tdv dia · 2018-05-25 · enderun'da tahsil görerek sarayda hiz ... kayda değer bazı...
TRANSCRIPT
ALi b. EBÜ'r-RiCAL
rettiği üç eserinden astrometeorolojiye dair Urcı1ze ii delili'r-ra'd'ın bir tek yazması mevcut olup (Rabat D 1683) Kitdbü 'r-Rumı1z adlı eseriyle lfallü'J- 'u~ad ve beyô.nü'r-raşad adlı zici kayıptır.
BİBLİYOGRAFYA :
H. Suter. Die Mathematiker, Leipzig 1900, s. 100, nachriige: 172; a.mıf., "İbn Ebirrical", iA, V /2, s. 729; Brockeımann, GAL, ı, 356; Suppl., ı, 401; Sezgin. GAS, VII, 186·188; G. Sarton, lntroduction, New York 1975, 1, 715-716; Abctürrauf Mahıüf, ibn Reşfi!: el-/~ayrevanf, Kahire 1983, s. 29-30, 64-65; a.mlf .. "el'Umde li 'bni Reşi~ el-~ayrevani" , Ti, lll, 890-892; Ömer Ferrüh, Tarfhu'l- 'u/am 'inde'l'Arab, Beyrut 1984, s. ı-?8-180; D. Pingree, "lbn Abi'l-R@al", EJ2 (İng.), lll, 688.
L
liJ MuAMMER DizER
ALİ EFENDi, Basiretçi
(1838-1912)
Osmanlı gazetecisi. _j
İlk Türkçe gazetelerden biri olan Basfret1 yayımladığı için Basiretçi Ali Efendi adıyla tanındı. Ailesi hakkında fazla bilgi yoksa da babasının ilmiyeden olduğu ve 1872'de Vidin kadı naibliğinde bulunduğu bilinmektedir. Ali Efendi önce Enderun'da tahsil görerek sarayda hizmet etti, 1860'ta çırağ edildikten sonra Maliye Nezareti tahsilat memuru oldu ( 1863). Basfret gazetesini çıkarmak için hükümete başvurdu (1866) Ancak bu sırada Girit İsyanı çıktığından müracaatı beklerneye alındı ve isyan sona erene kadar yayın izni verilmedi. Bunda, azınlık gazetelerinin neşriyatını kontrol aıtına almakta güçlük çeken hükümetin yeni azınlık gazetelerine yayın imtiyazı vermemek için Ali Efendi'ye verilecek iznin istisna ve emsal teşkil etmemesi düşüncesinin rolü vardır. Daha sonra yayın imtiyazı aldığında devrin adetine uyularak kendisine 300 altın da yardım edildi. Gazeteyi küçük ebatta dört sayfa olarak, cuma ve pazar hariç haftada beş gün yayımlamaya başladı (20 Şewal
1286/ 23 Ocak ı 870). Gazetenin başlığı
altında yer alan " ... millet gazetesi" ibaresiyle, "millet" kelimesi bir gazete başlığında ilk defa kullanılmış oldu. Ali Efendi, kendi bilgi ve yazarlık tecrübesi günlük bir gazeteyi yürütecek derecede olmadığından, gazetesine topladığı Subhipaşazade Ayetullah Bey, Polonyalı mühtedi bir subay olan ferik Subhi Celaleddin Paşa, Hayreddin takma adıyla yazılar yazan Polonyalı mülteci Karski ile adiiye mektupçusu Halet Bey ve Ahmed
388
Midhat Efendi gibi yazar kadrosuyla Basfret1 kısa zamanda devrin en çok ilgi gören yayın organı haline getirdi. Bunda, yayımının ikinci yılında Bağdat mektupçuluğu görevinden istifa ederek Basfret yazı heyetine katılan ve çalıştığı dokuz ay boyunca gazeteyi bol havadisle okuyucuyu tatmin eder hale getiren Ahmed Mithat Efendi'nin de rolü vardır. Normal zamanlarda 300 olan baskı adedi, önemli bazı hadiselerde 1 OOO'e kadar yükselirdi. Ali Efendi, 1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı sırasında gazetesinde Polonyalı Celaleddin Paşa'nın tesiriyle, savaştan Almanya'nın galip çıkacağını ileri süren yazılar yayımladı. Savaş Almanya'nın galibiyetiyle sona erince Ali Efendi Başvekil Prens Bismarck tarafından Almanya'ya davet edildi. Bu ziyaretten Bismarck'ın kendisine hediye ettiği yeni bir baskı makinesiyle döndü. Bu makine ile gazetesini normal gazete ebadına getirip yeni bir şekil vererek yayımlamaya başladığı gibi Türkçe mizah dergilerinin dokuzuncusu olan Kahkaha adıyla bir mizah dergisi de çıkardı (Mart 1875).
Sekiz yıla yakın süren basın hayatın
da gazetesinin kapatılması ve hapsedilmek gibi cezaları göze alarak zaman zaman hükümetin baskılarına cesaretle
Basfret gazetesinin ilk sayısın ın birinci sayfası
',r . .Jl-.I~'C:JI Y• ..r.. ı
.:.._o:..:.!.:-_,_,. ~I}; • • J .. -:•
:~>:~~~~-=~~~~t~~~l; J.~ "I.J ~-~l.j.J'-,.:... ~ .. ~ ,;·J; ~·."'•,; .. _,,r....,. _;..t'!:..;IJ J'ı-! ,:r.;_.;.-..)1- JY,Jı
.;...-ı..~_,':' .. ..::..;._,....io: .. "'J.F.w:·"'.jlJ'
~e :;~:;,_t;;~-~~~Z;~ f.;•~·~J ~~ .:.:-:-r.~ ···-= • sı Jir'.,ı
.... ~.;;~~ı...r;y,~-\.J'Y_,ı Ji.. '!Jf,.;:~~.l ... ,~-f.' ..:i.!. J,:.,t .,..,ı.;...;. ;cl\
.:;...:...:;.:.:.i"'.,s'.l-i.:..:,a·..J=.:.\o:-L~t_, ~ :,ıÇ.!,.JJ:t:ı_;.)I(LL.~t:· ~ı....;,;1 ~tıı • - ·ı,ı.;..h...:..-ı,...;"..:-ı~~'t..i\
.c.l..:.•~,,·• .. ;,.ı.;.;__..,.Jl,-j~.;:ı. 'J~~.} J:• "":-~. ~~ .ı:!~.' ::.;h ..r
) ,.....;·..:\..ı- }J• .1 ...... ;ı''.J~~:;
~l.;,uJı""~t·!!! • ...::._,~<·~t;.if~; .;~,~·t)..Kı.;;.ı•J.:.:;......_,~,j~~ ':}J.; ~bl: .:0:_,5Uı•_;.• ... ; 4'l~~t-4.
.• , ":.1-
;:·;·~~~:~~~-:;~~ tı ... ; •. -!.~.l,,...:....:._,...;.ıj~ı.ı.:)',~,
~~~~!.Ez?'i~ .~,·;~,J-~4ı' e~~ . .i,;.; .. ·
.ı.h . .ı..'; J-~.' ..ıı--ı ;_,.ı....:... f-e_~ .,u. ·L
"".., .... ~ı.;J •. ~,~..JJI JJS.ı: ... -J
.,..~)("',~,Jt:Jj.:)ı..r-.:.tı...~..sı.
J~.:/1.-.l...r:~:ıa_,.; :J.i"'.:} ::.~u: .):Jj"i -~ ... )}.;.oıı..J,:,J;... .... ~:,..;. ..:.}..ı • ..:.-.. ,:.I'.:..:S:....:,.:...;.":-':..."":.o.t
Basiretçi Ali Efendi
karşı koyan Ali Efendi, bir ara Mısır hidivi İsmail Paşa'nın bol ihsanları karşılığında Mısır'ın Osmanlı Devleti'nden koparılması siyasetini de müdafaa etti. Bu sebeple devrin İbret, Hadfka, Tasvfr-i Efkô.r, Terakki, İstikbal ve Sabah gibi diğer yayın organlarının sert hücumlarına uğradı. Gazetesiyle Rusya'da yaşayan Müslüman-Türk halkının mücadelesini de destekleyen Ali Efendi, onların haklarını korumak maksadıyla kayda değer bazı yayınlar da yaptı. Sultan Abdülaziz'in saltanatının son günlerinde Sadrazam Mahmud Nedim Paşa'
nın matbuata koyduğu ilk resmi sansürü. 11 Mayıs 1876 tarihli gazetesinin ilk üç sayfasını tamamen yazısız, dördüncü sayfasını ise sadece ilanları koyarak yayımlamak suretiyle anlamlı bir şekilde protesto etti.
Çırağan Vak'ası'ndan bir gün önce, bu hadisenin görünürdeki elebaşıs ı olan Ali Suavi'nin devletin o günkü politikasıyla ilgili bir makalesini neşredeceğini haber ver.diği kısa bir yazısını (bk. ALİ
suAvi) yayımladığı için gazetesi kapatıl
dı ve kendisi de tertibe dahil olduğu kanaatini uyandırdığı gerekçesiyle gözaltına alındı (20 Mayıs 1878). Altı ay süren muhakemeden sonra diğer suçlularla birlikte Kudüs'e sürüldü (Kasım ı 878)
Devamlı müracaatları sonucunda ancak altı yıl kadar sonra bir daha gazete çıkarmamak şartıyla affedildi ve istanbul'a dönmesine izin verild i (ı 884) Ancak Suriye'de bir nahiye müdürlüğüne tayin edilerek hemen istanbul'dan uzaklaştırıldı. Daha sonraki yıllarda Ladik (1897), H ayfa (ı 898). Karaburun (ı 903), Söke (ı 904) ve Erdek'te (ı 907) kaymakamlık yaptı. 1889' da saniye rütbesine terfi ettirilerek üçüncü dereceden Mecidi. 1903'te de Osmani nişanı ile taltif edildi. ll. Meşrutiyet'in ilanı üzerine Erdek kaymakamlığından istifa ederek istanbul'a geldi (Ağustos ı 908) Basfret'i
tekrar yayımlamaya başladı (29 Eylül 1908). Ancak devrin değişen şartları ve sayıları artan yeni gazeteler karşısında tutunamadı, on dokuzuncu sayısından sonra gazeteyi kapatmak zorunda kaldı. Bu ikinci devrede, daha önce tabasbus edercesine hürmetkarane yazıtarla övdüğü padişah ve ileri gelen devlet adamları hakkında hakarete varan ağır hitap ve ithamlarla dolu neşriyatta bulunduğu dikkati çekmektedir. Basın dünyasında başarı sağlayamadığı bu devreden sonra Kalamış'taki evine çekildi ve orada öldü.
Ali Efendi'nin, iki devrede 2446+19~ 2465 sayı çıkardığı Basfret1e daha sonra yirmi altı sayı çıkardığı Kahkaha'da (Mart 1875- Eylül 1875) yayımlanan makalelerinden başka, Sultan ll. Abdülhamid'e ve o devrin tanınmış şahsiyetlerine hakaretlerle dolu iki küçük eseri daha vardır. Bunlar, 93 Harbi hakkında kaleme alarak padişaha takdim ettiğini ileri sürdüğü bir layiha olan Yıldız 'ın
Hatası: Devlet-i Aliyye-Rusya Muharebesi 1293 (İstanbul 1324) ile kendi gazetecilik hatıraları yanında devrin bazı
siyasi olayları hakkında dikkate değer bilgiler veren İstanbul'da Yarım Asırlık Vekayi-i Mühimme (İstanbul 1325) adlı eserlerdir. Bu son eser sadeleştirilerek İstanbul'da Elli Yıllık Önemli Olaylar (İstanbul 1976) adıyla yeniden yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ali Efendi lBasiretçil. Basfret ve Kahkaha Koleksiyonları; a.mlf .. istanbul'da Yarım Asırlık Vekayi-i Mühimme, istanbul 1325; Hadfka Salnamesi, istanbul 1289; Devlet Salnamesi ( 1302, 1324): Haçlfka Gazetesi, istanbul 1288/ 1872, sy. 13, 54; Sabah Gazetesi, istanbul 1293/ 1876, sy. 34, 75; Vedad Günyol. "Matbuat", iA, VII, 369; "Ali Efendi (Basiretçi)", TDEA, 1, 111-112; Nejat Sefercioğlu, "Basiret", a.e., 1, 338-339. li ZiYAD EBÜZZİYA
L
L
ALİ EFENDi. Çatalcalı
(bk. ÇATALCALI ALi EFENDi).
ALİ EFENDi, Çırçırlı (ö. 1906)
Türk hattatı.
_j
_j
Fatih'in Çırçır (Haydar) semtinde doğdu. Çırçırlı veya Haydarlı lakabıyla tanınır. Hat sanatını Şefık Bey'den öğrendi. Maliye Nezareti'ne bağlı bir dairede çalıştı. Derviş mizaçlı, sakin bir zattı. Bir müddet Üsküdar'da oturdu. Bekar ol-
duğundan hayatının sonlarına doğru Aksaray' daki Şabaniyye tarikatına mensup Necib Efendi'nin dergahına yerleşti. Şevval 1324'te (Kasım 1906) burada vefat etti. Kabri Karacaahmet Mezarlığı'ndadır. Kitabesi Ferid Bey tarafından yazıldığı halde yaptırılamamıştır.
Sülüs, nesih ve bilhassa eeli-sütüste üstat idi. Yazı taklidinde ve yazıları tahrir• şeklinde çizmekte çok başarılı idi. Taşa hakkediimiş mühim bir yazısı olan ~ J.; ...lı\...,:.;~ SI (AIIah'ın farz olan emirlerini yerine getir ki. itaat etmiş olasın) hadisi, Saraçhanebaşı Camii'nde iken daha sonra Vakıflar Yazı Müzesi'ne kaldırıl
mıştır.
BİBLİYOGRAFY A :
ibnülemin. Son Hattatlar, s. 45-48; Şevket Rada, Türk Hattatları, istanbul, ts., s. 232; M. Uğur Derman. Türk Hat Sanatının Şaheserleri,
istanbul 1982, s. 34; R. Ekrem Koçu, "Ali Efendi", istA, ll, 652-653. !Al
Imi M. UöuR DERMAN
L
ALİ EFENDi. Kemalzade
(1839 -1889)
Şeyh, zii.kir ve bestekii.r. _j
Noktacı Kasım Efendi Camii imamı
Kemal Efendi'nin büyük oğludur. Babasına nisbette Kemalzade lakabıyla tanınır. Edirne'de Sıkçamurat mahallesinde doğdu ve orada yaşadı. Gençlik yılları ile tahsili hakkında bilgi yoktur. Bir müddet debbağlıkla meşgul olduktan sonra vergi dairesinde kolculuk görevinde bulundu. Bu sırada Sa'diyye tarikatına intisap etti. Şeyh Emin Efendi'den tarikat bilgisi ve terbiyesi alarak kendini yetiştirdi ve ondan icazet aldı.
Tabii bir ses güzelliğine sahip olan ve bazı tekketerde zakirlik yapan Ali Efendi'nin bu kabiliyeti, o sıralarda Edirne Evkaf müdürü bulunan müsikişinas istanbullu Ayni Efendi'nin dikkatini çekti. Bu suretle ondan müsikideki temel bilgileri öğrenme imkanı buldu. Noktacı
Kasım Efendi Camii'nin tekkeye çevril-
Çırçırlı
Ali Efendi'nin
celi- sülüs bir yazı
kalıbı
(M. U~ur
Derman
koleksiyonu)
ALi EFENDi, Tanbüri
mesinden sonra buraya şeyh tayin edildi. 6 Muharrem 1307'de (2 Eylül 1889) vefat etti: mezarı Edirne'de aynı tekkenin haziresindedir.
Ali Efendi tasawuftaki önemli mevkiinin yanında mevlidhanlığı ve müsiki hocalığı ile de tanınmıştır. Yaptığı bestelerle devrin müsikişinasları arasında
yer almış, dini ve din dışı sahada eserler vermiştir. Öztuna, güfteleri Yünus Emre'ye ait iki durak. on beş ilahi ile bir acem beste ve bir ferahnak şarkı bestelediğini kaydetmektedir. Bestekarlı
ğının yanı sıra müsiki sazları ile de meşgul olan Ali Efendi'nin aynı zamanda ney üflediği, tanbur ve saz çaldığı da bilinmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Ahmed Badi Efendi. Riyaz- ı Belde-i Edirne, Beyazıt Devlet Ktp., TY, nr. 10392, s. 585-586; Ergun, Antoloji, ll, 487; O. Nuri Peremeci. Edirne Tarihi, istanbul 1949, s. 310-31 1 ; a.mlf .. "Edirne'de Yetişen Mfısikişinaslar",
Damla Mecmuası. (Yeni Seri), sy. 9, Edirne 1948, s. 139; ibnülemin, Hoş Sada, s. 54; Rakım Ertür. "Geçen Asırda Edirne'de Türk Musikisi", TMO, sy. 34 ( 1950). s. 2-3; Ali Rıza Avni [Tınaz]. "Gizli Kalmış Kıymetler: Büyük Ali Bey", MM, sy. 151 (1960), s. 590; Öztuna. TMA, 1, 29-30. liJ NuRi ÖzcAN
ALİ EFENDi, Moralı ı
L (bk. SEYYİD ALİ EFENDi).
_j
ALİ EFENDi, Paşmakçızade ı
L (bk. PAŞMAKÇIZADE ALi EFENDi).
_j
ALİ EFENDi, Tanbôri ı
(1836- 1890 [?])
Bestektir ve tanbur icracısı.
L _j
Midilli'de doğdu. Enis Efendizadeler'den Hafız Bekir Efendi'nin oğludur. İlk tahsiline babasından aldığı derslerle başladı, yedi yaşında hafız oldu. Bir müddet sonra istanbul'a gitti, tahsilini ora-
389