tarİhten bugÜne tÜrk dİlİ alani-dr a. melek ozyetgin

7/30/2019 TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI-Dr A. Melek Ozyetgin

1/28

TARHTEN BUGNE TRK DL ALANI

Dr. A. Melek ZYETGN

GR

1. Trk dili bugn batda Balkanlarn ularndan douda Byk Okyanusa, kuzeyde Kuzey

Buz Denizinden, gneyde Tibete kadar uzanan ok geni bir alanda dank olarak

konuulmaktadr.

Trk dili tarih geliim seyri iinde dilin kendi doal yapsndan kaynaklanan deimeler

yannda eitli coraf dalmlar, farkl sosyo-kltrel evrelerle iliki gibi d faktrlerle

btn dillerde olduu gibi bir yandan deimi, bir yandan da kollara, diyalektlere ayrlmtr.20. yzyl ncesine kadar genel Trk dili alannda diyalekt farkllklarnn derecesi ok byk

deildi. Ancak bu durum, bugn olduka deimitir. Genel Trk dilinin lehelerini dil

konumuna getirme ynnde almalar olarak tanmlanabilecek Sovyet dnemi merkez dil

planlamas almalar ile dil plnlamas kapsamndaki mahall uygulamalar 20. yzylda Trk

leheleri arasndaki anlalabilirlik orannn dmesine yol aan nemli d faktrlerden biri

olmutur. Dier taraftan Rus dilinin bir st dil olarak btn sosyo-kltrel ve ekonomik,

resm olarak-olmayarak btn kurumlarda konuulmas, yazlmas, ksaca kullanlmas,

Sovyet alan Trk dilinin eitli lehelerini konuanlar ana dili kayb tehlikesiyle karkarya da getirmi, kstl ana dili kullanm, Trk lehelerinin tabi gelimelerini nlemitir.

Leheler aras etkileimin de ortadan kalkm olmas Trk leheleri arasndaki ayrlklarn

keskinlemesine yol amtr. Bununla birlikte btn bu farkllamaya ramen genel olarak

Trk dili ve alt kollarnn temel yaps itibariyle ses, ekil, sz dizimi ve szvarl ynnden

bir btnlk arzettiini de sylemek yanl olmayacaktr (Barutcu 1992: 47)1.

2. Bugn bu konferansta sizlere kkl bir gemii olan Trk dilinin bilinen yazl

balangcndan itibaren tarih geliim srecini, konuulduu geni corafyadaki yaylmn ve

dallanmalarn gz nnde bulundurarak deerlendirmeye ve Trk dilinin tarih dnemlerinisistematize ederek anlatmaya alacam. Ayrca bugne uzanan srete ada Trk dili

alannn snrlarn ve genel zelliklerini ana hatlaryla vermeye alacam. Konumuzun son

derece geni bir alan olmas sebebiyle, kstl bir sre iinde sizlere genel bir perspektif

verebilmek iin, konuyu ayrntklara bomadan, tarihten bugne Trk dilinin yaylma,

dallanma sreleri ve bugne olan uzantlar temelinde ele almaya alacam.

Associate Professor, Ankara University, Faculty of Letter, Department of Turkish Languages and Literature,

ANKARA/ TURKEY [email protected] Ayrca bkz. http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm

1
mailto:[email protected]://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htmmailto:[email protected]://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm


2/28

3. Trkler dnya zerine geni sahalara yaylmlar ve bunun sonucu olarak da kendisi ile

mene bakmndan yaknl olan veya olmayan pekok dille temasa gemilerdir. Bu

temaslar neticesinde Trke ile bu diller arasnda karlkl alntlamalar ve etkilemeler

olmu, Trke temasta olduklar bu dillere kelimeler vermi ve baka dillerden de kelimeler

almtr. Trkler tarih sahnesine ktklar dnemlerde bugnk Mool, Manu veTunguzlarn atalaryla, gneyde inlilerle, batda Fin-Ugorlarla temas hlinde

bulunmulardr. Daha sonra bat ve gneybatya yaylan Trkler Hint, ran ve Bizans

medeniyetleri ile tanmlar ve slmiyet ile tanmalarndan sonra da Arap ve ran muhiti ile

sk iliki iine girmilerdir. Arapa ve Farsadan birok kelime Trk diline girmitir. Ayrca

in, Sanskrit ve Slav dillerinden de Trkeye birok kelime girmitir. Ancak tm bu

saydmz dillerle Trkenin yapca ilikisi yoktur. Bunun yannda Fin-Ugor, Mool,

Tunguz, Kore ve Japon dilleri iin ayn eyi syleyemiyoruz. Bu dillerin bazlaryla Trk

dilleri arasnda nemli benzerlikler vardr. zellikle Trke ve Moolca arasndakibenzerlikler dikkat ekicidir. Bu diller arasndaki benzerlikleri inceleyen Avrupal dil

bilginleri, sz konusu dilleri derin bir surette inceleyerek onlarn akrabal ve ortak menei

konusunda eitli teoriler ortaya atmlar ve bu dilleri Ural-Altay ve Altay adlar altnda

toplamlardr.

Bamsz yan ok eski tarihlere kadar gtrebileceimiz Trk dilinin kkeni ve baka

dillerle olan akrabal meselesi olduka uzun saylabilecek bir dnemden beri dilcilerin

ilgisini ekmektedir. Balangta Trkenin Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna ait olduu

fikri etrafnda ekillenen kken tartmalar, bu alandaki aratrmalarn derinletirilmesinden

hemen sonra terkedilmi, Trk-Mool-Tunguz karlatrmal dil aratrmalar alanndaki

mstakil almalar derinletirilmitir. Altay dil ailesinde yer alan bu dillerin temelde ortak bir

dilden gelip gelmedii konusuna bugn iin zmlenmi bir mesele olarak baklmamakla

birlikte, byk lde kabul gren bir yaklam olduunu ifade etmek gerekir. Bugn genel

kabul gren gre gre esas olarak Trke; Moolca ve Manu-Tunguzca, bunun yannda

son yllarda dhil edilen Kore ve Japon dilleri ile birlikte Altay dil ailesinin bir yesidir.

Dnyada konuulan diller bugn belirli dil aileleri iinde deerlendirilmektedir. Eklemeli

bir dil zelliine sahip olan Trke biraz nce sylediimiz gibi Altay dil ailesi iinde

deerlendirilir. Dil ailesi terimi zel bir dil iin kullanlr. Bir dil ailesi bir ana dilden gelime

yoluyla ayrlm bulunan dillerin tekil ettii topluluktur. Bu gruba giren dillerin ortak bir

kkten gelmesi gerekir. Yani bir dil ailesinden sz edilirken genetik akrabalk sz konusu

olmaldr. Byle bir dil ailesinde, alt kollar geriye gittike ortak bir dilde birleirler. Bu

erevede Altay dil ailesine baktmzda dar anlamyla Trk, Mool, Manu-Tunguz, geni

anlamyla Kore ve Japon dilleri Altay dil ailesi olarak adlandrlr. Altay dil teorisi ile ilgili

almalar bugn Altayistik alannda dnyada ilgi gren ve birok almann olduu bir

2


3/28

alandr2. Ben burada bu teoriyle ilgili tartmalara konumuzla dorudan ilgisi olmad iin

girmeyeceim.

Trke ile birlikte Mool, Manu, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kkten, Ana

Altay dilinden geldii teorisini kabul ettiimiz takdirde Trke iin en eski dnem kukusuzAltay dil birlii dnemi (Altay dnemi) olacaktr. Yani Altay devri, Trke-Moolca, Manu

Tunguz ve Kore dillerinin ana bir dil oluturduu hipotetik, faraz bir dnemdir. Bu dnemin

balang ve biti tarihleri bilinmemektedir. Bu dnemle ile ilgili bilgilerimiz de bugn

karlatrmal dilbilim almalarnn bize verdii hipotetik ekillere dayal bilgi ve

varsaymlardan olumaktadr.

Geni bir corafyada konuulan Trke, Altay dil birliinden ayrldktan sonra belirli

karakteristik zelliklerle ayrdmz baz tarihi dnem ve dallanmalara uramtr. Genel

hatlaryla Trk dilinin tarihi dnemlerini u ekilde tasnif edebiliriz:

TRK DLNN TARHSEL DNEMLER

1) Altay Dil Birlii Dnemi

2) lk Trke Dnemi-uva-Trk Dil Birlii Dnemi (Pre-Turkic)

3) Ana Trke Dnemi (Proto-Trke)

4) Eski Trke Dnemi (6.-10.yy)

5) Orta Trke Dnemi (11.-16. yy)

6) Yeni Trke (Yeni Yaz Dilleri) Dnemi (16.yy ve sonras)

7) Modern Trke dnemi (20. yy ve sonras)

Dillerin tarihsel geliim srelerini ayran kesin izgiler yoktur. Dillerin geliim

srelerinin dilbilimsel ltlerle belirlenmesi gerekir. Ancak ou zaman yaz dili olmayan

tarih dillerle, lehe ve azlarla ilgili yeterli filolojik malzemenin bulunamay, dilsel

srelerin tarihsel, siyas, sosyal ve politik olgular araclyla belirlenmesini zorunlu

klmaktadr. Trk dili tarihinin ana kesitlerini oluturan Trk yaz dilleri, leheleri veazlarndaki saysz dallanmalarna karlk snrl saydadr. ou tarih Trk yaz dili

alanyla ilgili elimizde olduka snrl bir dil malzemesi vardr. Dolaysyla Trkenin tarihsel

dnemlerinin tespit edilmesinde, tarih dnemler arasndaki gei ve dallanma proseslerinin,

ilikilerinin belirlenmesinde bu snrl dil malzemesi ou zaman yetersiz kalm, bunun

yannda baka tarihsel, siyas ve sosyal olgular, tarihsel dil srelerinin belirlenmesinde lt

olarak kullanlmtr (Demir-Ylmaz 2003: 63).

2 Altay dil teorisi ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Osman Nedim Tuna,Altay Dilleri Teorisi, Trk DnyasEl Kitab, 2. C., Dil-Kltr-Sanat, Ankara 2002.

3


4/28

Bugn Trkenin tarihsel dnemlere ayrlmas meselesi aslnda tam olarak zmlenmi

deildir. Ana hatlaryla ortaya konulan tasnif kabul edilmekle birlikte, tarihsel dnemler

arasndaki gei ve organik balar, tarihlendirme meselesi bugn Trkolojinin hl aratrlan

ve tartlan konularndandr.

Kuramsal Altay dilinden ilk olarak Japoncann, ardndan Korecenin ayrld

dnlmektedir. Japonca ve Korecenin ayrlmasndan sonra Trk-Mool dilbirlii denen

ikinci bir aama sz konusudur. te taraftan ayn ekilde Trkenin Altay dil birliinden

ayrld devir, Trkenin tarih devirleri iinde ilk Trke devri olarak adlandrlr. Yine

hipotetik ekillere dayal bu dneme ait snrl bilgimiz vardr. lk Trke (Pre-Turkic)

dneminin balangc kesin olarak bilinmemekle birlikte; Milattan nce birka bin yllk

dnemi kapsad tahmin edilmekte ve Milat sralarnda sona erdii dnlmektedir. lk

Trke dnemi Trkenin Ana Altaycadan ayrldktan sonraki ilk dnemi kabul edilebilir. Bu

dneme uva-Trk dilbirlii dnemi ad da verilmektedir.

Milat sralarnda balad kabul edilen Ana Trke (veya Proto-Trke) dnemi ise Hun

a ile ilikilendirilmektedir. Proto-Trke veya dier bir deyile Ana Trke, bugn iin

kesin olarak bilinmeyen, ancak muhtemel tarihlendirmesi Hun a olarak yaplan bir devrede

iki ana kola ayrlmtr. Aadaki gibi formle edebileceimiz szkonusu ses denklemi bu

devre iin belirleyici karakteristik olarak grlmektedir:

PT. *-x-, *-x > *-r-, *-r> *-z-, *-z

PT. *-y-, *-y > *-l-, *-l *--, *-

(Dil biliminde proto-dil kavram, kurulmu veya tasarlanm dil anlamn tar. Bir dizi

hipotezlerle kurulmu bir dil modelidir. Proto-dilin zelliklerine yazl dillerin karlatrma

ve analiz edilmesi yoluyla, yani tarih ve karlatrmal dilbilimin metot ve teknikleriyle

ulalabilir. Ayrca yeniden kurma diyebileceimiz rekonstruksyon hadisesi iki ynl bir

trafik gibidir. Burada var olan dilden proto-dile gidi ve geri dn eklinde bir ileyi sz

konusudur.)

Buna gre r/l ynnde gelime gsteren iki koldan biri olan Proto-Ogur kolunun bugnkmodern alandaki tek temsilcisi uva lehesi; tarihsel temsilcisi ise Eski Bulgar Trkesidir.

Bulgar Trkesi, 5. ve 6. yzyllarda Kuzey Kafkasyada ve Karadenizin kuzeyinde yaayan

Bulgar Trklerinin dili idi. Bugn elimizde Bulgar Trkesiyle ilgili ok snrl bir dil

malzemesi vardr. Bu tarih dil bilgileri bugn eski Bulgarca ile uvaa arasndaki ilikiyi

ortaya koymas bakmndan nemlidir.

uvaa dnda kalan btn tarih ve modern Trk yaz dilleri ise z/ ynnde gelime

gsteren Proto-Oguz kolunu temsil etmektedir. Trk dilinin en eski yazl kaynaklarnn

olduu Eski Trke (KkTrk-Uygur), Orta Trke (Karahanl, Harezm, Kpak, aatay,

4


5/28

Eski Anadolu Trkesi) tarih yaz dilleri dnemi ile uvaa dndaki bugnk yaz dilleri

ve azlar bu kola aittir.

Eski Trke Dnemi (6.yy-10.yy)Trk dilinin kuramsal olarak Proto Trke dier bir deyile Ana Trke dneminden

sonra gelen ve Trkenin yazl metinlerle bilinen en eski devresi Eski Trke olarak

adlandrlmaktadr. Eski Trke dnemi kendi iinde uzun bir dnemdir. Bu dnem bugnk

bilgilerimiz nda Trk dilinin en eski yazl belgelerinin bulunduu devreyi kapsamaktadr.

Bu dnem ayrca Trkenin ilek bir yaz dili olarak kullanldn da belgelendirebildiimiz

en eski dnemidir. Bu dneme ait yazl belgeler incelendiinde, yaz dili tarihinin, edeb dil

olarak ok eskilere kadar gittii aka grlmektedir3.

Eski Trke dneminde siyas corafyaya hkim unsur, 6. yzyln ortalarnda BatMoolistandaki Altay dalar blgesinde yaayan ve ayn tarihte inin kuzeyinde bugnk

Moolistanda, byk bir devlet kuran (550-630, 680-745) Eski Trkler yani Kktrklerdi.

Bu dnemdeki sz konusu Trke de bu Kktrklerin diliydi. Ayrca bu dil 8. yzyl

ortalarnda Moolistandaki Kktrk egemenliine son vererek orada bir devlet kuran

Uygurlarla (745-840), incandaki Tarm havzasnda Koo-Turfan Uygur devletini (850-

1250) kuran yerleik Maniheist ve Budist Uygurlarn da diliydi.

Eski Trk alarndan bugne kalan metinler; Trklerin kendi dillerinin yazmnda birden

ok alfabeyi kullandklarn gstermektedir. Kktrk dnemine ait metinlerin hemen hemenhepsi Trk Runik yazsyla yazlmtr. Bir anlamda eski Trk anda Runik yazs Trklerin

asl kulland alfabe deerinde olmutur. Yine Eski Trk anda oluan yeni din evreleri

(Maniheizm, Budhizm) yeni alfabeleri de peinden getirmitir. Runik yazsndan sonra Eski

Trke dneminde Mani ve Uygur yazs Trkenin yazmnda kullanlmtr. Yine bu ada

Hristiyan olan Trklerin Uygur alfabesi yannda Sryani alfabesini de kullandklar elde

mevcut olan metinlerden anlalmaktadr. Yine Sogd, Brahmi, Tibet ve in yazlarnn

Trkenin yazm iin az da olsa kullanldn belgeleyen metinler bugn elimizde mevcuttur

(Barutcu-znder 2002: 485).Eski Trke dnemine ait yazl belgelerin byk bir ounluu ta zerine yazlmtr.

Beng ta olarak adlandrlan bu abideler sonsuzluu simgeleyen kaplumbaa kaideleri

zerine oturtulmutur.

Eski Trk andan bugne kalm olan Trk-runik yazl belgeleri olduka geni bir

coraf alana yaylmtr: Gney Sibiryada yukar Yenisey yresinde, Abakan-Minusinsk ve

Tuva blgesinde, Kuzeydou Sibiryada Baykal gl ve Lena kysnda, Moolistann trl

3 Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. F. Sema Barutcu znder, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C.III,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, 481-501; Semih Tezcan En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr veretim Dili Olarak Trke, TTK yaynlar, Ankara 1978, 271-383.

5


6/28

yrelerinde (en ok Orhon ve Selenga rmaklar boyunda) Krgzistan ve Kazakistann trl

yrelerinde yer almaktadr.

Kktrklerden kalan bu yaztlar arasnda yazl tarihleri en kesin olanlar ve dorudan

doruya Trk dili ve tarihi iin kaynaklk edenler, 8. yzyla ait Orhun Abideleri ya da

Kktrk abideleri olarak bilinen Kltgin (732), Bilge Kaan (735) ve Tonyukuk (720-725?)

yaztlardr. Bugn iin en uzun ve salkl olarak bugne kadar korunan yaztlar Orhun

yaztlar olmutur. Kktrk veya Orhun abidelerinin bulunmas, Trk dili tarihi asndan son

derece nemlidir. Trkoloji almalarna yeni bir boyut getirmi ve aklk kazandrmtr.

zellikle Wilhelm Thomsenin yaztlarn alfabesini 1893te deifre etmesinden ve bu runik

yazl belgelerin Trklere ait olduunun anlalmasndan sonra Trkoloji alanna dnya bilim

evresinde zel bir ilgi gsterilmi, Trkoloji aratrmalar hzla ilerlemitir.

II. Kktrk Kaanlnn yklmasndan sonra Trk Kaanlnn bana geen Uygurlar

devletlerini, Kktrk devletinin sahip olduu mirasn zerine kurduklar iin, bu devletin yani

bozkr kltrnn geleneini srdryordu. Eski Trkenin son dnemlerinde Trkler farkl

din muhitlere girmilerdir. zellikle Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlk ile tanan Uygur

Trkleri merkezi Koo olan ve hkimiyeti 400 yl kadar srecek, yerleik hayat dzeninde,

yeni bir devlet meydana getirdiler. zellikle Turfan Uygurlar 10. yzyldan itibaren gelien

ve 11-12. yzylda olgunlua erien Trk medeniyetinin kurucusu olmulardr. Uygur

boylarnn bir ksm inin Kansu blgesine yerlemi ve burada ksa mrl devletler

kurmulardr. Farkl dinler ile yeni bir kltr muhitine dhil olan Uygurlarn kulland dil,

yaz dili gelenei Kktrk dnemi Trk yaz dilinden farkl deildi. Teknik olarak EskiTrke dnemini kendi iinde biz Kktrke ve Uygurca olarak ikiye ayryoruz. Daha nce

de belirttiimiz gibi bu iki dnem arasndaki farklar fazla olmayp, Eski Trk anda 11.

yzyla kadar tek Trk yaz dili gelenei hkim olmutur. Ayn yaz dili baz fonetik

farkllklarla ve deien alfabelerle srekliliini korumu ve ilek bir edeb dil olarak varln

srdrmtr. Uygurca yazma eserlerin ou Sogd yazsnn ilek biiminden gelitirilmi

Uygur alfabesiyle yazlmtr. Bu alfabe Trklerin Trk dilini yazmak iin kulland ikinci

alfabedir. Bunun yannda az da olsa bir ksm metinler Mani alfabesi ile yazlmtr. Yerleik

hayattaki Uygurlar Budizm, Maniheizm ve ve Hristiyanlk evresinde ok zengin bir edebiyatyarattlar. Bu dinlere ait din eserler Uygurcaya evrilmeye baland. Birok din kitab

Sogdca, ince Toharca, Sanskrit ve Tibeteden Uygurcaya evrildi. Ayrca birok konuda

telif Uygurca eserler de yaratlmtr. Ayrca Ge Uygur dnemine ait, Uygurlarn sosyal ve

ekonomik dzenleri ile ilgili sivil belgeler de bugn iin elimizde yer alan nemli

belgelerdendir. Bu dneme ait eserler, 19. yy sonu 20. yy banda ine, incana yaplan

geziler srasnda elde edilmitir. Bu eserler bugn Avrupa merkezlerinde zellikle Dou

Almanyada, Berlinde, Londrada British Museumda, Pariste Bibliotek Nasyonelde,

Leningratta Asya mzesinde, Pekinde, ayrca Japonyada Kyotoda bulunmaktadr.

6


7/28

Orta Trke Dnemi (11.yy-16. yy)

Trklerin 10. yzylda slmiyeti kabul ederek yeni bir muhite girmesiyle, Eski Trke

dneminden itibaren sregelen yaz dili gelenei deimemi, aynen devam etmitir. Ancak

slmiyete girmeyle Eski Trke dnemi kapanm ve yeni yaz dilleri oluum srecini

toplayan Orta Trke dnemi (11-16.yy) balamtr.

Bu dnemde Orta Asya steplerinden kan Trk topluluklar Avrasya ve n Afrika

corafyasna yaylmaya balamlardr. Ogurlar ve Kpaklar, Kpak bozkrlarna (Det-i

Kpak) ve Msr-Suriye blgesine; dier eski Trk topluluklar batya, Avrasya

derinliklerine; Uygurlar gneye, incana; Ouzlar ise gneybatya, ran, Anadolu ve

Balkanlara ynelmilerdir. Bylelikle Trk dilli topluluklar Avrasya ve Afrika corafyasnda,

ok sayda siyas oluumun, devletin iinde, en eski dnemlerden itibaren tarihsel gelimeleri

belirleyici birer ge olarak tarih sahnesinde yer almlardr.

Olduka uzun bir sreci kapsayan Orta Trke dnemi iinde snrlar yer yer birbiri iine

geen eitli yaz dilleri olumaya balamtr. Bu dnem eitli Trk yaz dillerinin oluma

dnemidir. Bu dnemdeki yaz dillerini u ekilde sralamak mmkndr: ,

1. Karahanl Trkesi (11-13. yy); 2. Harezm Trkesi (14.yy), 3. Kpak Trkesi (Altn

Orda Kpak Trkesi) (13-16. yy) Memlk Kpak Trkesi (14-16. yy) Ermeni Kpakas

(16-17. yy), 4. Eski Anadolu Trkesi (13-15. yy), 5. aatay Trkesi (15-19.yy).

Karahanl Trkesi (11. yy-13. yy)

Orta Trkenin balang dnemini oluturan ve yine Eski Trkenin zerinde temellenen

Karahanl Trkesi, Karahanl devletinin yaz dili idi. Karahanllarn slm dinini kabul

etmelerinden sonra bakent Kagar nemli bir kltr merkezi hline gelmitir. Divan,

Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakaykgibi gnmze gelen az saydaki Karahanl Trkesi eseri

aslnda Eski Uygurcaya ok yakn zellikler tamaktadr. Ancak szvarlnda Arapann ve

Farsann tesirleri artmtr. Trk dili tarihi asndan en nemli iki eserDivan ve Kutadgu

Bilig, bu dnemin eserleridir.

Eski Trke dneminde Trkenin tek bir yaz dili vard. Orta Trkenin balangdnemini oluturan ve yine Eski Trkenin zerinde temellenen Karahanl Trkesinden

sonra Trk yaz dili farkl kollarda dallanmaya balamtr.

Harezm Trkesi (14.yy)

Trk yaz dili gelenei 11. yzylda, Orta Asyada, yaz dili-edeb dil seviyesinde iki ayr

sahada kendine gelime yolu izmitir. Bunlardan douda olannn merkezi Kagarken, dier

batda yer alan sahann merkezleri Harezm ve Sirderya rmann gneyindeki Yedisu, Merv

ve Buhara gibi ehirler olmutur. Kagar blgesinde gelien Karahanl Trk edeb dili,temelde eski Uygur Trkesine bal idi ve Trklerin slmiyete girmesiyle birlikte slam bir

7


8/28

zellik de kazanmt. 12. yzyldan sonra Orta Asyadaki Trk edeb dilinin gelime sahas

Harezm blgesi olmu ve bu sahada gelenek olarak Karahanl Trkesine bal, bunun

yannda Kpak-Ouz unsurlar yannda kendine has dil zellikleri olan ve gei Trkesi

zellii tayan Harezm Trkesi ekillenmitir. Karahanl Trkesi ile aatay Trkesi

arasnda bir gei Trkesi olarak deerlendirilen ve Karahanl Trkesi temelinde, blgedekikuvvetli Ouz ve Kpak dil unsurlarn da bnyesine alarak kendisine has bir geliim yolu

izen Harezm Trkesi, bir taraftan Karahanl-Harezm dorultusunda ilerlerken, etnik

yapsndaki eitlilik ve dilin kurulu ve gelime artlarndaki lehe karklklar yznden

Harezm-Kpak ve Harezm-Ouz dorultusunda gelimitir. Uzunca bir dnem Harezmde

Kpak ve Ouz boylar bir arada yaam, blgede gelien yaz diline kendi dil zelliklerini

vermilerdir. Harezmde yazlm eserlerin Karahanl yaz dili geleneine bal, Ouz-

Trkmen zelliklerini tayan bir dille yazlm olduu grlr (zyetgin 2001: 31).

Trkln en byk boy tekilatlarndan olan Ouzlar, Kpaklar ve Karluk boylarbirbirinden kesin coraf, siyas ve dilsel snrlarla ayrlmamalar ve Avrasya corafyasnda

yzyllar boyunca sren hareketlilikleri nedeniyle, Trk yaz dili ve leheleri srekli etkileim

iinde bulunmulardr. zellikle Harezm sahas bu etkileimin olduu en nemli

alanlardandr.

Tarih Kpak Trkesi (13.-16.yy)4

te taraftan byk Trk boylarndan biri olan Kpaklar da batya olan ilerlemelerinde,

eitli Trk devletleri iinde varlklarn hissettirerek Kpakay bir yaz dili, edeb dil hlinegetirmilerdir. Kpaklarn yaylma alanlarna baktmzda, 10.-11. yzylda Kpak

(Kuman) Trkleri, snrlar douda rti rmandan balayarak Bat Sibiryay, Karadenizin

kuzey bozkrlarn iine alan ve gneyde Krmdan Kuzey Kafkasyadaki Kuban ve Terek

rmaklarna kadar, kuzeyde Orta dil sahasna kadar uzanan alanlarda yaamakta idiler.

Bununla birlikte tarih boyunca eitli sebeplere bal olarak birok Trk ve yabanc

kavimlerle ilikileri olan Kpak Trkleri yerletikleri sahalardaki etnik unsurlarla kararak

kolonize bir toplum olarak varlklarn daima srdrmlerdir.

13. yzyl balarnda cereyan eden ve tm dnyay etkisi altnda brakan Mool istils,

Orta Asyada, Kuman-Kpak Trklerinin yaad sahalarda hem siyas hem de coraf

bakmdan byk deiikliklere sebep olmutur. Batu Hann kumandasndaki Mool ordusu,

1237de dil Bulgarlarnn zerine yrm ve bunun sonucunda dil-Bulgar lkesi byk

lde ykma uramt. Bu gzerghta yaplan seferlerde birok Kuman-Kpak Trk de

Mool ordusunun nne katlm, yerlerinden, yurtlarndan edilmiti.

Baka bir taraftan da Moollarn dil blgesine yaptklar aknlarda nlerine kattklar

pekok Kpak-Kuman Trknn Orta dile Bulgar topraklarna kadar geldikleri ve buradaki

4 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin, Eb Hayyan, Kirbul-drk li Lisnil-Etrak, Fiil: Tarih-Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk Denemesi, Kksav: Tengrim Trklk Bilgisi Aratrmalar Dizisi:3,Ankara 2001, 21-37.

8


9/28

dil-Bulgar halk ile kaynaarak, bu sahann btnyle Kpaklamasnda byk rol

oynadklar grlmektedir. Ayrca, bu sahada Bulgar Trkesine karlk Kpak Trkesinin

nfuz kazand ve yaygnlat grlr. Kpak Trklerinin gittikleri yerlerde oynadklar

kolonizatrlk rol ve bulunduklar sahalarn Trkleme srecine olan katklarn baka bir

sahada, Kafkasyada da grmek mmkndr. Mool aknlarndan sonra bir ksm KpakTrk Kuban boylarndan ve Kafkas dalar eteklerinden Dastana kadar gitmilerdir.

Buradaki Trk zmrelerinin saysn oaltm ve blgenin Trkleme srecini

hzlandrmlardr. Dnyann drt bir tarafna doru olan bu mecbur glerin bir ksm da

batda Macaristan ve Balkanlara doru olmutur. Bugn Avrupada ve Kafkaslarda bulunan

Kpak varl, bu tarih ve siyas nedenlere bal gelimelerin sonucudur.

G eden Kpak Trklerinin dnda Det-i Kpakta kalan bir ksm Kpak Trknn

Moollarn hakimiyeti altna girdikleri grlr. 1240l yllarda Batu Han komutasndaki

Moollar, tm Det-i Kpak alann ve Krm yarmadasn ele geirmi ve burada yeni birdevlet dzeni tesis etmeye almlard. Her ne kadar Kpak Trkleri Moollarn kurduu

devletler iinde onlarn egemenlii altnda yaamlarsa da Moollar hem kltr hem de dil

bakmndan etkilemiler ve tarih seyir iinde bakldnda olduka ksa saylabilecek bir sre

iinde Moollarn Trklemesinde byk rol oynam ve onlarn kurduklar devlette hakim

g olarak varlklarn srdrmlerdir. Bilindii gibi ingiz Han dneminden itibaren, Trk-

Mool devlet geleneinin oluumunda kkl bir kltre ve medeniyete sahip Trklerin

nemli katklar olmutur5.

1241 ylnda kesin olarak Det-i Kpak sahasnda kurulmu olan Altn Orda devletiiinde Kpak Trkleri hakim g olan Moollarn, siyas, sosyal ve kltrel hayatlar

zerinde olduka kuvvetli tesirleri olmu, bu sahada Moollarn Trklemesinde nemli rol

oynamlardr. zellikle Altn Orda hanlarndan Berke Hann slmiyeti kabulnden sonra bu

Trkleme sreci hzlanm ve Altn Orda devleti bir Trk-slam devleti halini almtr. Berke

Han zamannda devletin, Byk Cengiz birliinden ayrlarak mstakil bir ekilde dnya

tarihinde yerini almasndan sonra Altn Orda devleti baarl, parlak ve meden bir gelime

sreci iine girmi ve bnyesine zengin Kpak unsurunu da katarak devrinde dnyann en

gl devletlerinden biri olmutur. 13. ve 14. yzyllar, Altn Ordann en parlak devirleriolmutur. Trk kltrnn en nemli merkezlerinden biri olan Harezmin de siyas olarak

Altn Orduya balanmasndan sonra Altn Ordu Devletinin dili, kltr daha da

zenginlemi; tarih sahnesinde Kpak Trklerinin medeniyetlerini gsterdikleri, varlklarn

srdrdkleri yer Harezm ve Altn Ordu sahas olmutur. Harezm sahasnda gelien Trk dili

5 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin, Altn Orda Devlet Geleneinde Uygur zleri, Altn Orda ve

Varisleri kinci Uluslar aras Konferans (22-24 Nisan 2005), (Dz.) Ayaz-Tahir Trkistan dil-Ural Vakf,stanbul (Baslmam bildiri).

9


10/28

ve kltr, Altn Orduda 14. yzyldan sonra hzla gelimeye balayan Altn Ordu-Kpak

edeb diline nfuz etmitir6.

Kpaklarn bahsettiimiz bu geni sahalara yaylmalar, tarih Kpak Trkesinin birden

ok kolda, birbirinden nisbeten uzak corafyalarda, farkl dil ve kltr evrelerinde

gelimesine neden olmutur. Tarih Kpak Trkesi 13-16. yzyllar arasnda gney Rusyasteplerinde ve Msr-Suriye olarak snrlarn izebileceimiz n Asyada, yani Msr-Suriye

blgesinde konuulan ve yazlan bir yaz dili olmutur.

Bu muhitlerin banda Det-i Kpak olarak adlandrlan corafyada Altn Ordu devleti

etrafnda ekillenen Kpak Trk yaz dili gelmektedir. Buradaki yaz dili geleneine,

Kpaklarla kavim ad olarak tarihte birlikte anlan Kumanlar ve onlarn konutuklar Kuman

Trkesini de dhil ediyoruz. Tarihte Kpak-Kuman adlar uzunca bir sre yan yana

gemitir. Aslnda bu kavm birlik iki ayr kavmin sonradan birleerek oluturduu bir

birliktir. Kpaklarn yaadklar alanlarda bir araya gelen bu iki kavim kaynam ve ortakdiyebileceimiz bir yaz dilini paylamlardr.

te yandan Kuman-Kpak Trkesine ait de bugn elimizde son derece az belge vardr.

Kpak sahasnda Kumancay karakterize eden en nemli eser bir tr szlk olan Codex

Cumanicustur (Kumanca El yazmas). Altn Ordu evresinde, Harezm yaz dili geleneinin

tesiriyle, Kpak lehesi temelinde ekillenen yaz dilinde verilmi, gnmze kadar gelen

birka nemli edeb eser mevcuttur. Yine Kpak zellikli bir yaz diliyle kaleme alnm o

devre ait resm devlet belgeleri, diplomatik mektuplar, fermanlar olan yarlk ve bitikler vardr.

Genel olarak bakldnda bu dnemden bize kalan eser says son derece azdr. Bu sebepletm bu belgelerin devrin Kpak Trkesi hakknda bize bilgi vermesi dolaysyla nemi

byktr. Altn Orda Hanlnn yklmasnn ardndan kurulan Kazan, Krm, Astrahan,

Kasm hanlklar Altn Orda devlet geleneini srdrmlerdir. zellikle Kazan ve Krm

Hanlkllarnda Altn Orda-Kpak yaz dili bir sre devam etmi, ancak 1475te Krmn

Osmanllara ilhak, 1552de Kazann Ruslar tarafndan igali ile, Tarih Kpak Trk yaz

dilinin gelime sreci bu corafyada son bulmutur.

Kpak Trkesinin n Asyadaki bir dier kolunu, yine Altn Ordu geleneine bal

Memluk-Kpak Trkesi oluturmaktadr.

Memlk-Kpak Trkesi (14-16.yy)7

6 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin,Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil veslp ncelemesi, (nceleme-Metin-Tercme-Notlar-Dizin-Tpkbasm), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara

1996.7 Geni bilgi iin bkz. A. Melek zyetgin, Eb Hayyan, Kirbul-drk li Lisnil-Etrak, Fiil: Tarih-Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk Denemesi, Kksav: Tengrim Trklk Bilgisi Aratrmalar Dizisi:3,

10


11/28

Kpak Trklnn merkezi durumunda olan Harezm-Altn Ordunun dier Kpak

Trklerinin yaad devletler ve sahalarla da siyas ve kltrel ilikileri olmu, bu sahalardaki

dile ve kltre katk salamlardr. Bunlarn en banda, Msr-Suriye blgesinde Kpaklar

tarafndan kurulmu olan Memlk-Kpak devleti gelmektedir. eitli siyas ve sosyal

sebeplerle n Asyaya, Msr-Suriye blgesine g eden Kpak Trklerinin, yaklak 300yzyl hkimiyet sren bir Memlk-Kpak devleti etrafnda resm yaz dili statsndeki

Memlk Kpakasn oluturduklar grlr. Bugn tarih Kpak Trkesine ait en zengin

dil malzemesini bu sahadan elde edebiliyoruz. Bu alanda Memlk-Kpak Trkesinde

kaleme alnm edeb eserler yannda, szlk ve gramerler Trk dili tarih iin byk bir

neme sahiptir. Bu yaz dilinin en nemli zellii, Arap dilinde Trke iin yazlm ok

nemli szlk ve gramer kitaplarnn olmasdr. Memlk-Kpak dnemi, hem tarih Kpak

hem de genel Trk dili tarihi aratrmalar iin son derece nemli kaynak eserlerin verildii

bir dnem olmutur.Ouz (Trkmen) ve Kpak boylar eitli nedenlerden tr g yoluyla kle ve asker

olarak geldikleri Msr-Suriye sahasnda Arap nfusu iinde sivrilmi, g ve nfuz kazanarak

blgenin Trk hakimiyeti altna girmesinde ve blgenin Trklemesinde byk rol

oynamlardr. Kpak Trklerinden daha nceki zamanlarda blgeye siyas yollarla gelip

yerleen Trkmen (Ouz) boylar balangta bu sahada hakim olan Trk nfusu iken Kpak

Trklerinin gelmesiyle Trkmen unsuru yerine Kpaklar n plana km, dil ve kltrleri

nem kazanmtr. Gelenek olarak Altn Ordu-Kpak Trkesi ile ou zaman e ve paralel

bir geliim gsteren Memlk sahasndaki Kpak Trkesi, alt katman Trkmen Trkesibunun yannda mevcut Trkmenlerin dil potansiyeli ile karma bir yaps olan bir yaz dili

olarak gelimitir. Memlk sahasnda yazlm olan eserlerin dilinde bu karma yap yannda

evre Trk kltr muhitlerinden Harezm ve Anadoludan gelen etkileri de grmek

mmkndr. Memlk-Kpak Trkesi, paralel bir gelime gsterdii Altn Ordu Trkesi ile

eitli evre muhitlerdeki dil ile desteklenmi bir yap iinde Msr-Suriye alannda

gelimitir.

Memlk sahasnda 15. yzyldan itibaren zellikle Anadolu sahasyla siyas ve kltrel

balarn kuvvetlenmesi, Memlk sahasndaki Osmanl nfuzunu artrm ve sonuta MsrnOsmanllar tarafndan fethiyle Memlk-Kpak Trkesinin Anadolu (Ouz) Trkesi ile

karlkl etkileimi neticesinde, Osmanlcalat grlmtr. Dolaysyla bu yzyldan

itibaren Kpaka zellikleri kaybolmutur.

Ermeni Kpakas (16.-17.yy)

Tarihi Kpak Trkesinin ge dnemdeki bir baka kolu da Trk soylu olmayan baka

bir millete, Ermenilere aittir. Kafkaslardan Krma ve Dou Avrupaya geen baz Ermeni

Ankara 2001, 31-64.

11


12/28

gruplar Kpakay kullanmaya balamlardr. Dnemin (15.-17. yy) bir tr karma dili olan

Ermeni Kpakas, Ermeni alfabesiyle yazya geirilmitir. Tarih Kpak dil malzemesi

arasnda 16-17. yyda Trkiye, Krm, Moldovya, Romanya, Polonya ve Ukraynada Ermeni

harfleriyle kaleme alnm birok Kpaka metin vardr. Sosyo-linguistik adan ilgin bir

rnek olan bu Ermeniler, kendi dilleri olan Ermeniceyi bilmeyen, yazda, ibadette, ticcaretteve dier alanlarda Kpakay kullanan kiiler olmulardr. Burada Ermenilerle Kpaklarn

ilikilerinin tarihi 12.-14. yylara kadar geriye gitmektedir. Ermeni Kpakas 17. yzyldan

itibaren Slav dilleri iinde eriyip gitmi, ardnda zengin bir Ermeni Kpakas eser klliyat

brakmtr (Demir-Ylmaz 2003: 74-75).

Eski Ouz Trkesi, Eski Anadolu Trkesi (11-15. yy)

Orta Trke dneminin bat kolundaki Trk yaz dilinin ncln Ouzlar yapmtr.

Daha nce 11. yzyln Orta Asyadaki Trk kavimleri iin bir g devri olduunu ifadeetmitik. Batya doru Orta Asyann ilerinden hareket eden bir baka byk Trk boyu da

Ouzlar olmutur. Horosan ve randan batya doru uzanarak 13. yzylda Azerbaycan,

Anadolu ve Irak blgesinde Ouz Trkesi temelinde oluturulan Eski Anadolu Trkesi,

Orta Trke dnemi iinde Bat Trk yaz dili alannn temsilcisi olmutur.

Bugnk Trkiye Trkesinin yazl tarih geliimini Anadoluda 13. yzyldan itibaren

balatabiliriz. Eski Anadolu Trkesi veya eski Ouz Trkesi olarak adlandrabileceimiz bu

tarih devre 13 ve 15. yzyllar arasnda Anadoluda yerleen Ouz Trklerinin kendi

leheleri temelinde kurduklar yaz dilidir. Tarih Trk dilinin bat kolunu oluturan bu sahadaOuz Trkleri 11. yzyldan itibaren varlk gstermeye balam olmalarna ramen

11.yzyldan 13. yzyla kadar olan Ouz Trkesinin geliimi, yaz dili durumuyla ilgili

bilgilerimiz, bu dneme ait fazla yazl kaynak, edebi eser gnmze ulamad iin

yetersizdir. Ayrca 11.-13 yzyl Ouz Trkesinin kendi zel lehe yapsna dayal tam bir

biimlenmeye giremedii iin Karahanl yaz dili geleneinden bsbtn ayrlmad

grlmektedir. Bu nedenle bu devirden kald dnlen birka edeb eserde Karahanl ve

Ouz yaz dili zellikleri kark olarak bulunmakta ve eserlerin dili karma zellik

gstermektedir.Genel izgileriyle Seluklu Devletinin yklndan Osmanl Devletinin imparatorluk

temelleri atna kadar geen dnemi kapsayan 13-15. yzylardaki Ouz Trkesi temelinde

Bat Trk yaz dili, Dou Trk yaz dilinden ayr mstakil bir gelime seyri gstermitir.

Anadolu blgesinin geirdii siyasi ve sosyal gelimelere paralel olarak Eski Anadolu

Trkesi kendi iinde alt blme ayrlr.

1. Seluklu Dnemi Trkesi (11-13.yy)

2. Beylikler Dnemi Trkesi (14.-15yy)

3. Osmanl Trkesine Gei Dnemi (15.yy ortalar)

12


13/28

Osmanl Devletinin, Fatih Sultan Mehmedin 1453te stanbulu fethiyle balayan

mparatorluk ana geiiyle birlikte Trk yaz dili de farkl bir gelime boyutuna girmitir.

Bu dnemde olumaya balayan yaz dilinin Eski Anadolu Trkesinden en nemli fark,

dildeki Arapa ve Farsa unsurlarn gerek sz varl, gerekse sentaktik yaplar bakmndan

son derece youn olarak sarlm olmasdr. Devletin ykseli dneminde Osmanlca veyaOsmanl Trkesi yerel bir konuma dilinden, eitli azlar konuanlar arasnda bir iletiim

arac olma durumuna geliti. mparatorluun ok geni alanlar iinde milletler st geerlilik

kazand ve bir prestij dili olarak Arapa ve Farsadan da birok unsuru alarak standart bir dil

durumuna geldi. 20. yzyl banda ise yerine yeni bir yaz diline, Trkiye Trkesine brakt.

aatay Trkesi dnemi (15.yy-19.yy sonu)

Orta Trkenin son dnemini temsil eden aatay Trkesi ise 15. yzyldan 20. yzyl

balarna kadar devam eden yaz dili dnemidir. aatay edeb dili bir yandan Hakaniye

(Karahanl), dier yanda da Harezm Trkesi tesiri altnda aatay ulusundan meydana gelenyaz dilidir. Bu terim geni manasyla Mool istilasndan sonra Orta Asyada meydana gelmi

Trk edebiyat, dar anlamyla Timrller (1405-1502) devrinde meydana getirilen dil ve

edebiyat karlamtr. Klsik eklini Nevayinin eserlerinde bulan aataycann itibar ve

arl son derece byk olmu, bir devlet dili, yaz dili olarak 20. yzyln bana kadar

Ouzlar dndaki Trk boylar ve onlarn kurduklar devletlerde kullanlmtr. aatayca

Rus ve Sovyet politikasnn doal bir gerei ve sonucu olarak, var olan azlarn ve lehelerin

yaz diline dntrlmesi ile, yerini Modern zbekeye ve Yeni Uygurcaya brakarak tarih

sahnesinden ekilmitir.aataycann tarih dnemlerini aadaki gibi tasnif edebiliriz8:

1. Erken (lk aatayca) veya Nevay ncesi devir (15. yyn ilk yars)

Bu dnem Harezm Trkesi ile aatay Trkesi arasnda gei zellii tamaktadr. Klsik

eklini Nevay ile bulan aatayca ile yazlm eserlerde Nevaynin ilk Divanna kadar

(1495) gittike azalan derecede Harezm Trkesi zellikleri yer almaktadr.

1) Klsik aatayca Devri (15. yzyln ikinci ve 16. yzyln ilk yars)

1469-1506 yllar arasnda hkm sren, Herat siyas merkez olmas yannda devrin sanat vekltr merkezi hline getiren Hseyin Baykara ile onun himayesinde bulunan Ali ir

Nevaynin balattklar dnemdir. 1507de zbeklere kar yaplan savata len Baykaradan

sonra Klsik aatay edebiyat eybanler tarafndan Orta Asyada, Babr ile de Hindistanda

olmak zere iki blgede devam etmitir. Ali ir Nevayiye kadar aatay Trk edebiyat

Altn Orda-Harezm leheleriyle kark, dil bakmndan istikrarsz bir durumda idi.

Nevayinin byk dehas bu kark edeb dili; byk ve geni sahalara yaylm olan Trk

boylarnn zbekler, Kazak, Krgzlarn, Uygurlarn, dil-Ural Trklerinin mterek tek edeb

dili hline getirdi. 19. yzyl ortalarna kadar bu durum devam etti.8 Geni bilgi iin bkz. Janos Eckmann, Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, TDK

yaynlar, Ankara 1996.

13


14/28

2) Klsik Sonras Devir (16. yyn ilk yarsndan 19. yy sonuna kadar)

Orta Asyann eitli adlar altnda sren 250 yllk siyas birlii 16. yy.n sonlarnda eyban

hkmdar Abdullah Hann lm ile sona ermi ve eyban Hanl Hive, Hokand, ve

Buhara hanlklar olmak zere e blnmtr. Bu hanlklar arasndaki i savalar kltr

hayatnda da etkisini gstermi, gl air ve yazarlarn yetimemesi sebebiyle aatayedebiyat gerilemeye balam ve zamanla yerini zbekeye brakmtr.

Yeni Trke dnemi (16. yy ve sonras)

Modern Trk yaz dilleri dneminin bir nceki safhasn oluturan Yeni Trke dnemi

16. yzyldan itibaren Trk dili alannda mahall dil zelliklerinin mevcut yaz diline girmeye

balad dnemdir. Bir anlamda bu yeni dnem, Modern Trk yaz dillerinin ekillenmeden

nceki hazrlk devresini oluturmaktadr.Tarih boyunca geni bir siyas corafya iinde yer alan Trkln, ayr ayr siyas

teekkllerde bulunmakla birlikte, mterek bir edeb dilde bulutuunu ve 15. yzyln ilk

yarsndan itibaren slm Trk muhitinde iki edeb dil/yaz dilinin mevcut olduunu

biliyoruz. Balkanlar, Anadoluyu ve Azerbaycan iine alan ve Ouz temelinde ekillenen

Bat Trk yaz dili ile Uygur-Karluk az temelinde ekillenen dil-Ural ve Orta Asya sahasn

iine alan Dou Trk yaz dilidir. Her iki yaz dilinin snrlar eitli sosyal, siyas ve coraf

hareketlenmelerle birbirine yer yer gemi, aralarndaki organik ba korumu, ayrca

bulunduu corafya iinde etnik unsurlarnn da yaz diline dahil edilmesiyle yaz dili geliimsreleri tamamlanmtr.

Osmanlcann temsil ettii Hem Bat Trk yaz dili alannda hem de aataycann temsil

ettii Dou Trk yaz dili alannda Trkenin yerel konuma azlarnn yaz dillerini

etkilemesiyle, Genel Trk dillerinde yeni varyasyonlar olumaya balam, 20. yzyldaki

Modern Trk yaz dillerinin temelleri bu dnemde atlmaya balanmtr.

Modern Trk dili dnemi (20.yy-)Modern Trk Dili alan daha ncede sylediimiz gibi Balkanlardan Byk Okyanusa, Kuzey

Buz Denizinden Tibet'e kadar uzanan ok geni bir alandr.

Trk dilinin tarihsel geliim sreci iinde bir takm i ve d faktrlerle eitli kollara,

diyalektlere ayrldn daha nce ifade etmitik.

Bugn Trk lehelerinin byk bir ksm devlet dili, yaz dili, edeb dil, edebiyat dili, vb.

statsnde kullanlmaktadr: Azerbaycan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan

Cumhuriyetleri; Rusya Federasyonu iinde Tataristan, Bakurdistan, uva, Kabartay-Balkar,

Karaay-erkes, Dastan, Tuva, Saha (Yakut), Altay, Hakas Cumhuriyetlerinde, bu

14


15/28

cumhuriyetlerin adyla ayn ad tayan Trk leheleri bu saylan cumhuriyet, bamsz

cumhuriyet ve/veya muhtar cumhuriyetlerde belirtilen statye sahiptir. in Halk

Cumhuriyetinde incan Uygur zerk blgesinde yaayan Uygur Trklerinin kendi yaz

dillerini kullanmaktadrlar9.

Bugnk modern Trk dili alann corafi ve lingusitik esaslarda 6 gruba ayrarak sizeksaca bahsetmek istiyorum:

1. Gney-Bat Trk ~ Ouz Trk Leheleri

2. Gney-Dou ~ Uygur ~ Karluk Leheleri

3. Kuzey-Bat ~ Kpak Trk Leheleri

4. Kuzey-Dou ~ Sibirya Trk Leheleri

5. uvaa

6. Halaa

GNEY-BATI TRK LEHELER (OUZ)

1. Trkiye Trkesi

2. Azerice

3. Gagauzca

4. Trkmence

5. Horasanca

Yukardaki be leheyi Ouz grubu Trk leheleri olarak kabul ediyoruz. Bu leheler

iinde Horasancann yaz dili yoktur. Dier Trk leheleri birer yaz dilidir. Trke, Azerice

ve Gagauzca birbirine ok yakn Trkelerdir. Trkmence Ouz grubu iinde zellikli bir

yere sahiptir ve Ouz corafyasnn en dousunda yer alr ve dolaysyla Dou Trkesine

yakn ve temas hlindedir.

Ouz grubu iinde konuur says ve konuurlarnn dalml corafyas bakmndan en

byk grup Trkiye Trkleridir. Trkiye Trkesi, Trkiyede, Kbrs Trk Cumhuriyeti,Balkan lkeleri, Yunanistan, Bulgaristan, Eski Yugoslavya topraklarnda, Makedonya ve

Romanyada, Bat Avrupa lkeleri ile Avusturalya ktasnda konuulmaktadr. Trkiyede

1928 ylnda harf devrimi ile Latin yazs kabul edilmitir. Trk yaz dili stanbul az

temelinde ekillenmitir. Trkiye Trkesi Anadolu ve Rumeli azlar olmak zere zengin

bir alt diyalekt alanna sahiptir.

Gagauz Trkesi Ouz grubunun en kk kolunu oluturur. Ouzcann en batda kalan

bu kolunu konuanlarn byk bir ksm bugn Moldova cumhuriyetinin gneyinde ve

Ukraynann gneybatsnda yaarlar. Ayrca Bulgaristan ve Dobrucada ve Kafkaslarda da9 Bkz. http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm

15
http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htmhttp://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm


16/28

yaayan Gagauz topluluklar vardr. Gagauzlar Hristiyan Trklerdendir. 20 Austos 1990da

Moldovada Gagauz yeri adl zerk bir devlet kurmulardr. Devletlerinin resm konuma

dilleri, Gagauzca, Romence ve Rusadr. Gagauz Trkesi aslnda dilbilimsel adan

baktmzda Trkiye Trkesinin bir azdr. 1957de Sovyetler birlii iinde yaz dili olarak

resm statsn kazanmtr, 1996ya kadar kiril harfleriyle yazlmtr. Bugn Slavcannyoun etkisi altndadr. zellikle Gaguzcann szdiziminde bu Slav etkisi dikkati eker.

Gagauzcadan sonra Trkiye Trkesine en yakn Trke; Azerbaycan Trkesi,

Azerbaycan cumhuriyeti, Ermenistanda, Grcistan ve en kalabalk olarak randa

konuulmaktadr (Tebriz az, Kakay-Eynallu azlar). Irakta konuulan Kerkk Trkesi

de Azerbaycan Trkesinin bir az olarak kabul edilmelidir. 19. yzyln ikinci yarsnda Rus

igaliyle ikiye blnen Azerbaycann tarihinde Trkmenay antlamas (1828) ile yeni bir

dnem balamtr. Kuzey Azerbaycan Rus hakimiyetine girerken, Gney Azerbaycanda ran

hakimiyeti altna girmi, dolaysyla Azerbaycan Trkl iki farkl fikr ve kltrel, dinievrede yaamtr. slamn ia geleneine bal Gney Azerbaycanllar blgenin Lingua

Francas olan Farsann kuvvetli tesiri altnda, ran kltryle iie yaamaktadrlar.

Trkmen Trkesi ncelikle younlukla Trkmenistan cumhuriyetinde, ran ve

Afganistanda konuulmaktadr. Trkmen Trkesinin bir az olan Trhmen Kafkasyada,

Stavropoldan Astrahana kadar olan yrelerde konuuluyor. Ouz grubu iinde eski Ouz

Trkesinin zelliklerini en iyi korumu olan lehe ise Trkmencedir. Trkmenler kken

olarak Ouz boylarna dayanrlar. 11. yzyl Trk kaynaklarndan itibaren Trkmen

etnonimine kaynaklarda rastlanmaktadr. 1917den itibaren Sovyetler Birlii iinde yer alanTrkmenistan, 1991de birliin dalmasyla 27 Ekim 1991de bamszln kazanmtr.

Bakenti Agabat olan Trkmenistan bugn bamsz Trk cumhuriyetlerinden biridir.

Azeriler gibi Trkmenler de bugn Latin yazsn kullanmaktadrlar. Trkmenler 1996dan

itibaren Latin yazsn kullanmaktadrlar. Trkmen Trkesi, Trkenin ses tarihi aratrmalar

iin son derece nemlidir. Ana Trkenin asl uzun nllerini Yakut ve Hala leheleriyle

birlikte sistemli olarak koruyan bir Trk lehesidir.

Ouz dnyasnn dou kolunda yer alan Horosan Trkesi, rann kuzey-dousunda,

Horosan blgesinde konuulur. Yakn zamana kadar bu Trk lehesi ile ilgili fazla bir eybilinmemekteydi. Bu lehenin Trkmencenin bir az olduu dnlyordu. Ancak Alman

Trkolog G. Doerferin alanda yapt nemli almalarla (1969) Horosan Trkesinin de

Ouz grubu iinde dier leheler gibi e deerde zelliklere sahip bir dil olduu ortaya

konmutur. Horosan Trkesi Trkmenceye benzemekle birlikte birok zellikleriyle ondan

ayrlr.

Ouz lehelerinin konuulduu corafyay ve tahmini konuur saylarn u ekilde

verebiliriz10:

10 Trk lehelerini konuanlarn nfusla ilgili bilgileri H. Boeschoten The Speaker of Turkic Languages, TheTurkic Languages, Lars Johanson/Eva Csato, 1998, s. 1-5)e dayanlarak verilmitir.

16


17/28

1. Trkiye Trkesi

Trkiye (70.000.000)

Bulgaristan (tahminen 1.000.000)

Kbrs (150.000)Avusturalya (40.000)

Makedonya (80.000)

Romanya (24.000)

Eski Yugoslavya topraklarnda (tahmini 20.000)

Yunanistan (tahmini 150.000)

Bat Avrupa lkeleri (2.000.000 stnde)

2. Azerice

Azerbaycan (6.000.000)

Ermenistan (40.000)

Grcistan (300.000)

ran (13.000.000)

Irak (400.000)

3. Gagauzca

Moldova (150.000)

Bulgaristan (5000)

Kazakistan (1000)

Romanya (bilinmiyor)

Rusya Federasyonu (10.000)

(Kafkaslar)

Ukrayna (32.000)

4. Trkmence

Trkmenistan (3.000.000)

Afganistan (380.000)

ran (500.000)

Irak (400.000)

17


18/28

5. Horosanca

ran (2.000.000)

KUZEY-BATI ~ KIPAK TRK LEHELER

1. Tatarca

2. Bakurta

3. Krgzca

4. Kazaka

5. Karakalpaka

6. Nogayca

7. Karaay-Balkarca

8. Kumuka

9. Karayimce

10. Krm Tatarcas

ada Trk dnyas iinde en kalabalk grup Kpak grubudur. Kpak Trkleri, coraf,

kltrel ve sosyal adan birok mterek unsuru bir arada bulundururlar. Bu Trk boylarnn

birou ayn kavimden teekkl etmitir. Yine btn bu boylarn Kpak boylar olarak

deerlendirilmesinde corafya, tarih ve dil birliinin mhim rol olmutur. Bu saydmz

Kpak boylarnn bir ksm tarihte mstakil bir kavim ad, etnonim olarak gemektedir

(Tatar, Krgz gibi). Bunun yannda asl Kpak Trk kavminin bnyesinden kp zamanla

ayr boy olarak meydana km Kpak Trk boylar da vardr.

Modern Trk dili alannda olduka geni bir corafyaya yaylm olan Kpak lehelerini

coraf esasta e ayrabiliriz: dil-Ural blgesinde konuulan leheler, Aral-Hazar glleri

arasnda konuulanlar ve Hazar ve Karadeniz arasnda (Kafkaslarda) konuulan leheler.

dil-Ural grubu iinde Tatar Trkesi, en byk sayda Tataristanda, sonra Bakurdistan,

Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, in, Trkiye, Finlandiya, Ukrayna, Krgzistan,

Azerbaycan, ABD, Tacikistan ve baz Avrupa lkelerinde, olduka geni bir corafyada

konuulmaktadr. Rusya dnda kalan Tatarlar olduka geni bir alana yaylm ve byk bir

diaspora oluturmulardr.

Tatarlarn bir ksm 18. ve 19. yzyllarda dil-Ural blgesinden Bat Sibiryaya getmilerdir. Bat Sibirya azlar, rti vadisinde, Tobolsk, Tmen, Tomsk ve Barabada

18


19/28

konuulur. Blgedeki Rusann etkisiyle Bat Sibirya leheleri zerindeki Tatarca etkisi

azalmtr.

dil-Ural corafyas iinde Tatarlarla komu olan Bakurtlar vardr. Tatarcaya ok yakn

olan Bakurt Trkesi, byk ounlukla Bakurdistanda konuulur. Tatarlar iin saydmz

oblastlarn bir blmnde de yine Bakurta konuulduu bilinmektedir. Tatarca ve

Bakurta, Kpak grubu iinde gsterdikleri dil zellikleri bakmndan mstakil bir grup

olutururlar. Tataristan ve Bakurdistan bugn Rusya Federasyonuna bal otonom

cumhuriyetlerdir.

Aral-Hazar glleri arasnda konuulan Kpak Trk lehelerinden Kazak Trkesi,

Kazakistanda, Afganistanda, inde, Moolistanda, Trkmenistanda, zbekistanda

konuulmaktadr. 26 Austos 1920de SSCBye bal olarak kurulan Kazakistan, birliin

dalmasndan sonra, 14 Aralk 1991de bamsz Trk cumhuriyetlerden biri oldu.

Kazakaya ok yakn olan bu yzden de Kazakann bir diyalekti saylmas gereken

Karakalpak Trkesi, Sovyet devriminden sonra yaz dili olmutur. Bugn ounlukla

zbekistana bal Karakalpak Muhtar cumhuriyetinde ve Kazakistanda konuulur.

Kpak grubu iinde dil zellikleri bakmndan Kazak ve Karakalpak Trkeleriyle benzer

zellikleri tayan Nogay Trkesi, Aral-Hazar dnda, Kafkasya blgesinde

konuulmaktadr. Bugn Nogayca Karaay-erkes Cumhuriyetinde, zellikle Stavropol

vilayetinde, Dastan cumhuriyetinin eitli blgelerinde konuulmaktadr. Ayrca

Romanyada ve Trkiyede de kk bir Nogay topluluu bulunmaktadr.

Aral-Hazar corafyasnda konuulan bir baka Kpak Trk lehesi de Krgzcadr.

Krgzistanda, zbekistanda, Tacikistanda, inde konuulmaktadr. Krgzlar adlar Orhun

yaztlarnda sk geen eski Trk boylarndan biridir. 31 Austos 1991de bamsz Trk

cumhuriyetlerinden biri olmutur. Krgzca dil zellikleri bakmndan Kpak grubu iinde

mstakil bir yerdedir. 16. yzyla kadar Altaylarda yaayan Krgzlar, bu yzyldan sonra

bugn yaadklar yerlere, Issk gl civarna gelmilerdir. Krgzcann Kuzey-Dou grubundan

Altayca ile yakn benzerlikleri vardr. Krgzcann en nemli zellii, kuvvetli dudak

ekimine bal (labial attraction) yuvarlaklamadr. Ayn zellii Altaycada da grmek

mmkndr.

Karadeniz-Hazar alannda (Kafkasya) konuulan Kumuk Trkesi, Dastan Muhtar

cumhuriyeti snrlar iinde (bakent Mahakale) konuulur. Kumuka Sovyet devriminden

sonra yaz dili olmutur. Azerilerden sonra Kafkasyada yaayan en kalabalk Trk topluluu

Kumuklardr. Bir Kpak lehesi olan Kumukada Ouzcann tesirleri vardr. Yine

Kafkasyada konuulan bir baka Trk lehesi de Karaay ve Balkar Trkesidir. Karaay

Trkesi, Karaay-erkes Cumhuriyetinde, Kuban nehri yaknlarnda, Balkar-Kabartay

cumhuriyetinde konuulur. Bu iki boy kaynaklarda ayr zikredilmekle birlikte dil, tarih ve

kltr bakmndan bir btnlk gsterir ve birlikte deerlendirilmesi gerekir. Rusya dnda

19


20/28

Trkiyeye g eden Karaayllar da vardr. Karaayca-Balkarca Sovyet devriminden sonra

yaz dili olmutur.

Kpak grubu iinde yer alan bir baka Trke Krm-Tatar Trkesidir. Krm Tatarcas

Krmda yaayan Kpak kkenli (Tatar, Nogay) Tatarlarn diline verilen addr. Krm

Tatarcas ayn zamanda Krmak ad verilen Krm Yahudilerinin de dilidir. Romanyada

Kstencenin kuzeyinde konuulan Dobruca Nogaycas ile ayn kentin gneyinde konuulan

Dobruca Tatarcas da Krm Tatarcasnn azlardr. 2. Dnya sava sonlarna kadar

Krmda 200.000 kadar Tatar yayordu. Sava sonrasnda baz politik nedenlerle btn

Krm Tatarlar zbekistana srgn edildiler ve uzun yllar orada yaadlar. Bir ksm

Trkiyeye g etti. Krm Tatarlarnn anayurtlarna, Krma dnmelerine ancak son yllarda

izin verilmitir. Ve halen Krmllarn vatanlarna dnme sreleri devam etmektedir. Krm

Tatarcas diyalekt asndan karma bir zellik gsterir. Kuzey diyalekti Nogaycann

tesirindedir. Orta diyalekti Tatarcadr. Gney diyalekti ise gemiteki Osmanl Trkesitesiriyle bugnk Trke gibidir. Literatrde bu Krm Osmanlcas olarak da adlandrlr.

Krm bugn Ukraynaya bal otonom bir cumhuriyettir.

Kpak grubunun en batsnda konuulan lehelerinden biri de Karayimcedir. (Karay, im

ouldur) Bunlar Musev Trklerdir. Kken bakmndan yine Musevi olan Hazar Trklerine

balanrlar. Litvanyada, Bat Ukraynada, Krmda, Polonyada konuulur. Bugn Karayim

Trkesi dil lm, dil kayb tehlikesi ile kar karya kalan Trk lehelerinden biridir.

Konuur saylar gittike azalan ve yok olmaya yz tutmu Trk lehelerinden biridir.

Karaylar dillerini 1930lu yllara kadar brani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmlar.Karayimlere ait eski pekok dini elyazmas metin, doal olarak bran yazsyla yazlmtr.

1. Tatarca

Rusya Fed. Tataristan (2.000.000)

Bulgaristan (11.000)

Kazakistan (340.000)

Romanya (24.000)

Rusya Fed. Bakurdistan (1.000.000)

in (5000)

Trkiye (25.000)

Finlandiya (1000)

ABD (1000)

Avrupa lkeleri (8000)

Ukrayna (86.000)Tacikistan (72.000)

20


21/28

Krgzistan (39.000)

Azerbaycan (28.000)

2. Bakurta

Rusya Fed. Bakurdistan (1.000.000)3. Krgzca

Krgzistan (2.400.000)

Afganistan (500)

in (140.000)

4. Kazaka

Kazakistan (7.300.000)

Afganistan (2000)

in (1.000.000)

Moolistan (100.000)

Trkmenistan (80.000)

zbekistan (900.000)

5. Karakalpaka

zbekistan (450.000)

Afganistan (2000)

6. Nogayca

Rusya Fed. Kafkaslar (77.000)

7. Karaay-Balkarca

Rusya Fed. Kafkaslar (70.000) (Karaayca)

(40.000) (Balkarca)

8. Kumuka

Rusya Fed. Kafkaslar (300.000)

9. Karayimce

Litvanya (50)

Polonya (20)

Ukrayna (6)

10. Krm Tatarcas

Krm (200.000)

21


22/28

zbekistan (300.000)

GNEY-DOU ~ UYGUR ~ KARLUK LEHELER

1. zbeke2. Uygurca

3. Sar Uygurca

4. Salarca

Bu gruba giren bu drt Trk lehesinden zellikle zbek Trkesi ile Yeni Uygur Trkesi

dorudan aatay Trkesinin modern alandaki temsilcileridir. zbek Trkesi bugn byk

ounlukla zbekistanda, Kazakistann gneyinde, Kuzey Afganistanda, Tacikistanda,Trkmenistanda ve inde konuulmaktadr. Modern zbek Trkesi aataycann

devamdr. aatay yaz dilinde zbeke unsurlar, zellikle aataycann son dneminde,

eybani Hanlar dneminde, 18. yzyldan balayarak gzkmeye balamtr. 27 Ekim

1924te SSCB iinde kurulan zbekistan, 9 Eyll 1991de bamszlna kavumutur.

Bu gruba giren ikinci byk Trk topluluu Uygurlardr. Uygurlar bugn in Halk

Cumhuriyetine bal incan zerk Blgesinde yaamaktadrlar. inin dnda Kazakistan,

Moolistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistanda da Uygurlar yaamaktadr. Uygurlar,

Trk kltrnn en parlak devrini yaatan Eski Uygur Trklerinin torunlardr. Uygurca ile

zbeke birbirine olduka yakndr. Uygurca da zbeke gibi aataycann bir devamdr.

in snrlar iinde konuulan, Gney-Dou Trk leheleri grubuna dahil ettiimiz bir

baka Trk lehesi Sar Uygurcadr. Sar Uygurlar inin Gansu eyaletinde yaarlar. Dil

zellikleri bakmndan, Kuzey-Dou Trk lehelerinden olan Hakasayla, orcayla

uygunlar. Bugn Trk dnyasnda dil kayb, dil lmyle kar karya kalan Trk

topluluklarndan biridir. Gn getike pekok i ve d etkenden dolay Sar Uygurlar arasnda

ana dil kayb artmaktadr. Sar Uygurlarn bir ksm Moollam olup Moolca konuurlar ve

kendilerine ira Yugur diye adlandrrlar. Trke konuan Sar Uygurlar kendilerini Hara

Yugur olarak adlandrrlar. Sar Uygurlarn yaz dilleri yoktur. Bugn Sar Uygurca, incenin,

Moolcann ve Tibetenin tesiri altndadr. Eski Trkenin arkaik baz zelliklerini tad

iin Sar Uygurca, Trk dil tarihi almalar iinde zel bir yere sahiptir. Eski Trk amanist

inanc devam ettirenler yannda Sar Uygurlarn byk ounluu Buddhist-Lamayisttir.

Gneydou ve Gneybat gruplarnn arasnda bir gei zellii gsteren Salar Trklerinin

dili de bu gruba dhildir. Salarlar, ungua-Salar Muhtar vilayetinde, incanda, Gansunun

eitli yerlerinde konuulur. Kendilerine ait bir yaz dilleri yoktur. Salarca Ouzca ile

Kpakaya has zellikleri bir arada bulunduran bir gei Trkesidir. Mslman olan

22


23/28

Salarlar bugn yaadklar blgelere 14. yzylda Semerkanttan g ederek gelmilerdir.

Bugn Yeni Uygurcann temel fonetik zellikleriyle evrili durumdadr.

1. zbekezbekistan (16.000.000)

Afganistan (1.400.000)

in (15.000)


Krgzistan (600.000)

Tacikistan (1.000.000)

Trkmenistan (350.000)

2. Yeni Uygurca

in (8.300.000)


Moolistan (1000)

3. Sar Uygurca

in (5000)

4. Salarca

in (74.000)

KUZEY-DOU ~ SBRYA TRK LEHELER

1. Yakuta (Sahaca)

2. Tuvaca

3. Hakasa

4. Altayca

23


24/28

Yakutlar Trk dnyasnn en kuzey-dou ucunda Rusya Federasyonuna bal Yakut zerk

cumhuriyetinde yaar. Kendi cumhuriyetleri dnda Rusyann Magadan blgesi ile Sahalin

adasnda da yaayan kk Yakut topluluklar vardr. Yakutlar kendilerini Saha (< yaka)

olarak adlandrrlar. Yakut ismi onlara yabanc literatrde verilen isimdir. 19. yzyllarn

balarna kadar Yakutann Trke olmad aratrmaclar arasnda genel kabul gren birgrt. Ancak 19. yzyl sonlarnda bilim adamlar tarafndan sahada yaplan dil

aratrmalaryla Yakutann Trk dilinin st lehelerinden biri olduu gereini ortaya

konmutur. Yakuta birok arkaik zellii ile Trk dilleri iinde nemli bir yer tutar. Trk

dili tarihi aratrmalar iinde de nemli bir yeri vardr. Yakutistandan daha uzak bir blgede,

Taymr yarmadasnda konuulan, Yakutann az olan Dolgan diyalekti Yakutadan daha

arkaik zellikler tamaktadr. Yakuta Trk dilleri iinde en ok Tuvacaya yakndr.Ancak

bununla birlikte iki lehe arasndaki anlaabilirlik ls fazla deildir. Genel Trk dilinin

geliim srecinden olduka erken ayrld, coraf bakmdan genel Trk dnyasndan ayrdt iin bugnk Trk lehelerine olduka uzaktr. Mool ve Fin-Ugor dilleriyle olan

mnasebetinden dolay dilde yabanclama oran da olduka yksektir. Yakutlar resmi olarak

Hristiyansalar da eski dinleri olan amanizmi aralarnda yaatmaktadrlar.

Tuva Trkesi, balca Rusya Federasyonuna bal Tuva otonom cumhuriyetinde (Bakent

Kzl), konuulur. Ayrca Moolistan Halk cumhuriyetinde, Buryat zerk cumhuriyetinde ve

inin incan eyaletinde kk Tuva topluluklar vardr. Tuvalar kendilerine Tva kiji ya da

Tvalar olarak adlandrrlar. Bilimsel literatrde Uryanhay, Soyot veya Soyon olarak da

geerler. Tuva ad, tarihteki Topa adyla ilikili olmaldr. Dou Hun federasyonuna balolan Topalar Kuzey inde 200 yl sren Topa-Wei devletini kurmulardr (4-6.yy).

Tuvalarn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile amanizm kar bir dinleri vardr. Tuvaca da Eski

Trkenin arkaik zelliklerini tayan zellikli bir Trk lehesidir. Tuvacann az Karagas

(Tofa) diyalekti de zellikli bir lehedir.

Hakas Trkesi ve azlar Rusya Federasyonuna bal Hakas Otonom Cumhuriyetinde

(bakent Abakan), Yenisey, Abakan ve ulm rmaklarnn orta mecrasnda yaayan halklarca

konuulur. Hakasann bir az olan or Trkesi Kemerova eyaletinde konuulur. Hakasa

konuan Trklerin asl ounluunu Sagay-Beltir ve Ka-Koybal-Kzl ve or gruplaroluturur. Hakas yaz dili bu konuulan blgelerde 1944 ylna kadar bir yaz dili olan

orcann yerini almtr.

Bugn inin Manurya blgesinde Harbine yakn bir blgede yaayan Fu-y

Krgzlarnn dili de Hakasaya yakndr. Bu lehe Trkoloji evresinde gzden kam,

zerinde fazla aratrma yaplmam bir Trk lehesidir. Az sayda konuuru kalm

Trkelerden biridir.

Kuzey-Dou Sibirya Trk grubuna giren bir baka Trk lehesi de Altay Trkesidir.

Altayca Rusya Federasyonuna bal Dalk Altay cumhuriyetinde konuulur. Altaycanngney azlar Oyrot, Telengit, Telet ve kuzey azlar Tuba, Kumand, alkanddr.

24


25/28

Altayca Sovyet dneminde 1922de yaz dili olmutur. Altayca 1948e kadar Oyrota olarak

adlandrlmtr.

1. Yakuta (Sahaca)

Rusya Fed. Yakutistan (400.0002. Tuvaca

Rusya Fed. (Altay blgesi ve Gney sibirya) (200.000)

Moolistan (6000)

in (400)

3. Hakasa

Rusya Fed. Hakas otonom cum. (58.000)

(10.000) (orca)

4. Altayca

Rusya Fed. (52.000) (Oyrota, Telete)

UVALAR

Trk dilinin tasnifinde kendi bana bir grup oluturan Trke uva lehesidir. Daha

nce de belirttiimiz gibi Genel Trk leheleri ile uvaann geliimi birbirinden tamamen

ayr kollarda olmutur. Ana Trkenin kardei, Ana Bulgarcann devam olan uvaa bir r/l

trkesidir. uvaa bir r/l dili olarak, z/ Trkesi Genel Trk dilinden farkl zellikler tar.

uvaa Eski Bulgar Trkesinin bugnk mirass olarak kabul edilir. uvalar bugn dil-

Ural Trkl iinde saylmaktadr. uvalar bugn Rusya federasyonuna bal

uvaistanda, Tataristanda ve Bakurdistanda yaarlar. uvalar Ortodoks Hristiyanlardr.

uvalarn yaadklar bu blgelerde ok eski alardan itibaren Fin-Ugur halklaryla

mnasebetleri olmutur. uva adna ilk olarak 16. yzylda yazlm bir Rus kaynanda

rastlanmtr. nce Mslman olan uvalar, Ruslar iinde misyonerlik faaliyetleriyleHristiyanlatrlmtr.

uvaa gerek Moolcaya yaknl gerekse Fin-Ugor dilleriyle olan mnasebeti

bakmndan Trk dilleri iinde ayr bir yer tutar. Bugn uvaann olduka farkllaan yaps

yznden, uvaa ile dier Trk leheleri arasnda anlaabilirlik oran olduka dktr. Bir

Trk dili olduunun kabul edilmesi bilim evrelerinde uzun tartmalardan sonra

gereklemitir. 19. yzyl sonunda birok aratrmac uvaay bir Fin-Ugor dili olarak

saymtr. Ancak 20. yzyl banda gelien modern dil aratrmalar neticesinde uvaann

25


26/28

Trke olduu ispatlanmtr. uvaa bugn Trk dilleri arasnda bir st-lehe

konumundadr ve lehe tasnifinde ayr bir grupta deerlendirilmelidir.

uvaistan (900.000)

Tataristan (135.000)Bakurdistan (119.000)

HALALAR

Orta randa konuulan bu Trk lehesi yakn tarihte Alman Trkolog G. Doerfer

tarafndan kefedilmitir (1968). Eski Trkenin birok arkaik zelliini tayan zellikli bir

Trk lehesidir ve sahip olduu dil zellikleri asndan Modern Trk leheleri iinde

mstakil bir grup iinde yer alr. Halaann bir yaz dili yoktur.ran (28.000)

Halaa, randa ran dillerinin ve Ouz Trkesinin (Horosanca) tesiri altnda,

bnyesinde arkaik zellikleri tayan ve varln srdren bir Trk topluluudur. Halalarn

atalar olan Argular, ilk merkezi Asyada 759-780 Mani kaynaklarnda zikrediliyor. 8. ve

11.yy arasnda Argular Hala adn kendilerine kazandran Ouz Halalaryla yakn

yayorlard. Mool aknlaryla rana geldiler. randa kaynaklarda ilk 1370te zikredildiler.

Bunlarn bir ksm Kakayda kald, ancak onlar asimile oldular.

ran sahasndaki Trk dilleri arasnda ciddi bir etkileim olmutur. randaki Trk dilleri

zerinde zellikle Alman Trkolog Gerhard Doerferin ok nemli saha ve bilimsel

almalar vardr. randaki farkl kollardan gelen Trk dilleri arasndaki bu etkileimi u

ekilde dile getirebiliriz: Blgenin asl dili Farsa, Azeri, Gney Ouz, Trkmen, Horosan

Trkesini ve Halaay etkilemitir. te yandan Azerbaycan Trkesi Horosan Trkesini

etkilemitir. Ayrca yine Farsa zerinde de Azericenin etkileri vardr. nceki dnemlerde

Horosan Trkesinin zbekeyi etkiledii bilinmektedir. Ayn ekilde zbek Ouz Horosan

Trkesini etkilemitir. Yine Horosan Trkesinin Halaa zerinde tesirleri vardr.

KAYNAKLAR

BARUTCU ZNDER, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C.III, Yeni Trkiye

Yaynlar, Ankara 2002, 481-501.

---, Trk Leheleri arasnda mterek bir yaz dili teekkl iin neler yaplabilir?, IV. Milli Eitim

Sempozyumu, Adana 1992, s. 47-52.

BOESCHETON, H., The Speaker of Turkic Languages, The Turkic Languages, Lars Johanson/Eva

Csato, 1998,

DEMR, Nurettin, Emine YILMAZ, Trk Dili El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara 2003.

26


27/28

DOERFER, Gerhard, The Turkic Languages of Iran, The Turkic Languages, Lars Johanson/va .

Csat (Eds.), 1998, 273-282.

ECKMANN, J., Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, Haz. Osman Fikri

Sertkaya, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1996.

ERCLASUN, Ahmet Bican, Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar,

Ankara 2004.

JOHANSON, Lars, The History of Turkic, The Turkic Languages, Lars Johanson/va . Csat

(Eds.), 1998, 81-125.

---, Trk Dili Haritas zerinde Keifler, (ev.) Nurettin Demir-Emine Ylmaz, Grafiker yay., Ankara

2002.

JOHANSON, Lars, va . CSAT (Eds.), The Turkic Languages, 1998.

KORKMAZ, Z., Trk Dilleri zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, TDK Yaynlar, Ankara 1995.

KPRL, Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1986.

ZYETGN, A. M., Altn Ordu, Krm ve Kazan Sahasna Ait Yarlk ve Bitiklerin Dil ve slpncelemesi, (nceleme-Metin-Tercme-Notlar-Dizin-Tpkbasm), Trk Dil Kurumu Yaynlar,

Ankara 1996.

---, Eb Hayyan, Kirbul-drk li Lisnil-Etrak, Fiil: Tarih-Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk

Denemesi (Ankara 2001)

---, Altn Orda Devlet Geleneinde Uygur zleri, Altn Orda ve Varisleri kinci Uluslar aras

Konferans (22-24 Nisan 2005), (Dz.) Ayaz-Tahir Trkistan dil-Ural Vakf, stanbul (Baslmambildiri).

---, Kpak (Kuman) Trkleri-I,Krm Dergisi, Yl: 2, Say: 7, Ocak-ubat-Mart, 1994, 16-25.

---, Kpak Trkleri-II, Krm Dergisi, Yl: 2, Say: 7, Nisan-Mays-Haziran, 1994, 29-40.

TEKN, Talat, Mehmet LMEZ, Trk Dilleri (Giri), Simurg, stanbul 1999.

TEZCAN, Semih, (1978). En Eski Trk Dili ve Yazn,Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke,

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 271-325.

TUNA, Osman Nedim,Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, 2. C., Dil-Kltr-Sanat,

Ankara 2002.

YAKUBOVSKY, A. Yu., Altn Ordu ve k, ev. Hasan Eren, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,

Ankara 1992.

http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm

27
http://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htmhttp://www.humanity.ankara.edu.tr/turklehceleri/hakkimizda.htm


28/28

tarİhten bugÜne tÜrk dİlİ alani-dr a. melek ozyetgin

Documents