Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

Dr.Emei E l i n K Ü T Ü P H A N E S İ

00064 no:

Tasnif g ^ . e n <* KAR

K A R A H A N L I S A N A T I

„ S ^ M I I U I ıs. , 1934 ' t e S o v y e t l e r B i r l i ğ i 'n in A n k a r a büyük e l ç i l i ğ ine t a y i n edi lmişt i r .

K . , 1937 y ı l ında g i z l i o l a r a k m u h a k e m e ed i lmiş ve T r o t s k i y ( b . b k . ) taraftarı o l a r a k ö l ü m e m a h k û m edi lmişt ir .

K A R A H A N L I S A N A T I : G ö k t ü r k d e v l e t i i l e b i r l i k t e 742 târ ihinde o r t a d a n kalkmış b u l u n a n T ü r k hakanı u n v a ­nını 8 4 0 ' t a K ü l B i l g e H a n ' ı n y e n i d e n alması i l e Hakanı

1 Türk adını taşıyan ve m o d e r n tarihçilerin K a r a h a n h adını

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

K A R A H A N L I S A N A T I 279

verdiğ i d e v i r başlamış sayılmaktadır. B ö y l e c e , ıj K . S. İslâmiyetten ö n - j ce m u h t e l i f mahall î kültürler çerçeve ler in ­de yüzyı l k adar sürüp 926 târihler inde Islâ- ^ m i y e t i n kabulünden J sonra , Müs lüman T ü r k sanatının i l k safhası o l a r a k or taya ç ıkmış - i tır. K . S. 'nın ö n e m i , i

böy le b i r d ö n ü m n o k ­tasında ö z b i r üs lûp kurabi lmiş o lması ve üstelik en m e d e n i T ü r k m u h i t l e r i n d e ge l i ş ip yüksek b i r seviyeye e r i ­şebilmiş bu lunmas ın -dadır . K . S. , bütün O r t a Asya târihinin de en v e r i m l i safhaların­dan b i r i o l a r a k g ö z ü k ­m e k t e d i r . Karahanl ı Türkler i mi l l î sanat ve ! kültürün g e l e n e ğ i n i ve Türk ist idadının k u v ­v e t i n i Is lâma adayıp İslâmî i l h a m alt ında Müs lüman T ü r k sana­tının üs lûbunu k u r ­muşlardır . K . S. 'nın özel l ik ler ini ekserî tâ-rihçi ler şöyle özet le ­m e k t e d i r ; İslâmiyetten öncek i T ü r k sanatı­nın hâtıraları h e n ü z unutulmamışt ı r . İs lâmî t e s i r l e r , İran­lı b i r sülâle i d a r e s i n d e karışık b i r T ü r k - İranlı - A r a p M ü s l ü m a n kültürü v ü c u d a get i rmiş b u l u n a n Samanî m u h i t i n d e n g e l m e k t e i d i . O r t a A s y a M ü s l ü m ı n sanatı K a -rahanlılara t e s i r etmiş , f a k a t k u v v e t l i şahsiyetlerini g ö l -ge lememiş t i r . B u d d h i z m i n b i r hâtırası o l a r a k , K . S. Sama-nî lere n i s b e t l e d a h a şuurlu b i r şeki lde i d e o l o j i k maksat ­la r gütmüştür . Y u s u f H â s H â c i b i l e A h m e d Y e s e v î g i b i Karahanl ı şâir ler inin g ü z e l b i r T ü r k ç e i l e öğrett ikleri arın­mış İslâmî tasavvurları Karahanl ı sanatkârı, m i m a r î d e ve p l a s t i k s a n a t l a r d a , asîl n i s b e t l e r ve sade l ik i l e i f a d e e t m e k i s t e m e k t e d i r . Sade l i ğe zarar v e r m e m e k i ç in d a i m a d e k o r g e r i p l a n d a b ırakı lmışt ı r . T e m s i l î mâhiyette o l a n ve büyük çapta göster i len birkaç yazı ve m o t i f d ı ş ında , bütün satıh­ları k a p l a y a n d e k o r , g ö z e çarpmayacak g i b i i n c e d i r . İs lâmî ve mücerred m a n a d a T e v h i d i i f a d e iç in , f igürat i f sanatın d ü n y e v î t a s v i r l e r i s i l inmiş veyâ küçük çapa düşürü lmüşdür . Y i n e de , Samanî d e v r e n i s b e t l e , f igürati f sanatın öze l l ik le h e r a l d i k veçhe ler i , Karahanl ı d e v r i n d e b i r d e n çoğa lmakta ­dır .

Mimari: K . S. 'nın başl ıca eser l e r i mimar î da lmdad ı r . Karahanl ı lar ın İs lâmî ve b u d i n i n d e m o k r a t i k t o p l u m m e f ­h u m u n u k a b u l e tmes i i l e b e r a b e r , Türkler in şehir hayatına intibakı hızlanmıştır . İslâmiyetten ö n c e , balık d e n e n sûrlu şehir i ç inde yaşamak hakkı , b i r n e v i mabûd sayılan hü­kümdar ın ve tapınaklara h i z m e t eden r a h i p l e r i n imtiyazı k a l m a k t a i d i . « O r d u ba l ık » ( h ü k ü m d a r şehri ) i ç i n d e baş -

K A R A H A N L I S A N A T H . K ı r g ı ­z i s t a n ' d a A r g u b ö l g e s i n d e b u l u n ­muş (aş . y u . I X - X . y ü z y ı l ) , İs­lâmiyetten önceki T ü r k mezar h e y k e l l e r i tarzında sarıklı b i r h e y k e l ( A . N . Bernştam, « A r - * c h a c o l o g i c a l I n v e s t i g a t i o n s i n K i r ­g h i z i a * , Gazette des Beaux - arts

1 9 4 6 )

kaça ancak h ü k ü m d a r ı n m a i y e t i n e , « e r - a t » m a ve h i z m e ­t i n d e k i sanatkâr ve t a c i r l e r e ye r vard ı . İslâmiyetten sonra , « o r d u - ba l ık» etraf ına y e n i m a h a l l e l e r k u r u l a r a k , tüccarlar i l e , d in î ve meslekî hüviyette teşkilâtlar k u r a n sanatkârlar dış m a h a l l e l e r e yer leşmişlerdir . G ö ç e b e l e r de o n l a r a i l t i h a k ed ince büyük şehirler kurulmuştur .

B u ge l i şme sayesinde şehirci l ik i l e mesken mimarîs i i lerlemiştir . K u b b e l i ve üstüvanî T ü r k çad ı r ından veyâ merkezî k u b b e l i hükümdar « k a l ı k » m d a n ( k ö ş k ) ge l i şen mesken kal ıntı ları , Kâşgar î 'n in A r g u adını v e r d : ğ i Ta laş ve Çıı v a d i l e r i bö lges i i l e T i r m i z ' d e bu lunmuştur . B u n l a r rahatça m e s k e n l e r d i . Y e r l e r p işmiş tuğla i l e kap l ı , d u v a r ­lar müzeyyen i d i , künkler i l e akar su t e m i n edi lmişti ve ev l e r kışın külhan i l e ı s ın ıyordu .

Karahanl ı d e v r i n d e ç o k ç a sayıda y e n i şehirler de kurulmuştur . A r k e o l o g l a r bunları e s k i d e n dör t yöne b a k a n esk i şehir lerden ayırt e t m e k i ç i n , k ıb leye d ö n ü k bu lunduklar ına işaret e t m e k t e d i r l e r . İslâmî Karahanlı şehir­l e r i n d e , iç k ıs ımda h ü ­kümdar « o r d u » ( sa ­r a y ) su b u l u n m u y o r ise, p l a n gel iş i güze ld i r . D ö r t yöne hâkim o l ­m a k iddiasındaki T ü r k hakanının haçvarî « o r ­d u » şekli , h a l k şehir­l e r i n d e g ö r ü l m e m e k t e ­d i r .

Karahanl ı lar mes-c i d ve hayır kül l iyeler i inşasında en ç o k gay­ret gös termekte i d i l e r . E n esk i M ü s l ü m a n T ü r k kül l iye ler i , 9 2 6 t a r i h l e r i n d e Kâşgar 'da Karahanl ı lar ın İslâmi-y e t i kabulü d e v r i n d e m e v c u t b u l u n a n B u d d -h i s t kül l iyeler in İsla­ma adanması i l e vücut bulmuştu . Karşı ' l ı C e -mâl ' in r i v a y e t i n e g ö r e , daha ç o c u k i k e n g i z l i ­den İslâmiyeti k a b u l eden Sattık Buğra H a r , Kâşgar ' ın k u z e y i n d e k i Artuç ' ta b i r B u d d h i s t kül l iye inşasına yard ım m . c b u r i y e t i n e d üşünce , g ö n l ü n d e b u kül l iyeyi A l l a h ' a adadı . A r t u ç külliyesi böy l e ce Islâ­ma geçti ve S a t u k Buğ ­ra H a n oraya g ö m ü l ­dü . Islâmiyetin k a b u ­lünden 150 yıl k a d a r sonra b i l e , Y u s u f Hâs H â c i b her « B u r k a n o r u n u » ( B u d d h a tapı -

K A R A H A N L I S A N A T I : 1196 t a r i h l i V a b k e n d m i n a r e s i

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

280 K A R A H A N L I S A N A T I

n a ğ ı ) n u n mesc ide çev ­r i l m e s i n i i s t e r . P e l l i o t ' -n u n Kâşgar etraf ında b u l d u ğ u e r k e n Islâmî yapıların bâzısının aslı B u d d h i s t i d i . T a r a z ' d a , X - X I . yüzyı ldan o l u p K a r a H a n ' a a t f e d i l e n türbe de Is lâmdan ö n ­c e k i d e v r e bağlanır . Böy lece , U y g u r B u d d ­h i s t m e t i n l e r i n d e « b u ­yan» ( h a y ı r ) adı v e r i ­l en eser lerden manas­tır, m e k t e p ve f a k i r l e ­re barınak o l a r a k yapı ­lan kül l iye ler , Is lâmî d e v i r d e , Kuladgu bilig'-de muyanl ık adını a l a ­r a k mümasi l şeki lde g a z i l e r e , derviş lere , f a ­k i r y o l c u l a r a barınak, medrese ve t e k k e o l a ­r a k ku l lan ı l ıyordu .

I X . yüzyı ldan ö n ­ce b i r T ü r k i n d i ğ i n i n şehri o l a n Kökş ibagan I X . yüzy ı lda Çur T i -g i n ' i n şehri Ü z k e n d T ü r k t u d u n l a n n ı n es­k i m e r k e z i T a ş k e n d ve Sütkend g i b i bâzı m e r ­k e z l e r d e , Karahanl ı lar -d a n ö n c e M ü s l ü m a n o l m u ş T ü r k m u h i t l e r i b u l u n m a k t a i d i . B ö y l e y e r l e r d e , Karahanl ı lar b e l k i ge l işmiş sanatının i z l e r i n e b i l e rastladılar.

Karahanl ı Türkler i p e k ç o k sayıda y e n i küll iyeler de yaptırdı lar . Ta laş v a d i s i n d e ve başka y e r l e r d e arkış ( k e r v a n ) yol ları b o y u n c a , i k i f ersahta b i r « m u y a n l ı k » ve h a n l a r d i z i l i y o r d u . B u n l a r d a n bâzı ları hâlâ d u r u r : A k s u i l e K a r a - bakı arasında X - X I . yüzyı l kül l iyes i , Ç u T i g i n N a s r Şemsü'I - M ü l k ( 1 0 6 8 - 1 0 8 0 ) ün B u h a r a , y a n i H a r ç e n g i l e S e m e r k a n d , y a n i A k k u t t a l ' d a yapt ırd ığ ı i k i Ribât - i M e l i k , O ğ u z i l i A r a l g ö l ü güney indeki D a y a H a t u n kül l i ­y e l e r i g i b i . A ç ı k b i r a v l u d a b i r m i h r a b d a n i b a r e t « n a m a z g â h » d e n e n mesc id tarzı ve m i h v e r l e r d e tâklar i l e iç d u v a r b o y u n c a d iz i lmiş hücre lerden müteşekki l m e d r e s e - m e s c i d l e r İslâmiyetten ö n c e k i Batı Türkis tan ve H o r a s a n ge leneğ ine bağ lan ıyordu . B u arada B u d d h i s t T ü r k mimar îs inde de g ö r ü l e n b u şekil ler , B u h a r a ' d a , V I I I . yüzyı ldaki b i r mes-c i d d e n b e r i İ s l â m ! yapılara da teşmil edi lmişti . Tâkl ı a v l u tarzında Karahanl ı lar ın öze l l iğ i o r d u - balık tarzından i l h a m a l a r a k , aç ık m e d r e s e n i n ortasına, sûrlar i ç inde b u l u ­n u p hükümdara m a h s u s o l a n b i r merkezî yapı i lâve e tmek i d i . O r d u - b a l ı k tarzı H a r ç e n g Ribât - i M e l i k ' i n d e g ö z ü k ü r .

O r t a A s y a ' d a Karahanl ı lardan ö n c e ç o k k u b b e l i kapalı m e s c i d l e r yap ı ld ığ ı B e l h ' d e son z a m a n l a r d a b u l u n a n N u h - g ü n b e z m e s c i d i i l e anlaşılmıştır . Karahanl ı m e s c i d l e -r i n i n tek p r o t o t i p i sayılan b i r T ü r k m e s c i d i , « T ü r k m e l i -ğ in in şehri» Kökş ibagan 'dak i d o k u z k u b b e l i mesc id y i n e

K A R A H A N L I S A N A T İ : T i r m i z sarayından k a b a r t m a camdan i k i eser : 1 . A t l ı b i r bey , 2. Tavşan yakalamış b i r tavşancıl kartalı k a r a - kuş t a s v i r edi lmişt ir . ( G . A . P u g a ç e n k o v a - L . ' ~ I . R e m p e l ,

lstoriya hskustv Uzbekistana)

b i r M ü s l ü m a n T ü r k

de b i r öze l l ik göstermektedir . O r t a d a dört sütun üzerine yükselt i lmiş k u b b e , B u d d h i s t sanatına mahsus o l u p « l o t u s » soğanına teşpih e d i l e n şeki ldedir . M u h a m m e d b . Süleyman A r s l a n K a ğ a n ( 1 1 0 2 - 1 1 3 0 ) ın B u h a r a ' d a yaptırdığı N a -mazgâh ' ın tâkının içi ise, b i r U y g u r tapınağında görü len şeki lde , üst üste yükselen i k i k u b b e i l e örtülü i d i . B u tarz yükselt i lmiş k u b b e l e r Samanî lerde y o k t u ve T ü r k B u d d h i s t sanatının hâtıralarından i d i .

Samanî d e v r i n d e m i n a r e l e r i n sûrların üstüne o t u r t u ­l a n , t a h t a d a n yap ı lmış , dört sütun üstünde b i r k u b b e d e n ibare t o l m u ş bulunduklar ı anlaşı lmaktadır . Pişmiş tuğladan i l k m i n a r e l e r i n Karahanl ı lar tarafından inşâ ed i ld iğ in i N a r -şahî k a y d e d e r . T o p a r l a k veyâ ç o k köşel i k e s i t l e r i i l e tebarüz eden Türkistan ve H o r a s a n m i n a r e l e r i X - X I . yüzyı l larda gel işmişt ir . P r o t o t i p l e r , O r t a Asya sûrlu şehir ler inin köşe ­l e r i n d e veyâ kapı yanlarında b u l u n a n , y a h u t müstakil d u r a n ve B u d d h i s t l e r c e « e d i z e v » ( k u t s a l kitapları saklamağa mahsus p a g o d a ) o l a r a k kul lanı lan k u l e l e r i d i . Türk is tan ' ın i l k Is lâmî âb idev î m i n a r e l e r i o l a n Karahanl ı m i n a r e l e r i n ­den bâzıları hâlâ ayaktadır. B u n l a r d a n en tanınmışları X I . yüzyı ldan B u r a n a , Ü z k e n d , T i r m i z m i n a r e l e r i , 1107 t a r i h l i C a r - k u r g a n , A r s l a n K a ğ a n ' ı n 1127 'de B u h a r a ' d a yapt ırdığ ı U l u ğ M i n a r ve 1196 târihli V a b k e n d m i n a r e l e r i d i r .

Karahanl ı lar ın eseri ve l î ve h ü k ü m d a r türbelerinin Samanî b e n z e r l e r i n e n i sbe ten öze l l ik ler i y i n e B u d d h i s t m i m a r i n i n hâtıralarına işaret eder . Ü z k e n d ' d e k i Karahanl ı hükümdarlar ı türbeleri , « ö y » l e r ( m a ğ a r a - tapınaklar) g i b i yan yana diz i lmişt ir . T a r a z ' d a İdris Peygamber ve Ayşe B i b i türbelerinin g ö r ü n ü ş ü stûpa ( a z i z l e r i n kalıntı larının m u h a f a z a ed i ld iğ i B u d d h i s t türbe ) y i hatırlatır, ç ü n k ü t e p e l e r i n d e , T ü r k ç e « k ö ş e t r i » d e n e n ve Burkanın şeref şemsiyesini t e m s i l eden k o n i k k ü m b e d l e r bulunmaktadır .

Karahanl ı lar ın başka yapıları arasında t u r a ( k a l e ) , k ö p r ü , h a m a m , karşı ( s a r a y ) g i b i l e r i de yer a l m a k t a i d i . Sarayların arıklı ve h a v u z l u bahçe ler ve k o r u l a r i ç i n d e b u l u n d u ğ u n u Narşahî anlatır.

U y g u r mimar îs inde o l d u ğ u g i b i , Karahanl ı larda da m u h t e l i f şeki lde k e m e r l e r g ö r ü l ü r . E n yayg ın ı , B u d d h i s t ­lerce m u k a d d e s b i r ağaç o l a n yabanî i n c i r yaprağı b i ç i m i n d e tepesi s i v r i l e n veyâ at nalı b i ç i m i n d e f a k a t tepes i s i v r i 1-miş c i n s l e r d i . M i n a r e y i andır ır köşe sütunları ve m i n a r e g i b i sütünların d u v a r a yarı g ö m ü l ü o l a r a k y a n yana sıra­lanması d a esk i Türkistan g e l e n e ğ i n d e n tevarüs ed i lmiş t a r z l a t i d i .

Karahanl ı yapı lar ında büyük taşlardan t e m e l l e r g ö z e çarpar. B u öze l l i ğ in yanında, Karahanl ı lar Türkistan 'da al ış ı lmış t a r z d a , t o p r a k t a n gel işt ir i lmiş m a l z e m e y i k u l l a n ­mağa d e v a m e t t i l e r . D u v a r l a r ç iğ tuğladan ö r ü l ü p , üstü « g e n e » denen ve t e z y i n e d i l e n k a y m a k taşı sıvası i l e veyâ m u h t e l i f şeki l lerde kesi lmiş , süslü, o y m a l ı , kabartmalı, ç izg i l i k i r e m i t l e r i l e kap lan ıyordu . D a y a H a t u n kül l iyesi d u v a r ­larında, tuğlalar i l e Çin damgaları g i b i d ö r t k ö ş e , K û f î mühürler vücuda get i r i lmeğe başlandığı g ö r ü l ü r .

Karahanl ı d e v r i n i n Samanîlere n i s b e t l e önemli b i r yeni l iğ i , m u h t e m e l o l a r a k U y g u r i l i üzer inden d o ğ u d a n ge ld iğ i anlaşılan t e k n i k l e r i l e hazır lanmış cilâlı ve sırlı tuğla ve c a m tezyinatın get ird iğ i z e n g i n k o y u m a v i ve yeşil r e n k l e r ve p a r l a k satıhlardır. Sırlı çini t a b a k l a r da yaygın i d i .

T a h t a o y m a sanatının Karahanl ı d e v r i n d e ne k a d a r i l e r i o l d u ğ u n u B u h a r a yanındaki t a h t a sütun vc mihrapl ı m e s c i d l e r d e , öze l l ik l e İsküdar m e s c i d i n d e görü lür .

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

K A R A H A N L I S A N A T I 281

K A R A H A N L I S A N A T I : 1. T i y e n • şan dağ lar ında

Karabanlı d e v r i n d e n « t u r a » ( k a l e ) ( A . N . Bernştam

rekonst i tüsyonu) ; 2. K a z a k i s t a n ' d a A r g u b ö l g e s i n d e b u -

H P ^ H B H B I lunmuş Karahanl ı d e v r i tunç ayna. A r a p ç a ( K u f i ) y.ızı

~ ( a n l a m ı : « İ m â n eden e m i n d i r » ) ( f i r m i t a j m ü z e s i ) ;

3. A r g u (Ta laş ve Ç u v a d i l e r i b ö l g e s i ) ' d a b u l u n m u ş Karahanl ı d e v r i n d e n sırlı t a b a k . O r t a d a k i sülünün etrafındaki

d e k o r K û f î yazı t a k l i d i d i r ( A . N . Bernştam rekonst i tüsyonu)

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

282 K A R A H A N L I S A N A T I

M a d e n iş ler inde , esk i g ö ç e b e usu lünde k a k m a yanın­da , Ç i n ' d e n g e l m e b i r t e k n i k o l a n d ö k m e öze l l ik l e k u l l a ­n ı l ıyor ve tunç a y n a l a r ve h o k k a l a r b u şeki lde y a p ı l ı y o r d u .

Yazı: T ü r k sanatının mücerret leşt irme temayülüne b u kere İs lâmın f igürati f i m e k r u h sayması k e y f i y e t i de i lâve o l u n c a K . S.'da natüıalist şekil ler ko layca i d e o g r a m a , d a m g a y a , a s t r o l o j i k ve g e o m a n t i k « ı r k » şeki l ler ine , hattâ yazıya benzer görünüş le re g i r m e k t e i d i . Karahanl ı d e v r i n d e y e n i yükselen sanat Kur'ân ve had i s tercümanı , Arapça h a r f l e r i l e yazı o l d u . Türk hat sanatının başlangıcı K a r a ­hanlı d e v r i n d e d i r . Samanı yazıya n i s b e t l e Karahanl ı k u f i ­s inde yükselen celî b i r n isbete temayül vardır . K u f i d e n gel işen sülüste de aynı cel î yükse lme eğ i l imi g ö r ü l ü r .

mi

K a r a h a n l t l a r U y g u r yazısını da k u l l a n m a k t a i d i l e r ve son z a m a n l a r d a Kırg ız i s tan 'da T e r e k s a y kayaları üzer inde , U y ­g u r yazısı i l e b i r Karahanl ı d e v r i k i t a b e s i bu lunmuştur .

Dekor: T e z y i n i d e k o r d a öze l l ik l e r e m i z mâhiyet inde u n s u r l a r kul lanı larak i d e o l o j i k temayül b i r k e r e daha i f a d e e d i l i y o r d u . L o t u s ç i çeğ i ve goncas ı , « tört b u l u n g » ( d ö r t y ö n ) r e m z i haç , sekiz yön ( d ö r t yön ve k ö ş e l e r ) r e m ­zi o k t o g o n g i b i B u d d h i s t t i m s a l l e r yanında Kur'ân'da ( X X I V / 3 5 ) mümin g ö n l ü t i m s a l i o l a n k a n d i l i ç inde yı ldız da yer a l ıyordu . Y ı l d ı z böy lece ay, hi lâl , « k ü n - ay» ( güneş ve ay ) g i b i eski parlaklık t i m s a l l e r i yanında , a l e m l e r ve s i k k e l e r d e yer a ld ı .

Figüratif sanat: Kâşgar i 'n in A r g u ded iğ i kuzey - batı

G Ö K

K A R A H A N L I S A N A T İ : 1, 2, 3. T a r a z türbe ler inden Balacı H a t u n türbesi güney cephes i rekonst i tüsyonu i l e A y ş e B i b i türbesinin sera­m i k kaplaması ve sütununu gösteren r e s i m ve A y ş e B i b i türbesinde kul lanı lan sırlı ve sırsız k i r e m i t şeki l ler inin Basınov tarafından g ö s ­t e r i l e n ö r n e k l e r i ; -1. H o t e n ' d e bulunmuş Karahanl ı lara âid o l d u ğ u sanılan Karakuş veyâ hilâl b i ç i m i n d e tunç a l e m (Üstündek i târih H . -4-45 [ 1 0 5 2 ] g i b i okunmuştur . Arapça yazının a n l a m ı : «Sen A l l a h a d a h a l e t e t » ) ( N a t i o n a l M u s e u m , D e l h i ) ; 5. Karahanlı lardan İbrahim A r s l a n Kağan M e l i k - ül Ü z k e n d s i k k e s i n d e sekiz köşel i yıl­

d ız iç imle k e l i m e - i şahadet ( A r k e o l o j i Müzes i A r t u k K a ı a l o ğ h ı N o . 1003, İstanbul)

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

K A R A H A N L I SANATİ 283

Türkistan 'daki K a r a h a n h m e r k e z l e r i n d e , T ü r k mezar h e y ­k e l l e r i g e l e n e ğ i n d e e lde a n d i çmek veyâ hayat k a d e h i n i tüketmek t i m s a l i ayak ( k a d e h ) t u t a n , f a k a t başı sarıklı b i r h e y k e l bulunmuştur . B u h e y k e l , Bernştam tarafından h e n ü z Türk le r in İslâmiyetten önceki mezar h e y k e l i g e l e ­neğini unutmadıklar ı , f a k a t İslâmiyetin de k a b u l ed i lmiş bu lunduğu I X - X . yüzyı l lara at fcdi lmişt i . K a r a h a n h T ü r k ­l e r i n i n gö rünüşü , kıyafeti ve âdetleri hakkında öneml i b i r b e l g e d i r . Müs lüman T ü r k sanatında son insan h e y k e l i ö rnekler inden de b i r i d i r .

D a h a s o n r a k i K . S. , « g e n e » i l e sıvanmış d u v a r l a r veyâ madenî eşya veyâ c a m üzer inde , k a b a r t m a y a h u t 1

o y m a o l a r a k f igürat i f şeki l ler i l e i k t i f a e t t i . Kutadgu- bil/g' den b i l i n e n g ö r ü n ü ş l e r , bağdaş kurmuş veyâ üç ayaklı kürsü üzer ine oturmuş y a h u t kuş ve bars ( p a r s ) i l e a v l a n a n veyâ e lde k a d e h t u t a n i l i g ( h ü k ü m d a r ) ç o k tekerrür eden b i r t a s v i r d i r . A l p t a s v i r l e r i d e yayg ındır . K o z m i k veyâ h e r a l d i k mâyiyette m o t i f l e r , « d ü n y a d a l ı » d e n e n kâinatı t e m s i l eden ağaç , dünya ve z a m a n t i m s a l i evren ( e j d e r ) , Karal ıanl ı larda hükümdar lakaplarına işaret eden a r s l a n , yırtıcı kuş g i b i h a y v a n l a r ve bunların efsanevî b i ç imler i , K . S. 'nın İs lâm! O r t a Asya ' ya get ird iğ i unsurlardır .

Karahanl ı lar ın İs lâmî sanatı, 1220 târ ihler inde, M o ğ o l istilâsı i l e b i r l i k t e sona ererek , 300 yıl k a d a r sürmüş

K A R A M A N L I S A N A T İ : l . K a r a h a n h başkentler inden Ü z k e n d ( A . N . Bernş­

t a m r e k o n s t i ı ü s y o n u ) ; 2. B i r i n c i r e s imde so lda g ö r ü l e n kül l iyeden X I .

yüzyıla âid m i n a r e ; 3. B i r i n c i r e s imde so lda görü len kül l iyeden K a r a h a n h

sülâlesi mensuplar ından adı b i l i n m e y e n b i r i n i n türbesinin kapısı ( 1 1 8 6 )

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı

284 K A R A H A N L I S A N A T I - K A R A H A N L I ' L A R

o l d u . K . S.'nın t e s i r l e r i Türk i s tan 'da u z u n sürecek ve . M o ğ o l istilâsının get irdiği y ık ım ve i k o n o g r a f i k y e n i - • l i k l e r karşısında, M ü s l ü m a n T ü r k ge l eneğ i o l a r a k , n o r m payes in i alacaktı. T ü r k göç ler i i l e b i r l i k t e Karahanlı tes ir - , l e r i her yana yayı ld ı , T ü r k Memlûk lar ı i l e H i n d i s t a n ' a 1

vardı , Selçuklular i l e Fars ' a , A r a b i s t a n ' a yayı ldı . K . S. 'nın j yalnız mi l l î bağ bakımından değ i l , mi l l î i f a d e tarzı o l a n s t i l i s t i k bakımından da başlıca v a r i s i Osmanl ı sana­tıdır . — E m e l E s i n

K A R A H A N L I TÜRKÇESİ ı b k O R T A T Ü R K Ç E

K A R A H A N L I ' L A R , U y g u r l a r ( D o k u z O ğ u z - O n U y g u r l a r ) i n Büyük T ü r k Hakanl ığ ı tahtında h a l e f i o l a n T ü r k hanedanı . 845 - 9 4 0 yılları arasında B ü y ü k T ü r k hakanl ığ ı , Asya imparator luğu v e e v r e n s e l d e v l e t o l m a vasf ını k a y ­betmiş, küçü lmüştür . B u 95 yıl i ç inde U y g u r kağanları i l e K . kağanları v a r d ı r ; b u n l a r d a n b i r i n i n d iğer ine üstün o l ­duğunu i l e r i sürebi lmek için h e n ü z y e t e r i k a d a r b i l g i m i z y o k t u r . F a k a t K. ' lar ı batı hakanları , Uygur lar ı da d o ğ u hakanları o l a r a k k a b u l e d e b i l i r i z .

K . M a r d a n Satuk Buğra Han ' ın Abdülker i ın adını a la-

K A R A H A N L 1 S A N A T I : 1 . Zere f şan v a d i s i n d e T ü r k meliği şehri K ö k ş i b a g a n ' d a m e s c i d ( a ş . y u . I X . yüz­

y ı l ) ; 2, 3. K ö k ş i b a g a n m e s c i d i n i n içi

r a k 9 4 0 yı l larına d o ğ r u İslâm d i n i n i k a b u l e t m e s i . T ü r k târihinin k a d e r i n i değişt irmiş ve b i r d ö n ü m noktası o l m u ş ­t u r . 9 4 0 ' t a n sonra K . ' I a r , k e s i n o l a r a k Büyük T ü r k H a k a n -l ığı 'nt t e m s i l etmişlerdir . K . hanedanı da U y g u r hanedanı g i h i G ö k t ü r k hanedanından inmiştir.

K. ' ların T ü r k târihindcki ö n e m i , d ö n ü m noktası m a h i y e t i n d e d i r ve b u yüzden dünya târihine de büyük ö l ­ç ü d e tes i r etmiştir. Evvelâ İslâm d i n i n i k a b u l e d i p M ü s ­lüman t o p l u m u n a vc kültür b ir l iğ ine g i rmiş ler , zaaf alâ­m e t l e r i gösteren İs lâm dünyasına g e n ç , d inç ve en büyük g ü ç o l a r a k T ü r k l ü ğ ü d a h i l etmişler , b u d i n i k a b u l l e r i n d e n beş çeyrek asır geçmemişt i r k i , T ü r k l ü ğ ü İslâm dünyasının hâkimi ve e f e n d i s i k ı lmış lardır . B u s u r e t l e M ü s l ü m a n dün­yasının temsilc i l iğ i A r a p l a r d a n k e s i n o l a r a k T ü r k l e r e g e ç ­miştir.

İkinci ink ı lâp , Batı M o ğ o l i s t a n ' d a n D o ğ u Türkistan 'a n a k l e d e n , yâni T ü r k l ü ğ ü n m e r k e z i n i ç o k d a h a güney - batı­ya gö türen D o k u z O ğ u z - O n Uygurlar ın y o l u n u t a k i p e tmek s u r e t i y l e . T ü r k imparator luğunu d a h a da güney - ba-

ı tıva kaydırmalar ı şekl inde t e c e l l i etmiştir. B u n u n önemi

Tek-Esin Vakfı

Tek-Esin Vakfı