Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

İ Ç İ N D E K İ L E R

T Ü R K K Ü L T Ü R Ü

Yayınlayan: TÜRK KÜLTÜRÜNÜ

ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ

•

imt iyaz Sahibi: Prof. Dr. Ahmet TEMİR

•

Yazı işleri Müdürü: Prof. Dr. Talip YÜCEL

•

Flatı: 1 TL . Yıllık Abonesi: 12 TL . Dış memleketlere İki

misildir.

* Dergideki yazılar, kay­nak gösterilerek alına­bil ir. — Yazılardaki f i ­kir ler imza sahiplerine

a i t t i r .

•

idare yer i : Tunus Caddesi, 16

Bakanlıklar — Ankara

* Dizilip basıldığı yer:

Ayyıldız Matbaası A. Ş Ankara

9 0 0 . yıldönümü dolayısiyle Malazgirt Meydan Muharebesi

T. K. A. E 7 7 7

Alp Arslan'ın rûhuna gazel Yahya Kemal Beyatü 7 7 9

Türk Ordusu ve mil let Prof. Dr. Mehmet A l tay Köymen ... 7 8 0

Anadolu'da büyük Türk destanı 2 6 Ağustos 1 0 7 1 Malazgirt Zaferi

İsmet Binark 7 8 3 Malazgirt Zaferi sıralarında i d i l Boyu ve Karadeniz'in kuzeyindeki Türk kavimler i

Prof. Dr. Akdes Nimet Kura t 7 8 7 Kültür ta r ih i çerçevesinden Malazgirt'e bakış

Dr. Emel Esin 7 9 0 Malazgirt Savaşına kadar Türk sanat eserleri

Prof. Dr. Oktay Aslanapa 7 9 5 Selçuklu darüşşifaları

Enver Behnan Şapolyo 8 1 0 Anadolu Selçukluları tarafından Sinop'un muhasara ve zaptı

M . Şakir Ülkütaşır 8 1 4 3 0 Ağustos Başkumandanlık zaferi

M . Ertuğrul Perim 8 2 0 Bayrak

A r i f Nihat Asya 8 2 2 istiklâl Harb i sırasında Kıbrıs Türkünün Anavatana yardım kampanyası

Beria Remzi öz.oran 8 2 3 Bibl iyografya:

K İTAPLAR: M. Göktürk UYTUN, Resimli Malazgirt Şiirleri Antoloj isi . Ankara 1 9 7 1 (Dr. Tuncer Gülensoy); Prof. Dr. A l i SEVlM, Malazgirt Mey­dan Savaşı. Ankara 1 9 7 1 (T.G.); Se-

_ lâhattin K A R A T A M U , Türk Silâhlı Kuvvet ler i Tarihi I I . c i l t eki. Malaz­g i r t Meydan Muharebesi ( 2 6 Ağustos 1 0 7 1 ) . Ankara 1 9 7 0 (T. G.); Necmed-meddin A L K A N , Asker Babçesi (As­ker Ocağından Gelenlerin Kalemlerin­den ve Fırçalarından örnekler). An ­kara 1 9 7 1 (N. Harboğlu) 8 3 3

Dergimizin son durumu üzerine açıklama T»-K._&^E 8 3 7

T ^ T İ A . E . yayınları 8 3 8

v ~ ~ * S

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

KÜLTÜR TARİHİ ÇERÇEVESİNDEN MALAZGİRT^E BAKIŞ

Dr. Emel Esin

Milâdî 1071 yılının 26 Ağustosu, gün doğarken, Malazg i r t ovasında karşı-karşıya duran, çarpışmağa hazır i k i ordu, i k i ayrı kültürü temsi l ve müdafaa etmekde idi ler.

Muhteşem kızıl çadırında, kızıl f i s tan giymiş Kayser ' in , elmaslı haç i le süslü altın t a h t üzerinde oturuşu, Konstant in iye ve Ravenna mosaikle-rinde görülen levhaları hatırlatıyordu. Ortodoks K i l i ses in in keşişleri, Kayser ' in i k i yanma dizilmiş, çan sesleri içinde âyin icrâ ederek, Hıristi­yanlığın zafer ini dilemekde id i ler 1 . Çadırın dışında, yüz ilâ ikiyüz b in kişilik b i r o rdu 2 , demir miğfer ve cebelere bürünmüş, silâh elde, savaşa hazır duruyordu.

B u heybet l i görünüşe rağmen, Bizans tarafı, mütecânis b i r harsın verdiği b i r l i k t en mahrumdu. Kayser in askerler i arasında, Rumlardan baş­ka, Eımeniler, Frenkler ve Hıristiyan odukları t a h m i n edilen Türklerden Oğuz ve Peçenekler de vardı'. Bunların b i r kısmı paralı askerlerdi ve Kay­ser yabancılara itimâd edemiyordu. N i t e k i m Türkleri çağırıp "kend i usûllerinde" sedâkat andı içirmişdi*.

Rumlar da, mezheb farkları sebebiyle, yüzyıllardır sürdürülen iç mücâdelelerden yeni çıkmışlardı. A r iu s tarafdarları ile münâzaalarm so­nunda M. 325 târîhli i zn ik Konsi l inde Ortodoks ki l ises inin dogmaları k u -rulmuşdu. Ortodoks Hıristiyan olmak için, Isanın, Allahın oğlu olduğuna inanmak şart koşulmuşdu. Putları kırmakla tanınan IkonoMastes mez­hebi ise bu dogmayı reddediyordu. Ikonoklastes'lere göre, Isaya tapmak Hıristiyanlığın aslından ayrılıyor ve kadîm Romanın maddesi putperest­liğine b i r dönüş teşkil ediyordu.

Selçuklular, Malazg i r t meydanına, gençlerden mürekkeb, 50 b in k i l i k , yan i Bizans ordusunun dörtte b i r i kadar b i r kuvvet le gelmiş-

(1) El-Hüseynî, Ahbdr üd-devlet is-Selçukiyye, N. Lugal tercümesi (Türk Tar ih Kurumu, Ankara 1943), s. 32-35.

(2) î. Kafesoğlu, "Malazgir t " , İslâm Ansiklopedisi (İstanbul 1 9 5 7 ) .

(3) Hüseynî, s. 33. (4) Kafesoğlu, s. 245.

790 (14)

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

SAYI 106 E. ESİN

lerdi. Böyle mütevâzı b i r kuvvet, azametli Bizans ordusunun karşısına çıkmak cesaretini nereden buluyordu? Şübhesiz k i Selçuklular, kadîm Av­rasya göçebelerinin ahfâdı olarak, at üstünde savaşmak ve ok atmakda eşsiz idi ler. Çevik, küçük b i r kuvvet ile büyük b ir orduyu yormak t a k t i ­ğini i y i bi lmekde idi ler. Selçuklu târihi bahsinde "Selçuk oğlunu"' t a r i f eden Minhacuddîn", sanki M. V I I I - I X . yüzyıllardan Kırgız petrog l i f l er in-deki alp res imler in i 1 tasv ir e tmektedir :

"Ne havadaki kuş, ne ovadaki geyik onun okundan k u r t u l a b i l i r d i (...). B i r kasırga g ib i , b i r fırtına bu lu tu g ib i i d i (...). Önüne geleni yeniyor­du (...). Selçuk oğlu, başına Türkmen börkünü yan oturtmuş, dağ g ib i şah­lanan b i r at üstünde, kükreyen arslan g ib i , çakan şimşek g ib i , dolu diz­g i n giderken, Turan ve I r a n (...) hayran bakıyordu".

Diğer b i r târîhci, Tezdi", Selçukluların Türkistandan Yemene uzanan b i r devlet kurduklarını anlatırken, şöyle d i y o rdu :

" B i r b i r i arkasından çekdiğimiz kılıçlar ile, Rum, Türk ve A rab mülk­le r in i sardık".

Bizans karşısında duran Selçukluların b i r kuvve t i de, İran ve A rab i l lerinde devlet kurmuş olmak ile beraber, millî şuuru muhafaza etmiş ol­maları i d i . O gün, Malazg i r t meydanında, Bizans ordusundaki Peçenek ve Oğuzların Rumları bırakıp kendi soydaşlarının tarafına geçmeleri", Türk millî şuurunun varlığına del i l i d i . • M. X I . yüzyılda Türklük şuurunun kültürel veçhesi de vardı. Malaz­g i r t muhârebesinin ceryan ettiği yılda türkçe-arabça lügat yazan Kaş-garlı Mahmûd10, Oğuz Türklerinin yükselişini anlatırken şöyle d i y o rdu :

"Tanrının emr i ile devlet güneşinin Türk burçlarından doğduğunu gördüm (...). Türklerin gönlünü almak için onların d i l l e r i ile konuşmak -dan başka çâre yokdur " .

Türklük şuuru, M . V I . yüzyıldan ber i " b i r b i r i n i t ak i b eden Türk dev­le t l e r in in târihi boyunca inkişâf etmişdi. Gök-Türk (M. 552-740), Türgiş (M. 658-766), U y g u r (Orkunda M . 740-840, Tu r f an ve Kansu'da 850 etrafı

(5) Bu "Selçuk oğlu" İsrail (Arslan) b. Begü, b. Süleyman b. Selçukdur: bk. not 6. (6) Mevlânâ Minhacuddîn, Tabaqât-i Nâsirî, H . G. Raverty tere. (Londra 1 8 8 1 ) ,

s. 87. (7) E. Esin, "A lp şahsiyetinin Türk san'atmda görünüşü", Türk Kültürü (Ağustos

1965). (8) Al-Yazdî, Al-'urâzah fi'l hikâyet is-Selçukkiye (K. Süssheim baskısı, Leiden

1909), s. 56. (9) Kafesoğlu, s. 245.

(10) Mahmûd Kâşgarî, Al-divân u-lugât it-Türk (Türk Târih Kurumu, Atalay bask., Ankara, 1943), tıpkıbasım, varak 3.

(15) 791

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

SAYI 106 T Ü R K K Ü L T Ü R Ü Y I L DC

muhte l i f târihler, T u r f a n hakanlığı 1250) hakanlıkları, K a r l u k (M. 766 ilâ İslâmiyet) ve Oğuz (M. I X . - X . yüzyıllarda bi l inmekdedir ) yabguluk-ları, Hakanlı devlet i (M. 850-1250), hep Türklük mefhûmunu temsi l ede-gelmişlerdi.

Malazg i r t meydanmda, Bizansın karşısına d ik i l en Selçuklular, Türk târihinden başka, Or ta Asya medeniyet inin de taşıyıcıları idi ler. Or ta As­ya târihi araştırmaları ve arkeolo j ik kazıları Oğuzların erken devirde, kadîm medeniyet muhi t ine girmiş bulunduğuna işâret eder. M. 630 etra­fında, eski kültür toprağı Amu-derya kıyılarında, i k i Oğuz krallığı mev-cûd i d i " . M . I X . yüzyılda, bazı Oğuzlar, Amu-deryayı aşarak, cenûba iler­lemiş ve kadîm Kuşan i l ler inde, Buddhis t Türk krallarının idâresindeki Kapisa ve Gandhâraya gelmişlerdi". Selçukluların mensûb olduğu A r a l kıyılarındaki Oğuz Yabguluğu halkı ise, Batı Türkistan medeniyeti tesir­l e r i altında bulunuyorlardı. Harezm'e, Çayradın'daki kadîm şehirlere, Se-merkand, Buhara ve Taşkende, A r g u i l inde M. V I . yüzyılda teşekkül eden Batı Türk, Türgiş ve K a r l u k merkezlerine Oğuzlar komşu id i . A r a l kıyı­larındaki Oğuzlar'ın şehir ve kalelerinde yaptığı kazılar sonunda To l s t o v " şu neticeye varmışdı: Harezm'de M . Ö. IV . yüzyıldan beri devam eden şehir yapısı geleneğinin vârisleri arasında Oğuzlar da vardı.

(11) E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux (Paris 1903), s. 195-196. Çin seyyahı Hsüan-tsang'ın 630 etrâfında, Amu-derya şimâlinde rastladığı i k i "Hi -sou" veya "Kie-sou" Türkleri adını verdiği krallıklar Oğuz Türklerine âiddi: W. Tomashek, "Zentralasiatische Studien, Soghdiana", Sitzungberichte d. phU-hist. Kl. d. Kaiserl. königl.—Akademie der Wissenschaften, Wien, L X X X V I I ; Z. V. Togan, N. Togan tarafından Hsüan-tsang hayatı tercümesine notlar, tslûm Tedkikleri Dergisi IV . 1-2 ( istanbul 1964).

(12) W. Fuchs, "Huei-Ch'ao's Pilgerreise durch Nordwest Indien und Zentralasien um 726", Sitzungber. d. Prcuss. Akademie der Wissenschaften (Berl in 1938), 726 etrâfında Gandhâra (Peşâver etrâfı), Kapisa (Kâbul ve etrâfı) ve Gazne-nin aynı Gök-Türk soyundan Buddhist hükümdâr sülâlesi tarafından idâre edil­diğini, bu sülâlenin ve diğer Gök-Türk beylerinin çok âbide yapdırdığını anlatır. Bu sülâlenin Arab târîhlerindeki Kabul-şah ve Gazne Rütbili, yanî Bîrûnî'nin "Türk-şâhî" dediği (Kitâb fi tahqiq mâ lil-Hind, Kâbul bahsi) soy olduğu neti­cesine varılır. Huei-Ch'ao seyâhâtnâmesi sonradan basıldığı İçin onu bilmediği halde de, Arab ve diğer Çin kaynaklarına dayanan Marquart, Türklerin Islâ-miyetden evvel bugünkü Afganistan ve Pakistandaki yerleşmelerine ve Türk sülâlelerine işâret ederken, Oğuzların da, Halaçlar ile birlikde, oralarda mev-cûdiyetine d ikkat i çekmişdi. " M . IX . yüzyıl başında Hindukuh illerinde Oğuz boylan yerleşmişdi. Kâbul-şah 'Abdullah b. Tâhire, cizye olarak, yılda 2000 Oğuz kölesi teslim ederdi. Bu keyfiyet, Oğuz boyları ve Gök-Türkler arasındaki bağlar ve henüz karanlık kalan Oğuz târihi için önemlidir" (J. Marquart, Eranşahr, Berl in 1901, s. 251).

(13) S. P. Tolstov, "Goroda Guzov", Sovietskaya Etnografiye (Moskova, 1947/3).

792 (16)

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

SAYI 106 E. ESİN Y I L I X

Türk-îslâm medeniyet inin doğuşuna, M. I X . yüzyılda Taşkend, Süt-kcnd, O t ra r i l ler inde Fârâbî'yi (870-950) yetiştirecek b i r mertebeye yük­selişine ve bu medeniyetin, M. X . yüzyıldan sonra, Hakanlılar devleti dev­rinde bütün Türkistana yayılışına Oğuzlar da hizmet etmişdi. Böylece, Malazgirt meydanına gelen Selçuklular, Or ta Asya medeniyetinin, Islâmî veçhenin müdafii o larak da Bizansa karşı duruyorlardı.

M. X I . yüzyılda islâmiyet kendi idealist özüne dönmekde id i . Şekil­perest te fs ir ler , Mukanna'nın öncülüğünü ettiği hareket g ib i Türklere de sirayet eden ve hükümdar ve râhip ibâdetine b i r dönüş teşkil eden mez-hebler, bu meyanda Karmatî ve Ismâilî müfrit fırkaları da, itibârlarını kaybetmekde idi ler. Malazg i r t savaşı yüzyılında, islâmiyet büyük müte­fekk i r le r yetiştirecek ve hurâfe üreten müfrit fırkalara gâlib gelecekdi. O yüzyılda, Gazâlî (M. 1058-1111), bâtıl inanışlar ile mücâdele ederek Is-lâmiyetin aslî şeklini ihyâya cehd edecekdi. Y ine o yüzyılda, Oğuz i l l e r i ­n in hüdûdunda, Karacuk (Kara-tav)_dağlarmm eteğindeki, Sayram'da Abmed Yesevî14 dünyaya gelip, türkçe " h i k m e t " l e r i ile, Islâmiyeti idealist ma'nâda, Türklere şerh edecekdi. Sünnî İslâmiyet, M. X I . yüzyılda, büyük ölçüde, özüne sâdık görünüyordu. Manevî b i r ilâha ibâdet ediyordu. " D i n ­de zor y o k d u r " âyeti15 mûcibince, v icdan hürriyetine saygı gösteriyordu. Toplum içinde, ne râhiblerin, ne başka b i r sınıfın istibdadına müsâde edi lmiyordu, islâmiyet, Türklerin a lp l ik geleneğine de gelişme imkânı ve­r i yordu. Ancak savunmak için ve dîn serbestliğine i z in vermeyenlere kar­şı olmak şartı16 ile, islâmiyet gazâyı emrediyordu.

Alparslan'ın ve asker ler in in gazâyı bu mânâda anladıkları târihi kayıdlardan âşikârdır. Selçuklu ordusu, ıssız Malazg i r t ovasına, hücum ve ta lan için değil, Bizans'ın "islâm i l l e r in i istilâ etmesini durdurmak için, câmilerin yıkılıp kil iseye t ahv i l i n e " 1 7 , Hıristiyanlığın halka zorla kabûl ett ir i lmesine mâni olmak için gelmişdi. Kendi ler in in dört mis l i kuvvet inde b i r ordu ile savaşmanın tehl ikes ini müdrik idler. Muharebeye hazırlanan Alparslan, hammına ve vezirine şu haberi i l e t i y o r d u : 1 8

"Ben yanımda bulunan (az sayıda) asker ile düşmana karşı yürü­yorum.

Eğer sağ kalırsam, bu, A l l a h m lûtfudur. ölürsem, rahmet de Ondan­dır".

(14) Karacuk Dağı, Oğuz efsânelerinde adı geçen dağ, Kara-tav'dır. Tolstov, s. 56. Ahmed Yesevî: bk. F. Köprülü, Türk edebiyatında ilk muiasavvıjlar.

(15) Ku-Pân, n/256. (16) Kur'ûn, XXII/39-40. (17) Hüseynî, s. .33. (18) İbid.

(17) 793

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

SAY I 106 T Ü R K K Ü L T Ü R Ü Y I L I X

Böyle b i r muharebeye, ancak vicdanî kanaat ile girilebileceğini A lp ­arslan bi lmekde i d i . Askere, savaşa g i r i p girmemekde serbest bırakan şu sözler i le hitâb etmişdi:19

" i s teyen ger i dönsün. Burada A l lahdan başka emir ve nehiy sahibi sul tan yokdur " .

A lpars lan, tek başına hücûma-geçerek, gaza için askerine örnek oldu. Cuma günü, hatîblerin islâm orduları için duâ ettiği saati bekledi. Az sa­yıda Müslümanların büyük b i r kuvvete gâlib geldiği Bedr gazası hakkın­dak i âyeti20 okudu ve " ok atmağa başladı. Kılıcı ele aldı, atının k u y r u ­ğunu bağladı"21. Atın kuyruğunu düğümlemek, Türklerde, ölünceye kadar savaşa adanmak işâreti i d i ; çünkü ölenin atının kuyruğu kesi l ip düğümle­nerek, tuğ şeklinde, mezarına d i k i l i r d i 2 2 . Alparslan'ın genç askerler i on­dan ger i kalmadılar. Hepsi atlarının kuyruğunu düğümlediler. Davul lar gürledi ve Türk askeri hücûma geçdi.

Esen rüzgârın kaldırdığı toz ile kör olan gözlerden, Alparslan'ın ta ­b i r i i le "yaşlar boşandığı", "ciğerden kan akdığı" o günün akşamında, Malazg i r t şehîdleri ve gâzîleri, bize vatanımızı bağışlamış oldular. Gâzî-l e r in açdığı kapıdan Türkler Anadoluya i ler ledi . E r zu rum, Konya, Kay­seri, Sivas, Alâiyye, Akdeniz ve Ege sahil lerinde Türk âbideleri, câmiler, medreseler, şifâhâneler, hanlar, türbeler yükselip bu illerde Türk mimâri-s in in kurulduğuna işâret e t t i . Mütefekkirler, edîbler eserler vücûda ge­t i r d i . Anadoluda Türk medeniyeti Malazg i r t şehid ve gazilerine mükâfat o larak teşekkül e t t i .

(19) Hüseynî, s. 34. (20) Ibid. Okunan âyet Kur'ân, III/126 id i . (21) Hüseynî, s. 34. (22) Kâşgarî, " k u d r u k " bahsi, alplerin atın kuyruğunu düğümletip, Allaha duâ ede­

rek harbe girdiğini ve düşmanı aldatmak için kaçdığını şöyle anlatır: Kudruk katı tüğdümüz Tenrlğ atı teğdimlz Kemşlp atı teğdimlz Aldap yana kaçtımız

ölenin mezarına atınm kuyruğunu kesip tuğ gibi dikmek. N. Orkun, Eski Türk yazıttan (İstanbul 1936), c. I I , s. 135. Oğuzlar ise M. X . yüzyılda ölen adamın atlarının derisini ve kuyruğunu mezara asar ve bunlarla göğe uçaca­ğına İnanırlardı: Z. V. Togan, Ibn Fadlâns Reisebericht (Leipzig 1938), s. 27.

794 (18)

\

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı