tarım ve köylülük Üzerine makaleler - mülkiye

mlkiyeSahibi Mlkiyeliler Birlii Adna Genel Bakan Ali olak Genel Yayn Ynetmeni Blent Duru Yaz leri Mdr Metin zuurlu Dzelti Bilge Sevim Aytekin Yayn Tr Yaygn Sreli Yayn Ynetim Yeri Konur Sokak No:1 06640 Kzlay / ANKARA Tel:(0312) 418 55 72 - 418 82 98 Faks:(0312) 419 13 73 www.mulkiyedergi.org e-posta: [email protected] Tasarm Karemedya Bask Pelin Ofset Tipo Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti. Mithatpaa Caddesi No:62/4 Kzlay-Ankara Tel: 0312.418 70 93 Kapak Grseli Bir Trk Liras (1927-1939) Basm Tarihi: 20 Nisan 2009 MLKYELLER BRL UBELER Adana ubesi Cemalpaa Mahallesi 21. Sokak, Park Apt. Zemin Kat / ADANA Tel:(0322) 458 83 00 Antalya ubesi Ulusoy Bulvar 810 Sokak Kalayc Apt. No:24-30 / ANTALYA Tel:(0242) 243 64 55 Bursa ubesi Kavakl Mah. Kavakl Cad. Kavakl Sokak No:3 Tophane (Burst) / BURSA Tel:(0224) 234 63 33 Data ubesi skele Mah. Ambarc Cad. Ambarc Han K:1 / DATA Tel:(0252) 712 95 93 Eskiehir ubesi Muttalip Caddesi No:20 / ESKEHR stanbul ubesi ar Cad. No:10 81200 Kuzguncuk skdar / STANBUL Tel:(0216) 342 30 31 - 342 30 42 e-mail: [email protected] www.mulkiyeistanbul.org zmir ubesi 1453. Sokak No:22 Alsancak / ZMR Tel:(0232) 421 16 84 - 422 09 84 Kayseri ubesi Konak Sokak No:6 Sahadiye Mahallesi / KAYSER Tel:(0352) 222 14 81 Mersin ubesi Palmiye Mahallesi 529. Sokak Olcay Apt. No:11-1 / MERSN Tel:(0324) 327 00 44 Samsun ubesi Cumhuriyet Caddesi Eski Hkmet Kona Kars / SAMSUN Tel:(0362) 431 23 27 Mlkiyeliler Birlii Genel Merkezinin yayn organdr. ayda bir yaynlanr.

mlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

SAYI:262 - CLT XXXIII ISSN 1305-9971

1

mlkiye (ISSN-1305-9971), Mlkiyeliler Birlii Genel Merkezince ylda drt say olarak yaynlanan hakemli bir dergidir.Dergide baslmas nerilen yazlar, derginin biim kurallarna kesinlikle zen gsterilerek hazrlanmal ve deerlendirme srecine girmek zere yazma adresine gnderilmelidir.

YAZI KURULU

Sina Akin - Kerem Altparmak - Ahmet Murat Ayta - Pnar Bedirhanolu Korkut Boratav - Ycel Demirer - Ahmet Alpay Dikmen - Blent Duru Nazif Ekzen - Seyhan Erdodu - lter Erturul - Cevat Geray Birgl Ayman Gler - Alpaslan Ikl - Onur Karahanoullar Turul Katolu - Bilsay Kuru - Ahmet Makal - Ouz Oyan Mustafa Kemal ke - Yasemin zdek - ennur zdemir - Metin zuurlu mr Sezgin - Sinan Snmez - Serdar ahinkaya - Erol Taymaz - Taner Timur Oktar Trel - lhan Uzgel - aya r - Galip Yalman - Erin Yeldan Filiz ZabcYAYIN KURULU

Kerem Altparmak - Ahmet Murat Ayta - Pnar Bedirhanolu Blent Duru - Nazif Ekzen - Onur Karahanoullar - Turul Katolu Serdar ahinkaya - lhan Uzgel - aya r

2


indekilermlkiyeden, ...................................................................................................... 5 Tarmsal Fiyatlar, stihdam ve Kylln Kaderi............................................ 9 Korkut Boratav Kapitalizm ve Kyllk: Aalar - retenler - Patronlar .................................. 25 Oya Kymen Ky Sosyolojisinin Daraltlm Kapsamndan, Tarm-Gda-Kyllk likilerine Ynelik Baz Deerlendirmeler ................. 41 Mehmet C. Ecevit, Nadide Karkner, Atakan Bke Trkiyede Tarm ve ktisadi Gelime: 1880-2000 .......................................... 63 evket Pamuk Osmanl Tarmnda Makine Kullanm ............................................................ 77 M. Murat Baskc Dnya Yoksulluu, Yoksullama ve Sermaye Birikimi ................................... 89 Samir Amin okuluslu irketlerin Tarma Kar Saldrs ................................................... 99 Joo Pedro Stedile Yabanclara Toprak Sat ve Yasalama Sreleri (1535-ubat 2009) ......... 107 Muzaffer lhan Erdost Trkiye Tarm PolitikalarndaYapsal Uyum: 2000li Yllar ...................... 175 Gkhan Gnaydn Piyasa ve Kk Kyllk............................................................................. 223 Abdullah Aysu IMF ve Dnya Bankasnn Tarm Reformu Uygulama Projesinin Bilanosu........................................................................................................ 237 Ouz Oyanmlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

3

Trkiye Tohumculuu ve Tarm letmelerinin Tasfiyesi ............................. 255 Tayfun zkaya Pancar Tarmnda Dnemsel ve Blgesel Tasfiye: Krsal Hanelerin nemi ................................................................................. 275 Bayram nal Tekel zelletirmesinin Sonular ................................................................. 293 Tlay zerman Beslenmenin Demokratikletirilmesi ............................................................. 313 Kenan Demirkol Trkiyede Tarm ve Gda Sektrnde Yabanclama ve Tekelleme............ 325 Necdet Oral Smith, Ricardo ve Marx ktisadnda Tarm .................................................... 345 Gkhan Gnaydn

4


mlkiyeden,Bir zamanlar gda asndan kendine yeten yedi lkeden biri olmakla vnrdk. Zamanla nfusumuz artt, sanayimiz geliti, ekonomimiz byd; sanayi ve hizmetler sektrnde Bat standartlarn yakalamay baardk; stelik ekonomide tarmn arl da azald. yle ki zamann Babakan Turgut zaln, tarm sektrn kltecek politikalarndan honut kaldk; Cumhurbakan Demirelin gerekirse ankaya Kknn bahesini araba fabrikasna veririm szlerini de cokuyla karladk. Artk bir zamanlar patates yetitirdiimiz topraklarda araba retmeye balamtk. Btn bunlar iyiydi hotu ama sanki bir yerlerde de bir sorun vard. Ekonomimiz bymesine bymt ama krsal kesimdeki halk yoksulluk iindeydi; kentlerimiz krsal kesimden gelen glerin yaratt sorunlarla babaa kalmt; dou ve gneydoudan kaynaklanan glerle Krt sorunu nitelik deitirmiti; artk buday, pamuu dardan satn alyorduk. Peki nerede yanl yapmtk? te Tarm, Gda ve Kyllk balkl saymz bu sorunun yantn aramak zere oluturduk. Trkiyenin bugn ektii skntlarn nemli blmnn kaynanda, kresel kapitalizmin dilileri arasna terk edilen krsal kesim bulunuyor. Giderek byyen isizlik oranlarnda tarm kesiminin pay giderek ykseliyor; tarm topraklarnn ama d kullanm nemli ekonomik ve ekolojik sorunlar yaratyor; yanl sulama politikalar iilebilir suyumuzun azalmasna neden oluyor; gda sektrndeki tekelleme ve ileri teknoloji kullanm hepimizi yapay gdalara mahkum ediyor. Ksacas tarm yalnzca krsal kesimin, kyllerin deil, btn kentlilerin, Trkiyenin nemli bir sorunu. Tarm, gda ve krsal gelimeye ilikin almalar bir araya getiren zel saymz, konunun nde gelen uzmanlarnn katklaryla olutu. Dosyamzdaki yazlarn derlenmesi srecindeki katklar iin Ziraat Mhendisleri Odas Bakan Gkhan Gnaydna teekkr borcumuz var. lk blmdeki yazlarmz kapitalizmin kyllk zerindeki etkileri ve ky sosyolojisi zerine. Hocamz Korkut Boratav, tarmsal fiyatlar ve tarmsalmlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

5

istihdamda gzlenen deiikliklere odaklanarak kresel kapitalizmin Trkiyedeki etkisi zerine zmlemelerde bulunuyor. Boazii niversitesi eski retim yelerinden Oya Kymen yazsnda, Cumhuriyet dneminden balayarak gnmze kadar, Trkiyede kylln kapitalist retim ilikileriyle tanma srecini, geirdii dnmleri ve tarmdaki snfsal ilikileri ana hatlaryla ele alyor. ODT Sosyoloji Blmnden Mehmet Ecevitin, Nadide Karkner ve Atakan Bke ile gerekletirdii ortak alma ise Trkiyede ky sosyolojisi almalar ile tarm-gda-kyllk ilikilerine ynelik bir tartma niteliini tayor. Tarmn Trkiyedeki gemii zerine iki almaya yer verdik. Boazii niversitesi retim yesi evket Pamuk, Osmanl Devletinin son yllarndan gnmz Trkiyesine dein tarmn ekonomi iindeki yerini ele ald yazsnda, kk ve orta lekli aile iletmelerinin evresinde biimlenen uzun dnemli kurumsal deiimleri ve devlet politikalarn inceliyor. Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Murat Baskcnn almas ise tarmda makine kullanmnn gemii zerine. Yazar Osmanl Dnemini inceledii almasnda, XIX. yzylda Osmanl ekonomisinde bymeyi salayan sektr olan tarmda makine kullanmnn etkileri zerinde duruyor. Kresellemenin ve kresel kapitalizmin nc Dnyann krsal kesimlerine etkisini konu edinen iki eviri yazmz bulunuyor. Samir Amin, Dnya Yoksulluu, Yoksullama ve Sermaye Birikimi balkl yazsnda Kuzeyin kapitalistlemi modern tarmsal sisteminin, Gney halklarn ve krsal reticileri nasl yoksullua mahkum ettiini sergiliyor. Kreselleme srecinin tarm politikalar zerindeki etkisini ele alan dier alma ise Brezilya Topraksz Kyller Hareketinin lideri Joo Pedro Stedile tarafndan kaleme alnd. Yazda uluslararas sermayenin, okuluslu irketler araclyla tarm zerine uygulad temel politikalar tartlyor. zleyen blmdeki yazlarmz liberal politikalarn Trkiye tarm ve topraklarna olumsuz etkilerini konu ediniyor. Muzaffer lhan Erdostun yazs, Osmanl Devletinden gnmze dein, yabanclara toprak satna ilikin politikalar ve yasal dzenlemeleri mercek altna alyor. Kresellemenin Trkiye tarm zerindeki etkilerini inceleyen bir dier alma ise Gkhan Gnaydn imzal. Yazda, yapsal uyum program ngren uluslararas rgtlerle imzalanan antlamalarn Trkiye tarm politikalar zerindeki etki alanlar zerinde duruluyor. ifti Sendikalar Konfederasyonu Bakan Abdullah Aysu, kresellemenin tarm ve krsal kesim zerindeki etkilerini ortaya koyduu yazsnda, 24 Ocak Kararlarndan AKP iktidarna dein serbest pazara dayal politikalarn Trkiye 6mlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

tarmn nasl olumsuz etkilediini rneklerle ortaya koyuyor. Siyasal Bilgiler Fakltesi eski retim yelerinden, CHP milletvekili Ouz Oyan yazsnda IMF ve Dnya Bankasnn uygulamaya alt tarm reformunun Trkiyedeki olumsuz sonularna dikkat ekiyor. Trkiyede tarm kesimindeki trl alt sektrlerin sorunlarn ayr alma ile gndeme getirdik. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi retim yesi Tayfun zkaya -1960 sonras yeil devrimle balayan, gnmzde de okuluslu irketlerle devam eden- iftilerin tohumlar zerindeki denetimleri yitirmeleri srecini konu edinen yazsnda, modernleme olarak alglanan bu srecin ekolojik, ekonomik ve sosyal maliyetleri zerinde duruyor. Trkiyede pancar tarm ile uraan reticilerin krsal retimden dlanmalarn konu edinen yazsnda Bayram nal, kresel lekte uygulanan liberal tarm politikalarnn Trkiyede pancar sektrnde ortaya kard sorunlar, ekonomik ve toplumsal boyutlaryla ele alyor. TEKGIDA- Sendikas, Genel Sekreter Yardmcs Tlay zerman da Tekelin zelletirmesi srecini inceledii yazs, zelletirmenin ttn tarmna etkilerini mercek altna alyor. Dnyada tarm sektrne ve krsal kesime uygulanan liberal politikalarn beslenme alkanlklarna ve gda sektrne etkilerini ortaya koyan iki almamz var. stanbul niversitesi Tp Fakltesi retim yesi Kenan Demirkol, Beslenmesinin Demokratikletirilmesi balkl yazsnda, liberal ekonomik politikalar ve modern teknolojik olanaklarla dnme urayan gdalarmz ve yeni beslenme kltrmz sorguluyor. Ziraat Mhendisleri Odas Bursa ubesinden Necdet Oraln, tarm ve gda sektrnde tekellemeyi masaya yatran yazs ise kresel kapitalizmin tarma etkilerini ve Trkiyede gda sektrnde boy gsteren irketlerin hangilerinin olduunu anlamak asndan ok yararl. Gkhan Gnaydnn, iktisat tarihinin nemli yazarnn -Adam Smith, David Ricardo ve Karl Marxn- kuramlarnda tarm sektr ile ilgili belirlemeleri ana hatlar ile ortaya koyan almasn dosyamzn son yazs olarak okuyabilirsiniz. Umarz konuyu btn ynleriyle masaya yatrabilmiizdir. Gelecek sayda bulumak umuduyla


7

8


Tarmsal Fiyatlar, stihdam ve Kylln Kaderi*Korkut Boratav**Samir Amin 2003te yaymlanan bir makalesinde, nc Dnya tarm ile Batnn kapitalist tarm arasndaki astronomik verim farklarna iaret ettikten sonra, olas sonular tartyor: Bugnn milyar kylsnn pazara sunduu gda rnlerinin otuz milyon modern ifti tarafndan retilecei dnlebilir. Byle bir seenein gereklemesi iin... verimli topraklarn nemli bir miktarnn imdiki kyllerin elinden alnmas; yeni kapitalist iftilere transfer edilmesi;... milyarlarca rekabeti olmayan reticinin... ksa bir tarih dilimi iinde ortadan kaldrlmas gerekecektir. Ve soruyor: Bu milyarlarca insana ne olacak?1 lk bakta abartl grnse dahi bu felket senaryosunun ciddiye alnmas gerektiini dnyorum. Ancak, hatrlatmak gerekir ki bu trden bir dnmn gereklemesi iin nc Dnya tarmnda n-koulun tamamlanmas gerekiyor: Olaanst desteklere dayal metropol tarm rnleri ithalatna tam olarak almak; ulusal tarmsal piyasalarda tm desteklemelere, kamu mdahalelerine son vermek ve tarmsal arazilerde snrsz metalama, yani yabanc sermaye iin de alm-satm serbestsi... Bu alma Trkiye verilerine bakarak Samir Aminin sorunsalna iki dorultuda k tutmay hedefliyor: Birincisi, sanayi sektr fiyatlarna gre tanmlanan tarmn i (net trampa) ticaret hadlerinin (TTHnin)2 ve tarma ait baz greli fiyatlarn* Bu yaz, Alpaslan Iklya Armaan iinde yer alan ayn balkl makalemin baz 2007 verileriyle gncelletirilmesinden ve bunlara bal ek deerlendirmelerden olumutur. ** Prof.Dr., A.., Siyasal Bilgiler Fakltesi 1 World Poverty, Pauperization and Capital Accumulation, Monthly Review, October 2003. Sendika. org sitesi 23 Ekim 2003 tarihinde Trke eviriyi yaymlamt; Mlkiye Dergisinin bu saysnda da yazy bulabilirsiniz. 2 Ayrca belirtilmedike almada tarmn ticaret hadleri ifadesiyle net trampa ticaret hadleri kastedilmektedir.


9

seyri; ikincisi ise tarmsal istihdamda gzlenen deiiklikler... Bu iki alandaki deiimleri belirleyici etkenler olarak farkl dnemlerde tarma dnk politikalar, daralma/kriz konjonktrleri, uluslararas ticaret hadleri ve sektrel verim hareketleri zerinde duruluyor. Balantlar kuramsal nermeler, nicel bulgular ve saduyu araclyla kuruluyor. Nedensellik balantlarnn ekonometri yntemleriyle irdelenmesini, bu tr bir abay gerekli gren uzmanlara brakyoruz. Kavramsal dzlemde zorunlu bir ilk-alm gerekiyor: Herhangi bir tarmsal (veya tarma dayal) rnn niha fiyatn tm bileenlerine ayrdmzda, pazarlama zincirinin eitli halkalarnda yer alan aktrlerin katma deer veya maliyet/girdi eleri olarak bir birim pazarlanan rnden aldklar paylar ortaya km olur. Bu tr bir emann paylam oranlarnn nicel olarak belirlenmemi olduu durumlarda dahi, pazarlama zincirinde kar karya gelen aktrleri dorudan ilgilendiren fiyatlarn (fiyat makaslarnn) zaman iinde seyri, bu aktrler arasndaki blm ilikilerinin hangi dorultuda, hangi aktrn lehine, hangisinin aleyhine ve ne kadar deitiini ortaya koyar. Farkl bir ifadeyle, ana blm emas bilinmeden, pazarlama ilikileri iinde meydana gelen blm deiimlerini dorultu ve oransal olarak belirlemek mmkn olur. TTH bu trden bir blm deiimini ortaya koyan istatistik bir gstergedir ve bir balang ylna gre iftinin eline geen fiyatlardaki deimeler ile, iftinin dedii fiyat hareketleri arasndaki orann (tercihan endeks deeri olarak) ifadesidir. En btncl dzlemde sz geen iki fiyat dizisi olarak tarm ve sanayi sektrlerine ait fiyat hareketlerini temsil eden zmn sektrel deflatrler kullanlr. Blm ilikileri asndan TTHnin seyri, piyasaya dnk kk reticilie (kk meta retimine) dayal bir tarmsal yapda, dolaysz reticinin (kyl/ iftinin) geriye dnk piyasa balantlar araclyla sktrlma (daha dorusu smrlme) derecesindeki deimenin dorultusunu ve bykln ortaya koyar. Daha somut olarak, pazarlanan birim rn iinden iftinin/kylnn eline geen gayri safi retim deeri ile tarmsal olmayan retim giderleri (ve tketim fonu) arasndaki marjda meydana gelen deimeleri TTH temsil eder.3

Trkiyede Tarmn Ticaret HadleriTablo 1in ilk stunu Trkiyede 1968-2007 yllarna ait TTHnin seyrini, seilmi yllara odaklanarak ve dnya ticaretinde tarmsal rnlere ait ticaret hadleri (DTTH) ile birlikte sunmaktadr. 1968-1992 arasnda ierilen yllar, Trkiye ve dnya ticaret hadleri serilerinden herhangi birisinin dip ve zirve noktalardr. Daha yakndan mercek altna alnaca iin 1997 sonras kesintisiz kapsanmaktadr.3 Daha ayrntl tanm ve yorumlar iin bk. Korkut Boratav, Movements of relative agricultural prices in sub-Saharan Africa, Cambridge Journal of Economics, May 2001, Vol. 25, No.3.

10


Tablo 1: Dnyada ve Trkiyede Tarmsal Ticaret Hadleri, Endeksler Yllar 1968 1974 1978 1988 1992 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Yllk deiim,% 1.dnem:Ykseli 2.dnem:ni 3.dnem:Ykseli 4.dnem:ni 5.dnem:Ykseli Trkiye 100.0 127.6 131.0 70.0 77.6 100.7 126.3 109.3 102.3 78.6 78.6 89.9 91.8 82.7 77.1 82.6 Trkiye 2.99 -3.70 4.68 -3.47 --Dnya 100.0 176.9 106.3 69.6 58.0 72.4 65.3 55.4 55.2 55.0 57.6 60.3 62.6 66.6* 70.8* --Dnya 9.03 -5.20 0.89 -6.91 4.48

Kaynak: Trkiye: Milli gelir serilerinin zmni deflatrleri. Dnya: UNCTAD web sitesi, Handbook of Statistics, Trade & Commodity Price Indices, Free Market Prices and Price Indices of Selected Primary Commodities, Table 2.2deki yiyecek, yal tohumlar, tarmsal ham maddeler serilerinin aritmetik ortalamas. Kullanlan deflatr, ayn tablodaki, gelimi piyasa ekonomilerince ihra edilen sanayi rnlerinin birim deer endeksi. (*): IMF, World Economic Outlook, October 2007, d ticaret fiyatlarna ait Tablo A9daki tarmsal rn grubuna ait fiyat indeks deerlerinin aritmetik ortalamasnn imalat sanayii indeks deerine oran, Tablodaki 2004 indeks saysna uygulanarak hesaplanmtr. Dnem yllk deiim ortalamalar Trkiye ve Dnya iin farkl tarihleri kapsyor. lk zaman dilimi Trkiyeyi, ikincisi Dnyay kapsamak zere: 1.dnem 1968-1978 ve 1968-1974; 2. dnem: 1978-1988 ve 1974-1986; 3. dnem: 1988-1998 ve 19861997; 4. dnem: 1998-2007 ve 1997-2001; 5. dnem (sadece Dnya iin): 2002-2006.


11

Serinin tmne baktmzda Trkiyede yaklak krk yllk TTH hareketlerinde kabaca onar yllk drt dnem gzleniyor. Tablo 1in son sralar, bu dnemlerin balang-bitim yllar arasndaki ortalama deiim oranlaryla (ve aada incelenecek olan DTTHye ait dnemlerle birlikte) sunuyor. statistiklerin telkin ettii dnemletirmenin iktisat politikalar farkllamalar ile akmas, TTH hareketlerinin ardnda yatan etkenler asndan aydnlatcdr. 1968-1978, TTH iin toplamda yzde 31lik bir art ieren ve ortalama yllk yzde 3lk bir ykselme dnemidir4. Bu eilimin 1960l yllarla birlikte balad biliniyor5. Kapsam ve boyutlar giderek genileyen destekleme politikalarnn, bu dnemin belirleyici zelliklerinden biri olduuna dikkat ekelim. Tarm ve sanayi kesimlerinin asimetrik fiyatlama davranlarnn bir sonucu, ekonomik/finansal kriz ve talep daralmas konjonktrlerinde TTHnin gerilemesidir6. 1979-1980 kriziyle balayan ok tedavisi, 12 Eyll rejimi ve zall yllar ile sregelen on yllk bir dnem iinde (1978-1988), TTHde yllk ortalama yzde 3.7lik ve toplamda yzde 46.6lk bir anma gereklemitir. Bu, tarmsal fiyatlarda byk buhran yllarnda dahi gzlenmeyen boyutta bir knt anlamna gelir7. 1989da ii hareketleriyle balayan, ANAP hkmetlerinin referandum/seim yenilgileri ve poplist politikalara ksm dnler yapan koalisyon hkmetleri ile sregelen on yllk bir dnem, TTHnin yllk ortalama yzde 4.7lik ve toplamda yzde 80.4lk ykselmesine tank olmutur. 1989-1993 yllarn kapsayan bir dzelmenin cretler iin de sz konusu olduunu; ancak o dalgann 1994 kriziyle birlikte son bulduunu biliyoruz. TTH de 1994te yzde 11.3 orannda gerilemi; ancak sonraki drt yl boyunca kesintisiz ykselerek 1998de sonraki yllar boyunca almayacak olan zirve noktasna ulamtr. 1994 izleyen bir yllk bir stand-by anlamasndan sonra iki buuk yl boyunca Trkiyede iktisat politikalar IMFden bamsz olarak belirlendi. 1998 Hazirannda IMF ile imzalanan bir Yakn zleme Anlamas, bu duruma son4 Dnemsel deiim oranlar bu almada logaritmik olarak hesaplanmtr. Azal ve art oranlarnn karlatrlmas ve yorumlanmas sz konusu olduunda, bu almay okuyabilecek gen rencilere (meslektalarmn hogrsne snarak) bir uyar yapmak yararl olabilir: Yzde yz oranndaki bir arttan sonra balang deerine dnlrse yzde elli orannda bir azalma sz konusu olacaktr. Nitekim TTHde 1978-1988 arasnda yzde 47lik bir azalmay 1998-1998 arasnda yzde 80lik bir art izlemi; yine de 1998in endeks deeri 1978dekinin altnda kalmtr. 5 1960-1961 ile 1968 arasnda iki farkl hesaplama yntemine gre TTHde yzde 4 veya yzde 20 orannda ykselme gereklemitir. Bk. Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi: 1908-2005, Ankara 2006, mge Yaynevi, Tablo V. 6 1979, 1994 ve 2001 krizlerinde TTH (ayn srayla) yzde 25, 11.3 ve 23.3 oranlarnda gerilemitir. 7 1929-1936 arasnda TTH yzde 27.2 orannda gerilemi; sonraki yllarda dzelmeye balamtr: Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi: 1908-2005, Ankara 2006, mge Yaynevi, Tablo I.

12


verdi. Bu anlama be alanda yapsal reform ngrmekteydi ve tarma dnk politikalar bunlardan birini oluturuyordu. Bu anlamay 1999 sonunda imzalanan bir stand-by takip etti. Bu tarih sonrasn belirleyen bir dizi stand-by anlamas, onlar tamamlayan mektuplar, belgeler ile Dnya Bankas (DB) ile imzalanan ek dzenlemeler8, 1998i izleyen yllar ekonomik ve sosyal konularda bir IMF/DB rejimi olarak deerlendirmemize yol ayor. Bu dzenlemelerin hepsinde tarma dnk piyasa dostu neoliberal politikalar nemli eler olarak yer ald9. Tarma dnk politikalarda bu deiikliklerin meydana geldii 1998-2007 zaman dilimi iinde TTHde yllk ortalama yzde 3.5lik ve balang/bitim yllar arasnda yzde 35lik bir gerilemenin gerekletii gzlenmektedir. Bu dnemde de ekonomik kriz TTHde yzde 23lk bir kntye yol amtr. Ancak, 1994 kriziyle nemli bir fark, 2001 krizinin tarmsal fiyatlardaki olumsuz etkisinin geici olmamasdr. Krizin geici etkisiyle tarmsal reformlardan kaynaklanan kalc etkilerin bir bilekesi akla gelebilir.

Tarmsal Ticaret Hadleri: Uluslararas FiyatlarTablo 1in son stunu dnya piyasalarnda tarmn ticaret hadlerini (DTTHyi) 1968-2006 dneminin Trkiye verilerine gre seilmi yllar iin sunuyor. Yukarda TTHnin seyri, kapsanan dnemlerdeki iktisat politikalar ve kriz dnemeleriyle balantlar kurarak mercek altna alnmt. Bir dier (ve greli olarak dsal) belirleyici olarak DTTHnin incelenmesi aydnlatc olabilir. Ne var ki, tarmn lke ii (i) ticaret hadlerinin belirlenmesinde, Trkiye yapsndaki pek ok lkede greli olarak d ticaret konusu olmayan; ancak yerli tarmsal retim, katma deer ve istihdam asndan arlk tayan tahl retiminin etkisi, tarmsal piyasalarn serbestletii koullarda dahi, TTH ile DTTH hareketleri arasnda kopukluk ve uyumsuzluk olmasna yol aabilmektedir. zellikle DTTHnin belirgin boyutlarda aa seyrettii dnemlerde, tahl reticilerini korumaya dnk politika ncelikleri, TTHdeki gerilemelere snr getirmektedir10.8 On yllk IMF-Trkiye ilikilerinin ksa tarihesi iin: Bamsz Sosyal Bilimciler 2006 Raporu, IMF Gzetiminde On Uzun Yl, 1998-2008: Farkl Hkmetler, Tek Siyaset, TMMOB, Haziran 2006, ss.11-15. 9 1998i izleyen yllarda tarm kesimi iin nerilen, hayata geirilen politikalarn ve bunlarn genel ve rnler dzlemindeki sonularnn dkm ve zmlenmesini burada stlenmiyorum. Bu konuda ayrntl bilgi ve deerlendirmelere rnek olarak: ktisat Dergisi zel Say: Tarmda Sancl Dnm, Eyll 2006; TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, VI. Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005, Cilt ve 2; Necdet Oral, Trkiye Tarmnda Kapitalizm ve Snflar: IMF ve Dnya Bankas Programlarnn Trkiye Tarmna Etkileri, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara 2006, Blm IV ve V. Daha ksa bir deerlendirme iin: Bamsz Sosyal Bilimciler 2006 Raporu, IMF Gzetiminde On Uzun Yl, 1998-2008: Farkl Hkmetler, Tek Siyaset, TMMOB, Haziran 2006, Blm VIII. 10 Bu saptamann Afrika lkelerindeki geerlilii iin bk. Korkut Boratav, Movements of relative agricultural prices in sub-Saharan Africa, Cambridge Journal of Economics, May 2001, Vol. 25, No.3.


13

Bu gzlem, Tablo 1in ilk iki stununu, dnemin tm iin karlatrdmzda ortaya kyor. 1968-2006 yllar arasnda TTHnn yllk deiimi yzde-0.7; DTTH iin yzde-2.2dir. Otuz sekiz yllk bir zaman dilimi iinde DTTHnin TTHye gre daha fazla anm olmas, Trkiyede iftiyi dnya fiyatlarnda gzlenen eilimlere kar koruma mekanizmalarnn uzun dnemde etkili olmas ile aklanabilir. Ne var ki, tablonun tmnden karsanan bu bulgu, alt dnemlere bakldnda sadece ilk 18-20 yl iin geerli grnmektedir. Kapsanan dnem kesintisiz incelendiinde, TTHnin iki k, iki initen oluan drt dnem (veya herbiri bir ini ve bir ktan oluan iki evrim) ierdii; DTTHnin ise 2001 sonunda Trkiyeninkilere ek olarak nc (ve imdilik k aamasn yaayan) bir evrim iine girmi olduu ortaya kmaktadr. Balang yln saymazsak, zirve ve dip noktalarn oluturan yllar ve dnemlerin uzunluu bakmndan iki seri tam olarak akmamaktadr. TTH ve DTTH verilerinin tmnden karsanan dip ve zirve noktalarnn belirledii drt dnemin ierdii yllar ve her dneme ait ortalama deiim oranlar Tablo 1in alt blmnde sunuluyor. Grld gibi, dnya piyasalarnda greli tarmsal fiyatlarn seyri ile TTH hareketleri tamamen akmamaktadr; ancak, 2001 sonrasn saymazsak, evrimler arasnda belli bir paralellik de geerli olmaktadr. Uluslararas piyasalarda tm ham madde (ve tarm rn) fiyatlar 1973-1974 yllarnda petrol fiyatlarn izleyerek sram; bu iki yl ertesinde son bulan bu hareket 1968-1974 dneminin DTTH eilimini de yukar ekmitir. Trkiyede ise bu sre, hem ihra edilen tarm rn fiyatlarn dorudan doruya yukar ekmi; hem de istikrarsz siyaset ortamlarnn yaand 1975-1978 yllarnda d ticarete konu olmayan rnlere (bata hububata) dnk destekleme politikalarnn srdrlmesine dolayl katk yapm olmaldr11. Uluslararas tarmsal fiyatlarda gzlenen greli gerileme, bylece, Trkiyeden nce (1975te) balam; 1986da (yani Trkiyede zaln kat neoliberal politikalarnn son yl olan 1988den iki yl nce) son bulmutur. 1968-1986/1988 yllarn kapsayan bu ilk evrimde TTHnin dalgalanmas, iki dorultuda da DTTHnin gerisinde seyretmitir. Buna karlk, ikinci evrimin ilk dneminde TTH, DTTHnin ok zerinde seyretmi; 1997/1998de balayan ini konjonktrnde ise, bir kez daha, tarmsal fiyatlardaki greli anma Trkiyede dnyaya gre daha lml boyutlarda11 UNCTAD verilerine gre (bk. Tablo 1deki kaynak), 1972-1974 arasnda uluslararas fiyatlar, Trkiyenin iki nemli ihra rn olan ttn ve pamuk iin (ikisinin ortalamas olarak) yzde 63 artm; o yllarda d ticarete byk lde kapal olan buday ve msrda art oran yzde 150 olmu; ithalat kstl olan eker, ay ve ayiei yann ortalama art oran ise yzde 183e ulamtr. Bu fiyat hareketlerinin Trkiyedeki taban fiyatlar etkilemesi ve o dnemin politik koullarnda bu etkinin 1975 sonrasnda da sregelmesi kanlmazd.

14


seyretmitir. Aradaki nemli fark, dnya fiyatlarnda 2001de balayan yukar eilimli hareketin 2007ye gelindiinde Trkiyede gereklememi olmasdr. 1997/1998 ile 2007yi kapsayan yllar her iki seri iin de tek bir dnem olarak kabul edersek, Trkiyedeki yllk yzde3.5lik anmann DTTHdeki (2006ya kadar) yzde0.5lik bir dzelme ile e-zamanl olduu ortaya kmaktadr. Grld gibi, son dokuz yllk bozulma, byk lde Trkiyeye zg etkenlere baldr.

stihdam Hareketleri ve Emek VerimiGreli tarmsal fiyatlarda 1998 sonrasndaki dramatik gerileme, kyl nfusun bir blmnn retimden (giderek topraktan) kopmasna yol at m? Bu sorunun biraz dolayl bir yantn (fiyat hareketlerinin bir sonucu olarak) istihdam verilerinde arayabiliyoruz. stihdam ve retim hareketlerinin bilekesi, tarmda emek veriminin seyrini de verecektir. Bu bulgu, sanayi kesiminin emek verimi hareketleriyle birlikte incelendiinde, (bir sonraki kesimde tartlaca gibi) TTHyi etkileyen bir neden olarak da dikkate alnabilir. stihdam ve verim hareketlerini birlikte ortaya koyan Tablo 2, 1980 ile 1999 arasnda tarmsal istihdam dzeyinde, verilerin gvenilirliini kukulu klan dalgalanmalar bir yana braklrsa, fazla deime olmadn gsteriyor. Sonraki sekiz yl ise, Trkiye tarmnda dramatik bir istihdam anmasnn meydana geldiini ortaya koyuyor. Tablonun tretildii verilere gre, iki tarih arasnda 3 milyonu akn insan tarmsal retimden kopmutur. Bu, yzde krka yaklaan bir gerileme anlamna geliyor12. Trkiye ekonomisinin ar ikin tarmsal nfus barndran yapsal arpkl teden beri dikkat ekmekteydi. Tarmsal istihdamn 7-8 ylda milyon civarnda daralmasn, bu arpkln gecikmi, hzl bir dzelmesi olarak yorumlamak doru mudur? Yoksa, Samir Aminin ngrs dorultusunda, kylln piyasann ve kapitalizmin vahi sreleri tarafndan hzla tasfiyeye uramas m sz konusudur? 1998-2007 arasnda geni anlamda isiz saysnn13 2.3 milyon arttn; igcne katlma orannn yzde 53ten yzde 48e dtn; krsal kesimde tarm-d faaliyetlerde alanlarn (2006ya kadar) yzde 23 orannda artm grnerek 3.8 milyon kiiye ulatn dikkate alalm. Ortaya kmaktadr ki, kylln hzl bir tempoyla balayan tasfiyesine, artan isizlik ve ok sayda insann igc piyasalarnn dna kaymas refakat etmektedir. Dinamik bir byme srecinin12 Tablo 3te kullanlan verilere gre 1999un Nisan-Ekim ortalamalaryla 2007 yl arasnda tarmsal istihdamdaki daralma 3.254.500 kiidir. 13 Umudu kalmad ve dier nedenlerle i aramayan, ancak i bulduu takdirde almak isteyenlerin, i arayan isizlere eklenmesinden elde edilen toplam.


15

altyapsn oluturacak yapsal bir dzelme olduunu ileri srmek, ancak kaba burjuva iktisadnn pembe renkli at gzlkleri ile mmkn olabilir. Tablo 2: Tarm ve Sanayide stihdam (ST) ve Emek Verimi (EV), Endeksler Yllar Sanayi ST Sanayi EV 100.0 147.7 161.9 187.4 189.8 180.4 178.1 167.3 175.7 192.9 203.3 201.4 225.0 235.9 2.59 5.06 2.44 1.95 Tarm ST 100.0 92.1 95.2 92.6 94.5 99.0 86.7 90.3 83.2 80.0 82.6 72.5 63.8 62.5 -1.22 -0.70 -0.12 -4.73 Tarm EV 100.0 123.4 121.8 127.6 135.5 122.9 145.7 130.8 151.6 153.9 152.0 183.0 214.0 202.3 2.36 2.05 1.36 5.67 EVTarm/ Sanayi 100.0 83.5 75.3 68.1 71.4 68.1 81.8 78.2 86.3 79.8 74.8 90.8 95.1 85.7 -0.22 -2.86 -1.10 2.64

1980 100.0 1988 118.6 1992 133.9 1997 156.5 1998 157.6 1999 157.5 2000 169.2 2001 166.6 2002 173.5 2003 170.4 2004 176.8 2005 190.0 2006 182.7 2007 183.7 Yllk deiim, % 1980-2007 2.48 1980-1988 2.44 1988-1998 2.93 1998-2007 1.93

Kaynak: Tarm/imalat istihdam verileri DE kaynakl iktisadi faaliyet koluna gre istihdam (19801999 eski seri, 2000 ve sonras TUK HHIAne gre yeni seri). Sektr katma deerleri milli gelir serilerinden. TCMB web sayfas.

Tarmsal istihdamda 1998 sonrasnda gzlenen hzl dmenin bir sonucu, emek veriminin de arpc bir tempoyla ykselmesidir. Tablo 2nin son iki stunu ve en alttaki drt sras bu bilgiyi sunuyor. Grld gibi, tarmda emek verimi artlar ilk dnem boyunca lml ve giderek den bir tempoyla sanayideki emek veriminin gerisinde seyretmitir. 1998-2007 dneminde ise tarmsal verim, ylda yzde 6ya yaklaan bir byme hzna ulam; ilk kez sanayi kesiminin nne gemitir. 16mlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

Bu olgunun ardnda tarmsal haslaya ilikin bir dinamizm deil, sadece istihdam azalmas yatmaktadr. Mill gelir verilerinden elde edilen sabit fiyatlarla tarmsal katma deerin yllk ortalama art hz, Tablo 3teki ilk dnem boyunca fazla deimemi; emek veriminin ykseldii 1998-2007 dneminde ise aa ekilmitir14. Tarmdaki emek fazlasnn nemli bir blmnn retimden koparlmasna yol aan sre, toprak verimi ve katma deer byme hzlar ykselmeden, sadece isiz kitleleri artracak biimde gereklemektedir. Tablo 3: Tarmn Ticaret Hadleri: Net Trampa (NTTH) ve ift Verim Faktrl (VFTH), Endeksler Yllar 1980 1988 1992 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Yllk deiim, % 1980-2007 1980-1988 1988-1998 1998-2007 0.21 -2.19 4.68 -3.47 0.00 -5.05 3.57 -0.80 NTTH 100.0 72.9 80.7 104.8 131.3 113.7 106.4 81.7 81.8 93.5 95.5 86.1 80.2 85.8 VHTH 100.0 60.9 60.7 71.4 93.8 77.5 87.1 63.9 70.6 74.6 71.4 78.2 76.3 73.6

Kaynak: Tablo 3. VHTH endeksi = (Tablo 2, son stun * NTTH) /100 14 Tablodaki drt dneme ait ortalama tarmsal katma deer art hz (tablodaki srayla) yzde 1.2; 1.3; 1.2 ve 0.8dir.


17

ift Verim Faktrl Ticaret HadleriTarm ve sanayi sektrleri arasndaki greli fiyat hareketlerinin (TTHnin) tamamen blm deimeleri olarak yorumlanmas iin sektrel verim hareketlerinden arndrlmas gerekir. Tarm sektrnn, sanayiye gre verimlilii artmsa ve iki sektr arasnda fiyatlama davranlar farkl deilse, TTHnin artan verimlilik nedeniyle dmesi normaldir ve bu deimenin tarm aleyhine bir blm deimesi olarak grlmemesi gerekir. TTH hareketlerine bu dzeltmenin yedirilmesi sz konusu olduunda pratik zorunluluklar ve (kanmca) kuramsal gerekeler ilgili iki sektre ait emek verimlerinin (EVt ve EVsnin) karlatrlmasn daha uygun klyor. ift Verim Faktrl Ticaret Hadleri (VFTH) kavram bu amala oluturuluyor ve VFTH = TTH * (EVt/ EVs) olarak tanmlanyor15. Sz geen dzeltmeyi ierdii iin VFTHnin seyrini saf (sektrler-aras verim hareketlerinden arndrlm) bir blm gstergesi olarak yorumlamak mmkn olur. Tablo 3, Tablo 2nin verilerini kullanarak kapsanan dnem ve yllarn VFTH deerlerini veriyor. Grld gibi, 1980-2007 dneminin tm ve belirlenen ilk alt dnem iin, VFTHnin seyri, TTH (yani NTTH ile) karlatrldnda, tarm asndan daha olumsuz kmaktadr. 26 yllk dnemin tmnde TTHde grlen lml dzelme, VFTHye gre ortadan kalkyor. 1980-1988 yllarnda TTHdeki anma, sektrel verim etkenlerinden arndrldnda, yani VFTHye gre, dramatik bir kntye dnyor. Yorumlayalm: Verim hareketleri sektrel fiyatlara ayn oranda yansm olsayd, tarmsal greli fiyatlarn ykselmesi gerekecekti. Gerekte ise, greli fiyatlardaki bozulma, tarmdaki verim hareketlerinin sanayiden daha yava seyrine ramen gereklemitir. Bu, tarm aleyhine saf bir blm bozulmas anlamna gelir. 1988-1998 yllarnda greli fiyatlarda tarm lehine bir dzelme gerekletii dorudur. Ancak, bu dzelmenin kabaca drtte biri saf blm etkenlerinden deil, tarm kesiminin sanayi gerisinde seyreden verim artlarnn fiyatlar yukar ekmesinden kaynaklanyor. 1998-2007 dnemine gelindiinde, Tablo 2de gzlenen istisna koullarn greli fiyat hareketlerine yansmas sz konusudur. Tarmsal verim artlar (istihdamdaki arpc gerilemenin etkisiyle) sanayinin nne gemitir. Greli tarmsal fiyatlarn bu etken nedeniyle gerilemesi, yani TTHnin dmesi doaldr. Bu beklenti gereklemitir; ancak, verim etkenlerinin giderildii VFTH gstergesi kullanldnda, tarm kesiminin yllk ortalama yzde 0.8lik saf bir blm bozulmas ile de kar karya olduu ortaya kmaktadr. Tipik bir rnek, retimdeki byk oranl bir gerilemeye bal fiyat dzelmelerinin (TTHde yzde 7lik bir artn) gerekletii 2007dir. Tarmsal emek verimindeki dmeden arndrldnda, ayn yl saf blm gstergesi (VFTH) yzde 3.5 orannda tarm aleyhine seyretmitir.15 Endeks deeri olarak tanm iin Tablo 3n notuna baknz.

18


Tekil rnlerde Greli Fiyat HareketleriTTH iin yaplan incelemenin, farkl veri kmeleri kullanarak tekil rnler iin de yrtlmesi mmkndr. Tablo 4 ve 5 bu trden hesaplamalarn sonularn (1976 ve 1995ten balatarak) sekiz rn iin sunuyor. iftinin eline geen fiyatlardan oluan endeksler, ilk tabloda toptan eya (retici) fiyatlarna, ikincisinde ise, drt girdiyi ieren endekslere oranlanm; greli fiyat hareketlerinin seyri (kapsanan yllara bal olarak) nceki tablolarla paralel dnemlere ayrlarak sunulmutur. Tablo 4: Tarmsal rnlerin Greli Fiyat Hareketleri, Endeksler (iftinin eline geen / toptan eya (retici) fiyatlar) Yllar Buday 1976 100.0 1988 63.1 1992 74.8 1997 96.4 1998 92.0 1999 85.5 2000 75.9 2001 75.7 2002 81.5 2003 86.2 2004 88.4 2005 80.9 2006 79.2 Yllk deiim, % 1976-2006 0.55 1976-1988 -1.68 1988-1998 3.31 1998-2006 -0.54 Arpa 100.0 73.5 85.0 98.2 93.9 90.6 86.2 80.6 78.6 83.1 91.9 79.0 77.2 1.65 -1.56 2.07 -1.71 Msr 100.0 69.3 93.3 78.9 91.9 88.3 84.1 85.5 90.2 86.5 83.4 59.8 73.7 -0.25 -2.49 2.03 -3.36 Fndk 100.0 127.1 85.2 144.2 169.3 164.6 153.6 121.9 101.5 91.8 166.9 225.4 110.7 2.01 2.86 4.77 -1.45 Ayiei 100.0 67.6 76.7 85.7 91.4 74.0 62.0 63.5 67.8 98.6 97.4 85.8 79.2 0.58 -0.05 2.36 2.05 Pamuk 100.0 63.5 63.4 68.7 60.7 47.3 49.4 45.3 36.6 45.1 40.7 34.3 34.8 -2.40 -2.04 0.04 -5.80

Kaynaklar: TUK, statistik Gstergeler 1923-2004, Tablo 9.29, Tartl aritmetik ortalamalar; Ayiei 1993-2003 iin FAOSTAT; 2004-2006 iin TZOBnin web sitesindeki tarm rnleri ile girdi fiyatlar tablosundaki rn fiyatlar yllk art oranlar uygulanarak hesapland. TEFE/FE: TK verileri.


19

Tablo 5: Greli rn/girdi fiyatlar, Endeksler Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Buday Arpa 100.0 154.4 157.2 160.2 130.7 105.8 81.4 99.1 119.4 117.1 103.7 99.4 100.0 164.6 150.1 152.9 137.3 118.5 91.1 90.2 110.6 116.8 102.9 98.4 -3.20 -4.03 Msr Ayiei Pamuk Pancar Ttn Fndk 100.0 162.9 150.1 152.9 129.7 111.1 90.2 109.9 132.9 122.4 89.9 108.3 -2.53 -3.11 100.0 116.7 115.0 123.4 86.8 69.9 56.7 81.0 69.0 66.5 59.9 54.1 -4.99 0.62 100.0 105.0 111.4 98.4 69.1 72.4 62.0 63.4 60.8 52.3 45.3 44.8 -8.22 -8.14 100.0 105.6 140.1 133.3 129.7 102.9 72.9 93.8 95.9 91.9 86.1 69.4 -4.03 -6.12 100.0 120.1 114.6 113.1 84.1 67.1 43.8 54.4 51.9 50.3 50.2 44.9 -9.34 -8.99 100.0 126.5 161.7 173.1 155.6 106.5 71.8 65.0 85.7 149.0 206.0 99.0 -0.98 -0.90

Yllk deiim, % 1995-2006 -2.85 1998-2006 -3.30

Kaynak. TZOB web sayfas, rn ve girdi fiyatlar. Girdi: Traktr, mazot, ila, gbreye ait 1995=100 bazl fiyat endeks saylarnn basit (aritmetik) ortalamas.

Tablodaki bulgular, ayr bir zeti ve betimlemeyi gerektirmeyecek derecede aktr. Kapsanan alt-dnemlerde gzlenen greli rn fiyatlarnn hareketleri ile nceki tablolarda tm tarma ilikin TTH ve VFTH hareketleri arasnda byk lde uyum vardr. ki istisna sz konusudur: TTHnin ve tm dier rn fiyatlarnn tarm aleyhine seyrettii 1976-1988de fnda ve 1998-2006da ayieine ait greli fiyatlarda dzelme gzlenmektedir. Bylece, 1998-2006 yllarnn Trkiye tarmnn rn yelpazesinde nde gelen elerinde de yaygn ve bazlarnda nemli boyutlarda fiyat bozulmalarnn gerekletii ortaya kmaktadr.

20


leriye Dnk Balantlarn zini SrmekKk reticinin piyasa ilikileri iinde yerel ve uluslararas sermaye tarafndan sktrlma ve smr derecesindeki deimeleri incelemek iin, TTH gstergesini gelitirmek ve onun temsil ettii geriye dnk balantlar ileriye tamak; blm deimelerini temsil eden gstergeleri eitlendirmek gerekiyor. Btncl TTH gstergesine ilikin nemli bir dzeltme, tarm sektrnn zmn deflatr yerine, mill gelir hesaplarnda tarmsal gayri safi hasladan katma deere geite kullanlan girdi bileimine ait arlklarn ve fiyat serilerinin kullanlmas olacaktr16. leriye dnk piyasa zincirlerinde de TTH benzeri blm ilikileri oluur. Bunlardaki deimelerin rnler dzleminde incelenmesi dorudur. Burada retici ile tarmsal rnlerin pazarlanmasnda rol alan yerli, yabanc ticaret sermayesi veya tarmsal ham maddeleri kullanan (ounlukla okuluslu) sanayi sermayesi arasndaki blm kartlklar sz konusudur. piyasalarda tarmsal (veya tarma dayal) rnlerin niha fiyatlar (pip) ile ayn rnler iin iftinin eline geen fiyatlar (pift) arasndaki makasn seyri (endeks says olarak pip/ pift) bu blm ilikisindeki deimeyi ifade edecektir. zmlemede, retimle niha piyasa arasnda meydana gelen ve incelenen ikili gruplar dndaki aktrlere ait maliyet ve ek katma deer elerinin (veriler imkn verdii lde) dikkate alnmas gereklidir. hra edilen tarmsal rnlerde, birim ihra fiyatnn yerli parayla ifadesi (pxTL) ile (pift) arasndaki makasn seyri (endeks says olarak pxTL/pift), ihracat ticaret sermayesi ile ifti arasndaki blm kartlndaki deimenin ynn ve bykln ifade edecektir. Bu ilikinin bir ileri adm, d ve niha (dolarla ifade edilen) piyasa fiyatlaryla (pd$) iftinin eline geen (dolarl) fiyat (pift$) balants (pd$/ pift$) ile ifade edilir. Sz konusu tarmsal ihra rnnn (bu kez dolarla ifade edilen) birim ihra fiyat (px$) ile ayn rnn uluslararas piyasalardaki fiyat (pw) arasndaki makasn seyri, lkenin sz geen rne ilikin pazarlk gcndeki deimeyi ortaya koyabilecek bir gsterge olarak yorumlanabilir. thalat lkedeki nihai piyasa fiyat ile birim ihra fiyat arasndaki makasn (pd$/px$) seyri ise, (yine ek katma deer ve maliyet elerindeki deimeler dikkate alnabildii lde) ithalat ve ihracat lkeler arasndaki blm kartlklarna k tutar.16 Bu yntemi kullanan bir hesaplama Oktay Varler tarafndan yaplmt: Trkiyede Ticaret Hadleri, Ankara 1978, DE.


21

Trkiye bakmndan zel nem tayan (ve geleneksel olarak korunan) hububat ve yal tohumlar gibi nemli boyutlarda yerli retimin sz konusu olduu rnlere ilikin gstergelerin inasnda ve yorumunda farkllklar sz konusudur. Her rn iin yerli para cinsinden (gmrk vergileri dahil veya hari) birim ithal fiyat (pmTL) ile ayn rnler iin iftinin eline geen fiyatlar (pift) arasndaki makasn seyrini dorudan bir blm gstergesi olarak yorumlamak iin ithalat rejimi, ithalat miktar ve destekleme politikalarnn ayrntlar gibi ek bilgiler gereklidir. Keza, ithalatn yerli retim zerindeki potansiyel etkilerini alglamak ve rekabet basks altndaki Trkiye kylsnn kaderi zerindeki tartma ve senaryolara k tutmak iin, yerli parayla ifade edilen dnya fiyatlarn (pwTLyi) i fiyatlar (pift) ile karlatrmak gerekir.

Trkiyede Kylln KaderiBu almann banda ksaca aktardmz Samir Aminin nc Dnyada kylln tasfiyesi ngrsne dnelim. Son eyrek yzyln belirleyici bir zellii olan sermayenin dnya apndaki saldrsnn tarma ve nc dnya kyllne ynelik boyutu Dnya Ticaret rgt, DB, IMF, ikili ticaret anlamalar, NAFTA ve AB balantl Gmrk Birlii dzenlemeleri araclyla yrtld. Trkiye de, zellikle DB ve AB kanallarndan ve siyasi iktidarlarn teslimiyetleri sayesinde ayn etkilere maruz kald. Trkiye tarmnda 1998i izleyen yllarda gzlenen fiyat knts ve dramatik istihdam daralmas bu trden bunalml bir toplumsal dnmn yansmas mdr? Yoksa, tarmsal fiyat hareketlerinde son krk yl boyunca gzlenen evrimlerden birinin ini aamasnn yaanmasndan ibaret geici bir olgu ile istihdamn sektrel yapsnda gecikmi bir dzelmenin yanyana gelmesi mi sz konusudur? ktisadn snrl, zaman zaman ksrlaan yntemleriyle bu sorularn yantlanmas gtr. Bir boyutu ile sosyologlarn, kyde neler oluyor? sorusuna iktisatlardan farkl gzlklerle bakarak ve alan almalaryla yantlamalar gerekiyor. Dier boyutuyla devlet aygtnn isel zmlenmesi sonunda siyasi iktidarlarn emperyalizmden kaynaklanan reetelere teslimiyet srecine k tutulmas ve daha ne kadar; nereye kadar? sorularna cevap aranmas gerekiyor. Rosa Luxemburg, bundan yz yl kadar nce, kapitalizmin dnyann prekapitalist corafyalarna yaylmas sonunda, meta retimiyle henz btnlememi kyll kastederek doal ekonominin ykm ngrsnde bulunmutu. Ona gre kapitalizm, kapitalist olmayan formasyonlarn meta ekonomisine geilerinin kendiliinden, isel zlmeler yoluyla gereklemesini bekleyemez... iddet, 22mlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

sermaye iin geerli olan tek zmdr; sermaye birikimi de iddeti srekli bir silah olarak kullanr. Bu da, smrge ynetimleri tarafndan insafszca hayata geirilmitir. Aradan geen yz yl boyunca, emperyalist sistemin evresinde yer alan toplumlarda doal ekonomi, meta retimine teslim oldu. Ne var ki kyllk, bir yandan isel direnme gcnn katklaryla; bir yandan da bamszlk sonras dnemlerde ulus devletlerin tarmsal piyasalar zerinde oluturduu koruma, destekleme politikalar sayesinde kk meta retimi ilikileri iinde varln srdrebildi 17. 21. yzyln balarnda kylln nc Dnyada ve Trkiyede tekrar saldr altnda olduu aktr. Direniyor mu? Yklyor mu? Yeniden doarak m? Sosyal bilim aratrmalarnn nmzdeki yllarda bu sorulara k tutmas beklenir.

17 Kylln kapitalizme kar direnmesi zerindeki kuramsal tartmalar iin bk. Korkut Boratav, Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm 1980 SBF, 2. bask letiim; 3. bask mge.


23

24


Kapitalizm ve Kyllk: Aalar - retenler - PatronlarOya Kymen*

Bu yazda Cumhuriyet dneminden balayarak gnmze kadar, Trkiyede kylln kapitalist retim ilikileriyle tanma sreci, geirdii dnmler ve tarmdaki snfsal ilikiler ana hatlaryla ele alnacaktr. Balamadan nce kyllkle ilgili hem iktidarlar, hem de baz akademisyenlerce savunulagelen u baskn grlerin karsnda yer aldm ve bunlar sorguladm belirtmeliyim. Bu grlerin Trkiyede kyll tasviri yle: Osmanldan devralnan mirasn devam olarak aalarn ve byk toprak sahiplerinin olmad ya da genelde ok nemsiz olduu tarmda, kendi kendine yeten kk kyllk tarmsal reticilerin byk ounluunu oluturur; bu, kyl ekonomisi olarak adlandrlabilecek zgn bir modeldir. Kk kyllk, kapitalist iletmelere gre krizlere daha dayankldr. Bu nedenle kapitalist retim ilikileri lke apnda yaygnlasa bile onlar fazla etkilemez. Zaten Trkiyede nfusa gre topraklar neredeyse snrsz olduundan isteyen topraklarn istedii kadar geniletebilecek durumdadr. Devlet de 1923ten beri bu kesimi tarm politikalaryla srekli desteklemitir. Dolaysyla toprak reformuna da hibir zaman ihtiya olmamtr.1 Konunun z bir toplumbilimci tarafndan yle belirtilmektedir: Gl toprak sahibi snflar genellikle liberal iktisat politikalarn tercih ederler. (...) Trkiyede hibir zaman bir liberal dnem yaanmad; nk bir toprak sahibi snf yoktu.2 Bu grlere* Prof. Dr. 1 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yaynlar, Ankara, 1982, s. 325. 2 alar Keyder, Ulusal Kalknmacln flas ve Demokrasi, ODT Gelime Dergisi, 1993, cilt 20, say 1-2, s. 137, (ab).


25

kar kantlar, dncelerimi ve eletirilerimi daha nce yazdm iin burada sadece baz noktalar zetle sunacam.3 Bu resimden, Trkiye tarmnda snfsal ilikilerin bahsedilmeye bile demeyecek kadar nemsiz olduu, birbirine benzeyen byk bir kyl kitlesinin ne kendi arasnda, ne de kendilerinin dndaki dier toplumsal snflarla smrmesmrlme ilikisi iinde olmad ortaya kyor. Tabii bu arada, Cumhuriyet dnemi boyunca en azndan 1980lere kadar btn hkmetlerin kyll desteklemesi gibi olaanst belki de dnyada benzeri olmayan bir durumla karlayoruz; devletin, btn toplumsal kesimlerin karlarn bir yana brakp, hep kk kyl dostu olarak kaldn da anlam bulunuyoruz. Bu grler, hem iktidarlarca savunulmu, hem de toplumbilimlerinde zellikle 12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda, neoliberalizmin ahland dnemde, baskn ideoloji haline gelerek sanki Trkiye tarmsal yapsnn tek gereiymi gibi niversitelerde ve niversite dnda yaplan aratrmalarda da yaygn biimde benimsenmitir. Trkiyede kyllk iin iki byk ykm dnemi oldu: Bunlar, 1950-1960 liberal, serbest ticareti yllar ve 1980 sonras neoliberalizm dnemidir. Birinci dnemden farkl olarak 1980 sonrasnda zelletirilmelerin hzlanmasyla, ABD ve ABce desteklenen her trl tarmsal rnn serbest ithalatyla, hi desteklenmeyen Trkiye tarmsal reticilerinin ykm ve retim aralarndan koparl yeni bir ivme kazand.

AalarTrkiyede aaln ve byk toprak sahipliinin balca kkleri ylece sralanabilir: Osmanldaki fiili durumun uzants olarak bazen de sonradan, Osmanldan kalma tapu senetleri gsterilerek edinilen byk toprak mlkiyeti, Cumhuriyet dneminin balangtaki mirasyd. Cumhuriyet kurulduunda krsal kesimde yaayan ailelerin % 5i tm topraklarn % 65ine sahipti.4 Bunun yan sra, devlet ya da byk uralarla kyller daha nce hi ilenmemi topraklar tarm yaplabilir hale getirdikleri zaman, bunlara byk toprak sahiplerinin el koyduu grlmektedir. rnein, Devlet araziyi metruk diye muhacire veriyor. Onlar da imar ediyorlar. Sonra herhangi bir sahibi kyor ve diyor ki, bu benim mlkmdr. Tapusunu gsteriyor ve muhaciri sokaa atyor. (...). Trabzonda3 Bkz. Oya Kymen, Kapitalizm ve Kyllk: Aalar, retenler, Patronlar, Yordam Kitap, stanbul, 2008. 4 Devlet statistik Enstits, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl, Ankara, 1973, s. 24.

26


arazi ok dardr. (...) Birisi kt 200.000 dnme sahip olduuna dair ilam gsterdi ve kylleri oradan kard. Ne kadar metruk arazi imar edilmise bunlarn hepsinin sahibi kmtr.5 Byk toprak mlkiyetinin ikinci kayna, aznlklara ve yabanclara ait mlklerin devralnmas oluyor. 1915 Ermeni Tehcirinden balayarak, 1920lerin ve 1930larn nfus mbadelesi srasnda hem Mslman olmayan aznlklarn topraklar, hem de ngilizlere ait zellikle ukurova ve Ege blgelerindeki byk modern iftlikler paralanmadan byk mlkiyet olarak o yrelerin iktisadi ve siyasi bakmdan gl kiilerince sahiplenildi.6 Byk buhranlar ve sava koullar da topraklarn el deitirmesini kolaylatrd. 1929 Dnya Buhran, Trkiyede servet, mlkiyet kutuplamasna, yani iktisaden mukavim olmayan kylye ait istihsal vastalarnn iktisaden mukavim olan zmreler elinde toplanmasna sebep olmutur.7 Buhran yllarnda vergisini karmak ve ailesini geindirmek iin, zellikle orta Anadoluda erkekleri boalm kyler yaygnlamtr.8 1938-1945 arasndaki sava ekonomisi koullar da (karaborsa, enflasyon ve byk apl devlet siparileri) genel olarak sermaye birikimini, zellikle de tarmdan kaynaklanan sermaye birikimini hzlandrd. Sava zenginleri ilerini geniletmek, gayrimenkule yatrm yapmak, hem de elenmek iin artk stanbula gelmekteydi. Anadoludaki sermaye birikmesi ve ticari gelime yznden meydana gelen yeni tccar tipleri stanbulun maruf maazalarn satn almaktadr.9 1960lara kadar aalar ve byk toprak sahipleri meclislerde arlkl olarak temsil edilen etkili bir siyasi gt; 1930lardan 1945e kadar sren toprak reformu tartmalar bu gcn kantdr. Bu snfn iktisadi ilevlerine gelince kyllerle, tefeci ve tccar kimlikleriyle ilikideydiler; kk kyllerin ve marabalarnn stndeki kiisel, siyasi ve iktisadi nfuzlarn kullanarak, kylnn rnnn yarsna el koyuyorlard. Bir gazetede kan mnevver byk iftlik sahipleri ile yaplan rportajda, buday ziraatnn ok zor ve dk verimli bir i olduunu belirten byk toprak sahipleri, ziyan etmemek iin topraklarn ortaklkla ilettiklerini belirtirler. Bunlara gre, kyl yapacak bir ey bilmedii iin, yar a yar tok bu tarlalarda cesurane alarak yarclk10 yapmaktadr. Kendi5 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, stanbul, 1934, s. 196-7. 6 Bkz. J. Hinderink, J; M.B. Kray, Social Stratification as an Obstacle to Development, Praeger Publishers, 1970, s.18-19. 7 Tkin , agk, s. 145. Ayrca bkz. Korkut Boratav, Byk Dnya Bunalm inde Trkiyenin Sanayilemesi ve Gelime Sorunlar, Tarihsel Geliimi inde Trkiye Sanayii, Ankara, 1977. 8 evket Rait Hatipolu, On Ylda Trkiye Ziraati, Dnm, 1933, say 16, s. 87, 99. 9 Hseyin Avni, stanbul Nfusu Neden Artyor?, Yurt ve Dnya, Temmuz 1943. 10 Cumhuriyet, 12 Mays 1924.


27

topraklarndan geimlik gelir elde edemedii iin ortaklk ya da kiraclk yapan kyller, genellikle kendi retim aralarn kullanmakta, masraf ve vergiler kendilerine ait olmak zere mahsul, byk toprak sahibi ile yar yarya paylamaktaydlar.11 Trkiye tarmn aratran ABDli bir aratrmac bu durumu yle deerlendirir: Eer Trkiyede tarmn gelimesi isteniyorsa, kylnn cebinden, ehirlerde oturan ve retken olmayan byk toprak sahiplerinin cebine aktarlan tarm gelirleri ok ciddi bir biimde azaltlmaldr.12 Kylnn aalarca nasl smrldne ilikin pek ok aratrma ve gzlemden sadece kk bir rnek verelim: Ortaklk eden kyl, (...) kendi hissesine den mahsul borcuna mukabil toprak sahibine verir ve elinde bir ey kalmaz. Yaayabilmek iin tekrar borlanr. Ekseriyetle byk iftliklerin yannda bulunan kylerin halk, iftlik topraklarnda ortaklk etmek mecburiyetinde kaldklarndan toprak sahiplerine bu ekilde borlanmlardr.13 Murabaha mahiyetinde kredi verenler umumiyetle o mahalin tccar veya byk iftisidir.14 1950-60 dneminde, Marshall Planyla salanan kredilerle tarm kesiminde olaanst hzl bir traktrleme sreci ve kylerden kentlere g yaand. 1950lerin banda ABD Karlkl Gvenlik Tekilat, traktrlemenin sonularn saptamak zere SBF Profesrler Kuruluna bir aratrma yaptrd. Bu aratrma sonularna gre: Traktr mbayasyla, yeni arazi satn alma ihtiyac bir arada gelimitir. Mlkiyetteki bu genileme hem ayn ky hudutlar iinde, hem de baka ky snrlarn amak suretiyle vuku bulmutur. () Satn alnan arazinin % 64 daha nce tamamen ilenmekte, % 13 ksmen ilenmekte ve % 23 hi ilenmeyen arazidir. Tamamen ve ksmen ilenmekte olan arazinin makine sahibinin mlkiyetine gemesi, kk iletmelerin byk iletmelere yer terk etmesi demektir. Kk mlkiyetin bylece byk mlkiyete yer terk edii, zerinde durulmaya deer sosyal bir olaydr.1511 Hamit Sadi, ktisadi Trkiye, stanbul, 1934, s. 63. 12 Richard, D. Robinson, Village Economics, RDR 36, Letter to the Institue of Current World Affairs, 8 Austos 1949, s. 35. 13 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyatnda Borlanma ekilleri, Kadro, Mart 1932, say 3, s. 34. 14 Yusuf Zaim Atasagun, Trkiyede Zirai Kredi Kooperatifleri, stanbul, 1940, s. 158. 15 Trkiyede Zirai Makinalama, Ziraatta Makina Kullanlmasnn Dourduu Teknik, Ekonomik ve Sosyal Meseleler zerine Bir Aratrma, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi yaynlar, no 39-21, 1954, s. 99-100.

28


ABDnin artk kullanmad birinci nesil traktrler, ABD kredileriyle alnd; kredilerden en ok 600 + dnm topra olanlar yararland. 1948de 2000 olan traktr says, 10 yl iinde 40.000 artt. Tanktan bozma bu traktrler, topra ok derinden yaralyordu; etkisi 20 yl sonra kefedilecek toprak erozyonu balamt. Traktrle ky ortak mal olan meralar yok edildi. Bu, az sayda hayvan olan kyller iin ek bir darbeydi. Da ta srld ve devlet arazileri de fiilen byk zel mlkiyete geti. Meralarn ve devlet topraklarnn yan sra, traktrleen byk toprak sahipleri, kk kyly toprakszlatrarak, kentlere doru srd. 1950 ncesi 10 ylda kent nfusu % 21 artmken, 1950-1960 arasnda % 79 artt. Kentlerde sanayi olmad iin toprakszlaan kyllerin ansllar inaat iisi oldu; dierleri isizler ordusuna katld. (1980 sonras gelimelere daha sonra deinilecek)

reticilerDaha nce deindiimiz gibi, Trkiyenin zgnlnn, kendi kendine yeten yani iledii topraklardan asgari bir hane halk geliri ele eden byk bir kyl kitlesi olduu savna kar, baz verilere bakalm. Temel sorumuz: Kendi kendine yeten kyl kimdir ve tarmsal nfusun iinde oran nedir?1930larda Barkan, smail Hsrev ve Ziraat Vekletinin yapt hesaplara gre asgari geimlik topran snr 100 dnmdr. rnein Ziraat Vekleti anketine gre, net ekili alan olarak 40 dnme kadar toprak ileyenlerin, kira ve faiz demeleri, net tarmsal gelirlerinin stnde, 40-70 dnm arasnda toprak ileyenlerin ise kira ve faiz demeleri, net tarmsal gelirlerinin yarsndan fazladr. Bu durumda net 100 dnm ekili topran ancak asgari geime yetecei belirtilmektedir.16 Barkann 1934 iin yapt hesaplara gre bir ifti ailesinin asgari geimi iin en az 100 dnm toprak gereklidir17. smail Hsrevin hesaplar da asgari geimlik topran 70-100 dnm arasnda olduunu gstermektedir.18 1930larda kyllerin % 80inin iledii toprak miktar en ok 100 dnmdr; % 60nn iledii toprak ise 50 dnmden azdr. Daha sonraki yllarda rne ve blgelere gre yaplan hesaplarda da bu snr ortalama olarak aa yukar ayn kmaktadr.19 Demek ki, kendine yeten kk toprakl olarak tanmlanan kylln byk ounluunun karakteristik zellii geimlikten az toprak ileyen kendi kendine yetmeyen kyllerdir. Aa topraklarnda ortaklk ve baka ek iler yapan, srekli tefecilerden borlanmaya gereksinim duyanlar ite bu kendine yeten diye tanmlanan16 Birinci Ky ve Ziraat Kalknma Kongresi, Ankara,1938, Takm 22, s. 32-33, 43. 17 . L. Barkan, iftiyi Topraklandrma Kanununu ve Trkiyede Zirai Reformun Ana Meseleleri,stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Ekim 1944- Ocak 1945, cilt 6, s. 90. 18 smail Hsrev Tkin, Trk Kylsn Topraklandrmal, Fakat Nasl?, Kadro, 1933, say 21, s. 35. 19 Bkz. Kymen, agk, Tarm statistikleri eki.


29

kyllerdir. Ayrca bunlar hibir ekilde devlet taban fiyat politikalarndan etkilenmeyen reticilerdir. nk brakalm rnlerini pazarlamay, rettikleri zaten asgari tketimlerine bile yetmemekteydi. Bunun yan sra, ister krizlerde olsun, isterse vergilerini ya da borlarn deyememeleri durumunda olsun, bu kk ya da yoksul kyller, topraklarn en kolay kaybeden gruptu. Nitekim kr Kaya gibi bir siyaseti bile mecliste aka Bugn memleketimizde biroklar bakalarnn topraklarnda almaktadr, (...) (bunlar) ancak kara ekmek yiyebilecek haldedir. Bylece Trk kyls Trkn efendisidir demek bir ssten baka bir ey olmuyor diyebilmektedir.20 Bilindii gibi kapitalizm ncesi retim biimlerinde lord/aa/bey gibi byk toprak sahiplerinin elinde siyasi, iktisadi ve bazen yargsal gler birletiinden, bu sistemlerde tarm reticilerinin art emeine temel olarak ekonomi-d mekanizmalarla el konmaktayd. Kapitalizmde ise siyasi ve iktisadi alanlar birbirinden ayrld iin, reticilerin yaratt artdeere piyasa ve iktisadi ilikiler erevesinde el konur. Trkiye gibi azgelimi ve tarihsel olarak gelime dinamii, gnmz gelimi lkelerinden ok farkl olan lkelerde ise, genellikle feodal ve kapitalist smr biimlerinin i ie gemesi sz konusudur. Nitekim zellikle bata Dou Anadolu blgesinde olmak zere aalarn gc yalnzca byk toprak sahibi olmalarndan kaynaklanmaz. Airet, tarikat ilikileri, siyasi nfuzlar, zenginliklerini tefecilik ve ticarette kullanmalar, kyllerle ou kez kiisel ilikileri olan aalarn ve byk toprak sahiplerinin, yoksul kylleri ok ynl ve katmerli biimde smrmelerine yol amtr. Bir anlamda kylnn karnn bile doyurmayan kk bir toprak parasna sahip olmas, bu ilikilerin devam etmesi bakmndan, btnyle topraksz olan reticilere gre, smrenlerin daha ok iine gelmektedir. Nitekim 1930larn sanayilemesinden balayarak kk kyllerin, tarmdaki sermaye birikimine ve tarm dna kaynak aktarlmasna, nasl nemli katklarnn olduu benim aratrmalarm dahil baka birok almada da gsterilmitir. 1923ten itibaren de btn hkmet politikalar, en ok kyllerin desteklendii iddia edilen 1950ler dahil, kk toprak sahibi kyllerin yararna olmamtr. 1950lerde toprak temerkznn artt ve kk kyllerin ilk byk mlkszleme dalgasn yaad yllar olduunu gz ard etmek mmkn deildir. Gene 1960lardan sonraki korumaclk zamannda bile destekleme politikalarnn etkileri asndan 1960-1985 dnemi iin aralarnda Trkiyenin de bulunduu20 Karnca, Temmuz 1934, say 2, s. 4.

30


18 azgelimi lkeyi aratran Dnya Bankas uzmanlarnn bulgularna gre, bu lkelerdeki sanayi koruma politikalarnn yksekliinin, dorudan ve dolayl etkisi, i ticaret haddinin % 30 orannda tarm aleyhine bozulmas olmutur. Dolayl olumsuz etki yani eksi koruma asndan Trkiye birinci lke konumundadr. Tarmsal destekleme politikalarndan en ok byk iftiler yararlanrken, geri kalan krsal hane halklar gerek bir gelir kaybna uram ve tarmdan, tarm dna byk bir gelir aktarm olmutur.21 Buna karlk, ayn dnemde gelimi lkelerde, tarmsal destekleme politikalaryla tarma byk bir gelir aktarlmt. 1980lerden gnmze neoliberalizm dneminde, kk reticilerin borluluu ve yoksullamas balca u nedenlerle artmtr: Her trl tarmsal destein kaldrld koullarda Trkiye, reticilerini ve ihracatlarn ok byk sbvansiyonlarla destekleyen gelimi lkelerin ak pazar haline gelmitir. Btn tarmsal girdilerin fiyatlar hzla artarken, ucuz tarm rnleri ithalat karsnda, zaten kk ve hatta orta lekli topraklar olan kyllerin, brakn rekabet etmeyi, piyasa mantna gre ayakta kalabilmelerinin bile imknsz olduunu her saduyulu insan kabul edecektir. Bunun yan sra zellikle ky blgelerdeki neredeyse btn verimli topraklar, oteller ve ikinci evlerin yapmyla betonlarken, bir yandan da fabrika, karayolu, havaalan, baraj gibi inaatlarla tarmsal topraklarn yok olmasnn kyllerin tarm dna srlmesine yol atn gz nnde bulundurursak, Trkiye tarmnn ve kyllerin ne halde olduunun resmi ortaya kar. Kk reticilerin bunca yoksulluk iinde, aresizlikle zaten isizliin yksek olduu ehirlere g etmekten baka seenekleri yokken, imdi de zellikle 1990 sonrasndan balayarak, byk sermayenin tarma ar ilgi duyduu grlmektedir.

Patronlar1980 sonrasnda neoliberalizm, kuralszlk, sermayeye snrsz zgrlklerin tannd, emekilerin ise sendikaszlatrld, isizletirildii; devletin vergi almak yerine borland ortamda, zelletirme ihaleleri, taeronlama, borsa, arazi ve gayrimenkul speklasyonu ikliminde, byk sermaye, devlet retme iftliklerini 30- 49 yllna ok ucuza kiralamaya balamtr. Ama gene de byk sermayedarlar devlet retme iftliklerinin zel sektre devredilmesinin ok yava yrdnden ikyetidir. Kyllerin hzla kentliletirilmesini, bir iki hayvan olan ve kk topraklarn ileyen kyllerin yerine 40-50 bin byk tarm iletmesinin gemesi gerektiini savunmaktadrlar.21 Maurice Schiff, Alberto Valdes, The Plundering of Agriculture in Developing Countries, Finance and Development, Mart 1995, s. 44-45.


31

ne srdkleri verimlilik, kylnn ortak topraklara iyi bakmamas, miras hukukunun topraklarn blnmesine yol amasnn ktl gibi bir sr savn yan sra Nfusun % 35inin kyl olduu bir lkede demokrasi tam oturmaz bile diyebilmektedirler. Dahas, darbeleri tarihe kartrmak () Mustafa Kemalin balatt demokratikleme devrimini tamamlamak iin de kyller yok edilmeliymi!22 Kylln tasfiyesi Trkiyede byk sermayedarlar iin 21. yzylda da yakc bir sorun olmay srdryor. nk byk sermaye, hem tarmda byk apl hayvanclk ve besicilikle ilgili yatrmlar yapmak, hem de zellikle ky blgelerindeki tarm arazilerinde turistik tesisler kurmak istiyor. Byk sermayedarlar, ncelikle ya0banc sermayenin de ilgilendii fast-food zincirlerinin ilk aamas olan alanlarda retim yapmak iin en az 20.000 dnm ve daha byk topraklar kapsayan Devlet retme iftliklerini sahipleniyor. Bunun iin rnein bir bankann, Ata-Sancak grubuna 2,5 yl demesiz, 8,5 yl vadeli 30 milyon dolarlk finansman kredisi salamasnn, Trkiye bankaclk sektrnn bugne kadar tarm ve hayvanclk alannda zel sektre verdii en byk kredi olduu belirtiliyor. Bu grup, Acpayamdaki 22.000 dnmlk iftlii 30 yllna kiralarken Patron Sancak, amacnn AB standartlarnda st retimi olduunu; imdiki 11 milyon litre st retiminin ancak 1 milyonunun AB standartlarna uyduunu, 10 milyon litre stmzle sadece hela ykanabileceini, bugnk retimden fazla retim yaparak bunu ABye satp para kazanacan belirtiyor; nk onlar fazla retimi alp piyasa bozulmasn diye dkyorlarm; eer byle yatrmlar olmazsa kyllkten zlecek 15 milyon kiinin Avrupann ps ya da hela temizleyicisi olaca kehanetinde bulunduktan sonra ekliyor: nmzdeki 20 ylda kullanlabilir tarm alanlar % 40 (...) daralacak. (...) Yeryzndeki nfusun, (...) 20 yl iinde katlanaca gerei var. (...) Bu durumda (...) et, st ve buday 20-25 yl iinde stratejik rnler olacak. (...) Bu alanda yatrm yapanlar ok byk paralar kazanacak.23 Sancak, kendisini zengin eden neoliberal kresellemenin ayn zamanda dnyada isizlii ve yoksulluu srekli artrdndan; artan dnya nfusunun ise brakalm et, st almay alkla boumay srdreceinden tabii tedirgin deil, nk naslsa ABden parasn aldktan sonra fazla retimin imha edilmesi onu ilgilendirmiyor. Bu iadamna gre Osmanlda btn topraklar padiahnm ve padiah bunlar kullanclara veriyormu. Oysa Cumhuriyet ynetiminin zaaf22 Ethem Sancak, Darbeleri Tarihe Kartrmak in Trkiyede Kyll Tasfiye Edelim, Radikal, 21 Eyll 2007. 23 KobiFinans, Radikal, 14 Mart 2005, http\\www.kobifinans.com.tr/Article=4081.

32


toprakta miras kabul etmesiymi. Devam ediyor: Bir fabrika sahibi ld zaman, fabrikay ocuklar arasnda e blyor musunuz? Blerseniz fabrika olmaktan kar. Toprak da bir fabrikadr; bunu blmemek lazm. Sancak, kapitalizmin yani sermaye dzeninin temelinin, mutlak zel mlkiyete ve miras hakkna dayandn nasl unutabilir? Herhalde demek istedii, topra kiralamann, satn almaktan daha krl olduudur. Tabii bu doru bir deerlendirme, hele topraklar banka kredileriyle bilmem ka yllna fndk fstk parasna devletten kiralanabiliyorsa. Nitekim ayn konumasnda, Belika byklnde 1,5 milyon hektarlk Ceylanpnar iftliini devletten kiralaynca, zel sektrn btn Ortadouyu besleyeceini de sylyor.24 Bu zatn konumalarndaki, sosyal sorumluluklar gerei i sahalar aacana ilikin szlerine ise herhalde ancak kendi camias inanabilir. Burada bir kez daha kapitalizm ncesinde ve kapitalizmde, servet ve sermaye birikim modellerinin bir hatrlatmasn yapmakta yarar var. rnein ou eskia imparatorluklarnda ve 1789a kadar Fransada, devlet makamnda ya da devlete yakn olmak, imtiyaz ve zenginlik kayna olduu kadar, reticilerin art emeine eitli yollarla el koymann da temel yoluydu. rnein, ngiltereden farkl olarak, siyaset araclyla edinilen mal mlk, byk mlkiyetin temeliydi. Fransz kapitalizmi, sanayilemesi ve modernlemesi, balca bu zellik nedeniyle ngiltereden birok adan ayrlr. Trkiyenin de bu anlamda 18. yzyl Fransasna benzediini dnmek mmkn. Cumhuriyetin bandan beri, servet ve sermaye birikiminin kayna siyasi mevkilerle ya da bunlarla yakn ilikiyle balantlyd. Sermaye birikiminin byk lde iktisadi alanda, rekabet ve piyasa koullarnn getirdii zorunluluklar snavndan geerek tabii smrge imparatorluunu da unutmadan- olutuu ngiliz modelinin tersine, ikinci modelde, siyaset ve ekonominin i ie oluu, farkl demokratik uzantlar da olan, bir ynetim ve sermayedar snfnn yaratlmasna yol amtr.25 imdi, kyl reticilerin byk ounluunun yaamas iin gerekli olan 50100 dnmlk toprann olmad bir lkede, byk sermayedarlarn, iktisadi gleri ve siyasi balantlar sayesinde neredeyse hi n deme bile yapmadan 20 bin dnmlk devlet iftliklerini sahiplenmeleri ve ancak bu sayede AB ile rekabet edebileceklerini sylemeleri gerekten dikkat ekicidir. Srekli devlet teviki, korumas ve sbvansiyonlaryla gelien sermaye, kreselleme dneminde de bu alkanln srdrmektedir.24 Ibid. 25 Bkz. Meiksins Ellen Wood, Kapitalizmin Arkaik Kltr: Eski Rejimler ve Modern Devletler stne Tarihsel Bir Deneme, ev, Oya Kymen, Yordam Kitap, stanbul, 2007.


33

Trkiyedeki durumun tersine, ABD ve AB lkeleri, retim kotalaryla i piyasalarnda tarm fiyatlarn yksek bir dzeyde tutar; bu devletler ayrca tarm rnlerini ve ihracatn destekledikleri iin dier lkelere daha ucuza mal satabilmektedirler. Hal byleyken, ABnin hi engel karmadan diyelim Sancak grubuna, ne kadar ok st retirse, bunu denize dkeceini bilerek, para deyeceini varsaymak da, tabii ayr bir gerekd deerlendirme oluyor. Eskiden kalma aalarn ve byk toprak sahiplerinin yan sra, artk byk sermayedarlarn da tarmdaki egemen glerin yannda yer ald bu yeni durumda, acaba iddia edildii gibi kyllerin tehcir ve tasfiyesinden sonra demokrasi tam olarak yerine oturtulabilecek midir? Ya da her askeri darbeyi destekleyen Trkiyenin en gl sermaye gruplar demokrasinin gelimesi iin aba harcam da bunu kyller mi engellemitir? Ayrca gene ne srld gibi gl toprak sahipleri hep liberal politikalar m tercih etmilerdir?

Aalar, Patronlar, Liberalizm ve DemokrasiGl toprak sahibi snflar genellikle liberal iktisat politikalarn tercih ederler. (...) Trkiyede hibir zaman bir liberal dnem yaanmad; nk bir toprak sahibi snf yoktu. Nfusun % 35inin kyl olduu bir lkede demokrasi tam oturmaz. lk genelleme iki yanl barndryor: Birincisi gl toprak sahipleriyle liberal politikalar balants. Eer liberal politikalardan kastedilen ekonomiye asgari devlet mdahalesi, bireyin, bireyciliin ve zel giriimciliin ncelii, serbest ticareti, serbest rekabeti bir dzense (ki klasik anlamda tanm byledir), tarihin hibir dneminde byle bir balant grlmez. rnein 19. yzylda liberalizmin doduu ngilterede byk toprak sahipleri serbest ticarete kar karak, korumaclktan yana olmulardr. Nedeni basittir: nsan emeinin rn olmayan ve yeniden retilemeyen topraa sahip olmak, batan onlar tekelci ve imtiyazl bir konuma getirir. Tarm rnleri fiyatlarn yksek tutmak iin, yksek gmrk duvarlar ve kstl retim, nkoullardr. ngilterede liberallerin ve sanayicilerin serbest ticaret iin mcadeleleri, byk toprak sahiplerine kar olmutur. Bu mcadelede, onlarn btn toplumsal snflarn aleyhine olarak, yksek yiyecek ve hammadde fiyatlarn dayatmalarnn, sanayiye ve cretlere olumsuz etkileri uzun boylu tartlmtr. Byk toprak sahiplerini koruyan Tahl Yasalar 1846da kaldrldktan sonra serbest ticaret dnemi balayabilmitir. 34mlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

Avrupa ve Rusyada byk toprak sahipleri, kendilerine ve topraa baml kldklar serfleri, ABDde ise kle emeini smrerek konumlarn srdrmtr. Almanya ve Rusyada ge bir tarihte (1830lar ve 1861) serflik yasal olarak kaldrldktan sonra bile, byk toprak sahipleri bu kez yasal olarak zgr olan eski serflerinin art emeine hem feodal, hem de kapitalist retim biimlerine zg yollarla el koymaya devam etmilerdir. Bu lkelerdeki liberal ve demokratik almlarn en byk engeli, byk toprak mlkiyeti olmutur. reticileri kleletiren, onlarn zerinde siyasi, iktisadi ve toplumsal bask kuran efendilerin nasl olup da liberal olarak tanmlanabileceini anlamak mmkn deildir. kinci yanl, Trkiyede byk toprak sahiplerinin olmad iddiasdr; bunun gerekleri yanstmadna daha nce deinildi. Bu konuda soru, niin liberal toplumbilimcilerin bylesine tarihe ve somut verilere ters den iddialarda bulunduklardr? Bir neden, Sola ve snfsal analizlere kar bence, ideolojik kartlklar olabilir. Liberallerle, iktidarlar buluturan ortak nokta ise gene snflarn varln ve elikilerini grmezden gelerek devlet-halk ya da devlet-birey ikiliklerine yaslanp, elikisiz ve uyumlu bir toplum dzeni varsaymalar ya da tahayyl etmeleridir. Tabii eer bu yorum doruysa, hangi kantlar gsterilirse gsterilsin onlar, varsaymlarn inatla srdrme eiliminde olacak ve bu durumda da kantlar zerinden giderek bir tartmaya girmek mmkn olmayacaktr. Nitekim byle de olmaktadr ve birbirine paralel ayr kulvarlarda yry devam etmektedir. Kyllk ile demokrasi ilikisini Avrupa tarihsel balamnda ele aldmzda 19. yzyln sonlarnda genel oy hakknn kabul edilmesiyle birlikte ok partili parlamenter demokrasiye geildii kabul edilir. znde merkezi devletlerin garantr olduu tek bir hukuk sisteminin, yurttalar arasnda hibir ayrm yaplmadan, hi kimsenin ayrcal olmadan herkese eit biimde uygulanmas (hukukun stnl ilkesi) Bat demokrasilerinin temelidir. (Trkiyede askeri ve sivil olmak zere iki ayr hukuk dzeni ve gene Bat lkelerinde grlmeyen kimi ayrcalklar ve dokunulmazlklarn olduunu hatrlayalm.) Benzer biimde anayasalarla iktidarlarn ve yurttalarn haklar ve sorumluluklar belirlenmitir; temel insan haklarnn neler olduu da bu erevenin iinde bellidir. Ama yasal siyasi eitliin temelinde, var olan iktisadi eitsizlikler yer ald iin, elbette iktisadi olarak gl gruplarn, hkmetlerin zellikle iktisadi ve toplumsal politikalarn etkilemekte belirleyici olduu herkese kabul edilen bir gerektir. imdi ana hatlaryla bizim de rnek aldmz Bat demokrasilerinde ileyi byleyse o zaman, nfusun % 35ini oluturan, kendi geimini bile zar zor salayabilen kk kyller, demokrasinin yerlemesinde nasl olumsuz birmlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

35

e olabilir? Byk holding sahibi patronlarla karlatrldnda, gl bir siyasi lobi grubu olmadklar aktr. Zaten iktidarlarca da oy deposu olarak grlrler; seimler srasnda zellikle bu grubun gl dinsel duyarllklarn ve topraklarna ballklarn kullanarak oy isteyen partilerin vaatleriyle kolayca kandrldklar da bilinen gereklerdendir. rnein DP gibi arlkl olarak byk toprak sahiplerinin kurduu bir parti, baka nedenlerin yan sra, kylle dayanarak iktidara gelebilmektedir. Dier bir deyile, kyller genellikle sa partilerin iktidara gelmesinde oylaryla etkili olmutur. Bu durumu Sancakn olumsuzluk olarak dnmeyeceini rahatlkla varsayabiliriz. O zaman amac kyll hzla tasfiye etmek olan bir patronun, kyl-demokrasi ilikisi sylemi stnden binlerce dnm topra sahiplenmesini bir baka nedeni olmal. Belki de, demokrasi gibi soyut ama herkesin deer verdii yce bir kavram kullanarak, hem eylemlerinin meruluunu hem de demokrasinin yerlemesine katksn gstermek istemektedir. imdi bir de baka bir adan konuya bakalm. Hem kentlere akan youn gn hzn azaltmak, hem de kyllere insanca bir yaam salamak iin patronlarn sahiplendii binlerce dnmlk devlet iftliklerinin en azndan bir blmnn bile olsa, topraksz ve az toprakl kyllere datlmasn, bir anlamda kk apl bir toprak reformu nersek, acaba aalarn ve patronlarn tepkisi ne olur?

Toprak Reformu TartmalarTrkiye 20. yzylda toprak reformu yapmayan az sayda lkeden biridir. Hem birinci hem de ikinci dnya savalarndan sonra galip gelen lkeler, gerek Orta ve Dou Avrupada gerekse Japonya, Kore gibi Dou lkelerinde byk toprak sahiplerinin gcn krp yeni kurduracaklar hkmetlerin nn amak iin kendi denetimlerinde geni apl toprak reformlar yaptrm ve kyllere toprak datmlard. Bylece siyaseten de kylln destei kazanlm oluyordu. Bunun dnda Meksika gibi birok azgelimi lkede sol, sosyal demokrat iktidarlar toprak reformlarna girimilerdir. Trkiyede ise meclisteki ilk youn tartmalar 1936-1950 arasnda yaplm, bundan sonra da her askeri darbenin ardndan toprak reformu hzla ve ncelikle gndeme getirilmi, benzer bir hzla da gndemden drlmtr. Bu tartmalardan kk rnekler zellikle byk toprak sahiplerinin ne srd savlar bakmndan aklayc olacaktr. 1950ye kadar srekli olarak milletvekillii yapan, topraklarnn bykl 70.000 dnm bulan Eskiehirli Emin Sazak, toprak reformu tasars geri 36mlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

alnrsa Beylikkprdeki 30.000 dnmn devlete hibe edeceini syleyerek konumasn yle srdrr: nsanlarn amurunu deitiremeyiz. (...) Birisi (...) mareal olur, br nefer olur. (...) Arkadalar bu amele ii btn kyleri altst eder. iftiler kendisini nispeten kurtarr. Ama bu prensip kabul edilince, yarn amelenin u apartmann bir odasn da istemek hakk olacaktr.26 1945te karlabilen iftiyi Topraklandrma Kanunu henz komisyonda tartlrken, Cavid Oraln belirttii zere zararsz hale getirildi. 1948de tarm bakan olan ukurovann en byk toprak aalarndan Cavid Oral haklyd nk kanun, tasarnn ilk halinden ok farkl olarak, hibir zel arazinin kamulatrlamayaca bir biime sokuldu. Yalnzca hazine arazileri datlabilecekti.27 1964te kabul edilen tapulama kanunuyla Devletin elindeki topran, hukuken yetersiz delillerle, zel mlkiyete geirilmesi saland. imdi devlet bedelsiz olarak kaybettii bu topraklarn bir blmn bedelini deyerek kamulatrmak zorunda kalmaktadr.28 1965 Toprak Reformu Kanun Tasarsnda, kamulatrlacak topraklara rayi deer biilmesi, sahibine bu bedelin 10 yl iinde denmesi ve dnyada gene hi grlmedik bir uygulama olarak, reformun 25 ylda tamamlanmas ngrlr. Bu konuda Glten Kazgann deerlendirmesi yledir: Trkiyede, (...) toprak rejiminde kkl bir deime meselesi hibir etkisi olmayan 1945 tarihli iftiyi Topraklandrma Kanunu bir tarafa braklrsa sadece tartma konusu olmutur. (...) Tapulama Kanununa dayanlarak yama edilen kamu topraklar da gz nnde tutulursa rayi bedel esasnn devleti ne kadar ar bir bor yk altnda brakaca aktr. Buna verilecek bonolarn % 5 faizli olmas da eklenirse, Trkiyede toprak reformunun, gerekte byk toprak sahiplerini daha da zengin etme gayesine ynelmi olduu kans uyanmaktadr.29 Bu yllarda toplam nfusun % 67si kylerde yaamakta ve tarmsal nfusun % 10u tarm gelirlerinin % 52sini almaktayd. Sonuta, Kk kylnn26 27 28 29 Aktaran Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Ankara, 1968, s. 234, 236. Fikret Bakaya, Paradigmann flas, Doz Yaynlar, 1991, s. 119. smail Cem, Dnyada ve Trkiyede Toprak Reformu, Cumhuriyet 13-17 Ocak 1965. Glten Kazgan, Toprak Reformu Tasars Deitirilmelidir, Cumhuriyet, 27 Ocak 1965.


37

iktisadi durumunun sanldndan da daha kt olduu ortaya kt bir srada Toprak Reformu Kanunu 30 yllk uykusunu srdrmek zere tekrar uyutulmu bulunuyor.30 Toprak reformu yerine tarm reformunu savunanlar yani Menderesten balayarak o izginin devam partilere gre (Demokrat Parti, Adalet Partisi ve MHP): Trkiyede datlacak toprak yoktur ve toprak reformu gereksizdir, nk Trkiye zaten geim derdi olmayan kk reticiler/kyller lkesidir. Bu konuda bir an iin 1920lere dnelim ve o gnlerden bugnlere nelerin deiip deimediine bakalm. Cumhuriyetin kurulduu bu yllarda kylleri topraklandrma giriimine byk toprak sahipleri iddetle kar km ve devlet arazisi dndaki yollara bavurulmamasn talep etmilerdi. Cumhuriyet gazetesi de bamakalesinde, bu mevzunun ok tehlikeli olduuna iaret ederek esasen biz de imdilik hkmetin bu mevzuya dokunmamasn tavsiye etmekteyiz diyerek, bu konudaki yazlarna uzun bir sre ara vermiti.31 Gnmzde olduu gibi, o gnlerde de byk toprak sahiplerinin taleplerini ve itirazlarn bilimsel olarak destekleyen ve gerekelendiren almalar yaplmt: Trk iftisi hibir zaman malikne sahiplerinin elinde esir olmamtr. (...) Kesin olan bir ey varsa, o da memleketin yalnz cenubi arkisinde, arazinin ok ksm byk malikne sahipleri, beylerin ve eyhlerin elinde olmasdr. Memleketin sair taraflarnda byk iftlikler bulunmakla beraber, arazinin balcas kk iftilerin elindedir.32 Grld gibi 1920lerden gnmze, iktidarlarn ve toplumbilimlerindeki baskn liberal grn bulutuu nokta, Trkiyede hibir zaman byk toprak mlkiyetinin olmad ve Trkiyenin tarmda kendi kendine yeten adeta bir kk kyl cenneti olduudur. Bu iddialarn 85 yl boyunca olaanst istikrarl biimde, dnya ve Trkiye ne kadar deiirse deisin hi deimemesi, gerekten stnde dnlmesi gereken, dikkate deer ve bir durumdur. nl tarihi Hobsbawmn dedii gibi gerekten de 20. yzyln banda, toprandan geinen kyl bu yzyln tipik bir zelliiyken, yzyln sonunun simgesi kylln lm yani topraktan koparlmas ve yersiz yurtsuzlatrlmasdr.33 ki byk dnya sava, buhranlar, kalknma projelerinin30 31 32 33 Glten Kazgan, Tarm Geliri ve Toprak Reformu, Cumhuriyet, 17 Temmuz 1965. Cumhuriyet, 22 Eyll 1925. Mirza Gkgl, Trkiye Budaylar, Ankara, 1935, s. 185, 188. Eric Hobsbawm, The New Century, In Conversation with Antonio Polito, Abacus, 2003, s. 157. (Yeni Yzyln Eiinde, ev. brahim Yldz, Yordam Kitap, 2008.)

38


sembol olan barajlarn ve karayollarnn yapm, tarm topraklarnn giderek daha artan bir hzla byk mlkiyetin elinde toplanmas ve benzer baka nedenlerle kyller yoksullam ve yaam aralar olan topraklarn yitirerek her yerde muhacir konumuna dmlerdir. Tabii byk kyl kitlelerinin yerlerinden yurtlarndan srlmesinin en nemli etkilerinden birisi yabanclama, gittikleri yerlerde adam yerine konmama, gettolama ve yabanc ortamlarda tutunmaya alrken yaadklar aclar ve kimsesizlik duygusudur. Bizlere de sadece bu gerei, tarihe bir not olarak brakmak sorumluluunu yerine getirmek kalmtr.


39

40


Ky Sosyolojisinin Daraltlm Kapsamndan, Tarm-Gda-Kyllk likilerine Ynelik Baz DeerlendirmelerMehmet C. Ecevit* Nadide Karkner** Atakan Bke***

zBu almada vurgulanmak istenen dnce, kapitalizmin hala ulusal ve uluslararas dzlemde iinde geri ilikileri barndran bir toplumsal formasyon olduu ve bu kapsamda devletin nemli bir rol oynama zeminini koruduu; kapitalist ilikilerin ulusal ve uluslararas dzlemde snfsal adan geri1 ilikileri koruyor olmas nedeniyle i elikilerini gl bir ekilde koruduu ve bu durumun snf mcadelesinde yansddr. Sermayenin egemenliinin ve mlkszleme eilimlerin artt uluslararas emperyalist / smrgeci kresel yapda, krsal emek gcnn yaratt deere el koyma imknlar genilemitir. Bu kapsamda ortaya kan deimeler, kapitalizmin* Prof.Dr., Orta Dou Teknik niversitesi ** Anadolu niversitesi Sosyoloji Blm retim yesi ***Van 100. Yl niversitesi Aratrma Grevlisi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji Blm Doktora rencisi 1 Geri kavram, hem kapitalizm ncesi ilikileri, hem de kapitalizmin ideal olarak kabullenilmi temel zeliklerini iermeyen zelliklerin ulusal ve uluslararas kapitalist ilikilerde varln srdren ve bu sistemin elikili yeniden retimini salayan ilikiler olarak bu almada ele alnmtr.


41

gelimi lke yaplar da dahil olmak zere, sregelen geri zellikler temelinde gereklemektedir. Tarmsal ilikiler zerinde kurulan egemenlik ve smr, ucuz emek ve emek gcnn deersizletirilmesi temelinde gerekletiriliyor olmas, kresel alanda oluan tm niteliksel ve niceliksel deiikliklere ramen, 1980 ncesi ve sonras ilikiler asndan ortak ve benzer bir yap olma zelliini koruyor olmas bu almann vurgulamak istedii en temel somut ve kuramsal deerlendirmedir. 1980 sonras gerekleen deiimi, nemli kalitatif deiiklikler olarak ele alabiliriz; ancak, 1980 ncesi var olan, emperyalist ve smrgeci yapnn uluslararas sermaye ilikilerine dayal yapnn sreklilii nedeniyle 1980 sonras yapnn farkl bir yapya, rnein, ulus-tesileme, ulus-arlama kapsamnda kalitatif deime neden olduu ve kresel sermayenin varln srdrme biimini deitirdii tezine ynelik bu almann tereddtleri sz konusudur. Ky Sosyolojisinin Daraltlm Kapsamndan, Tarm-Gda-Kyllk likisine Ynelik Baz Deerlendirmeler

I. Giri: Kr Sosyolojisine Ynelik Baz Deerlendirmeler2Kr sosyolojisi, sosyal bilim disiplini ierisinde, sosyoloji disiplininin genel tarihsel gelime dinamiklerinin etkisi altnda kalarak gelimi3; Marksist yaklam, genel olarak gei ve dnm sorunsalna odaklanrken, bu yaklamn dnda kalan yaklamlar daha ok deiime odaklanan bir kapsam ele almlardr. Krsal sosyoloji almalar, krda gzlenen deiimin krsal toplumun tamamnda bir dnme neden olup olmamasn kuramsal olarak sorunsallatrmaktan ziyade, krda gzlenen deiikliklerin sonularna odaklanmtr.4 Deiimin iinde barndrd geri ilikiler, kapitalist toplumun geni kapsam ierisinde sorunsallatrlmamtr. Trkiye benzeri toplumlarn krsal deiim2 Bu almada yaplan deerlendirmeler byk lde kuramsal ierie sahip ve genelleme seviyesi yksek olan dncelerin belirli varsaymlar temelinde sunulmasdr. Hem literatr hem de zgn bilgiler asndan nemli snrllklar iermektedir; bu nedenle, gelitirilmeye ve eletiriye aktr. Analitik zmlemelerden ziyade, betimsel zellikleri baskn ve belirli bir dzeyde eklektik saylabilecek genellemelere dayal temel vurgular, hem toplumsal dnce hem de kuramsal yaklamlar asndan daha detayl analizlerle sorgulanmaya ihtiya gsterdiinin bilincinde olarak, bu alma tartma zeminini zenginletirmeye ynelik bir aba olarak dnlmelidir. 3 Bu kapsamda, kr sosyolojinin, geni anlamn modernite sylemi iinde bulduu; disiplinin, postmodernite syleminin almlarn henz gl bir biimde iselletirmedii belirtilebilir. 4 Gncel ky sosyoloji tartmalarnda, krsal alanlara ilikin farkl yaplanmalardan bahsetmek mmkndr: pazarlarn uluslararas dzlemdeki ekonomik yeniden yaplanmas; demokratikleme ve zelletirmeler kapsamnda sosyo-politik yeniden yaplanma; kentleme ve g (ulusal ve uluslararas) ilikileri temelinde demografik yaplanma (Singelmann 1996).

42


zellikleri, hem varln srdren hem de zlen bir deiim dinamiini gstermesi bakmndan ilgin bir yapya sahiptir. Bunun anlalr olabilmesi iin yapnn direnen ve zlen zelliklerinin incelenmesinde yarar vardr. Hem krsal ilikiler zlmedii iin, hem de iinde var olduu geni toplumsal ilikiler bu yapy zemedii iin, her iki toplumsal ilikide geri zelliklerin varl dikkate alnmas gereken temel bir zellik olarak sorunsallatrlmaya ihtiya duymaktadr. Bu durumda, krsal ilikilerde gzlenenlerin bir gei dnemi olduu sonucuna varmann da ok aklayc olmad; krda sregelen ilikilerin, neden ve hangi koullarda zlmeye diren gsterdikleri sorunsallatrlarak analiz edilmelidir. 1980 ncesi ve sonras Trkiye tarmda gerekleen ilikilerin, deiim mi, gei zellikleri mi, yoksa dnm eilimlerini mi yanstt, snfsal ilikiler ve bamllk sorunsal kapsamnda temel bir tartma konusu olarak gndemde tutulmaldr. Ky sosyolojisi disiplininin Trkiye zelindeki geliiminin, bu tr bir kuramsal ayrmay gl bir ekilde dikkate aldn sylemek pek mmkn grnmemektedir. Bu erevede, modernite syleminin emsiye metodolojisi olan pozitivizmin, zellikle gelimekte olan lkelerdeki, aktarmac, tekrarc, takliti, vb. biimlerde yetkin olmayan kullanl, bilimsel almalar zerinde ok ynl olumsuz etkiler yaratmtr. Kr sosyolojisi pratii, bu geliimi Trkiye rneinde gl bir ekilde yanstan bir gelime izgisi izlemi ve Marksist almalar da bu eilimlerden belirli bir ekilde etkilenmitir. Kr sosyolojisi almalarnn dikkat eken bir baka zellii, kalknmadan ziyade gelimeye odaklanlmasna ramen, her iki kapsamda yaplan zmlemelerin nemli snrllklar iermesidir. Gelime odakl zmlemeler, genel olarak, kapitalist oluumu varsayarak, kapitalist dnm sorunsallatrmadan gelimenin nndeki engelleri ele alm, bunlarn kapitalist dnm asndan ne anlama geldiini kapsaml bir ekilde sorunsallatrmamtr. Kalknma odakl almalar da, kapitalist dnme odaklanmadan, dnm sorunlarna ynelik elikileri iermeyen, mevcut ilikilerin iyiletirilmesine ynelik, onlarn devamlln salayan ve yeniden reten dz izgisel bir ilerleme anlaynn tesine geememitir. Bu kapsamda, kr sosyolojisi, krsal kadn, kadnn toplumdaki snfsal ve ataerkil temeldeki eitsizliini sorunsallatran feminist yaklamlar temelinde deil, toplumun her hangi bir bireyi olarak ele alan bir yaklamla incelediinden, 43


zmlemeler ou kez hem krsal ilikileri hem de kadnlarn bu ilikiler ierisindeki konumlarn ortaya koymaktan uzak kalmtr. Sosyal snf analizi, Trkiye rneinde, genel olarak kr sosyolojisinin temel analitik aralarndan biri olarak yaygn bir ekilde kullanlmam; Marksist snf zmlemeleri, ou kez kuramsal tartmalar kapsamnda gerekletirilmitir.5 Snfsal zmleme eksiklii, krsal ilikilerin, farkllama biimlerinin incelenmesini de snrlandrmtr. Krda izlenen ok ynl ve zengin toplumsal deiiklikler ve farkllklar, hem mevcut ilikilerin varln srdrmesi, hem de bu ilikilerin zlme biimleri analize dahil edilmemitir. Kr sosyolojisinin geleneksel kapsam, krsal ilikileri, bir toplum kapsamnda zmlemekten ziyade, byk lde, topluluk (ky/kyler) dzeyinde ele almtr.6 Topluluk odakl zmlemelerin, genel olarak toplum ve sistem dzeyinde ele alnmamas ve bunun sonucu olarak da kapitalist dnm sorunsal ile btnletirilmemesi, krsal ilikilerin anlalmasnda nemli snrllklar dourmutur. Kr sosyolojisi, hem genel olarak, hem de gelimekte olan lkeler zelinde, kapitalist ilikilerin ortaya kma, varln devam ettirme ve gelime eilimlerinin sorunsallatrlmasna ihtiya gsteren bir ierie sahiptir. Bunun gelimilik sorunsal asndan (azgelimilik, geri kalmlk, gelimekte olan, nc Dnya vb.) farkl yaklamlarla ele alnmasnn, kr sosyolojisinin hem tarihsel hem de dnm sosyolojisi asndan tad kuramsal nem yadsnamaz. Kr sosyolojisi, sadece tarm, kr, kyllk ilikilerini deil, ayn zamanda, gda odakl toplumsal ilikileri (gda sosyolojisini) kapsayan bir ierie sahiptir. Bu erevede, tarm-gda sistem/rejimler temelinde, tarm-gda ilikilerinin birbirlerini tamamlayan bir btnlkte gelimekte olduklarn; bunun retim, dolam ve tketim alanlarnda, bir meta zinciri eklinde yaplanmalarnn nemli sonular dourduu izlenmektedir.7 Kra ynelik yaplan almalarn nemli bir ksm, sosyolojik almalar olmaktan ziyade, iktisat, tarih, antropoloji, vb. disiplinler temelinde yaplm; edebiyat, sanat ve hatta mimari alanlarna ynelik almalar nemli olmakla birlikte, gerek say gerekse srekliliklerinin olmamas nedeniyle, bu alt disiplinin gelimesine katklar snrl kalmtr.5 1970-1980ler Trkiye Marksist krsal tartmasnn temel kaynaklar iin baknz: Boratav (1980); Seddon ve Margulies (1982); Erdost (1984); Aydn (1986a, 1986b). 6 rnein, baknz: Trkdoan (2006). 7 Tedarik sistemi kavram temelinde bir zmleme nerisi iin baknz: Fine vd. (1996). Tarm ve gda ilikilerinde retim, dolam ve tketim alanlarnn btnln ifade eden tarm-gda sistemi kavramsallatrlmas iin baknz: Magdoff vd. (2000).

44


Krsal sosyoloji disiplininin gelimesinde, niversite odakl bilimsel almalar, niversitelerin ilgili faklte ve blmlerinde yaplan bilimsel uralardan beslenmi; baz yaklamlar zaman zaman ne kmtr. Disiplinin niversite dndaki kurumsal gelimesi byk lde, devlet yaplanmas ierisinde olmu; buna mesleki ve sivil toplum rgtlenmeleri eklenmitir. Sivil toplum alanndaki abalar, baz ini klarla birlikte nemlerini byk lde devam ettirmektedirler. Trkiyede sosyal bilimlerin disipliner gelimesinin genel bir zellii olarak, kra ynelik olarak yaplan almalarn nemli bir ksmnn, bilimsel olmaktan ziyade, toplumsal ve siyasal dnce odakl gerekletirilmi; bu almalarn ortaya kard ok zengin bilgiler, byk lde, bilimsel kuramlara dntrlmemitir. Bu eksikliin, disiplinin ortaya k ve gelimesi asndan nemli olduu sylenebilir. Trkiye benzeri gelimekte olan lkelerde, toplumsal/siyasal dncenin hegemonik dnce haline gelmesi ve bilginin niversitelerde kuramsallatrlmasnn yeterli bir dzeyde yaplmamas, bilimsel bilgi ile entelektel dnce arasndaki ilikinin btnln byk lde snrlandrmaktadr. Milliyetilik, din-slam, Kemalizm-sosyal demokrasi, sol-Marksizm, liberalizm-kapitalizm, muhafazakrlk-geleneksellik, feminizm, vb. toplumsal / siyasal dnce yaklamlar ierisinde, Kemalizm, Marksizm, milliyetilik, liberalizm-kapitalizm alanlarnda bir odaklanmann olduu; dier yaklamlarn ky sosyoloji tartmalarnda ikincil planda kald sylenebilir. Genel olarak ele alndnda, Cumhuriyet dnemi tartmalarnda, Marksist zmlemelerden ziyade, modernite syleminin geleneksel zmlemelerinin arlkl olduu; eletirel bak asna sahip almalarda, tarma ynelik analizlerin genel olarak retim ilikilerine ve zel olarak metalama ilikilerine younlamaktan ziyade, pazar ilikilerine odaklanld grlmektedir. Bu kapsamda, metalama eilimleri ile geimlik retim arasndaki ilikinin kuramsal bir zmlemesinin gl bir ekilde yaplmamas nemli bir snrlayc etken olarak dnlmelidir. Toplumun kr-kent, tarm-gda, geleneksel-modern, ileri-geri, gelimiazgelimi, metalam-metalamam emek vb. Marksist olan ve olmayan ikilemli ayrmlarn, ilikili olduklar kuram kapsamnda kapitalist toplum btnl ierisinde ele alnmasnn analitik ve kuramsal zmlemeler asndan nemli almlar salayaca aktr. Modernite syleminin geleneksel okullar, bu kapsam snrl bir ekilde kullanrken, toplumsal formasyon dzeyindemlkiye 2009 Cilt: XXXIII Say:262

45

yaplan neo-Marksist yaklamlar, analizlerini, zellikle sermayenin genel ileyi mekanizmalar kapsamnda yapm;8 1980lerin bandan itibaren bunu tarm-gda iliki ve btnlne odaklanarak kavramlatrmlardr. Ancak, genel olarak kapitalist ilikilerin ve zel olarak da tarmsal ilikilerin geriliini kuramsal olarak sorunsallatran yaklamlar 1980 sonras almalarda nemli lde terk edilmitir.9 Bununla ilikili olarak, retim ilikileri, kuramsal dzeyde tartlmasna ramen, zellikle Trkiye odakl almalarda, bu ilikilerin somut zmlemeleri ok snrl dzeyde yaplmtr. Bu eksiklik, deersizletirme10 tartmalarnn merkezi nemini ikincilletirmitir. Trkiye tarm tartmalarnda tefeci-tccar ilikisi deiim ve dnm sorunsal asndan temel bir konu olmasna ramen, gerek tefeciliin yaygnl ve nemi, gerekse tccarn ve ticaret sermayesinin tarmsal ilikilerde oynad rol eletirel bir biimde sorunsallatrlarak ele alnmamtr. Ticaret sermayesinin ve tccarn tarmsal ilikilerde oynad etkin roln incelenmesi, sermayenin geneli ile ticaret sermayesi arasndaki ilikinin ne olduu sorusuna baldr. Gei dneminin zelliklerine sahip Trkiye benzeri lkelerde, ticaret sermayesine zel bir stat/g (art-deere kendi bana ve bamsz olarak el koyma)11 vermenin ne derece geerli olduu nemli bir kuramsal tartmay gerekli klmasna ramen, bu konu Trkiye literatrnde yeterince tartma konusu haline getirilmemitir.8 Bu dorultuda 1980 ncesi uluslararas literatrn kapsaml bir deerlendirmesi iin baknz: Bernstein (1986); Aydn (1986a, 1986b); Shanin (1989); Ecevit (1999); Bernstein ve Byres (2001). 1980 sonras tarm ve gda btnl temelli analizlerin deerlendirmesi iin baknz: Buttel ve Goodman (1989); Buttel (2001); Ecevit (2006). 9 Tarm ve gda btnlne odaklanan almalar ierisinde ne kan gda rejimi kavramsallatrmasnn (Friedmann ve McMichael, 1989; Friedmann, 2004; McMichael, 2004) bu dorultuda bir eletirisinin karlatrmas iin baknz: Araghi (2003, 2006); Bke (2008). 10 Ucuz emek kavramlatrmas, emek gcnn tm yaam koullarn kapsayan bir deersizletirme alandr. Emek gcnn metalamam yapsn korumas; geimlik retimin varln devam ettirmesi; belirli dnemlerde snrl bir fonun olumas dnda srekli ve gvenilir bir sermaye birikimini oluturma imknn salamamas; nadir olarak ortaya kan fonlarn geciktirilmi harcamalar bile karlamamas; metalamam emek gcnn byk lde daralan aile-hane emeine dayal snrlandrlm yaps; emek gcnn byk lde toplumsal cinsiyet (ataerkil ve snfsal eits

tarım ve köylülük Üzerine makaleler - mülkiye

Documents