn rng r sut m, thuyn nh. Chuyn i di gi linh hn cc t s nhp ngy, sng to gi ln, bo gi vo tng t, ri em an thng xuyn, li khng t tng nh ngi cht bnh ln gp cp bin, nn nhiu thng, cng qun di, o the, chin thuyn ra i mi mi, khn xp, cng quan quch khng mt ngi tr v. Ri y . Cai i Phm Quang mt ln Phm Quang nh nh c chn u tin, sau cng hi i ca mnh gp l 24 lnh, xp thnh mt bo, mt tch gia bin khi... hng gm 25 nm m.

T ngy c tp tc lm m gi, cch nay gn 200 nm, o L Sn lun c mt ngi duy nht lm cng vic ny. ng l V Vn Toi nm nay 70 tui. Tng mo khng c g c bit, ngoi mi tc bc trng nh cc. Trc khi ng thy cng cht, bao gi h cng gi mt ngi tin cy, khng nht thit l ngi thn, n bn cnh v trao li tt c nhng ti liu hng dn cch nn tng, cng chiu hn. Ngi c giao ph trng trch u dc ht tm sc lm vic.

52

Bin v la

Bi v nh: Trng Giang - TNO

thi im nhiu cnh ng Ra ging lla chn tri di t nhng tnhkhp BSCL vo ma gt. Mu vng ca t ngn sng Cu Long nh Long An, Tin Giang, ng Thp cho n Hu Giang, Bc Liu v tn t mi C Mau.

Vo cui ma hn ny, nc trn cc rung la rt xung cc con mng xung quanh, nhng li nn t kh kh cng nhng chic my gt p lin hp ra tay. Chnh trong nhng con mng ny l t dng v cho cc tay nhp c lc ma may cy cn cu ca mnh. Nhng khng phi tay cu no cng lng lng chin li phm v t lu loi c ng ny khng cn nhiu trn ng rung tha mn ci th cu y na. Tuy nhin, x Khnh Bnh ng, huyn Trn Vn Thi ca vng t C Mau th c lc li c bit phong ph. Bt u t mi cu Mt tay cu lnh ngh c th kim 4, 5 con c lc ch trong 2 ting ng h m cn cng vi ba con nhi bn lm mi. Ni lnh ngh v c lc l loi c rt khn ngoan, thy mi cu khng bao gi p lin nh cc loi c khc m n quan st, nh gi con mi ri mi ra quyt nh. V vy, cu c c lc, ngi cu phi nhp nhp con nhi mi sao cho tht ging vi dng bi ca n khi cn sng, mc d chng nhi cht t khi b mc vo li cu lm mi. C nh th th mi mong d c c lc ng ra khi hang ca n, v mt khi b quyn r ri th loi ny n mi rt bo, lun lun nut chng ch khng h ra. V tht may mn v bn thn tc gi c dp chng kin v ghi li nhng hnh nh sng ng ca vic nhp dnh mt con c lc. Tay cu thm ch cn ra hiu khi c sp cn cu, ti chun b chp cnh c quy trng nc ny.

53

Bin v lan cch ch bin Ci ngon ca c lc ng ch c cm nhn mt cch trn vn khi c c nng trong rm kh v by trn tu l chui. C lc c xin t rng n tn ui bng mt cnh tre nhn. Tre xin c phi l tre ti th nc trong thn tre mi gi n khng chy thnh than khi b t gia ngn la hng hc ca rm kh.Thm vo , u c lc phi c cm xung t v phn u v bng c l kh chn nht. Ngoi ra, phi c trong than rm sau khi la tt mt lc lu th b lng c mi t chn cn thit. Sau khi rm tn, c lc c kho lo ly ra v t vo mt tu l chui ti. Lc ny ngi nng c phi ra tay co vy kht tht nhanh v tht u th mi mong n c b da c lc. Nu mt ci nng ngoi da th vy kht s mt gin v dnh cht vo da c, khin vic co ht phn kht l khng th.My tay hai la phong lu ny cn ch cho ti bit mt tuyt chiu khc: co kht bng rm kh. Mt b rm kh c nhm nhng mm mi va phi khng lm trc da c. Ti y th ch cn thm mt t mui t lm gia v l mi th sn sng cho mt ba tic thm m cht qu Nam b. Qun qun c ng ch thc D tht c lc ng khng ch vo u c, tuy nhin, ni n qun qun c ng th phi nhc n c dy. Khng cn cu bo nh c lc, nhng c dy c c im l cn t lun nh cu, v vy, ngi dn ch c dp thng thc c dy khi tt cn nc a bt sch cc loi c m thi.Tht c lc ng rt chc ch khng b nh c thnh ph, v cng rt thm nhng li khng bng ci thm ca c dy. V ngt c trng ca c dy khi c nng trong la rm cui ma la vt xa ci nht nho ca my loi c thng thng bc trung khc. Cn ni n ci ngon nht trong c lc th ch th l b lng, mn khoi khu ca my tay n nhu. Nhng khi so vi lng c dy th ch l hng t. Lng c dy khng cng, c mt v bo ngy ngt ngy. Vi ly ru np t nu thm tht su ci cht qu vo lng, hi ru nng ha quyn cng mi c lc nng trui v gi mi hai ting qu hng trong lng ngi vin x.

54

Bi v nh: Mc ng tng hp

L Sn, tnh Qung Ngi n ongm ton cnh nhng cnh mun

vi ngun ti nguyn t ct bin rt Ti L Sn nhiu khong cht l ngun dinh c trng trn nhng ng ti, du khch men theo trin ni dng v tn. C sau mi ma thu v ngc ln nh Thi Li. Ti y, hoch, ngi dn o L Sn li co cnh ng ct, xp hnh bc o L Sn hin ra nh mt bc tranh b lp ct c, thay th bng lp ct thang theo tuyt p. Nhng rung ti xp xen t ma trc tch t khong trin ni vn vo nhau nh mt bn c. cht t nc bin, chun b mt v cn hn vt ma trng ti mi. nham thch o L Sn c khong 300ha t canh ca ni la tc trng hnh, ti, mi nm cung cp Sau khi lp ct mi c tri u tt cch y cho th trng hn 2.000 tn ti. Ti ln mt rung, ngi ta tip tc ph hng triu nm. gp phn lm cho ngi nng dn ln mt lp ct trng, y l loi ct Th nhng trn o c cuc sng khm kh. Ti ch c L Sn. Ht ct rt nh v cng vi gi L Sn gn vi nhiu cu chuyn v xp nn rt thun li cho c ti pht bin mn mi mang li cho cuc sng mu sinh ca ngi nng trin v kch thc m li che ph dn, ng thi to cho o ny c cho c ti trnh khi ci nng khc ti L Sn mt hng v c c mt loi sn vt c bit. nghit ca min trung. Nhng cy bit, nn c ti ging c trng sao cho phn mnh danh l Ti xut hin trn L Sn t khi no? gc s sinh c va chm trong lp nht ti. Theo cc c gi trn o, vo khong ct trng mng xp v phn r th nm 1960, cy ti c di thc ra n vo lp ct en vi dng cht t o. Nhng v thu hoch u tin, bin bn di. ngi ta kinh ngc khi thy ti c hng v c bit thm ngon. Ring Ti m ci ti trng trn o B, c ti to v nhiu mi hn ti o Ln. Tuy Ti m ci cn c nhin, o B khan him nc, dn o L Sn gi nc khng ung ly u nc l ti mt hay ti trng ti. Chnh v vy, cy ti ch c n. T mt tp c trng mt vi khm chung ti ging, sau hn trong rung hnh. Ti L Sn c bn thng trng bnh kch thc nh va, mu trng, mi v thm cay du ngt v c nhiu tc thng cy ti trng thnh s cho thu hoch mt c vi nhiu dng cha bnh. Th c ny chng tp, nhng vi ti c n, khi thu hoch c ti vn ch c... mt nhng p ng nhu cu tiu dng tp, c iu to hn tp ti ging. Ti c n ch c vo nhng nm a phng m tr thnh mt mt ma, khi thu hoch ch c nhng m ti ci cc. N nhiu mn thc phm gia v ni ting cc im m ti bnh thng khng th no c c. Theo ngi a chung trn c nc. S d ti dn a phng, ai b bnh tim mi ngy n ba c ti c n v n y ngon ni ting bi c trng thng xuyn bnh tnh s thuyn gim. Ngoi ra, v ti c n cn thm ngon, mn mi hn nhiu so vi ti bnh thng... vi mt quy trnh rt c bit cng

nht L Sn ti

Bin v la

55

Chm nh:

Bin v la

Trng t t o L Sn i rn

Bi v nh: Thnh Kng - VO

Ct c chn di h bn b bin t ma ti trc nay c o ln dng cho rung mi.

Ngi nng dn phi d