DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI /642

I

TEBLİG VE MÜZAKERELERİ 20-24 Eylül2004 1 ANKARA

-Yf ~ty(} D\Yflft!H Valm İsl!\m Al'aijtırmfihm Merkezi

KUtUphanesi

Dem. No:

Tas. No:

Ankara - 2005

_,.

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlan 642

1lmi Eserler 105

Yayın Editörü & Redaksiyon Dr. Mehmet BULUT

Dizgi&Grafik Cevdet DOGAN

2005-06-Y-0003-642

ISBN 975.19.3756-6

Baskı

Türkiye Diyanet Vakfı

Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi

Ostim örnek Sanayi Sitesi 358. Sokak No: ll

06370 Yenimahalle 1 ANKARA

Tel: (0312) 354 91 31

© Diyanet ݧleri Başkanlığı

Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı

Tel: (O 312) 295 73 06

;·

ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi 1417

ll. OTURUM

(20 Eylül 2004)

• TEBLiG

TÜRKiYE'DE VE ALMANYA'DA (iSLAM) DiN DERSLERi

• Prof. Dr. Mualla SELÇUK*- Prof. Dr. Cemal TOSUN**

Bu bildiri, iki din eğitimi bilirncisinin, bilimsel birikimlerinden yola çıkılarak hazırlan­mıştır. Bilimsel birikim, alanın kuramsal bilgisini nitelediği gibi her iki bilim insanın birey­sel olarak iştirak ettiği konu etrafında düzenlenen bilimsel toplantı, sempozyum ve etkin­liklerdeki katkılanna ve bu ortamlardan elde ettikleri izlenimlere de işaret etmektedir.

"Türkiye'de ve Almanya'da (İslam) Din Dersleri" başlıklı bir bildiri sunmak, sözü edilen ülkelerin din eğitirninde, özellikle okulda islam Dininin öğretiminde yaşadıklan so­runlann çözümünün, kurulabilecek bir bilimsel işbirliği ile mümkün olabileceği temel ka­bulune olan inancımızdan doğmuştur. Konunun elbette bir bilimsel çözümü bir de siyasi çözümü bulunmaktadır. Ancak bilirnin siyasete ışık tutmasının zamanı gelmiştir ve daha 1 ..

fazla zaman harcamaya hakkunız yoktur diye düşünmekteyiz.

m. Din Şurası'nda yurt dışı din eğitiminin masaya yatırılması bir irrıkan olmuştur; çünkü, konunun bütün bileşenlerini -öğretmen, öğrenci, veli, öğrenme ortamı, ders prog­ramı, sosyo-ekonomik ve kültürel çevre, din anlayışının epistemik ve sosyal temelleri v.b.- ihtiva eden bir tasvir yapmak, bir resim çizmek ve bu tasvire dayanan bir bilimsel işbirliği politikasının uygulamaya kılavuzluk edecek yapıtaşlannı belirlemek acil bir ihti­yaç olarak önümüzde durmaktadır.

Bu bildiri, çizilecek resimde tanımlayıcı bir kare olabilir veya işbirliğinin gerçekleşme­sinde bir bilgi kapısı aralayabilirse amacına ulaşacaktır.

"İslam Din Dersleri" ile "Okul" ilişkisi analiz edildiğinde kendimizi bir dizi soru ile kar­şı karşıya buluruz. Sorulardan biri "islam Din dersleri, örgün eğitim açısından nasİl ya­pılandınlmalı?" sorusudur. Bu sorunun cevabı uygulamadan gelen pekçok sorunun ce­vaplandınlmasıyla yakından ilgilidir. ömegin: İslam Din Dersleri, bir branş dersi mi olma­lı? Mezheplere mi dayalı olmalı? Mezheplerüstü mü? Değerler açısından tarafsız mı olma­lı? Zorunlu mu olmalı? isteğe bağlı mı? Dersin dili ne olmalı? Her Müslüman bu dersi ken­di ana dilinde mi okumalı? özellikle Türkler açısından durum nasıl değerlendirilmeli? vb.

• Ankara Ürıiv. llahiyat Fak. Dekanı. •• Ankara ürıiv. llahiyat Fak. Öğretim üyesi.

.• ı

418/111. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi

islam Din Dersleri ile ilgili, belki de konu ile ilgili arayışlann temelinde yatan ve ce­vap bekleyen bir başka önemli soru ise; "islam Din Derslerinin okulda genel eğitimin arnaçianna nasıl katkıda bulunabileceği" sorusudur.

Bu bildiride önce, Türkiye ile Almanya arasında islam Din Dersleri bağlamında ku­rulabilecek bir bilimsel işbirliğinin imkanlarını ve sınırhlıklarını ortaya koymak amacıyla geliştirdiğimiz tezleri tartışacağız daha sonra "Almanya'da islam Din Dersleri hangi temel ilkelere dayanan bir model olmalıdır?" sorusuna bazı öneriler getirmeye çalışacağız.

/- Türkfye ile Almanya Arasında islam Din Dersleri Bağlamında Kurulabilecek Bilimsel işbirliğinin imkanlan ve sınırlılıklan

ı. Tez: Türkiye "okulda din öğretimi"nin teorisi ve uygulaması ile ilgili önemli bir tecrübeye sahiptir. Din Derslerinin örgün eğitimde yer almaması, Din Derslerinin seçmeli olması ve Ahlak Bilgisi'nin zorunlu bir ders olarak verilmesi, Din Derslerinin zorunlu bir ders olarak programda yer alması şeklindeki uygulamaya yönelik tarihi tecrübemizle bu­gün geldiğimiz noktada din öğretiminin teorisi ile ilgili de önemli bir bilimsel birikime sa­hip olduğumuzu söylemek mümkündür. "Okulda Din Dersi"nin "Varoluş" tartışmalan sü­recinde "niçin din öğretimi?" sorusunu "nasıl bir din öğretimi?" sorusu izlemiş ve ilahiyat Fakültelerimizde 1982'de kurulan Din Eğitimi Anabilim Dalı'nın akademik yürüyüşü 2000'li yıllara "Din Eğitiminin Bilimselliği" sorunsalını taşımıştır. Disiplinlerarası bir yaklaşımla, Din Eğitimi Bilimi'nin bulgulan'na dayanılarak geliştirilen ve 2000 yılında uygulamaya konan ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim programı, ülkemizde bu alanda ulaşılan bilimsel seviyenin somut bir ürünüdür. Eğitim çevrelerinde "iyi uygu­lama örneği" (good practice example) diye kullarıılan bir tanımlamadan esirilenerek ilköğ­retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Progranu üzerinde bu bilimsel birikimin yansırnalanna işaret etmek isterim.

Program önce 28-30 Mart 2001 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığımızın İstanbul'da düzenlediği, "Din Öğretiminde Yeni Yöntem AraYI§lan Uluslararası Sempozyumu"nda tarutılnuş ve bilim insanlanrıın tartışmalarına açılnuştır. Daha sonra bildiri sahiplerinin, beraber ve ayn ayn katıldığı ve programın farklı yönlerinin ele alındığı aşağıdaki bilim platformlan gerçekleşmiştir:

Okul Eğitiminde Aynmcılığzn önlenmesi, Dini özgürlük, inanç, Hoşgörü Ulus­lar Arası KoTJferansı (Intemational Consultive ConferenceOn School Education In Rela­tion With Freedam Of Religion And Belief, Tolerance and non Discrimination), Din ve inanç özgürlüğü konusundan sorumlu Birleşmiş Milletler özel Raportörü, İspanya Dışiş­leri, Adalet ve Eğitim, Kültür ve Spor Bakanlıklan 23-25 Kasım 2001 Madrid-İSPANYA

Kültürlerarası ve inançlararası Diyalog için Eğitim (Education for Intercultural and Interfaith Dialogue), Avrupa Konseyi 8-19 Nisan, 2 7-28 Haziran, 30 Eylül, 28-2 9 Kasım 2002 Strasburg-FRANSA

Ergenlik Dönemi ve Din Eğitimi (Adolesence and RE), ISREV 28 Temmuz-2 Ağus-

. '

ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiM i 1419

tos 2002 Kristiansand-NORVEÇ

Kültürlerarası ve Dinlerarası Diyalog (Interkulturaller und Interreligiöser Dialog), 07-11 Ekim 2002 Gosslar-ALMANYA

Avrupa'da İki Kültür ve Ortak Yol (Zwei Kulturen-Bin Weg in Europa), Kuzey Ren Westfalya Eyaleti Bilim Bakanlığı 26-27 Ekim 2002 Münster-ALMANYA

İslam'da Batı ve Batıda İslam (Der Islam Im Westen Der Westen Im ISlam) Osnab­rück Üniversitesi Eğitim ve Kültür Bilimleri Fakültesi 28 Ekim-Ol Kasım 2002 Osnab­rück-ALMANYA

Öğrenen Toplum: Alman Eğitim Sistemi ve Müslümanlarla Diyalog (Leaming Community. The German Education System and Dialogue with Muslims), Kültür Bakan­lan Konferansı (K.M.K) 13-14 Mart 2003 Weimar-ALMANYA

Diyalogta Müslümanlar (Muslime im Dialog!Muslim in Dialogue), 21-23.01.2004, Osnabrück-ALMANYA

Din ve Şiddet: Din Eğitimi ve Değerlerin Rolü (Religion and violence: The Role of Religious Education and Falues), ISREV XIV 25.:30 Temmuz 2004 Vıllanova Üniversite­si, Pennsylvania, AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Yukanda sözü edilen toplantılarda, islam Teolojisindeki yeni yorumlar ile bu yorum­ların öğrenme ortamlarına taşınmasındaki yeni yaklaşımlar Türkiye örneğinde tartışılrrıış ve programa yansımasının somut örnekleri sunulmuştur. Dinin insan hayatını anlamlan­dıran bir olgu olduğu, dini ve ahlaki değerlerin insan onuruna yaraşır bir hayat için etkin ' ' bir kaynak olarak algılandığı ve dinin, insanın, kendisi, çevresi ve Yaradanı ile olan iliş­kisinde iletişim kodlan barındırdığı ön kabüllerine dayanan Din Öğretiminde Yeni Yakla­şımların ana düşüncesini şöyle özetlemek mümkündür:

Temel ilkeler ve Ana Düşünceler

• Genç insanlara din olgusu hakkında doğru bilgi vermek, on/ann toplumda yaygın olan zihniyetler üzerinde düşünmelerini sağlamak ve bakış açılanm geliştirmek.

Her alanda olduğu gibi din öğretiminde de bilgi meselesi ile bilinç meselesi yakın iliş­ki içerisindedir. Çözümlenınemiş bilgi, yani bilinç haline gelmemiş bilgi etkisiz bilgidir, hatta yanlış ilişkilendirmelere sebep olabilir. Bilinçle bütünleşmeyen bilgi, bilincin oluşum ve gelişimini de engeller. Bilince katılsa bile, bilinci bulandırır, yarulgılara sebep olur. İşte bu noktada din, bir bilgi türü olarak doğru bir şekilde öğretime konu edilmezse, dini olan ile dirıin alanına girmeyen birbirinden ayırt edilemeyebilir. Dini olgu ile, dini olmayan ol­guların ayırt edilememesinin sosyal yaşamda ortaya çıkarabileceği her türlü oluınsuzlu­ğun önüne geçilebilmesi için din doğru öğretilmelidir.

Din öğretiminin kullanıldığı bağlamlar içinde sıkça dile getirilen üç kavram göze çar­par: Anlatma, Anlama ve Olma. En yalın kullanım biçimiyle aniatma bir bilgilendirme işlemini, anlama ise bir bilgi edinme işlemini ifade eder.

Doğru bir şekilde anlatılan ve anlaşılan din konusunda bireyler varoluşsal bir tercih-

420 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi ·

te bulunacaklardır: Dindar olma ya da olmama tercihi. Bu, nihayet bireyin kendi irade­siyle varacağı bir karardır. Dolayısıyla gerek örgün, gerek yaygın din öğretiminin amacı, bireyleri dindar yapmak veya imana götürmek değil, din hakkında doğru bilgiler vermektir. Öğretim açısından önemli olan, ne şekilde olursa olsun yapıları tercihin doğru öğrenmelere dayanmasını sağlamak ve bireylerin dinsel açıdan istismarının önüne geç­mektir.

• Genç insanlann, bilginin hangi amaçla kim için ve nasıl bir dünyada kullanabile­ceğini sorgu/ayacak biçimde yetişmelerine katkıda bulunmak. Bu bağlamda dinin birleş­tirici, huzur verici ve banşı sağlayıcı gücünü yeniden keşfetmek.

Tarihi açıdan bakıldığında, dirllerin hatta bir tek dinin farklı yorumlarının savaş ve çatışmalara sebep olduğu hatırlanacaktır. Ne yazık ki dirıler iyilik ve güzelliklerin yarıın­da insarılığa bir "gerilim ve çatışma" kültürünü de miras bırakmıştır. Oysa dirllerin çatış­malan çözen, barışı yayan gücü vardır ve Tarın katında da geçerli oları davranış, banşı gerçekleştirendir; yoksa savaşa ve çatışmaya sebep olan değil ...

O halde sorularımızdarı biri şöyledir;

Dinlerin sosyal banşı sağlqyan gücünü yeniden nasıl keşftdilebiliriz?

Bunu izleyen pratik bir soru;

"Çatışma ve gerilim kültürü"nünyerini "uzlaşma ve banş kültürü"nün alma­sını sağlqyacak bir din öğretimi nasıl olmalıdır.?

İnsanlar olarak bazılanmız yaratıcıya inanmakta, ona en güzel isimleri ve sıfatları vermekte birleşiyoruz. Bazılanmız ise, varoluşu bir yaratıcı kabulü ile açıklamıyorlar. Fa­kat onlann da varoluş üzerinde herhangi bir şekilde düşünceleri vardır; onlarla da insan

_, olmakta ve varoluş üzerinde düşünmekte birleşiyoruz. Birbirimizden öğreneceklerirnizle birbirimizi daha iyi anlamamız mümkün olabilir.

Yaratanın isimlerinden biri "Banş"tır. Bu isim İslamiyet'te "Selam", Yahudilik'te "Shalom" ve Hıristiyanlık'ta "Peace" şeklinde ifade ediliyor. Adı "Banş" oları bir Tarınya inanarı insanlar olarak neden banş ve uzlaşma yolunda hizmet etmeyelim?

• Akla, bilime dayalı ve öğrencinin gelişim düzeyine uygun bir din öğretimi yoluyla ah/;1kfgelişime destek olmak. Hoşgörü, saygı, sevgi, güven, ihtimam, eşitlik, işbirliği, em­pad ... temeline dayanan öğrenme tecrübeleriyle duygusal zekanın gelişmesine yardım et­mek.

Burada sözü edilen yardım elbette, öğüt verme, malumat belletme, kişi adına karar verme olarak anlaşılmamalıdır. "Hisset-düşün-uygun olanı seç" formülü, din öğretimirıi bir iletişim süreci olarak tanırnlamamızı gerekli kılmaktadır.

Düşünen bir varlık oları insanın ahHikf hayatı için en büyük tehlikelerden biri neyi nasıl ve niçin yapabileceğine dair açık seçik bir çerçeveye sahip olmamasıdır. Yetişkinler, gençlere en iyi yardımı, "içsel ilkelere dayanan bir zihniyet" oluşturmalanru sağlayacak öğrenme ortamları hazırlamakla yapabilirler.

. \.

.,.,_::.::______, ___ ~---~---~----~~

ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi 1421

Böyle bir öğrenme ortarnı ise, "iyi yaşam paketleri" ernpoze etmek yerine "iyi ya­şam paketleri"nin anlamını bireye keşfettirme ve onun kendi doğrusunu kendisinin bul­rnasuu amaçlayan bir yaklaşımla mümkün olabilir.

Öğrenim aktivitelerinin işlevsel olması, toplurndaki bir ihtiyaca cevap vermesi ve ya­şanan soruruann çözümüne katkıda bulunabilmesi içirı Dirı Kültürü ve Ahlak Bilgisi Der­sinin prograrnında ve kitaplannda yer alması gereken üniteler yaşamla ilişkilendirilerek belirlenmiştir.

Bu belirlernelerde genel hatlanyla; • Saygı ve sevginin davranışa dönüştürülmesi, • Yerelliklerin zaman zamandinin evrensel boyutlannın önüne geçebileceğine karşı

duyarlı olunması,

• Dirı alanında yetkirı olan ile olmayanın aynlabilrnesi, • ibadetlerin davranışlan geliştirmedeki gücünün fark edilmesi, • Mitik eğilimlerin olumlu yönde kanalize edilmesi, • Mezheplerin dinin anlaşılına biçimleri olarak değerlendirilmesi, • Dirıirı hükümlerinin çağlara göre yorumlanarak evrenselliğinin farkedilrnesi, • Kader kavramının yanlış yorumlanarak sorumluluktan kaçınılarnayacağının bilirı­

rnesi, • D inf konularda "akılcı yönternirı" kullanılarak gerçeğin keşfedilmesi ve zihirıde olu-

şabilecek sorulara karşı bireyin kendi sağlıklı yorumunu geliştirebilrnesi, • Tann ile iletişim kurrnada yapay engellerin aşılması, • Dinin sevgi ve hoşgörü boyutunun görülmesi, • Çevre, doğal denge ve ternizlik bilirıcirıe ulaşılması, • Toplum içirisirıdeki sağlıksız dini oluşumlarm ayırt edilebilmesi, • Çağdaş, evrensel değerlerin islam'ın özüyle örtüştüğünün fark edilebilmesi, • Diğer dinleri temel özellikleriyle taruyarak bağlılanna hoşgörüyle yaklaşılabilrnesi, • Birey bilirıcirıirı geliştirilerek toplumsallığa ve toplumsal duyarlılığa ulaşılabilrnesi, • "Yurtta banş, dünyada banş" ilkesinin bütün irısarılığın iyiliğine yönelik bir ilke ol­

duğunun fark edilebilmesi. Yukanda verilen örnekler elbette Almanya'da islam Dirı Derslerinde aynen kullanı­

lamaz; ancak bu birikim yeni çözüm yollan üretrnede bir kaynaktır. Nitekim 13-14 Mart 2003 Weirner toplantısı'nda önerilen prograrn hedefleri katılırncılar tarafindan kabul gör­müştür (Geniş bir islam Anlayışı, Amel-i Salih'e Dayalı Bir Öğrenme, Öğrencinin Gelişi­rnirıi Destekleyen Bir Yaklaşım).

Alman okullanna uygun bir islam Dirı Dersimodeli geliştirebilmek ve bu konuda Tür­kiye'nirı tarihi tecrübesirıi ve bilimsel birikirnirıi işe koşabilrnek içirı Almanya'da okullar­da Dirı Derslerinin şartlannı ve i.rnkanlarını bilrnek ve değerlendirebilmek gerekmektedir.

,,

422 1 lll. DiN ŞORASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi

TEZ 2: Almanya'da Okullardaki Din Dersleri Anayasal ve Yasal düzenleme altına alınmıştır. Bu düzenlemeler, eyaledere göre farklılık gösterebilmektedir. islam Din Dersini bu anayasal ve yasal düzeniemelerin çerçevesine sığdırmak kadar dışmda tutmak da sı­kıntı yaratmaktadır.

Federal Almanya'da örgün eğitimde din derslerinin ana çerçevesi Federal Anaya­sa'nın 7. maddesinin 3. fıkrasıyla belirlenmiştir. Bu maddenin vurguladığı iki hüküm, ay­nı zamanda bir islam DinDersiiçin de ana çerçeveyi oluşturmaktadır. Birirıci hüküm şöy­ledir: "Din dersleri, inançtan bağımsız olanlar hariç, tüm kamu okullannda olağan dersler arasında yer alır." Ancak bu hüküm, yine Federal Anayasanın 141. maddesi ge­reği Berlin ve Bremen eyaletlerirıde geçerli değildir. ı 1kirıci hükme göre ise; "ders, tüm eyaletlerde, devletin denetleme hakkı saklı olmak şartıyla dini cemaatterin temel il­keleriyle uyum içinde verilir."2

Bu maddenin, Almanya okullannda bir İslam Din Dersi için aniaşılıp değerlendirile­rek yorum ve çözüİn üretilmesi gereken boyutlan vardır.

Birirıcisi: Berlin ve Bremen eyaletleri hariç, tüm eyaletlerirı, inançtan bağımsız kamu okullarında bir islam Din Dersini normal, düzenli dersler arasında var etmek görevi var­dır. Çünkü, Federal Anayasanın 7. maddesinin 3. fıkrası bu görevi devlete hiçbir din ay­rum yapmaksızın vermektedir. 3 Eyaletlerirı bu var etme ve varlığını devam ettirme görev­lerinin şartlan ise kendi anayasalan ve yasalan ile belirlenmektedir. Ama eyalet anayasa­lan ve yasalan öğrencilerirı din dersi hakkını ve devletin bu dersi hazırlama görevini hiç­bir zaman kaldırmaz.

1kirıcisi: Devlet, bir dirıirı ve mezhebin din dersi hakkındaki kararlan o dinin ya da /" "

mezhebin mensuplannı temsil eden bir tüzel kişiliğin -ki buna anayasa ve yasalarda dinf cemaat adı verilmektedir- iş birliği ve onayı olmaksızın tek başına alamamakta ve uygu­layamamaktadır. Ki, bunun içine dersin okul ders çizelgesine alınması; amaçlannm, üni­telerinin, konulannın, konu içeriklerinin belirlenmesi; kitaplannın onaylanması; öğret­menlerinin dersi vermek üzere görevlendirilmesi vb dahildir.

Bu durumda mevcut anayasal ve yasal şartlara göre bir İslam Din Dersinin amaçla­nndan muhtevasma ve öğretmenine kadar asıl sözün dinf cemaate ait olduğu görülmek­tedir.

Üçüncüsü: Devletin denetim hakkı tüm eyaJetlerde geçerlidir. Bu hak, Anayasaya ve genel kamu düzenine uygunluk denetimini içermektedir. Dinf cemaatin, "dinimiz içinde yoktur" diyeceği bir hususun derse konu yapılması devlet tarafından istenemez4. Ancak,

ı Madde ı4ı (Din Dersi, Bremer Klausel): 7. Maddenin 3. fıkrasının birinci cümlesi. ı Ocak ı949 tarihinde baş-ka bir şekilde hükme bağlanmış eyaletlerde uygulanmaz.

2 Bkz. Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Madde 7, fıkra 3. 3 Bkz. Zusammenleben mit Muslimen in Deutschland, Güterslocher Verlagshaus, Gütersloch 2000, s. 6ı. 4 Nitekim Berlin ohııl senatosunun Islam Federasyonu tarafından sunulan Islam Din Dersi Programında eksik

gördükleri ve girmesini istedikleri korttılar ile ilgili itirazlan Mahkeme haksız bulmuş ve Senato programı kabul etmek durumunda kalmıştır.

ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiG i SÜRECiNDE DiN EGiTiMi 1423

din içerisinde yer alan bir konunun, doğrudan anayasaya, yasalara ve kamu düzenine aykın olması durumunda devletin denetim hakkı yürürlüğe girer.

Federal Anayasa'nın çizdiği bu çizgiler şunu göstermektedir: Bu çizgilerirı dışında bir anayasalİslam Din Dersi mümkün değildir. Bu çizgilere uygun bir İslam Din Dersi de he­men hemen imkansızdır. Çünkü, anayasanın ve yasaların öngördüğü Müslümanlan tem­sil edecek bir tüzel kişilik, yani muhatap dini cemaat yoktur. Bu yokluğu doğru anlaya­bilmek için Almanya'da dini cemaatin anayasal olarak ne anlama geldiğini irdelemek ge­rekir. Bu anlam ise Federal Anayasa'nın 140. maddesi ile mevcut Federal Anayasa'nın içinde kabul edilen 1919 Alman Anayasasının 136,137,138,139 ve 141. maddelerirıde saklıdır. 137. maddenin 5. fıkrası mevcut dini cemaatlerirı dışında bir dini cemaat oluş­turmarun her zaman mümkün olduğunu dile getirmektedir. Ancak, bunun nasıl gerçekle­şeceği tartışmalıdır.

Tartışmalarda, kanun koyucunun buradaki din ve dini cemaat kavramlan ile sadece Protestanlığı, Katolikliği ve Yahudiliği kastettiği ileri sürülmektedir. Ancak, hukukçuların genel görüşü, buradaki din ve dinf cemaat kavramlannın bütün dinler ve cemaatler için geçerli olduğu yönündedir. Dolayısıyla Almanya' da, Belçika ve Avusturya'nın aksine ts­lam resmen bir din olarak kabul edilmemiş olsa bile, din olarak görülmesinde ve buna gö­re işlem görmesinde sıkıntı bulunmamaktadır. Müslüman dini cemaatlere gelince, bu ko­nuda belli bir sıkıntı söz konusudur. Çünkü Anayasada ifade edilen dini cemaat kavramı, din ve din eğitimi ile ilgili konularda devlet ve devlet kurumlanna muhatap olan bir sta-tüyü ifade etmektedir. 1 ••

Anayasanın 7/3-2. maddesine göre dinsel cemaatten kastedilen, hiyerarşik bir yapı­lanma değildir. Hatta dünya görüşüne dayalı cemaatler bile aynı statüyü alabilirler. Bura-daki belirgin şart devamlılık ve devlet karşısında kendisini temellendirmedir. 5

Anayasaya göre dinf cemaat; anayasanın uygulandığı sınırlar içinde yaşayan irısan-lann oluşturduğu, insani anlamı olan belli ortak esaslarda birleşmiş ve din dersi verilmek üzere hayatı şekillendiren bazı temel öğretileri olan bir birliktir.

Hukukçulara göre, bir dini cemaatin gerçek anlamda dini cemaat olarak muhatap ka­bul edilmesinin bazı şartlan bulunmaktadır. Bunlardan en önemlileri belli çoğunlukta bir üyeyi temsil etmeleri ve devamlılık göstermeleridir. Ancak, belli çoğunlukta üyenin en azı veya en çoğu belli değildir. Yıne devamlılık için ne kadar süreden beri var olması gerek­tiği de tespit edilmemiştir. Düsseldorf içişleri Bakanlığı bu konuda 30 yılı aşmış olmarun gerektiğini ileri sürmüştür. Bu görüşe dayanan Spuler-Stegemarın'a göre bu hakkı isteyen kuruluşlar, kurulduklan resmf tarihten itibaren 30 yıl beklemek zorundadırlar. Spuler-Ste­gemann'a göre, bireyalet bunu kabul etse bile diğer 16 eyaletinde onayından geçmesi gerekir. 6 Belli çoğunlukta bir insan topluğunu temsil etme konusunda ise 1 O bin ila 80

5 )anbernd Oebbecke, "Islamischer Religionsunterricht an deutschen Schulen-Aktuelle Fragen und Problemstellungen", in: epd DoJ.:umentation-2000, s. 9.

6 Ursula Spuler-Stegemann, Muslime in Deutschland, Herder-Freiburg, Basel, Wien 1988, s. 224, 225.

424 1 lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi

bin arasında görüş belirtenler olmuştur; fakat bu konuyu düzenleyen Weimarer Anayasa­sının 137. maddesinde sayı be1irtilmemiştir. Bu iki husus sürekli tartışılan ama, anayasal ve yasal bir belirleyici olmadığı için hakimierin içtihactma bırakılan hususlardır. öte yan­dan, belli bir miktar üyeyi temsil etme ve süreklilik arz etme şartlannın zaten mevcut olan ve dünya üzerinde inanırlan olan dinsel cemaatler için geçerli olmaması gerektiği yönün­de görüşler de bulunmaktadır.7

Bu konudaki önemli bir tartışma da, dinf cemaatin gerçek üyelerden mi oluşmak zo­runda olduğıı yoksa, demekleri temsil eden bir üst veya çatı örgütünün de dinsel cemaat olarak kabul edilip edilemeyeceğidir. Bu hususta da içtihat farklıiıklan vardır.

Dinf cemaat olma konusunda en çok tartışılan konulardan biri de, dinf cemaat olmak için kendisini diğerlerinden farklı kılan dinsel özelliklerin bulunup bulunmayacağıdır. Bu konuda da galip bir ifade yer almamaktadır. Eğitimeller ve eğitim yetkilileri, pratikte orta­ya çıkaracağı zorluklardan hareketle, diğerlerinden farklı olduğıınu ortaya koymanın ge­rekliliğini savunurken, bunun şart olmadığını ileri sürenler de bulunmaktadır. Bu konuda olması gerektiğini savunanlar Kültür Bakanlan Konferansının daha 1954 yılında "kendi­lerini başkalanndan ayıran belli inanç etrafında organize olmak" gereğini ileri sürerken, Leanderesorts'un 1962 yılında böyle bir farklılığın olmasının gerekmediğini ortaya koya­rak 1954'deki karan ortadan kaldırdığını savunmaktadırlar.

Çok basit anlamda bakıldığında, eyaletlerin öngördüğü sayıda öğrencilerin bulunma­sı durumunda bir din öğretimi isteği karşılanmak zorundadır. Ancak, anayasal olarak bir muhatap cemaat gerekmektedir. Cemaatlerin çok olması ise pratikte problem yaratmakta­dır. Aynı dinin mensuplanna, farklıiıklanrıı ortaya koyucu özelliklerini netleştirmeden ay­n bir din dersi açmak mümkün kabul edilmediği gibi, madem ki belli bir temsilci cemaati­niz yok o halde devlet sizin için yapıversin de denilememektedir. Almanya devleti, Hıris­tiyanlar için bile imkansız gördüğü böyle bir hakkı başka devletlere verme konusunda el­bette daha da dikkatli davranmaktadır.

Dersin var edilmesi ile ilgili bu temel problem için düşünülebilecek çözüm yolların­dan birkaçı şöyle özetlenebilir:

1. Müslümanlar muhatap dinf cemaat oluşturma yolu geliştirebilirler. Almanya dev­letinin bir islam Cemaati oluşturma yönünde bir hukuki düzenleme yapması akılcı gözük­se de, bu nötrlük ilkesi açısından en azından şimdiye kadar imkarısız olarak görülmüştür. Dolayısıyla bu konudaki adımlar Müslümanlardan beklenmektedir. Nitekim bu konuda çatı örgütü oluşturmaktan şura kurmaya kadar denemeler bulunmaktadır. Ancak, bura­daki asıl sorun, her ne isimle oluşturulursa oluşturulsun, cemaatlerin temsil ettikleri in­sanlan bağlayıcı nitelikte bir bildirimde bulunamamalandır.

2. Federal düzeyde ve eyaletler düzeyinde bazı anayasal ve yasal düzenlemeler bek-

7 Bkz. Adnan Aslan, Religiös"e Eıziehung muslimiseher Kinder in Deutschland und österreich. Stutgart 1998, s.

86-87 ve 93.

ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /425

lenebilir. Ancak böyle bir düzenleme, kiliselerin mevcut hak ve yetkilerini de gündeme ge­tirebileceğinden şimdilik imkansız gözükmektedir.

3. Anayasanın öngördüğünün dışında bir islam Dersi ile çözüm aranabilir. Nitekim, aşağıda görüleceği gibi islam Dersi ile ilgili bazı denemeler bu çerçevededir. Ancak bu de­nemeler sonucu ortaya çıkanlan islam Dersleri, anayasanın öngördüğü ders olarak kabul edilmez ve o hak ve iddialar devam eder. Kiliseler de, devlet tarafından belirlenerek veri­lecek bir islam Dirı Öğretimirıirı, kendilerinirı Dirı Dersleri ile ilgili hak ve sorumluluklan­nı sorgulamayı gündeme getireceğini değerlendirerek böyle bir çözümü desteklemeyecek­lerdir.

TEZ 3 : Almanya, Müslüman çocuklannın okullarda Din Eğitimleri konusunda, prog­ram geliştirmeden öğretmen yetiştirmeye kadar, farklı modelleri denernekte ve destekle­mektedir. Bu deneme ve destekleme, Batı Hıristiyan kültürü içinde uyumlu yaşamayı mümkün kılacak bir lslam öğretim modeli bulunaneaya kadar sürecektir.

Alman okullarında islam Dirı Dersleri, her ne kadar Federal düzeyde ülkenirı tümü­nü ilgilendiren üst düzey bir mesele niteliği taşıyor gözükse de, Kulturhoheit, yani eğitim ve kültür işlerinde bağımsızlık ilkesi nedeniyle eyaletlerin iç meselesi olarak işlem gör­mektedir. Bu nedenle Almanya genelinde farklı islam Dersi arayış ve denemelerine rast­lanmaktadır. Bir eyalette birden fazla model denemesirıirı yapılması ve devlet tarafından desteklenmesi ise, farklı denemelerin sadece eğitim ve kültür işlerindeki bağımsızlıktan değil ayru zamanda en uygun ders modeli içirı gerçek bir arayışın olduğu şeklinde yorum­lanabilir.

islam Dirı Dersi çerçevesirlde denenen modelleri şöyle listeleyebiliriz: Berlin: Bir cemaatirıs sorumluluğunda islam Dirı Dersi9. Hamburg'da "Herkes lçirı Dirı Dersi" adıyla geliştirilen dersirı içirıe islam boyutu da

eklenmek suretiyle bir çözüm aranmaktadır. Bu konuda "Şura" adıyla kurulan bir organi­zasyon muhatap alınmaktadır.

Aşağı Saksonya'da, Şura adıyla oluşturulan.komisyon ile işbirliğinde hazırlanan bir program denemeye konulmuştur. Şii ve Sünni tüm Müslümanlan kapsayan mezhepler arası bir ders olarak takdim edilmektedir.

Schleswig Holsteirı eyaletirıde Aşağı Saksonya Modeli üzerinde çalışıldığı bilirımek­tedir.

Kuzey Ren Westfalya'da "Almanca islam Öğretimi" anlamına gelen bir ders 1999 yı­lından bu yana genişletilerek denenmektedir.

Baden Württemberg eyaletirıde ısrarla, din dersi talebiyle ortaya çıkan dinf grupların ortaklaşa hazırlayacaklan bir program ile yapılacak islam Dirı Dersi içirı çalışılmaktadır.

8 Bundesverwaltungsgericht 23 Şubat 2000 tarihli ve 06/2000 sayılı basın açıklarnasıyla, lslam Federasyonu­nu Berlin ohlll kanununun 23. maddesinde geçen anlamda bir din! cemaat olarak tatudığını ilan etmiştir

9 Berlin'de devlet din dersleri için sadece mekan ve ısınma, aydınlatma gibi imkiiıılar sunmaktadır.

426 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi

Bavyera eyaletinde ise anadilde eskiden beri verilen dersler yanında iki ayn deneme desteklenrnektedir. Bunlardan biri Almanca islam Din Öğretimi adıyla, diğeri ise İslam Dersi adıyla denemeye konulmuştur. Birincisi için Türkiye ile program ve öğretmen bo­yutlannda işbirliği yapılmaktadır ve daha yaygındır. ikincisi ise Erlangen şehrinde bir okulda pilot olarak uygulanmaktadır ve şimdiye kadar uygulama alanı genişletilmemiştir. Ancak her iki dersin prograrnı da Eğitim Bakanlığınca onaylanrnıştır. Her iki program için de öğretmen eğitimi için ayn çalışmalar desteklenrnektedir.

Aleviler ise tüm eyaletlerde ayn bir dindersiiçin uğraş vermektedirler. Berlin'de bu hakkı almışlardır. Bremen, Hessen ve Kuzey Ren Westfalya eyaletlerinde de ileri adımlar atılmıştır. Alevilerin ayn ders almalannın arkasında, Alevilerin diğer dinf cemaatlerden farklı olarak kendilerine ait bir farklı dinf-teolojik ve pratik yapıya sahip olduklarını ileri sürmeleri ve bunu yazılı olarak belgelemeleridir. Bu belgelerne ile onlar, Hıristiyan kültü­rü için anlaşılır olan din hükmünde mezhep statüsüne doğru hızla ilerlemektedirler. Bu­nun yanında, Alevilikteki cemaat yapısı, Alman makamlannın beklediği cemaat üyeleri­ni bağlayıcılık ilkesine de daha uygun değerlendirildiği düşünülebilir.

Almanya genelinde bir islam Din Dersi açısından politik beklentiyi şöyle ifade edebi­liriz: islam'ı kendi (cemaatin takdim ettiği) otantikliği içinde öğretecek ve bir Hıristiyan kültür içinde uyumlu yaşamayı destekleyecek bir islam Din Dersi.

TEZ 4: Almanya'da Mezhep-Doktrin Merkezli Din Dersleri uygulanmaktadır. İslam Din dersinin de böyle olması gerektiği ilk akla gelen hususlardandır. Ancak bu anayasal ve yasal açıdan doğrudan bir zorunluluk değildir. Dini cemaat (yani Müslümanlar) ister­lerse mezhepler üstü veya mezhepler arası bir din derside mümkündür. Almanya'daki politik iradenin ya da en azmdan eğitim politikasmm böyle bir çözümü yeğlemeye başla­dığı ifade edilebilir.

Anayasanın ve yasalann koyduğu, dinf cemaatlerle uyum içinde olma şartı, mezhep merkezli olma anlamını zorunlu olarak getirmemektedir. Ancak Hıristiyan Kiliseleri uzun süre bu dersin bu amaç ve muhtevada olmasını istemiştir ve öyle olmuştur. Katolik kili­sesi hala aynı doğrultudadır. Protestan Kilisesi ise, oluşan çoğulcu toplum gerçeğine uy­gun olarak mezhep-doktrin merkezli dinler arası açılımlı bir yönelim ve arayış içine gir­miştir.

Bir İslam Din Dersi de, Müslümaniann iradesi ile mezhep-doktrin merkezli ya da mezhepler üstü veya mezhepler arası olabilme imkanını haizdir.

TEZ 5: Almanya, İslam Din Dersinin dilinin Almanca olmasmda ısrarcıdır. Ancak Al­manca İslam Din Dersi, eğer gerekli çalışmalar yapılıp çözümler üretilemezse, İslam Dini ile ilgili temel kavramlann içeriklerinin yozlaşmasma ve bir tür enkültürasyona sebep ola­bilecektir.

Almanya'da islam Din Dersleriyle ilgili temel tartışma alanlanndan birini de dersin dili oluşturmaktadır. Almanya, dersin dilinin Almanca olması konusunda şimdiye kadar hiç taviz vermemiştir. Bu konu, temsil edilen Müslüman kitlesi az olsa da çok sayıda Müs-

~ . "~

~-~·-··~-~-·- ···------"

ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi 1427

lüman organizasyon tarafından da desteklenrniştir. Başta Alman Müslümanlar olmak üzere tüm Türk olmayan Müslümanlar, Türk Müslüman kuruluşlardan da Avrupa Milli Görüş Teşkilatlan, Avrupa Türk İslam Birliği, İslam Kütür Merkezleri vb. Almanca İslam Din Dersinden yana tavır koymuşlardır. Türkiye Devleti ise Türkçe olması tezini savun­muştur.

Ulaşılan noktada, bu dersin dilinin Almanca olmasınırı kaçınılmaz olduğu gerçeği ile karşı karşıyayız. Ancak bu, dinin ana dilde daha iyi öğrenileceği gerçeğini değiştirrnez. özellikle de Müslüman çocukların Almanca'yı ve Almanca'daki dini kavramlan gündelik hayatta ve okulda, Hıristiyan kültürünün hakim olduğu bir anlam dünyasıyla öğrendik­leri ve Almanca İslam Dinini de aynı kavramlarla öğrenecekleri düşünülürse, ana dilde öğrenmenin gereği ve Alman dilinde öğrenmenin sakıncası daha da netleşecektir. Elbet­te, Almanya'da yaşayan ve yaşayacak olan Müslüman nesillerin tslam'ı Almanca öğren­melerinin önemli faydalan da vardır. Özellikle de kendi dinini Almanca anlama ve anla­tabilme açısından yadsınarnayacak bir fayda söz konusudur. Ancak, bu noktada anlaşı­lacak ve anlatılacak olan dinin doğru bir şekilde, tabir yerindeyse islam olarak öğrenilme­si birincil önemi haizdir. Almanca İslam Din Dersinin tsıarn·ı Hıristiyarılığın kavrarnlany­la kanştırıp bir tür anlam sapmasına ve dolayısıyla enkültürasyona götürrnemesi için ted­birler alınmalıdır. Bu tedbirler, programlara, kitaplara ve öğretmen eğitimine yarısırnalıdır.

ll- Almanya'da islam Din Dersleri Hangi Temel İlkelere Dqyanan Bir Model Olabilir? ı .~

ı. Kur'an ve Sünnete dayanan ve bireyi, toplumu ve hayatı dikkate alan bir Teolo-jik temeli bulunan,

2. islam'ı otantik olarak öğretrneyi hedefleyen,

3. İslam'ın çeşitli yorumlanyla birarada yaşarnayı destekleyen,

4. Farklı·dinlerle birlikte uyumlu yaşarnayı destekleyen,

5. Teolojik ve pedagojik boyutlarda bilimsel yaklaşımı temel alan,

6. Disiplinler arası çalışmalarla desteklenrniş,

7. Din Eğitimi Biliminin verilerini esas alan bir model.