T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİ BAKIMINDAN İBN HALDUN

Muhammet İRĞAT

1140206001

DOKTORA TEZİ

Danışman

Doç. Dr. Nejdet DURAK

ISPARTA - 2015

userTypewritten Texti

iii

(İRĞAT, Muhammet, Tarihselcilik Düşüncesi Bakımından İbn Haldun, Doktora

Tezi, Isparta, 2015)

ÖZET

İbn Haldun, ilmî kişiliği bakımından İslâm düşünce tarihinde çığır açmış çok

yönlü bir filozoftur. Onun Mukaddime adlı eseri, kendi alanında gelmiş geçmiş en

büyük eser niteliğindedir. İbn Haldun’un, geleneği aşan, kritik-analitik düşünme

metoduna dayalı ve tarihselci bir perspektifte ortaya koyduğu tarih ve toplum

anlayışı, yakın dönem Batı medeniyetine ait tarihselcilik düşüncesinin entelektüel

kodlarını içermekte ve adeta bu düşüncenin kaynağını teşkil etmektedir.

19. yüzyıl Almanya’sında özellikle Wilhelm Dilthey’in öncülüğünde

sistemleştirilen tarihselcilik düşüncesi, pozitivist bilgi ve bilim anlayışına karşı

tarihsel bilgi ve tinsel bilim anlayışını savunan, insan doğası ve toplumun ancak

tarihsel bir perspektiften anlaşılabileceğini ileri süren felsefî bir akımdır.

İbn Haldun’a ait kavramsal çerçeve ve metodolojinin, tarihselcilik düşüncesi

bakımından analiz edileceği söz konusu bu çalışmada,

bir yandan İbn Haldun’a ait tarihselci bakışın genel özellikleri; diğer yandan

da İbn Haldun’un, Batı kaynaklı bu düşünceyi hangi yönleriyle etkilediği konusunda

tesbitler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: İbn Haldun, Wilhelm Dilthey, Tarih, Tarihsellik,

Tarihselcilik, Tarih Felsefesi.

iv

(IRGAT, Muhammet, Ibn Khaldun: In terms of Historicism Thought, Doctoral

Dissertation, Isparta, 2015)

ABSTRACT

Ibn Khaldun is a philosopher who is a pioneer in Islamic history of thought

and sophisticated in terms of scientific personality. His work called Muqaddimah is

the greatest work ever in his field.

Ibn Khaldun’s perception of history and society which is beyond tradition,

based on method of critical-analytical thought and he put forward with the

perspective of historicity includes intellectual codes of historicism thought belong to

early western civilisation and consists source of this idea.

The historicism thought which systemized in 19th

century’s Germany

especially pioneering Wilhelm Dilthey, is a philosophical doctrine which is argues

historical knowledge and human scientific idea towards positivist knowledge and

science, and human nature and society can be understood just only via historical

perspective.

In this study via analysing Ibn Khaldun’s concepts and methods in context of

historicism thought, on the one hand will be detected general aspects of Ibn

Khaldun’s historicity perspective on the other hand how effected Ibn Khaldun this

western idea.

Key Words: Ibn Khaldun, Wilhelm Dilthey, History, Historicity,

Historicism, Philosophy of History.

v

İÇİNDEKİLER

YEMİN METNİ ......................................................................................................... ii

ÖZET .......................................................................................................................... iii

ABSTRACT ............................................................................................................... iv

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... v

KISALTMALAR ..................................................................................................... vii

GİRİŞ

TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİNİN KAVRAMSAL VE PROBLEMATİK

ANALİZİ

I. TARİH KAVRAMI .............................................................................................. 1

II. TARİHSELLİK KAVRAMI ............................................................................... 5

III. TARİHSELCİLİK KAVRAMI .......................................................................... 7

IV. TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİ BAĞLAMINDA ORTAYA ÇIKAN BAZI

FELSEFÎ TARTIŞMALAR ................................................................................... 16

A. Tümelci Felsefe-Tikelci Felsefe Karşıtlığı .................................................... 16

B. Tarihsel Sürecin Yönü: Döngüsellik-Çizgisellik Tartışması ......................... 18

C. Doğa Bilimleri-Tin Bilimleri Ayrımı ............................................................. 19

BİRİNCİ BÖLÜM

TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİNİN TEMELLERİ

I. FELSEFE-TARİH İLİŞKİSİ ............................................................................... 23

A. Felsefî Düşüncenin Konusu Olarak Tarih ..................................................... 23

B.Tarih Felsefesinin Oluşum Süreci ................................................................... 30

1. Felsefe-Tarih İlişkisinin Kökeni: Efsaneye Dayalı Tarih Anlayışı ............. 31

2. Antikçağ Yunan Felsefesi ve Tarih: Bilimsel Tarih Yazıcılığı’nın Ortaya

Çıkışı ............................................................................................................... 34

3. Felsefe-Tarih (Theoria-Historia) Karşıtlığı: Aristoteles Düşüncesinde

Tarihin Yeri ..................................................................................................... 40

4. Hellenistik Dönemde Felsefe-Tarih İlişkisi ................................................ 43

5. Ortaçağda Hıristiyanlık, Felsefe ve Tarih İlişkisi ....................................... 46

6. Aydınlanma’ya Geçiş: Rönesans ve 17. Yüzyıl’da Felsefe-Tarih İlişkisi .. 50

a. Rönesans’ta Felsefe-Tarih İlişkisi ........................................................... 50

b. 17. Yüzyıl’da Felsefe-Tarih İlişkisi ......................................................... 54

7. Aydınlanma, Felsefe ve Tarih İlişkisi ......................................................... 57

8. Aydınlanma’da İlerleme (Progressus/Progress) Düşüncesi ve Tarih .......... 60

vi

C. Bir Disiplin Olarak “Tarih Felsefesi”nin Doğuşu .......................................... 64

D. 19. Yüzyıl (Tarih Yüzyılı) ve Tarih Felsefeleri ............................................. 71

1. Alman İdealizmi ve Tarih Felsefeleri ......................................................... 71

2. Pozitivizm ve Tarihselcilik ......................................................................... 79

E. Wilhelm Dilthey’de Tarihselcilik ................................................................... 82

İKİNCİ BÖLÜM

İBN HALDUN VE MUKADDİME

I. İBN HALDUN’UN HAYATI VE ESERLERİ .................................................. 91

A. İbn Haldun’un Hayatı .................................................................................... 91

B. İbn Haldun’un Eserleri ................................................................................. 104

II. İBN HALDUN’UN DÜŞÜNCESİNE ETKİ EDEN ENTELEKTÜEL ARKA

PLAN .................................................................................................................... 106

III. MUKADDİME’NİN İÇERİĞİ HAKKINDA GENEL BİR

DEĞERLENDİRME ............................................................................................ 117

A. İbn Haldun’un Tarihe Bilim ve Hikmet Nazarıyla Bakışı ........................... 121

B. İbn Haldun’un Tarih Yazımında Uyguladığı Metotlar ................................ 125

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İBN HALDUN’UN TARİHSELCİ YAKLAŞIMININ MUKADDİME’DEKİ

ENTELEKTÜEL, METODOLOJİK VE KAVRAMSAL PERSPEKTİF

ÜZERİNDEN ANALİZİ

I. MUKADDİME’NİN ENTELEKTÜEL PERSPEKTİFİ .................................. 129

II. İBN HALDUN’UN TARİHSELCİ METODU VE ÖZELLİKLERİ .............. 143

III. İBN HALDUN’UN EVREN VE İNSAN TASAVVURU ............................. 148

A. İbn Haldun’un Evren Tasavvuru .................................................................. 148

B. İbn Haldun’un İnsan Tasavvuru: Tarihsel Varlık Olarak İnsan ................... 150

IV. TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİ BAĞLAMINDA İBN HALDUN’A AİT

BAZI KAVRAMLARIN ANALİZİ..................................................................... 155

A. Tarih Kavramının Analizi ............................................................................ 155

B. Umrân Kavramının Analizi .......................................................................... 162

1. Bedâvet/Bedevî Umrân ............................................................................. 167

2. Hadâret/Hadarî Umrân .............................................................................. 169

3. Umrân İlmi ................................................................................................ 171

SONUÇ .................................................................................................................... 174

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 183

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 198

vii

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.t. : Adı geçen tez

a.g.y. : Adı geçen yerde

alm. : Almanca

AÜDTCF : Ankara Üniversitesi Dil Tarih-Coğrafya Fakültesi

AÜİF : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

b. : Bin (Oğlu)

Bkz./bkz. : Bakınız

C. : Cilt

Çev. : Çeviren

der. : Derleyen

DEÜİF : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı

ed. by : Edited by

fr. : Fransızca

h. : Hicri

haz. : Hazırlayan

İA : İslam Ansiklopedisi

ing. : İngilizce

İSAM : İslam Araştırmaları Merkezi.

İÜEF : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

m. : Miladi

md. : Maddesi

M.Ö. : Milattan Önce

MÜFSBS : Muğla Üniversitesi Felsefe ve Sosyal Bilimler Sempozyumu

nşr. : Neşreden

ö. : Ölümü

TDK : Türk Dil Kurumu

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı

thk. : Tahkik eden

tsh. : Tashih eden

TTK : Türk Tarih Kurumu

s. : Sayfa

ss. : Sayfalar

S. : Sayı

p. : Page

pp. : Pages

vb. : Ve benzeri

vd. : Ve diğerleri

y. : Yıl

yy. : Yüzyıl

Yay. : Yayınları

trs. by : Translated by

TÜBA : Türkiye Bilim Akademisi

viii

ÖNSÖZ

Düşünmenin, kendisi için zorunlu olduğu bir varlık (rational being) olarak

insan, söz konusu bu doğası gereği daima entelektüel bir çabanın içerisinde

varolagelmiştir. İnsan, söz konusu bu düşünme eylemini; evreni anlayabilmek,

sorularına yanıt bulabilmek, merakını giderebilmek ve öğrenmek gibi sâiklerle

bilinçli olarak gerçekleştirmektedir. O, gerek aklî çıkarımlarıyla ve gerekse tecrübî

edinimleriyle, bilinebilenlerin (belirlenen nesne) bileni (belirleyici özne) olmuştur.

Bu özsel nitelikleriyle insan, çağlar boyunca varlığı anlama ve anlamlandırma isteği

doğrultusunda hakikatin bilgisini elde etmeye çalışmıştır. İnsan, bu amacına neyle,

nerede, nasıl, hangi şartlarda ulaşabileceği konusunda sürekli düşünmüş ve bu

bağlamda çeşitli metotlar ve düşünce sistemleri geliştirmiştir. Nitekim o, doğal ve

tinsel bir dünyanın var olmasıyla bağlantılı olarak ontolojik; söz konusu bu dünyaları

bilmenin imkânı ve bu bilginin niteliğiyle bağlantılı olarak epistemolojik; bu bilgileri

elde etmek üzere kullanılan yöntemlerle bağlantılı olarak da metodolojik zeminde

fikir yürütmektedir.

Bu entelektüel zeminlerde elde ettiği bilgileri öğrenen ve gerek sözlü gerek

yazılı olarak sonraki nesle aktaran insan, toplumdan topluma ve çağdan çağa değişik

özellikler gösterse de, tarihsel süreçte, insanlığın ortak bilincini yansıtan bütünsel bir

bilginin mimarı olmuştur.

Tarih, insana ait bu entelektüel çabanın gerçekleştiği hem teorik hem de

pratik bir varlık alanıdır. İnsanın kendisi, gerçekleştirdiği her düşünme etkinliği,

yaptığı her eylem ve bunların somut her neticesi de bu varlık alanında yerini alan

tarihsel birer varlıktır. İnsanla doğanın buluştuğu, birbirini dönüştürdüğü bu alan,

dünyayı, salt fizikî bir mekân olmanın ötesine taşımakta ve ona tarihsel ve toplumsal

bir nitelik kazandırmaktadır.

Sahip olduğu bu varoluşsal niteliğin (tarihsellik) farkında olan insan, çağlar

boyunca tarihe yönelmiş ve onu yorumlayarak geleceğine yön verme uğraşına

girişmiştir. Bu bağlamda o, düşünsel ve eylemsel dayanağı olan felsefesiyle,

öncelikle doğanın özüne ilgi duymuş ve ondaki ontik yapıyı keşfederek doğal

gerçekliğin bilgisini temellendirmeye çalışmıştır. Ardından ilgisini doğanın ayrılmaz

parçası olan kendi toplumsallığına çeviren insan, orada da doğadakine benzer bir

ix

sistemin varlığını keşfetmiş ve hakikatin ancak, kendi toplumsallığı ve tarihselliği

bağlamında kavranabileceğini görmüştür. Buradan hareketle o, geçmişini, aktüel

ilgileri, eğilimleri ve ihtiyaçlarıyla yeniden yorumlamaya ve bununla hem bugününü

hem de yarınını şekillendirmeye çalışmıştır.

Tarih hakkında düşünme, insanlığın ilk dönemlerinden başlayarak günümüze

kadar gelen uzun bir süreci kapsamaktadır. Mitolojik dönemin efsaneye dayalı tarih

anlatımıyla başlayan ve İlkçağda tarih yazıcılığı şeklinde devam eden bu süreç, 14.

yüzyılda İbn Haldun (ö. 1406)’la bilimsel ve felsefî bir faaliyet olarak özgün bir

entelektüel alana dönüşmüştür. İbn Haldun, özelde mağrib genelde dünya tarihine

dair görüşlerini kaleme almak için Kitâb’ul-İber adını verdiği ancak

tamamlayamadan vefat ettiği eserinin Mukaddime bölümünde, tarih ilmi ve

felsefesine dair görüşlerine yer vermiş ve bu çerçevede kendi zamanına kadar örneği

olmayan bir usûl ilmini (ûmrân), kavramsal ve metodolojik açıdan temellendirmiştir.

O, bütüncül bir yaklaşımla tarih, insan, toplum ve topluma ait süreç ve kurumları,

felsefî bir yöntemle incelemiş ve düşünce tarihinde ilk tarih filozofu olarak

anılmasını sağlayan görüşler ortaya koymuştur.

İbn Haldun’un, tarihsel düşünce perspektifine dayalı bu özgün felsefe

anlayışının Batı’daki ilk örneğine, 17. yüzyılda Giambattista Vico (ö. 1744)’nun Yeni

Biliminde rastlanmaktadır. Batı’da Vico ile başlayan tarih felsefesi geleneği, 19.

yüzyıl Alman idealizmiyle zirveye ulaşmış ve nihayet pozitivizmin bilimsel

egemenliğine karşı eleştirel bir yaklaşım olan “tarihselcilik (historismus/historicism)

düşüncesi”ni ortaya çıkarmıştır. Hegel (ö. 1831)’in tin kavramı etrafında şekillenen

tarihselcilik düşüncesi, Alman tarih filozofu Wilhelm Dilthey (ö. 1911)’in

çalışmalarıyla tarihsel bilginin imkânı, değeri ve niteliği bağlamında ele alınmış ve

özgün bir kavramsal çerçeve etrafında, epistemolojik ve metodolojik bir

temellendirmeye tabi tutulmuştur. Örneğin, Dilthey’e göre tarih, bizatihî hayatın bir

göstergesidir. Tarihselci bir yaklaşım olmadan insanın özüne ait olanın

anlaşılamayacağını savunan Dilthey, “anlama” metodunu felsefî anlamda geliştirmiş

ve doğa bilimlerinden ayırdığı tin bilimlerini, epistemolojik açıdan temellendirmeye

çalışmıştır.

x

İbn Haldun’un, Mukaddime’de ortaya koymuş olduğu tarih/toplum felsefesi,

19. yüzyıl Batı felsefesinin ürünü olan tarihselcilik düşüncesi bakımından ele

alındığın da görülecektir ki, tarihselcilik, entelektüel kodları açısından İbn Haldun’un

düşüncelerine dayanmaktadır.

“Tarihselcilik Düşüncesi Bakımından İbn Haldun” başlıklı bu çalışma, İslâm

düşünce geleneğinde özgün bir tarih filozofu olarak bilinen İbn Haldun’un, Batı

medeniyetine ait tarihselcilik düşüncesinin entelektüel kodlarını içeren ve adeta bu

düşüncenin kaynağını teşkil eden özgün tarihselci yaklaşımının ortaya konulmasını

sağlayacağından literatürde yer alan önemli bir boşluğu dolduracaktır.

Bu araştırma neticesinde, tarihten tarihselciliğe uzanan düşünce seyri

içerisinde İbn Haldun’un tarihselci yaklaşımına ait kavram ve metotlar, tarihselcilik

düşüncesi bakımından analiz edilerek benzer ve zıt yönlerin belirlenmesi ve böylece

tarihselcilik düşüncesinin kökleriyle ilgili orijinal tespitler yapılması hedeflenmiştir.

Hiç şüphesiz böyle bir çalışma, bir yandan İbn Haldun ile tarihselciliğin

filozofu olan Dilthey’i; bir yandan da İslâm medeniyeti ile Batı medeniyetini

karşılaştırma imkânı da sunacaktır. Nitekim söz konusu bu mukayesede bariz

benzerlikler ve farklılıkların yer aldığı görülecektir.

Bununla birlikte çalışmanın temel amacı, İbn Haldun’un tarihselci

perspektifinin, felsefî analizler yoluyla ortaya konulmasıdır. Çalışmanın genelinde

İbn Haldun’un tarihe bakışı ve bu bağlamda ortaya koyduğu entelektüel yaklaşımlar

yer alacaktır.

Giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşan bu çalışmada ağırlıklı olarak literatür

taraması, analiz-sentez ve betimleme yöntemleri kullanılmıştır. Girişte tarih,

tarihsellik ve tarihselcilik kavramları detaylı bir şekilde ele alınmış, sırasıyla birinci

bölümde felsefe-tarih ilişkisi, tarih felsefesi ve tarihselciliğin ortaya çıkışı; ikinci

bölümde İbn Haldun’un ayrıntılı biyografisi, onun düşüncesine etki eden entelektüel

arka plan ve Mukaddime’nin içeriği hakkında genel bilgilere yer verilmiştir.

Araştırmanın son bölümünde ise Mukaddime’nin entelektüel perspektifi ile İbn

Haldun’un geliştirmiş olduğu metot ve kavramlar analiz edilmek suretiyle onun

tarihselci perspektifi ortaya konulmuş ve sonuç değerlendirmesi yapılmıştır.

xi

Bu çalışma, Süleyman Demirel Üniversitesi Rektörlüğü tarafından 3644-

D113 numaralı Bireysel Araştırma Projesi (BAP) kapsamında desteklenmiştir.

Büyük çoğunluğu İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM)’da olmak üzere kapsamlı bir

araştırma ve yoğun bir emeğin ürünü olarak ortaya çıkan bu çalışmada birçok kişinin

katkısı vardır.

Başta bu çalışmanın her aşamasında değerli zamanını ayırarak bana yol

gösteren, ufuk açıcı fikirleriyle, karşılaştığım güçlükleri aşmam hususunda bana

yardımcı olan danışman hocam Doç. Dr. Nejdet DURAK’a en samimi duygularımla

teşekkür ediyorum. Yine bu süreçte farklı bakış açılarının imkânını vurgulayarak

beni yönlendiren değerli hocalarım Prof. Dr. Kemal SÖZEN ve Prof. Dr. İsmail Latif

HACINEBİOĞLU’na ve önerilerinden yararlandığım Doç. Dr. İshak ÖZGEL ve

Yrd. Doç. Dr. Salih AYDIN hocalarıma da ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Ayrıca tez

yazım aşamasında katkılarını esirgemeyen değerli dostlarım Arş. Gör. Aydın

ÖZDEMİR ve Arş. Gör. Yunus Emre AKBAY’a da çok teşekkür ediyorum.

Son olarak, bu zorlu süreçte göstermiş olduğu sabır ve anlayışla en çok

ihtiyacım olan azim ve çalışma kararlılığı hususunda beni cesaretlendiren ve kızımız

Yaren Neva’nın doğumuyla da beni sevindirip motive eden sevgili eşim Tuba

İRĞAT’a teşekkürü borç biliyorum.

Bu çalışmayı, hayatım boyunca maddî ve manevî destekleriyle hep yanımda

olan, sevgili annem Resmiye İRĞAT ve babam İzzet İRĞAT’a, ithaf ediyorum.

Muhammet İRĞAT

Isparta 2015

1

GİRİŞ

TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİNİN KAVRAMSAL VE

PROBLEMATİK ANALİZİ

Bu çalışmanın hareket noktasını tarihselcilik düşüncesi oluşturduğundan, söz

konusu bu düşüncenin iyi anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Bu nedenle tezin giriş

kısmında tarihselcilik düşüncesine ayrıntılı olarak yer verilecektir. Bunun için

öncelikle birbirleriyle ilişkili olan “tarih”, “tarihsellik” ve “tarihselcilik”

kavramlarının anlam içerikleri üzerinde durulacak; ardından felsefe-tarih ilişkisi ve

tarih/toplum metafiziği konularının daha iyi anlaşılmasını sağlamak için, tarihsel

varlık alanı ve tarihselcilik düşüncesi bağlamında ortaya çıkan bazı felsefî

tartışmalara değinilerek, tarihselciliğin kapsamlı bir analizi yapılacaktır.

I. TARİH KAVRAMI

Tarih kelimesinin etimolojisiyle ilgili, biri daha baskın olmak üzere iki

yaklaşımın mevcut olduğu görülmektedir. Baskın olan görüşe göre tarih kelimesinin

kökeni, Sâmî dillerinde vrh mastarından türemiş olan Akadca arhu1,

Arâmice/İbrânice yrah/yareah/yerah [kamer (semâvi ay, moon), şehr (takvimsel ay,

month), zaman veya hilali tespit etmek] kelimesine dayanmaktadır.2 Tarih (te’rih),

söz konusu bu kökten Yemen orijinli3 Arapçaya geçmiş olan eraha/veraha/irh

(özlemek, vakti tayin etmek, önemli bir olayın meydana gelmesi) fiilinden türemiştir

ve çoğulu tevârihtir.4 Aynı görüş, tarih kelimesinin, Türkçeye de Arapçadaki bu

şekliyle aktarılmış olduğunu belirtmektedir.5

Baskın olmayan diğer görüş ise tarih kelimesinin, Farsça “mâh-rûz” (‘ay’ın

günü, ‘ay’ın görülme günü) ifadesinden Arapçaya aktarılmış olduğunu iddia

1 Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography, E. J. Brill, Leiden, 1968, p. 12.

2 İbn Manzur, Lisânü’l-Arap, Darü’l-Fikr, Beyrut, 1990, C. 3, s. 4.

3 Rosenthal, a.g.e., p. 12.

4 İbn Manzur, a.g.e., C. 3, s. 4-5.

5 Mustafa Fayda, “Tarih” md., DİA, 2011, C. 40, s. 30; TDK Türkçe Sözlük, Komisyon, TDK

Yay., Ankara, s. 1419; Ebu Mansur el-Cevâlikî, El-Muarrab mine’l-Kelâmi’l-E’câmî alâ

Hurûfi’l-Mu’cem, thk. F. Abdurrahman, Dimaşk, 1990, s. 220-221.

2

etmektedir. Buna göre ay anlamına gelen “mah” ile gün anlamına gelen “rûz”

kelimelerinden oluşan “mâh-rûz” tabiri, önce “müerrih” şeklinde Arapçaya geçmiş

sonra da “zamanı tayin etmek”, “ayı tespit etmek” anlamındaki te’rih biçimini

almıştır.6

Bundan başka, Arapçada tarih yerine haber, tarih ilmi yerine haberin çoğulu

ahbâr (ilm el-ahbâr) teriminin kullanılmakta olduğunu, ilerleyen zamanlarda söz

konusu anlam içeriğinin tarih kelimesine yüklenerek kullanılageldiğini söyleyen

görüşler de mevcuttur.7 Ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’de on yerde geçen esâtir (masal,

mitoloji) kelimesinin de tarih anlamına geldiği ve Grekçe istoria kelimesinin Arapça

söylenişi olduğu belirtilmektedir.8

Sözlük anlamıyla tarih; “zaman içerisinde olmuş ve olmakta olan insanlığa

ilişkin olgu ve olay süreçleri”, “insan varoluşunun zamanı planlayarak, geleceğe

dönük -aynı zamanda- geçmişle bağlantılı olarak oluşturduğu insanî bir boyut” 9

,

“tarihsel olayları kendisine konu edinip inceleyen bilim”10

, “tarihî bir olayın zaman

ve süresinin belirlenmesi”11

gibi anlamlara gelmektedir.

Terim olarak ise tarih, “insanoğlunun hayat faaliyetlerini geçmişten bugüne

değişik perspektiflerden ele alan, geçmişin bilgisini bugüne ulaştıran, elde edilen

bilgiler sâyesinde bugünü anlamaya yardımcı olan, bu yönleriyle şimdiki zamanı ve

şartları ortaya çıkaran ve geleceğe dönük hareket plânlarının yapılmasına imkân

tanıyan bir sosyal bilim”12

, “toplumların dönemler halinde bir merhaleden diğer

merhaleye geçiş kanunlarını inceleyen, bir başka ifadeyle sosyal olaylar ve toplumlar

6 Sabri Hizmetli, İslam Tarihçiliği Üzerine, DİB Yay., Ankara, 1991, s. 1-2; İshak Özgel,

“Tarihselcilik Düşüncesi Bağlamında Kur’ân’ın Tarihsel Yorumu (Metodolojik Bir

Teklif)”, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış

Doktora Tezi), Isparta, 2002, s. 4. 7 Rosenthal, a.g.e., p. 11.

8 M. Şükrü Akkaya, Tarih Metodu ve Felsefesi Notları, AÜDTCF Yay., Ankara, 1938, s. 10-

13; Özgel, a.g.t., s. 4. 9 TDK Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü/Felsefe Terimleri Sözlüğü, Komisyon, TDK Yay.,

Ankara, 1975, s. 2209; Mehmet Doğan, Doğan Büyük Türkçe Sözlük, Yazar Yay.,

Ankara, 2013, s. 1639. 10

Önay Sözer, Anlayan Tarih, Yazko Yay., İstanbul, 1981, s. 21. 11

Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2008, s.

446. 12

Ali Seyyar, İnsan ve Toplum Bilimleri Terimleri, Değişim Yay., İstanbul, 2007, s. 998.

3

arasındaki münasebetlerin belirli bir kanun çerçevesinde cereyan ettiğini ortaya süren

bir ilim dalı”13

gibi anlamlara gelmektedir.

Batı dillerinde tarih kelimesini karşılayan historia/history/historie/storia14

ise

Grekçe “bildirme”, “tanık olunan olayların bilgisi”, “haberdar olunan şeylerin

bilgisi” gibi anlamlara gelen istoria/istorein kelimesinden türemiştir.15

History ise

“bilgi, haber, araştırma, soruşturma, geçmişte yaşanan olaylar ve bunların bilgisi”16

gibi anlamları ihtiva etmektedir.

İlkçağda kapsamlı bir tarih kitabı yazmış olan ve tarih yazıcılığının

(histeriography) öncüsü kabul edilen Herodotos (ö. M.Ö. 425), yazdığı bu esere

İstorias Apodesis (Tanık Olunan ve Haber Alınan Şeylerin Anlatılması) adını

vermiştir. Herodotos, eserini yazma amacını şu şekilde ifade etmektedir:

“Bu, Halikarnasoslu Herodotos’un kamuya sunduğu araştırmadır.

İnsanoğlunun yaptıkları zamanla unutulmasın ve gerek Yunanlıların gerekse

Barbarların meydana getirdikleri harikalar bir gün adsız kalmasın, tek amacı budur;

bir de bunların birbirleriyle neden dövüşürlerdi diye merakta kalınmasın.”17

Böylece istoria kelimesi ilk kez yukarıdaki anlamlarının -doğa olaylarına

ilişkin haber bilgisi- yanında, “insan topluluklarının başından geçen olayların

kaydedilmesiyle edinilen bilgi” anlamında kullanılmıştır.18

Bir diğer İlkçağ tarihçisi

Thukydides (ö. M.Ö. 395) ise istoriaya “insanî-toplumsal olayları yorumlama”19

13

Seyyar, a.g.e., s. 998. 14

Tarih kelimesinin, Latincesi historia, İngilizcesi history, Fransızcası historie, Almancası

historie ve Geschichte, İtalyancası ise storiadır. 15

Doğan Özlem, Tarih Felsefesi, Ara Yay., İstanbul, 1992, s. 17; Robin George

Collingwood, Tarih Tasarımı, Çev. Kurtuluş Dinçer, Doğubatı Yay., Ankara, 2013, s. 52-

53. 16

William L. Reese, Eastern and Western Thought Dictionary of Philosophy and Religion,

Humanitiy Books, New York, 1996, p. 233. 17

Herodotos, Herodot Tarihi, Çev. Müntekim Ökmen, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1983, s. 21;

George Lawrinson, Heredot Tarihi, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Kanaat Kitabevi, İstanbul,

1941, s. 35. 18

Özlem, a.g.e., 1992, s. 17. 19

Özlem, a.g.e., 1992, s. 18.

4

anlamını yüklemiş ve tarihsel araştırmanın kanıta dayandığını20

belirtmek suretiyle

tarihin farklı bir yönüne vurgu yapmıştır.

Tarihe, geçmişteki olayları ifade eden bu ilk kavramsal içerik açısından res

gestea; bu olayları konu edinen bir bilim olması bakımından da historia rerum

gestarum denmiştir.21

Günümüzde ise bu iki anlamı da ihtiva eden history kelimesi

kullanılmaktadır.

Yunan medeniyetinde tarih, diğer pek çok medeniyette olduğu gibi, bu ilk

anlamıyla bilinmekteydi. Homeros ve Hesiodos (M.Ö. 8. yy.)’la başlayan efsaneye

dayalı tarih yazıcılığı, Herodotos ve Thukydides gibi isimlerle gerçek olayların

aktarılması işine dönüşmüştür.22

Söz konusu bu tarih anlayışı, İbn Haldun’a kadar

İslâm medeniyetinin de sahip olduğu tarih anlayışıdır.23

Tarih, ikinci anlamıyla ise, tarihçinin bilgi etkinliğini sorgulamayı amaçlayan,

tarihsel bilginin; nesnesini, metodunu, niteliğini ele alan bir metodoloji eleştirisidir.

Tarih kelimesinin bu çift anlamlılığını dile getiren Nermi Uygur, tarih için şu

ifadelere yer vermektedir:

“İnsan dünyasında olup biten olayları; insanların değişik zamanlarda neler

yapıp ettiğini; insan dünyasında kendini gösteren kültür, politika, din, sanat

türünden kımıldanışları; insanla ilgili her türlü uğraşları, sürçmeleri, başarıları,

savaşmaları dile getirir. Buna göre “tarih” insanın gerçekleştirmiş olduğu tüm

kültür varlığını kapsar.”24

Sonuç olarak tarihin; geçmişteki insanî eylemler ve olaylar (sosyal-tarihî

süreç), bu olayları konu edinen, kronolojik olarak anlatan ve yorumlayan bir bilim

(tarih bilimi) ve bu sürecin insan tarafından bir olgu halinde anlaşılmasının koşulu

(tarih felsefesi) şeklinde üç farklı anlam ve seviyede kullanıldığını görmekteyiz.

Dolayısıyla kavramsal bir bakış açısıyla tarihçilerin araştırma konusu olan

“tarih” ile filozofların üzerinde durduğu “tarih”in birbirinden farklı anlam 20

Collingwood, a.g.e., s. 54. 21

Özlem, a.g.e., 1992, s. 11; İlber Ortaylı, Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek II, Son

İmparatorluk Osmanlı, Timaş Yay., İstanbul, 2006, s. 21. 22

Ayhan Bıçak, Tarih Düşüncesi II: Felsefe ve Tarih, Dergâh Yay., İstanbul, 2004, s. 50. 23

Kasım Şulul, “İslam Düşüncesinde Tarih Felsefesi”, Divân Dergisi, 2001, S. 2, s. 102. 24

Nermi Uygur, “Tarih Felsefesinin Yolu”, Felsefe Arkivi, 1957, S. 3, s. 35.

5

içeriklerine sahip olduğunu anlamaktayız. Buna göre ilkinde, zaman ve mekân olarak

bölünmüş olayların canlandırılması, sıralanması ve derlenmesi söz konusuyken;

diğerinde bütünsel bir olgu olarak tarihin; düşünme, bilme ve anlamanın bir bağlamı

olarak ele alınması söz konusudur.

Bu bağlamda tarihin “doğal” ve “felsefî” tarih olmak üzere iki yönüne de

vurgu yapılmış olmaktadır. Doğal tarihin gayesi yeryüzünün ve onun üzerinde

yaşayan toplumların maddî hayatını öğrenmek, felsefî tarihin gayesi de, toplumsal

olay ve olguların ardında gizli olan yasaları ve böylece toplumsal metafiziği açığa

çıkarmaktır.25

Bu anlamıyla tarih, insanlığın tinsel varoluşunu temsil etmektedir.26

Tarih bir süre diyalektiğidir; öyle bir diyalektik ki toplumsal olanın, geçmişin,

şimdinin ve geleceğin incelenmesi ve inşa edilmesi onunla mümkün

olabilmektedir.27

Tarih her senkronik kesitinde eskiye ait binlerce ayrıntı ve gerçeği

tekrarlamasına rağmen ideal olarak hep farklı bir görüntünün olduğu bir varlık

alanıdır.28

Bu anlamda her tarihsel olgu ve olay benzersizdir; kuşkusuz kendi

zamanının dışında açıklanabildiği gibi kendine ait zamanın içinde de

açıklanabilmektedir yani onlar “zamanın çocuğu”durlar.29

II. TARİHSELLİK KAVRAMI

Zamana ait olma veya zamanlılık anlamına gelen “tarihsel” sıfatından türeyen

tarihsellik (alm. Geschichtlichkeit, Historizitat, ing. Historicity, fr. Historicité),

zamana ve dolayısıyla tarihe bağımlılığı ifade eden bir durum tesbiti, bir hüküm ya

da bir değerdir.30

Tarihsellik kavramı, tarihsel varlıkların ontik ve epistemik

mahiyetine vurgu yapan teknik bir kavramdır.31

25

A. Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1985, s. 135. 26

Togan, a.g.e., s. 135. 27

Fernand Braudel, Tarih Üzerine Yazılar, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitabevi,

Ankara, 1992, s. 112. 28

Braudel, a.g.e., s. 122. 29

Braudel, a.g.e., s. 123. 30

Tahsin Görgün, “Tarihsellik ve Tarihselcilik Üzerine Birkaç Not”, Kur’ân-ı Kerim,

Tarihselcilik ve Hermenötik, Yeni ümit Kitaplığı, İzmir, 2003, s. 108-109. 31

Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., İstanbul, 1999, s. 171.

6

Bir varlık, olay, olgu ya da değerin süreç içerisinde oluştuğunu, oluşun

sürekliliğini, biricikliğini ve dolayısıyla anlamının da belirli şartlar ve belirli

dönemlere göre olduğunu ifade eden tarihsellik, ilk kez Hegel tarafından felsefî

bağlamda kullanılmıştır. Hegel’in kullanımıyla tarihsellik, “olup biten her şeyin

geçmişte kalmış olmasına rağmen şimdi ve gelecekte de etkisini sürdürmesi hali” ve

“tarihsel etkililiğin devamlılığı” anlamlarına gelmektedir.32

Tarihselliğin, Hegel

tarafından yapılan bu tanımlarından ilki, insan tininin tarihsel varoluş biçimine vurgu

yaptığı için daha felsefîdir. Nitekim Hegel’in sistemi, varlığın (geist, mutlak ruh,

tin)33

tarihsel ya da bizzat tarih olması esasına dayanmaktadır. Buna göre Hegel’de

tarihsellik, tinin, tarihsel sürece girmesi, zamana atılması ve kendini özgürlüğüne

bırakması anlamlarına gelmektedir.34

Tarihsel aklın eleştirisini ve tin bilimlerinin temellendirmesini yapmak üzere

kurguladığı felsefesinin merkezine tarihsellik kavramını koyan Dilthey, Hegel’in

tanrısal tini yerine insana özgü bir tinselliği formüle etmiştir. Dilthey, insanın

evrensel bir özünün bir doğasının olmadığını yalnızca tarihinin olduğunu

savunmaktadır. Nitekim ona göre insan, “başkalarıyla karşılaşmalarının bir

ürünüdür… O her dönemde parçalanır, çözülür, kendini yeniden kurar.”35

Dilthey,

tarihselliğin; değişmenin, dönüşmenin ve tekilliğin yüklemi olduğunu ve insanın bu

yüklem içinde bulunduğu şartlara göre her zaman farklılaştığını ifade etmektedir.36

Nitekim insanın tarihselliği, sürekli oluş halindeki bir tarihselliktir. O, bir yandan

32

Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Tinin Görüngübilimi, Çev. Aziz Yardımlı, İdea Yay.,

İstanbul, 1986, s. 66-67. 33

Geist, Hegel’in felsefesinin en temel kavramıdır. Türkçeye ruh ya da tin olarak tercüme

edilmiştir. Geist (tin), en genel anlamıyla bazı metafizikçilerin ya da Hegel gibi nesnel

idealistlerin, gerçekliği ve evreni açıklamak üzere, var olan herşeyin temeli, özü olarak

kabul ettikleri gayri cismani varlık ya da gerçekliktir. (bkz. Ahmet Cevizci, Paradigma

Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., Ankara, 1996, s. 847). 34

Hegel, a.g.e., s. 38. 35

Wilhelm Dilthey, Pattern and Meaning in History: Thoughts on History & Society, ed. by

Hans Peter Rickman, Harper Torchbook, 1962, p. 36; Özlem, “Bir Bilimler Grubuna Ad

Koymak”, Muğla Üniversitesi Felsefe ve Sosyal Bilimler Sempozyumu, Muğla, 2006, s.

117. (Not: Muğla Üniversitesi Felsefe ve Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiriler

kitabından başka yazarlara ait makaleler de kullanılacağından dipnotta “MÜFSBS”

şeklinde kısaltılacaktır). 36

Dilthey, a.g.e., p. 36; Özlem, a.g.m., 2006, s. 117.

7

tarihsel şartların ürünü iken, aynı zamanda bu şartların mimarıdır.37

Dolayısıyla

Dilthey’de tarihsellik, insanın tarih içindeki mahiyetini belirleyen, tarihsel süreç

içerisinde insanı hem oluşturan, hem de insanın oluşturduğu tinsel bir form

olmaktadır.38

Tarihsellik, insanın amaçladığı ve bu çerçevede gerçekleştirip yaşamını

onlara göre düzenlediği her şeyin, tarihsel olduğunu ifade eden bir terimdir. İnsanî

düşünce ve emeğin ürünü olan her şeyin sonlu ve geçici olduğu düşüncesine dayanan

tarihsellik, insanın, tarih içinde gerçekleştirdiği ekonomilerin, tekniklerin, bilimlerin,

felsefelerin ve bunlar doğrultusunda ortaya çıkan toplumsal yaşamın çeşitliliğini ve

sürekli değişip dönüşmelerinden dolayı tekil kalmalarını ifade etmektedir.

Sonuç olarak tarihselliğin, hem insan hem toplum için geçerli temel bir nitelik

olduğunu 39

, yine onun, insan ve toplum yaşamını sürekli olarak oluşturan, etkileyen

ögeler bütününü refere ettiğini söyleyebiliriz. Dolayısıyla tarih, bir oluş; tarihsellik

ise bu oluşa tâbi olan tüm oluşumların yüklemi olmaktadır.

III. TARİHSELCİLİK KAVRAMI

Bu bölümde tarihselciliğin felsefî bakış açısıyla ne olduğunu, bir felsefe

problemi olarak nasıl ele alındığını ve tarihselcilik düşüncesi ile neyin kastedildiğini

açıklamaya çalışacağız. Şunu hemen belirtmeliyiz ki tarihselcilik, onu tanımlayan ya

da kendi felsefî görüşlerini tarihselcilik geleneği üzerinden aktaran düşünürlere göre

birden çok anlamı ihtiva edecek biçimde gelişmiştir. Örneğin, Hegel’in temsil ettiği

tarihselcilik ile Dilthey’in temsil ettiği tarihselcilik birbirinden farklı olduğu gibi,

bugün özellikle ülkemizde “metin tarihselciliği” biçiminde yaygınlaşan “hermenötik”

de diğer ikisinden farklıdır.

Bu çalışma, tarihselcilik düşüncesi bakımından İbn Haldun’un Mukaddime’de

ortaya koyduğu tarihselci perspektifi, kavramsal çerçeve ve metodoloji üzerinden

37

Zeki Özcan, İnsan ve Toplum Bilimleri 2 (Epistemolojik ve Kavramsal Sınırlar), Birleşik

Yay., Ankara, 2000, s. 51. 38

Tinsel (alm. Geistig/geistlich, ing. Spiritual); cisimsel olmayan, ruhsal, mânevi, konusu

doğal varlıklar değil de tarihsel varlık alanına ait toplum ve tarihî konular olan bir

niteleme sıfatıdır. (bkz. Cevizci, a.g.e., s. 847). 39

Özcan, a.g.e., s. 52.

8

analiz etmeyi amaçladığından, çalışmada vurgulanan ana düşünce Alman İdealizmi

ile başlayan ve Alman Tarih okulu ile devam eden özellikle Dilthey’in temsil ettiği

tinsel temalı tarihselcilik düşüncesidir. Belirtmemiz gereken bir diğer husus da, İbn

Haldun’un tarihselci perspektife dayalı felsefe ve bilim anlayışının ilk kez bu

çalışmayla literatürdeki yerini alacak olmasıdır.

Tarihselcilik (alm. Historismus, ing. Historicism/Historism, fr. Historicisme),

sözlüklerde “tarihin önemini vurgulayan, şeylerin her zaman tarihsel gelişmenin

seyri içinde görülmeleri gerektiğini savunan görüşler için kullanılan ortak ad”40

,

“tüm tarihsel fenomenlerin biricikliğini ve bireyselliğini vurgulayan; her çağın, her

tarihsel dönemin o döneme damgasını vuran fikirler ve ilkeler aracılığıyla

yorumlanması gerektiğini ve dolayısıyla, geçmişteki insanların eylemlerinin,

tarihçinin kendi çağına ait değer, inanç ve motifler temele alınarak

açıklanamayacağını savunan görüş”41

; “bugünkü sorunlara cevap bulabilmek için,

geçmişte yaşanan olaylardan mutlak anlamda ibret alınması gerektiğini savunan

felsefî yaklaşım”42

, “olayları ve nesneleri belli tarihî gelişimin ürünleri olarak gören,

bunların nasıl ortaya çıkıp geliştiğini, nasıl bugünkü duruma geldiğini araştıran ve

bugünü geçmişe bağlayarak açıklayan görüş”43

, “insan doğası ve toplumun ancak

tarihsel bir perspektiften anlaşılabileceğini savunan felsefî doktrin”44

; “insan

varoluşunun özünü, onun tarihselliğinde gören, tarihselliği, insan yaşamının canlı

temeli sayan, böylece de dünyayı tarih olarak kavrayan felsefî düşünme

doğrultusu”45

şeklinde tanımlanmaktadır.

Büyük entelektüel bir gelişme, bütüncül bir yaşam felsefesi, bilim, özellikle

de insanî/toplumsal nitelikli bir bilim46

olarak karşılanan tarihselcilik, 19. yüzyıl

Almanya’sında özellikle Dilthey’in öncülüğünde sistemleştirilen, pozitivist bilgi ve

40

Cevizci, a.g.e., s. 827. 41

Cevizci, a.g.e., s. 827. 42

Seyyar, a.g.e., s. 999. 43

Seyyar, a.g.e., s. 999. 44

Robert Audi, The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press, New

York, 1997, p. 331. 45

Akarsu, a.g.e., s. 170. 46

Georg G. Iggers, Yirminci Yüzyılda Tarihyazımı, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt

Yay., İstanbul, 2003, s. 29.

9

bilim anlayışına karşı tarihsel bilgi ve tinsel bilim anlayışını savunan felsefî bir

düşünce akımıdır.47

Tarihselcilik, insan varoluşunun sabit, değişmez, ezelî ve ebedî niteliklerinin

bulunmadığı, bu nedenle tarih-üstü bir konumdan hareketle toplumsal olaylar

hakkında konuşulamayacağı; bunların bir defalık gerçekleşen şeyler olması

nedeniyle doğdukları tarihsel durum ve koşullardan hareketle kavranabileceğini ileri

süren felsefî yaklaşımın adıdır.

Tarihselcilik, insanın iradî eylemleriyle ortaya çıkmış olan başarılarına ilişkin

geçerli bilginin, ancak insanın tarihsel varlık alanı içerisinde, yani tarihselliği

bağlamında ele alınarak elde edilebileceğini savunan, tarihin herhangi bir döneminde

yaşanmış olayların aslında o dönemin şartları ve koşulları içerisinde ortaya çıktığını,

aynı zamanda insanların birbirlerinden farklı olduklarını ve farklı tecrübeler

yaşadıklarını, dolayısıyla bir dönemin olgularının o dönem için geçerli olduğunu

ifade eden, tüm zamanlar içerisinde herhangi bir zaman ve tüm mekânlar içerisinde

herhangi bir mekânda ortaya çıkan bir olgunun, bir değer veya bir paradigmanın,

sadece o zaman, o mekân ve o şartlar içerisinde ortaya çıktığını ve sadece o dönem

için geçerli olduğunu savunan eleştirel bir düşünce hareketidir.48

Tarihselciliğe göre, tarihe süreklilik veren hiçbir yasa bulunmadığı için her

bireysel bütünü, her çağı, her ulusu kendi tekliği, özgünlüğü ve benzemezliği altında

ele almak gerekmektedir. Bunun için, her çağda insanlar tarafından kurulan

ekonomik, hukukî, politik vb. düzenler ile o çağa sinen ilke değer ve ideleri tarihsel

birer veri olarak görmek ve insan eylemlerini yönlendiren söz konusu bu verilerin o

çağa özgü fonksiyonunu yine bu bireysel bütünlük ekseninde kavramak

gerekmektedir. Nitekim insana ait ideler ve kurumlar, tarih içinde insanı ve toplumu

da karakterize eden bir etkinlik ve güç kazanırlar ki toplumun tinselliğini bunlar

oluşturmaktadır.49

Özlem’e göre tarihselciliğin amacı, hakikate ulaşırken her tarihsel dönem ve

süreç içerisinde insanların ve toplumların kendileri için imâr ettikleri

47

Audi, a.g.e., p. 331. 48

Paul Hamilton, Historicism, Taylor and Francis e-Library, 2005, p. 2. 49

Özlem, a.g.m., 2006, s. 117.

10

tinsel/tarihsel/kültürel yaşamı, özgün yanlarıyla, bireyselleştirici bir tutumla ele

almaktır.50

Bu bağlamda tarihselcilik, insana, insanlığın bütün tarihini kendi içinde

yeniden yaşatabilme imkânı sunmakta ve onun, zamanın koyduğu bütün engelleri

aşarak zaman-üstü bir perspektiften gerçekliğe bakabilmesini sağlamaktadır.51

Bir eleştirel düşünce hareketi olarak tarihselciliğin, ne zaman, nasıl ve neye

karşı ortaya çıktığını irdeleyen soruların birbirinden farklı birçok cevabının olması,

tarihselcilik düşüncesinin farklı biçimlerde anlaşılmasına yol açmış; bu nedenle de

tarihselcilikle ilgili farklı tanımlamalar yapılmıştır. Öyle ki bu tanımlamalardaki kafa

karışıklığı, felsefî bir düşünce hareketi olarak ortaya çıkan tarihselciliği, edebiyattan

siyasete kadar birçok disiplinin sahiplenmesine yol açmıştır.52

Tarihselciliğin, Hegel

felsefesine dayalı, ideolojik ve kurgusal bir arka plana sahip olduğunu iddia eden

görüşler olduğu gibi, onun Kant (ö. 1804)’ın felsefe geleneğine yerleştirmiş olduğu

doğal gerçeklik-tinsel gerçeklik ayrımından hareketle ortaya çıktığını belirten

görüşler de vardır.

Bu görüşlerden ilkini kabul eden Tahsin Görgün, tarihselciliğin ortaya

çıkışıyla ilgili olarak şunları kaydetmektedir:

“Bu tavrın esasını Hegel’in felsefesi teşkil etmektedir. Hegel’in felsefesinin bu

çerçevede önemli olan temel terimleri, Ruh kavramı etrafında şekillenmektedir.

Hegel, mevcudun esas itibariyle kendinde mutlak olan Ruh’un kendi kendisini

gerçekleştirmesi ile ortaya çıktığını kabul etmektedir… Hegel’e göre varlık tarihtir

veya tarihîdir. Bu cümle Hegel’in bütün sistemini özetler. Ona göre mevcut,-insan,

tabiat, kültür vs. ne varsa o-, esas itibariyle “Mutlak Ruh”un kendi kendisini

gerçekleştirmesinden ibarettir. Onun kendi kendisini gerçekleştirmesi, kendi

kendisine yabancılaşmasıyla olur. Ruh’un kendisine yabancılaşması, bir yandan

madde haline gelmesi bir yandan da özgürlüğünü göstermesi demektir. (…)Bu

süreçte Mutlak Ruh, daha fazla bilgilenmekte ve mükemmelleşmeye doğru

ilerlemektedir. (…)Tarihselciliğin tam da Hegel’in esaslarını ifade ettiği sistem

tarafından temellendirildiği görülebilir. Bir defa her şeyin esası olan Mutlak Ruh,

50

Özlem, Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi, Notos Kitap Yay., İstanbul, 2012, s. 48. 51

Dilthey, “Hermenötiğin Doğuşu”, Hakikat Nedir? Gadamer-Heidegger-Adorno-Dilthey

Felsefi Fragmanlar, der. ve Çev. Medeni Beyaztaş, Efkâr Yay., İstanbul, 2004, s. 81. 52

Hamilton, a.g.e., p. 21-22.

11

sabit kalmamakta, sürekli değişmektedir; yani oluş halindedir. (…)Yani mutlak

anlamda varlıktan değil, oluştan söz etmek anlamlıdır ve bu oluş, sürekli kemâle

matuf olarak sürmektedir. (…)Bu durumda (Mutlak Ruh) için daha önce geçerli

olmuş olan, kendi şartlarında “doğru”, yani olması gereken ise de, bu sadece o

şartlar için geçerlidir ve geçerli olmak zorundadır. Buna karşılık daha sonra şartlar

değişecek ve bu şartlara uygun “yeni” doğrular ortaya çıkacaktır. (…)İşte bu

düşünce tarihselcilik denilen tavrın esasını teşkil etmektedir.”53

Görgün, Hegel’in “Mutlak Ruh” anlayışının, temelde Plotinos (ö. 270)’un

sudûr nazariyesine dayanan Hıristiyanlığın İsa tasavvurunun sekülerleştirilmiş

panteist bir sürümü olduğunu iddia etmektedir.54

Görgün, ayrıca Hegel’in bu

düşüncelerinin yer aldığı temel eseri olan Tinin Fenomenolojisi(Görüngübilimi)

(Phaenomenologie des Geistes)’nin 1807 yılında, Prusya ordusunun Fransızlar

tarafından bozguna uğratıldığı gece yarısında tamamlanarak yayımlanmasının ve

ardından Hegel’in Prusya yönetimince Alman milletinin adeta fikir babalığına tayin

edilmesinin ideolojik bir anlamı olduğunu da ifade etmektedir.55

Bu bağlamda Görgün, tarihselciliği ortaya çıkaran temel nedenin, Fransız

Devrimi ile başlayan tek tip medeniyet tarzını bütün dünyaya hâkim kılmak isteyen

ve bu nedenle Avrupa’yı, bu arada Prusya’yı işgal eden “Fransız evrenselciliğine”

karşı Almanların kendi kültürlerini koruma gayretleri olduğunu dile getirmektedir.56

Dolayısıyla ona göre tarihselcilik; Almanların, Fransız ve İngiliz işgallerine karşı

Avrupa’da kendi varoluşlarını muhafaza etmek ve sürdürmek için geliştirdikleri

siyasi arka planı olan felsefî bir akımdır.

Tarihselciliğin ortaya çıkışıyla ilgili ortak kabule göre bu düşünce akımı, 19.

yüzyıl Almanya’sında filozofların, toplumsal bunalımların ardında yatan sebepleri

(Aydınlanma/Enlightenment düşüncesini) sorgulama girişimleriyle başlamış ve

Aydınlanma’ya karşı ontolojik ve epistemolojik bir metodoloji arayışı şeklinde

devam etmiş bir düşünce hareketidir.57

Örneğin söz konusu ontolojik bakış açısı,

53

Görgün, a.g.m., s. 112-118. 54

Görgün, a.g.m., s. 114. 55

Görgün, a.g.m., s. 115. 56

Görgün, a.g.m., s. 133. 57

Audi, a.g.e., p. 331; Hamilton, a.g.e., p. 31.

12

doğal varlık alanı karşısında tarihsel varlık alanının ve dolayısıyla doğa bilimleri

karşısında tin bilimlerinin savunulmasını gündeme getirmiş; epistemolojik bakış açısı

ise, bilginin tinsel ve tarihsel boyutunu ortaya koymuştur.

Bu bağlamda diyebiliriz ki tarihselcilik, toplumsal ve kültürel bilimlerin

yeniden ele alınmasını öngören, toplumsal olgu ve olayların tarih-üstü

yaklaşımlardan ziyade, insanî düşünce, değer ve davranışların ortaya çıktığı zeminde,

tarihsel olarak yorumlanması gerektiğini savunan bir düşünce sistemidir.

Tarihselcilik düşüncesinin ortaya çıkışıyla ilgili genel kabule dayanarak onun, biri

toplum metafiziğine dayalı, ontolojik; diğeri tecrübî bilgiye dayalı, epistemolojik

olmak üzere iki boyutunun olduğunu söyleyebiliriz.

Özlem, tarihselciliğin, özellikle Hegel sisteminin parçalanmasından sonra,

çeşitli ve birbirine zıt tanımlamalara muhatap olduğunu belirtmekte ve bu haklı

iddiasını, somut örneklerle Tarih Felsefesi adlı eserinde temellendirmektedir. Alman

felsefecilerden Braniss (ö. 1873)’in 1848’de tarihselciliği “özgürlüğe doğru ilerleyen

dünya tarihinin öz niteliğini görme biçimi” olarak tanımlamış olduğunu ve böylece

ona natüralizm ve determinizm karşıtı bir anlam atfetmiş olduğunu belirten Özlem58

,

C. Prantl (ö. 1872)’in ise 1852’de tarihselciliği “hermenötik tarih kavrayışı” olarak

tanımladığını ifade etmekte ve Prantl’in, tarihselciliği, “tarihe akla uygun mutlak bir

noktadan bakmak” olarak anladığını vurgulamaktadır.59

H. Rickert (ö. 1936) ve G.

Simmel (ö. 1918)’in ise, tarihselciliği, kendilerine göre metafizik anlamından

sıyırarak, tarihsel olaylarda birikim ve geleneğin belirleyiciliğini görmemizi sağlayan

bir “bakış açısı” olarak nitelediklerini ifade eden Özlem, tarihselciliğin, 20. yüzyılın

hemen başında, Almanya’da yoğun bir tartışmanın konusu olduğunu da

belirtmektedir.60

Özlem, konuyla ilgili şu ifadelere yer vermektedir:

“Tarihselcilik kavramı, 1920’lerde Almanya’da tam bir tartışmanın konusu

olur. Bu dönemde tarihselcilikten anlaşılan şeylerden birisi, tarihsel pozitivizmdir.

Buna göre tarihselcilik, tarihçinin seçilmiş olgulara dayalı olarak yaptığı

araştırmadan, bu kısıtlı bir araştırma da olsa, tüm geçmişi sorgulamaya geçme

yöntemidir. Bu yöntemde süje, tarihsel olan her şeyin kendisinden türediği, tarihin 58

Özlem, a.g.e., 1992, s. 154. 59

Özlem, a.g.e., 1992, s. 154. 60

Özlem, a.g.e., 1992, s. 155.

13

taşıyıcısının insan ve insanın yarattığı şeyler olduğu varsayımından hareket edecek,

ama kendi bakış noktasının da bu bütünlüğü anlamada göreli kalacağını peşinen

kabul edecektir. Daha çok Dilthey ve Dilthey Okuluna maledilen bu tip tarihselciliğe

daha sonra E. Troeltsch, tarihsel görecilik adını verir.”61

Özlem, aynı yıllarda Dilthey Okulu’na mensup bir düşünür olan Erich

Rothacker (ö. 1965)’in “tarihselcilik (historismus/historizm)” ile “tarihsicilik

(historisismus/historisizm)” ayrımına gittiğini ve tarihsiciliği, “tıpkı evren gibi

insanlık tarihini de ilksel mekanik analojilerle kavramaya çalışan çocukça bir

natüralizm”62

olarak tanımladığını aktarmaktadır. Bilindiği üzere Rothacker’in

kullandığı bu tarihsicilik kavramı, giderek tarihselcilikle karıştırılmış ve

tarihselciliğin yerine kullanılmaya başlamıştır. Özlem’e göre “tarihselcilik” ile

“tarihsicilik”, özellikle Alman dilinin gramer yapısını tam olarak bilmeyen yazarlar,

mütercimler ve felsefeciler tarafından sürekli olarak birbirine karıştırılmıştır.63

Özlem, tarihselcilikle ilgili Almancadan İngilizceye ya da Fransızcaya yapılan bazı

tercümelerin bu iki terim arasındaki farkı dikkate almadan yapılmış olduğunu ve söz

konusu bu tercümelerden Türkçeye kazandırılan eserlerde de yapılan hatalı

tercümenin aynen aktarılmış olduğunu belirtmektedir. “İzm” sonekinin Türkçeye

“cilik”, “isizm” sonekinin ise “sicilik” diye tercüme edildiğini ve Almancadaki

“isismus” (isizm) sonekinin aşırılığı ve indirgemeciliği vurgulayan kötüleyici bir

anlamının olduğunu ifade eden Özlem, Neopozitivistlerin felsefeyi mantığa

indirgeme çabalarından dolayı, Almancada bu mantıkçı pozitivistler için

“Logisismus” ifadesinin kullanıldığı örneğini vermektedir. Dolayısıyla Özlem’e

göre, “historizm” (Historismus, tarihselcilik) teriminde “izm” (ismus) sonekinde bir

kötüleyici vurgu olmamasına karşılık, “historisizm” (Historisismus, tarihsicilik)

terimindeki “isizm”de kötüleyici bir anlam bulunmaktadır.64

Bununla birlikte Özlem, Almancanın bu gramer özelliğini taşımayan

İngilizcede sadece “isizm” (icism), Fransızcada ise sadece “izm” (isme) soneklerinin

61

Özlem, a.g.e., 1992, s. 155. 62

Cevizci, a.g.e., s. 829. 63

Bkz. Özlem, “Felsefî Hermeneutiğe Geçiş Yolu Olarak Tarihselcilik”, Yazarın AÜİF

Dekanlığının daveti üzerine 19.03.1999 tarihinde verdiği konferans metni, s. 137.

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/743/9485.pdf (01.02.2015) 64

Özlem, a.g.m., 1999, s. 137.

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/743/9485.pdf

14

kullanıldığını, bu durumun da Almancada iki ayrı terimle ifade edilen “historizm” ile

“historisizm”in, İngilizcede ve Fransızcada tek bir terimle (İngilizcede “historicism”,

Fransızcada ise “historisme”) ifade edilmesine yol açtığını belirtmektedir. Bu

nedenle İngilizce ve Fransızca terimlerle Almancada kullanılan “historizm”in mi

yoksa “historisizm”in mi kastedildiği belirsiz kalmaktadır. Özlem, Karl Popper (ö.

1994)’in Türkçeye “Tarihselciliğin Sefaleti” diye çevrilmiş olan “Powerty of

Historicism” adlı kitabını bu duruma örnek olarak vermekte ve Alman/Avusturya

kökenli bir filozof olan Popper’in “izm” ve “isizm” soneklerinin ne anlama geldiğini

bildiğini dolayısıyla bu kitapta “tarihselcilik”i değil “tarihsicilik”i eleştirdiğini

belirtmektedir. Dolayısıyla Popper’in kitabı, “Tarihsiciliğin Sefaleti” şeklinde

tercüme edilmelidir.65

Görgün ise, söz konusu bu karışıklığı aşmak üzere 1920’li yıllarda Ernst

Troeltsch (ö. 1923) ve Karl Heussi (ö. 1961) gibi Alman düşünürlerin, tarihselciliğin

anlamı üzerinde yoğunlaştıklarını belirtmektedir.66

Troeltsch, Tarihselcilik ve

Problemleri (Der Historismus und Seine Probleme), Tarihselcilik ve Tarihselciliğin

Aşılması (Der Historismus und Seine Überwindung) adlı eserleriyle; Heussi ise

Tarihselciliğin Krizi (Die Krisis des Historismus) başlıklı eseriyle tarihselcilik ve

tarihsicilik arasındaki karmaşıklığı gidermeyi amaçlamışlardır.67

Özlem, Troeltsch’in, biri iyi, diğeri kötü olmak üzere iki tür tarihselcilikten

bahsettiğini, kötü tarihselciliğin; Rothacker’in tarihsicilik kavramına benzeyen, her

şeyi tine bağlayan, insan hakkındaki tüm bilgi ve düşüncemizin tarihsel olduğu ve

insanı ancak bu haliyle anlamamız gerektiği iddiasını ileri süren bir yaklaşım

olduğunu; iyi tarihselciliğin ya da tarihselciliğin ise, Dilthey’in tinsel bilimleri

temellendirmek için geliştirdiği, tinin, tarih içindeki özel birikimlerini ele almak

üzere kendi kendine yönelmesini konu edinen tarihsel bir metodoloji olduğunu

belirtmektedir.68

Iggers’e göre Dilthey’i, “tarihselciliğin filozofu” olarak kabul eden

ve onun görüşleri bağlamında tarihselciliği, 19. yüzyıl Alman akademi dünyasının

65

Özlem, a.g.m., 1999, s. 137. 66

Görgün, a.g.m., s. 123. 67

Görgün, a.g.m., s. 123; Özlem, a.g.e., 1992, s. 156. 68

Özlem, a.g.e., 1992, s. 156.

15

egemen görüşü olarak belirleyen Troeltsch69

, Özlem’in ifadesiyle tarihselciliği,

“tarihin uçsuz bucaksız zenginliğinde, kültürün sınırsız çeşitliliğinde kendini arayan

insanın trajik yaşam hissi” olarak tanımlamaktadır.70

Sonraki yıllarda tarihselciliğin en etkili savunucularından olan Alman tarihçi

Friedrich Meinecke (ö. 1954) ise tarihselciliği, “insanî şeyleri anlamanın en üst

noktası” olarak tanımlamış71

ve birçok yazısında tarihselciliğin geri dönüşü olmayan

büyük bir Alman başarısı ya da devrimi olduğunu savunmuştur.72

Ona göre

tarihselcilik, Dilthey’le birlikte büyük bir sıçrama yaşamış ve insanlığa tarihsel

sürecin fenomenal hakikatini yakalama fırsatını vermiştir. Çünkü tarihselcilik,

Dilthey’in deyimiyle bir bilgi ilkesi değil bizzat yaşamın ilkesidir.73

Özlem’e göre tarihselciliğin en önemli başarısı, tarih alanına ve kültür

gerçekliğine pozitivist bir refleksiyonla yaklaşmanın sakıncalarını ortaya koymuş

olması ve bu gerçekliğin anlamacı-yorumlamacı bir refleksiyonla ele alınması

gerektiğini göstermiş olmasıdır.74

II. Dünya savaşıyla birlikte ideolojik vasfını yitiren tarihselcilik, günümüzde

Almanlara has bir yaklaşım olmaktan çıkmış ve iki farklı biçimde süregelmiştir.

Birincisi, Dilthey’in göreciliğinden yola çıkan ve Yeniçağın bilgi kuramını da az çok

kapsayan epistemolojik bir yaklaşım olarak tarihselcilik iken; diğeri, Martin

Heidegger (ö. 1976)’le birlikte Temel Varlık Felsefesi (Fundementalontologie)

olarak yeniden yorumlanan “hermenötik felsefesi”dir.75

Dolayısıyla tarihselcilik, köklerini Antik Yunan’dan almış, Rönesans ve

Aydınlanma dönemlerinde şekillenmiş ve 17. yüzyılda ortaya çıkmaya başlamış bir

düşünce olmasına rağmen ancak 19. yüzyılın ortalarında özgün bir düşünceye

dönüşmüş ve bu yüzyılın sonlarında etkili olmaya başlamıştır.

69

Iggers, a.g.e., s. 29. 70

Özlem, a.g.e., 1992, s. 158. 71

Friedrich Meinecke, Historism: The Rise of a New Historical Outlook, New York, 1941, p.

217. 72

Meinecke, a.g.e., p. 217. 73

Meinecke, a.g.e., p. 217. 74

Özlem, a.g.e., 2012, s. 53. 75

Görgün, a.g.m., s. 123; Özlem, a.g.e., 1992, s. 160.

16

IV. TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİ BAĞLAMINDA ORTAYA ÇIKAN BAZI

FELSEFÎ TARTIŞMALAR

A. Tümelci Felsefe-Tikelci Felsefe Karşıtlığı

Evreni bir kozmoz olarak kabul eden Antik Yunan düşünürleri, evrende

gözlemledikleri düzenin, sabit, genel-geçer ve rasyonel olduğu varsayımından

hareketle, hakikatin, değişmez, genel-geçer bir bilgiyle elde edilebileceğini

düşünmüşlerdir. Bu nedenle onlar için, söz konusu bu bilgi ancak, o dönemin felsefe

algısı olan “theoria” ile mümkündür. Dolayısıyla bir theoria etkinliği olarak felsefe,

doğaya (physei), doğal varlık alanına yönelmiş ve hakikatin bilgisini orada aramıştır.

Öte yandan insanlar tarafından oluşturulan toplumsal bir yaşam alanının

(thesei) varlığını da gözlemleyen Antik Yunan düşünürleri, burada, doğal varlık

alanındaki sabitlik, değişmezlik, tümellik gibi varlığa ait ilkelerin olmadığını; aksine

rastlantısallığın, geçiciliğin, tikelliğin hâkim olduğunu, dolayısıyla bu alanın

“theoria”nın konusu olamayacağını savunmuşlardır. Onlara göre bu alana ait bilgi,

ancak “historia” yani haber bilgisi olabilirdi.76

Bu kadim bakış açısı, insan ve toplum

içerikli bilginin, yüzyıllar boyunca, bilimler tasnifinde yer edinememesine yol

açmıştır.

Ancak, 14. yüzyılda Doğu’da İbn Haldun’la başlayan ve 17. yüzyıldan bu

yana çoğunlukla Batı’da devam eden tarih felsefeleri neticesinde, tarihsel varlık

alanının; doğal varlık alanından farklı, onun gibi bağımsız, bütün insanî başarıların

gerçekleştiği tinsel bir varlık alanı olduğu fikri yaygınlık kazanmıştır.77

Tarihsel

varlık alanı ya da “mânevî (tinsel) varlık alanı” şeklinde ifade edilen bu ontik yapı,

Almanca “geist” terimini karşılamakta ve insanın iradî eylemleriyle ortaya çıkan

tinsel bir varoluşu simgelemektedir.

Özlem’e göre tarihselciliği benimseyen düşünürler, evrensel hakikatin

imkânsızlığını savunmuşlar; felsefeyi ise tikel hakikati arayan bir faaliyet alanı

olarak tanımlamışlardır. Özlem, tarihselci düşünürlerin, insan aklının ve mantıksal

76

Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2008, s. 57. 77

Şaban Teoman Duralı, Sorun Nedir, Dergâh Yay., İstanbul, 2011, s. 55.

17

düşünmenin varlığından hareketle evrende bir akılsallığın ve mantıksallığın varlığına

ulaşılamayacağını savunduklarını belirtmektedir.78

Hakikatin evrensel olduğunu savunan tümelci felsefe ile hakikatin

bireyselliğini savunan tikelci felsefe, tarih boyunca iki karşıt düşünme tarzını temsil

etmişlerdir. Amacı tümelin bilgisine ulaşmak olan tümelci felsefe, Platon (ö. M.Ö.

347)’dan başlayarak Francis Bacon (ö. 1626)’a kadar, tarihi; tikelliğin, düzensizliğin,

değişmenin alanı olarak görmüş ve onlar üzerinden hakikate ulaşılamayacağını

varsaymıştır. Tümelci felsefe, bu anlayışıyla rasyonel bir akıl yürütme olan

tümdengelime dayalı, değişmez nitelikteki tümellerin altına, sürekli değişme halinde

olan tikelleri yerleştirmek suretiyle “açıklama” yöntemini kullanmaktadır.79

Tikelci felsefe ise, Grek septikleri başta olmak üzere, Alman idealistlerinden

Schelling (ö. 1854), Schleiermacher (ö. 1834) ve tarihselciliğin en güçlü temsilcisi

olan Dilthey tarafından temsil edilen felsefe tarzıdır.80

Tikelci felsefeye göre,

evrensel olanın yalnızca zihinsel tasarımına sahip olduğumuz için onun, gerçek

dünyada bir karşılığı yoktur. Dolayısıyla zihnimizin bir ürünü olan evrenselliği,

gerçek dünyada aramamız da boşunadır. Sadece mantıksal düşünce tarzında bir

tasarım olarak var olan tümel hakikat, nesnel kümelere bir ad olsun diye verilmiştir.81

Hakikatin evrensel olmadığının ve eğer evrensel hakikatler varsa bile bunların

karmaşık, çelişkili ve çoğul olduklarının altını çizen tikelci felsefe anlayışı, 19.

yüzyıldan itibaren tarihselcilik düşüncesi ekseninde temsil edilmiştir. Bu bağlamda

tarihselcilik, Descartes (ö. 1650)’in özne-merkezli rasyonalist epistemolojisi ile

İngiliz empirizminin deneyci epistemolojilerinin bir karışımı olarak ortaya çıkan ve

özellikle de 19. yüzyılda pozitivist bilim anlayışı ile Avrupamerkezci ideolojik bir

bakışı temsil eden evrenselciliğe karşıt bir tutumun adı olmuştur.

Sonuç olarak düşünce tarihi boyunca hakikatin evrenselliği ve tikelliği

tartışması hep süregelmiş, kimi dönem bilimsel bilginin de etkisiyle evrende yalnızca

tümel hakikatlere ulaşılabilir olduğu düşüncesi; kimi zaman da özellikle

78

Özlem, a.g.m., 1999, s. 138. 79

Özlem, a.g.m., 1999, s. 138. 80

Özlem, a.g.m., 1999, s. 130. 81

Özlem, a.g.m., 2006, s. 115.

18

tarihsel/toplumsal olgu ve olayların tikel hakikat değeri üzerinden evrende her şeyin

genel-geçer bir karşılığı olmadığı düşüncesi hâkim olmuştur.

B. Tarihsel Sürecin Yönü: Döngüsellik-Çizgisellik Tartışması

Tarihselcilik düşüncesi bağlamında ortaya çıkan bir diğer tartışma ise, tarihin

en belirgin öğeleri olan geçmiş, şimdi, gelecek üçlemesinden yola çıkarak tarihsel

sürecin yapısı ve yönü üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu bağlamda tarihle ilgili iki farklı

yorumun ortaya çıkmış olduğu görülmektedir. Bunlardan ilki, tarihin, belirli

dönemlere göre devinen ve belli bir döneme kadar ilerleme yaşansa bile tarihte,

doğada olduğu gibi tekrarların hâkim olduğunu ileri süren “döngüsel tarih” anlayışı

iken; diğeri, tarihin sıfır noktasından başladığını ve belli bir ereğe doğru ilerlediğini

savunan “çizgisel tarih” anlayışıdır.

Döngüsel tarih anlayışı, doğada var olan (gece-gündüz, mevsimler,

buharlaşma vb.) döngüsellikten hareketle tarihsel sürecin de sayısız döngüler

şeklinde gerçekleştiği düşüncesidir.82

Buna göre, zaman dairesel olarak hareket

etmekte ve evrende yer alan tüm varlıklar da bu daireselliğe göre var olmaktadır.

Döngünün içinde yer alan tüm varlıklar, döngüyü domine eden prensiplere göre yeni

formlar kazanmaktadırlar.83

Kadim evren tasavvurunda, dairesel hareket, Tanrısal ve

dolayısıyla mükemmel kabul edildiğinden, döngüsellikte zamanın başlangıcı,

mükemmelliği temsil etmektedir. Buna bağlı olarak herşeyin döngüsel zaman

içerisinde söz konusu bu mükemmellikten uzaklaşarak bozulmaya ve çökmeye yüz

tuttuğu düşüncesi vardır.84

En baskın şekliyle Aydınlanma’da ortaya çıkan çizgisel tarih anlayışı ise,

tarihsel süreçte var olan her şeyin neden-sonuç zinciri içerisinde, sıfır noktasından

başlayarak belli bir sona doğru çizgisel olarak birbirini takip ettiği düşüncesine

dayanmaktadır. Bir başka deyişle çizgisel tarih anlayışı insanlığın ilkellikten

gelenekselliğe daha sonra da moderniteye doğru çizgisel bir gelişim ve tekâmül

yaşadığı fikrine dayanmaktadır.

82

Bıçak, Tarih Metafiziği ya da Kendilik Bilinci, Dergâh Yay., İstanbul, 2014, s. 208. 83

Bıçak, a.g.e., 2014, s. 209. 84

Bıçak, a.g.e., 2014, s. 209.

19

İlahi dinlerin ortak tarih anlayışı olan çizgisellikte, Hz. Âdem ile başlayan

tarihsel sürecin kıyametle sona erip, ahirette, özellikle cennette devam edeceği

düşüncesi hâkimken; Aydınlanma ve daha sonra pozitivizmle birlikte, kutsal dinlerin

kıyamet anlayışı yerine, dünyada insan aklının zaferiyle elde edilecek seküler bir

cennet anlayışı hâkim olmuştur.85

Dolayısıyla tarihin modern çizgisel yorumu,

mekân olarak dünyada ve zaman olarak gelecekte bir kurtuluş öngörmekte ve tarihte

ilerleme fikrini savunmaktadır.

C. Doğa Bilimleri-Tin Bilimleri Ayrımı

Aristoteles, ilk defa teorik ve pratik bilimler şeklinde bir ayrımla bilginin

alanlarını sistemli olarak ayırmıştır. Aristoteles’in bu tasnifi, yüzyıllar sonra, doğa

bilimleri ile tin bilimleri arasındaki ayrımın ortaya çıkmasına temel teşkil etmiştir.

Öyle ki, Aristoteles’ten sonra uzun bir müddet tarihin, bilim sınıfına sokulmamış

olması, tarihselcilik düşüncesinin bu ve buna benzer indirgemeci yaklaşımlara karşı

ortaya çıkmasına neden olmuştur. Öte yandan bilim felsefesi tarihinde üzerinde en

çok tartışılan sorunlardan biri, söz konusu bu ayrım temelinde kendini göstermiştir.86

Özlem, bu ayrımı kabul edenler arasında başka bir tartışmanın da süregeldiğinden

şöyle bahsetmektedir:

“Daha çok “sosyal bilimler” adıyla ifade edilen bilimlerin yapısı ve yöntemi

bakımından nasıl temellendirileceği tam bir tartışma konusu olmuş, bu tartışmalar

sonucu çoğu karşıt konumlarda olan okullar, felsefe anlayışları ortaya çıkmıştır.

“Sosyal bilimler”, “toplum bilimleri”, “tarih bilimleri”, “ideografik bilimler”,

“kültür bilimleri”, “tin bilimleri”, “hermeneutik bilimler”, “insan bilimleri (beşerî

bilimler)” adları bu süreç içerisinde değişik felsefî inançlara bağlı değişik felsefe

anlayışlarının kendi perspektifleri doğrultusunda ortaya attıkları adlar

olmuşlardır.”87

Özlem’in bu ifadelerinden de anlaşılacağı gibi sosyal bilimler kategorisine

giren ve insanı obje olarak ele alan bilimlerin adlandırılması meselesi, söz konusu

85

Bıçak, a.g.e., 2014, s. 209. 86

Özlem, a.g.m., 2006, s. 113. 87

Özlem, a.g.m., 2006, s. 113.

20

felsefi tartışmaların diğer bir ayağını oluşturmuştur. Kimi filozoflar toplum ve kültür

eksenli bir yaklaşımdan yola çıkarak daha çok sosyolojik ve ideografik adlandırmalar

yapmış, kimileri de Dilthey gibi toplum ve tarih metafiziğinden hareketle felsefî bir

adlandırmayı tercih etmiştir.

Yeniçağla birlikte Kopernik (ö. 1543), Galileo (ö. 1642) ve Newton (ö.

1727)’un matematik-fizik temele dayalı açıklama ve buluşlarıyla, doğanın her

yerinde aynı yasaların işlediğini ve doğanın matematik bir yapıya sahip olduğunu

ortaya atmaları, doğa bilimlerini diğer disiplinlerin üstüne çıkararak entelektüel

çalışmalar için bir ölçüt yapmıştır.88

Böylece her çalışma disiplini, doğa bilimlerine

yaklaştıkça değerleri artmış, ondan uzaklaştıkça değersiz kabul edilmiştir.

Daha sonra 19. yüzyılda Auguste Comte (ö. 1857), doğa bilimlerinin, önce

olguları belirleyip sonra bu olguların nedensel bağlantılarını ortaya koyarak devam

ettiği düşüncesinden hareketle, sosyal olguları keşfederek bu olgular arasındaki

bağlantıları pozitif metotla inceleyecek “toplumbilim” adı verilen yeni bir bilimin

olması gerektiğini ileri sürmüştür.89

Bu pozitivist bilim anlayışına göre, doğa dünyası

ile insan dünyası birbirine benzer niteliktedir.

Doğa bilimleri karşısında tin bilimlerinin önemini vurgulayan Dilthey,

pozitivist yaklaşımın bu indirgemeci tavrına karşı gelerek tin bilimlerinin90

bağımsızlığını savunmuştur.91

Ona göre, en az iki gerçeklik alanı vardır: Doğal ve

Tinsel varlık alanı. Doğal varlık alanı açıklanmayı; tinsel varlık alanı ise anlaşılmayı

bekleyen ayrı objektivasyonlara sahip varlık alanlarıdır.92

Dilthey’e göre simgeler,

88

Veli Urhan, “Michael Foucault ve İnsan Bilimlerinin Arkeolojisi”, MÜFSBS, s. 295. 89

Auguste Comte, Pozitif Felsefe Dersleri, Çev. Ümid Meriç, Edebiyat Fakültesi Sosyoloji

Dergisi Yay., İstanbul, 1967, s. 256-257; Kurtuluş Dinçer, “Doğa Bilimi-Sosyal Bilim

İkiliği: İdeolojik Bir Çatışma”, MÜFSBS, s. 58. 90

Tin bilimleri (mânevî bilimler, mâneviyat bilimleri, geisteswissenschaften), 19. yüzyılın

son çeyreğinde Dilthey’in, pozitivistlerin “sosyal bilimler” terimiyle andıkları bilimler

grubuna verdiği addır. (bkz. Özlem, a.g.m., 2006, s. 114). 91

Dilthey, Hemeneutik ve Tin Bilimleri, Çev. Doğan Özlem, Notos Kitap Yay., İstanbul,

2012, s. 22; Dinçer, a.g.m., s. 58; 92

Dilthey, The Formation of the Historical World in the Human Sciences, ed. by Rudolf A.

Makkreel and Frithjof Rodi, Princeton University Press, Princeton, 2002, p. 3; Aron

Raymond, Introduction to the Philosophy of History, trs. by George J. Irwin, Beacon

Press, Boston, 1948, p. 45; Charles Taylor, “Interpretation and the Sciences of Man”, in

Readings in the Philosophy of Social Science, ed. by Michael Martin-Lee C. Mcintyre,

Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, 1994, p. 181.

21

düşünceler, normlar ve ideler alanı olan tinsel dünya, ancak kendi yapısına uygun,

doğa bilimininkinden farklı bir yöntemle elde edebilir ki bu da “anlama”

yöntemidir.93

Dilthey’in, çıkış noktasını, Kant’la başlayan ve Alman felsefe geleneğine

hâkim olan doğal gerçeklik-tinsel gerçeklik ayrımında bulduğunu söyleyebiliriz.

Nitekim Kant, temelini insana dayandırdığı ahlâk felsefesinde insanı hayvandan

ayıran en önemli farkın hayvansal güdüsü ile aklının birbirinden bağımsız olması

şeklinde belirlemiştir. Ona göre özgür bir varlık olarak insan, doğallığından istediği

oranda sıyrılabilmekte ve kendi yaşam biçimini belirleyebilmektedir. Özlem’e göre,

Kant, insanın doğaya en az bağımlı olan bu yönünü onun tinselliği olarak

düşünmektedir.94

Dilthey, bilimlerin ayrımında doğal gerçeklik-tinsel gerçeklik ayrımından

hareket etmiş ve doğa biliminin, doğa olaylarını ve bu olaylar arasındaki ilişkileri,

nedensellik ve nicelik yönünden açıkladığını, ardından genel yasalara ulaştığını

belirtmiştir. Buna karşın, tarihsel-toplumsal gerçeklik, doğada var olmayan ve sadece

insana özgü niyet-eylem düzleminde oluşan, insanın kendisi için kurup, içinde var

olduğu tinsel (mânevî) bir gerçekliktir. Bu nedenle bu alanın bilgisine ancak anlama

yöntemini kullanan tin bilimi yönelebilir. Anlama ise insanın tüm eylemlerini ve

bunların ardındaki amaç ve dürtülerin neler olduğunu bilme uğraşıdır.95

İşte bu tip bir bilimi kurma yönündeki ilk girişim, genel felsefe tarihinde

umrân ilmi ile İbn Haldun’a aittir. Batı’da ise her ne kadar Yeni Bilim ile ilk girişim

Vico’ya ait olsa da, tin bilimlerinin, doğa bilimleriyle olan sınırlarını detaylı olarak

göstermesi ve sistematik bir şekilde belirlemesi nedeniyle bu alanda en güçlü girişim

Dilthey’e aittir.96

Tarihte mutlak olmayan, zamana ve mekâna göre değişip duran bir anlamlar

çokluğu olduğu iddiasından hareket eden tarihselcilik, bu noktada tin bilimlerinin

metodunun ne olması gerektiği sorusu üzerinde durmuştur. Buna göre gerçekliğin

93

Dilthey, a.g.e., 2012, p. 4. 94

Özlem, a.g.e., 2012, s. 36. 95

Dilthey, Selected Works Volume I: Introduction to the Human Sciences, Princeton

University Press, Princeton, 1989, p. 80. 96

Taylor, a.g.m., p. 181.

22

karmaşık; geleceğin belirsiz olduğunu, tümel-mükemmel bilginin bulunmadığını,

nesnelliğin mümkün olmadığını, toplum ve tarihte bağımsız değişkenler

bulunmadığını kabul eden Dilthey, tarihsel/toplumsal gerçekliğe ancak anlama

yöntemiyle nüfuz edilebileceğini savunmuştur.97

Bu bakımdan tarihsel-toplumsal

gerçeklik, yasalara dayalı olarak açıklamalar yapılabilen bir alan değil, her zaman

ancak yorumlanabilen bir alan olarak kabul edilmiştir.

Tarihselciliğe göre insan, evreni, kendi tinsel-tarihsel donanımı aracılığıyla

kavramaktadır. Aynı şekilde her tarihsel dönem ve bu dönemlere ait insan

toplulukları kendi toplumsal konum ve koşullarına göre evreni ve kendilerini

algılamaktadırlar.98

Bu algılama her dönemde farklılık arz ettiğinden bilgi de her

tarihsel dönemde özel bir algılamanın ürünü olmaktadır.

Dilthey’e göre, doğa

bilimleri de dâhil olmak üzere her türlü bilgi her tarihsel dönem ya da süreçte o

tarihsel dönemin ya da sürecin tinselliğinin, düşünce dünyasının bir ürünüdür. Öyle

ki, doğada aradığımız nedensellik ve mantık ilkeleri doğanın değil, kendi tarihsel

aklımızın bir ürünüdür, bunlar tarihsel süreçteki yaşam pratiği içinde oluşmuştur. 99

Buraya kadar, tarih, tarihsellik ve tarihselcilik kavramlarının anlam

içeriklerini ve tarihselcilikle ilgili süregelen bazı felsefî tartışmaları ele aldık. Birinci

bölümde ise felsefe-tarih ilişkisinin köklerinden hareketle tarih felsefesi ve

tarihselcilik düşüncesinin ortaya çıkışını inceleyeceğiz.

97

Dilthey, a.g.e., 2012, p. 108. 98

Raymond, a.g.e., p. 61. 99

Dilthey, a.g.e., 2012, p. 23.

23

BİRİNCİ BÖLÜM

TARİHSELCİLİK DÜŞÜNCESİNİN TEMELLERİ

I. FELSEFE-TARİH İLİŞKİSİ

A. Felsefî Düşüncenin Konusu Olarak Tarih

İnsanı kendi öz niteliklerine göre kategorize ettiğimizde, insan ve hakikat

arasında kurulan ilişki biçimlerinin; felsefe, bilim ve din yoluyla; rasyonel, tecrübî

(empirik) ve sezgisel olarak ortaya çıktığını söyleyebiliriz.100

Tarihsel süreçte

düşüncenin devinimi ve medeniyetlere ait evren tasavvurları, söz konusu bu ilişki

biçimlerinin diakronik (art zamanlı) ya da kompleksif (karmaşık) tezahürleriyle

süregelmiştir.

Düşünme, kavramlar aracılığıyla her türlü varolan (dış dünyada, düşünmede,

dilde) üzerinde sürekli bir anlam verme ve anlama çabasıdır.101

Felsefe ise genellikle,

insana has bir fiil,102

hikmet sevgisi ve arayışı,103

cevaplanmamış problemlere çözüm

arayan eleştirel, sorgulayıcı, sistemli ve tutarlı bir düşünce faaliyeti,104

“anlamın

taşıyıcısı olan kavramlar üzerinden varolanı; dil, düşünce, varlık ilişkileri içerisinde

anlama ve anlamlandırma çabası”105

ya da “herhangi bir düşünce üzerine

düşünme”106

şeklinde tanımlanmaktadır.

100

İshak Arslan, Çağdaş Doğa Düşüncesi, Küre Yay., İstanbul, 2011, s. 36. 101

Betül Çotuksöken, Felsefi Söylem Nedir?,İnkılâp Yay., İstanbul, 2000, s. 44. 102

Macid Fahri, Ab’âd el-Tecrûbeh el-Felsefiyeh, Dâr’un-Nehar li’n-Neşr, Beyrut, 1980, s.

17. 103

Kindî, “Hudûd el-Eşyâ”, Resâil el-Kindî el-Felsefiye, nşr. Ebû Rîde, Kâhire, 1950, s. 173;

Hamdi Ragıp Atademir, Filozoflara Göre Felsefe, Atademir Yay., Konya, 1947, s. 93-94;

George Berkeley, ATreatise Concerning the Principles of Human Knowledge, ed. by

Thomas J. McCormack, Dover Publication, New York, 2003, p. 5. 104

A. C. Ewing, The Fundamental Questions of Philosophy, Routledge, London and New

York, 1985, p. 11; Cevizci, Felsefeye Giriş, Say Yay., İstanbul, 2012, s. 7; Gökberk,

a.g.e., s. 13. 105

Çotuksöken, a.g.e., s. 69. 106

Collingwood, a.g.e., s. 34.

24

Buradan yola çıkarak felsefî düşüncenin, “tarih”i konu edinmesinden,

“Nereden geldik? Neyiz? Nereye gidiyoruz?”107

biçiminde formüle edilmiş sorular

etrafında, tarihin mahiyetini, niteliğini, varlık alanını ve bilgi objektivasyonunu

sorgulayan düşünme tarzını ifade etmiş oluruz ki tarihteki olayların çokluğu, bir

yandan “olguların tarihi”ni öne çıkarırken diğer yandan insanın tarihe dönük

sorgulamalarının nasıl olması gerektiği hakkında düşünmeyi de beraberinde

getirmiştir.108

Bu bağlamda diyebiliriz ki, tarih düşüncesinin genel çerçevesini,

evrenin ve insanın varoluş süreci ve bunların geçmişiyle ilgili insanın anlamlandırma

ve temellendirme çabası oluşturmaktadır.

Nitekim tarih hakkında veya başka herhangi bir bilgi dalı hakkında sorular

sormak, felsefenin alanına girmek demektir.109

Çünkü burada söz konusu olan;

varlık, bilgi ve değer gibi felsefenin en temel meseleleridir. Böylece tarihin felsefesi,

geçmişi bugüne bağlayacak olan bir anlam arayışını ve bu arayışta felsefe-tarih

ilişkisine dayalı bir kavrama çabasını da beraberinde getirmiştir. Tarihe dönük felsefî

yaklaşımları belirleyen temel unsur, tarihin felsefî problemler açısından yorumunu

yapmak ve tarihsel olay, olgu ve süreçlerin hangi kanunlar çerçevesinde işlediğini

tespit edebilmektir.110

Tarihsel oluş içerisinde süregelen yaşam, belli bir kanuna göre mi

oluşmaktadır? Yoksa bu yaşam rastlantısal mıdır? Belirli toplumların tarihi için

ortaya konan ilkeler ve kanunlar bütün toplumlar için genelleştirilebilir mi? Buradan

hareketle “insanlık tarihi”nin evrensel kanunlarına ulaşılabilir mi? “Tarihsel oluş”un

bir akış ilkesi var mı? Varsa bu akışın yönü nereye doğrudur? Tarihsel oluşu

etkileyen ya da belirleyen bir irade var mıdır? Eğer varsa bu, Tanrı iradesi midir?

Yoksa insanın bizzat kendi iradesi midir? Bu ve benzeri sorular, tarih felsefesinin

temel problematiğini oluşturmaktadır.

107

Zdenek Vasicek, “Philosophy of History”, in A Companion to the Philosophy of History

and Historiography, ed. by Aviezer Tucker, Blackwell Publishing, United Kingdom,

2009, p. 25. 108

Collingwood, “Human Nature and Human History”, in Readings in the Philosophy of

Social Science, ed. by Michael Martin-Lee C. Mcintyre, Massachusetts Institute of

Technology Press, Cambridge, 1994, p. 166. 109

John Tosh, Tarihin Peşinde, Çev. Özden Arıkan, Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 2005, s. 122. 110

Süleyman Hayri Bolay, Felsefe Dünyasında Gezintiler, Nobel Yay., Ankara, 2006, s. 172.

25

Tarihin belirli kanunlar etrafında ilerleyen bir süreç olduğu tartışması, hiç

şüphesiz insan merkezli bir tartışmadır ve tarih felsefesi de bu tartışmayı konu

edinmektedir. Ancak burada söz konusu olan kanun düşüncesi, sadece geçmişin

değil, şimdinin ve geleceğin de belirleyicisi konumundadır ve insan bu akış içinde

sürecin bir parçası iken, nasıl olup da sürecin üzerine yükselip süreci

anlamlandırabilecek ve giderek sürecin dayandığı kanunların bilincine ulaşacaktır?

Nitekim geçmişe bağlı olarak var olan insan, hem tarihli111

hem de tarihsel bir

varlıktır. İnsanın tarihliliği, doğumuyla başlayan (biyolojik) “birey olma” süreciyken;

tarihselliği, birey-üstü,“insanî varoluş”sürecidir. Dolayısıyla tarih de ancak insanla

birlikte var olmaktadır.112

İşte bu ve benzeri problemler de ayrıca tarih felsefesinin

uğraş alanında yer almaktadır. Dolayısıyla tarih felsefesi, belli bir metodoloji113

çerçevesinde tarihsel süreci anlamlandırarak hakikati gerçeklikten ayırma çabası

olmaktadır.

Tarihin ne olduğunu izah edebilmek için öncelikle zamanın ne olduğunun

bilinmesi gerekmektedir. Nitekim varlık hakkında düşünmek, mutlaka bir başlang