Tekjuskipting á Íslandi: Þróun og ákvörðunarvaldar

Haustskýrsla Hagfræðistofnunar 2001

Ásgeir Jónsson, Ásta Herdís Hall, Gylfi Zoega, Marta G. Skúladóttir og Tryggvi Þór Herbertsson

Kynning á fundi Alþýðusambands Íslands,

20. febrúar 2002

Haustskýrsla Hagfræðistofnunar 2001

Þýðing tekjujafnaðar

• Jöfnuður hlýtur ávallt að hafa jákvæða merkingu.

• Mikil misskipting dregur úr hagvexti og veldur eymd og óstöðugleika.

• En hvernig á að skilgreina “jöfnuð” ?

• Sumir vilja jafna lífskjör allra með tekjutilfærslum.

• Aðrir vilja jafna tækifærin, en síðan sé uppskorið eins og til var sáð.

Þýðing tekjujafnaðar

• Jöfnuður er þó ekki hið sama og velferð.

• Gini mælir ekki hversu margir eru undir fátæktarmörkum - aðeins bil á milli hópa.

• Í nútímasamfélagi getur fólk auðgast án þess að aðrir verði fátækari.

• Ójöfnur sem stafar af því að menntun, frumkvæði, dugnaður og útsjónarsemi skapa ný verðmæti, þarf því ekki að teljast slæmur.

• Stundum verða árekstrar á milli jafnræðis og skilvirkni, hagvaxtar og jöfnuðar

Hvaða máli skiptir tekjujöfnuður?

• Viðhorf til launamunar ræðst af efnahags-aðstæðum, aldri og stjórnmálaskoðunum

Vinstri-Grænir Framsóknarflokkur Samfylkingin Sjálfstæðisflokkur

67% 57% 49% 41%

Heimild: Gallup-IMG

Tafla 2.1 Hlutfall Íslendinga sem taldi launamun vera Allt of mikinn árið 2001, eftir fylgi við stjórnmálaflokka

Hvaða máli skiptir tekjujöfnuður?

4.3

4.6

4.44.4

4.6

4.7

4.0

4.2

4.4

4.6

4.8

5.0

1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

Heimild: Félagsvísindastofnun HÍ og Gallup-IMG

Mynd 2.1 Afstaða til spurningarinnar um hvort launamunur sé of mikill á Íslandi

Að mæla tekjujöfnuð

• Tekjujöfnuður er yfirleitt mældur með Gini kvarða, sem liggur á milli 0 og 1.

• Ef allir hefðu hnífjafnar tekjur, er Gini 0.• Ef einn hefur allt en hinir ekkert, er Gini 1.• Athugið að Gini mælir ekki aðeins mismun á hæstu og

lægstu tekjum, heldur bil á milli allra tekjuhópa.• Jöfnuður getur breyst, jafnvel þótt bilið á milli þeirra efstu

og neðstu haldist óbreytt.• En hægt er að mæla jöfnuð, ekki með tekjum heldur með

neyslu, en neysla hlýtur að vera endanlegur mælikvarði á velferð.

19.5

21.3

21.7

23.1

24.4

24.7

24.9

25.0

25.0

25.4

25.6

25.8

26.4

27.3

28.2

28.9

28.9

29.0

29.0

30.0

31.2

31.5

31.6

31.7

32.4

32.4

32.5

32.6

32.7

32.7

33.1

33.2

33.3

33.6

34.4

35.2

35.3

35.4

35.5

35.6

35.9

36.0

36.1

36.1

36.4

36.4

36.7

0 10 20 30 40 50 60

Slóvakía

Ísland

Hvíta Rússland

Austurríki

Ungverjaland

Danmörk

Japan

Svíþjóð

Belgía

Tékkland

Finnland

Noregur

Búlgaría

Ítalía

Rúmenía

Rúanda

Egyptaland

Króatía

Úkraína

Þýskaland

Pagistan

Kanada

Pólland

Indónesía

Lettland

Litháen

Spánn

Holland

Grikkland

Frakkland

Sviss

Mongólía

Uzbekistan

Banglades

Srí Lanka

Ástralía

Algeria

Kazakhstan

Ísrael

Portúgal

Írland

Azerbaijan

Víetnam

Bretland

Jórdanía

Jamaíka

Nepal

37.1

37.3

37.4

37.6

37.8

38.2

39.5

39.6

39.6

40.0

40.3

40.3

40.4

40.8

41.3

41.4

41.5

41.7

42.3

43.7

44.4

44.5

45.9

46.0

46.2

46.2

48.5

48.7

48.8

49.2

50.5

50.5

50.6

50.8

51.9

55.8

56.8

57.1

57.5

57.7

58.9

59.0

59.1

59.3

60.3

61.3

62.9

0 10 20 30 40 50 60

Georgía

Malí

Úganda

Eistland

Indland

Tanzania

Marrókó

Mósambík

Gana

Eþíópía

Kína

Tínidat og Tóbakkó

Kambódía

Bandaríkin

Senegal

Taíland

Tyrkland

Túnis

Úrugvæ

Ekvador

Armenía

Kenía

Kosta Ríka

Madagaskar

Perú

Fillipseyjar

Panama

Rússland

Venesúela

Malaví

Niger

Malasía

Nígería

El Salvador

Mexíkó

Gvatemala

Simbabve

Kólumbía

Chile

Paraguay

Bolivia

Honduras

Brasilía

Suður Afríka

Nicaragua

Mið-Afríka

Sierra Leone

Hvað skýrir breytingar á ójöfnuði?

• Launamunur hefur vaxið á Vesturlöndum á síðustu áratugum.

• Alþjóðavæðing og tækniframfarir hafa verið nefnd til sögunar.

• Alþjóðavæðing leiðir til samkeppni starfsmanna á Vesturlöndum við láglaunalönd í þriðja heiminum.

• Tækniframfarir eru taldar hafa nýst menntuðu fólki fremur en ómenntuðu og þess vegna hefur launabil vaxið á milli þessara tveggja hópa.

Hvað veldur auknum ójöfnuði?

• Hagsveiflur hafa einnig mikil áhrif.

• Uppsveiflur koma þeim tekjulægstu yfirleitt vel, vegna þess að atvinnuástandið batnar.

• En niðursveiflur koma sér aftur á móti illa.

• Þeir tekjulægstu er líklegastir til þess að verða atvinnuleysi að bráð eða fá tekjumöguleika sína skerta.

• Ennfremur, getur verðbólga og háir vextir komið þeim tekjulægri mjög illa

• Þess vegna er sveiflujöfnun sérlega mikilvæg.

Staðan á Íslandi

• Jöfnuður atvinnutekna minnkaði hérlendis í kjölfar niðursveiflu og stöðnunar 1988-94, m.a. vegna atvinnuleysis.

0.36

0.37

0.38

0.39

0.40

0.41

0.42

0.43

0.44

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

Gin

istu

ðlar

, súl

ur

0

1

2

3

4

5

6

Atv

innu

leys

i, lí

na

Heimild: Þjóðhagsstofnun, Finnur Geirsson (1977) og Hagstofan

Staðan á Íslandi

• Yfirstandandi uppsveifla hefur ekki orðið til þess að auka jöfnuð atvinnutekna á nýjan leik.

• Á árunum 1988-95 áttu sér stað gífurlegar kerfisbreytingar í efnahagslífi hérlendis.

• Verðbólga hjaðnaði, fjármagnsmarkaðir urðu frjálsir og atvinnulífið tók stakkaskiptum.

• Ójöfnuður virðist hafa aukist varanlega, m.a. vegna aukins launamunar á milli menntaðs og ómenntaðs vinnuafls og tilkomu fjármagnstekna.

Tekjujöfnuður fyrir og eftir skatta

Ójöfnuður hjá fjölskyldum og einstaklingum fyrir skatta og opinberar tilfærslur (vinstri mynd) og eftir (hægri mynd)

0.32

0.33

0.34

0.35

0.36

0.37

0.38

0.39

0.40

1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

Einstaklingar

Fjölskyldur

0.25

0.26

0.27

0.28

0.29

0.30

0.31

0.32

0.33

0.34

1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

Einstaklingar

Fjölskyldur

Hvaða jöfnuður?

• Jöfnuður eftir skatta og velferðarbætur jókst, þrátt fyrir að jöfnuður atvinnu- og fjármagnstekna ykist á sama tíma.

• Þetta má rekja til aukinna tekjutenginga og hærri jaðarskattar á árunum 1988-94.

• Jöfnuður fjölskyldutekna er einnig mun meiri en einstaklingstekna, þótt munurinn hafi minnkað á síðari árum.

• Tilkoma fjármagnstekjur hefur aukið jöfnuð fjölskyldutekna en minnkað jöfnuð einstaklingstekna.

Er aukinn jöfnuður heppilegur?

• Ríkisvaldinu er ætlað að auka jöfnuð meðal þjóðarinnar - en því fylgja aukaverkanir.

• Fólk missir hvata til vinnu ef afrakstur erfiðisins hverfur vegna skattheimtu og minni bóta.

• Áhrifin eru sérstaklega mikil á tekjulágar konur sem hafa ekki lengur fjárhagslegan ávinning af vinnu utan heimilis.

• Ef betur er að gáð sést að skattkerfisbreytingar eftir 1988 höfðu mun meiri áhrif á tekjujöfnuð kvenna en karla.

• Ástæðan gæti verið minni atvinnuþátttaka kvenna.

Tekjujöfnuður kynjanna

Mynd 7.7 og 7.8 Ójöfnuður tekna karla og kvenna eftir skatta og opinberar tilfærslur eftir búsetu

0.20

0.22

0.24

0.26

0.28

0.30

0.32

0.34

1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

Karlar höfuðborgarsvæði

Karlar landsbyggð

0.20

0.21

0.22

0.23

0.24

0.25

0.26

0.27

0.28

0.29

0.30

1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

Konur höfuðborgarsvæði

Konur landsbyggð

Hreyfanleiki

• Ekki er nægjanlegt að skoða tekjudreifingu í kyrrstöðu, hreyfanleikinn skiptir öllu máli.

• Öllum landsmönnum var skipt í 10 tekjuhópa árið 1988 og síðan var fylgst með ferðum þeirra á milli tekjuhópanna fram til ársins 2000.

• Niðurstöðurnar sýna að Íslendingar eru alla jafna mjög hreyfanlegir innan tekjudreifingarinnar.

• Hreyfanleiki kvenna var mun minni en karla á vinnumarkaði.

• Sérstaklega voru konur í lægri tekjuþrepum fastar á sínum stað – þær voru fastar í “fátæktargildru”.

Niðurstöður

Tíund 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tíund

1 36.3% 20.1% 10.8% 9.7% 5.0% 4.6% 4.6% 2.3% 3.1% 3.5% 1 64% 0%2 15.4% 23.4% 19.1% 13.1% 9.6% 7.4% 4.1% 2.4% 2.1% 3.3% 2 61% 15%3 6.8% 15.6% 18.8% 16.9% 14.2% 9.3% 5.8% 4.7% 4.5% 3.3% 3 59% 22%4 4.0% 9.9% 12.8% 15.5% 16.6% 14.2% 10.1% 7.1% 6.0% 3.9% 4 58% 30%5 2.5% 5.7% 9.3% 13.1% 16.4% 17.1% 13.5% 10.2% 6.9% 5.5% 5 53% 32%6 2.0% 3.6% 5.3% 8.2% 12.8% 16.0% 17.5% 16.8% 10.9% 6.9% 6 52% 32%7 1.9% 3.0% 4.4% 7.2% 9.1% 12.8% 17.4% 19.3% 14.7% 10.1% 7 44% 38%8 1.9% 2.5% 3.5% 5.3% 8.4% 9.6% 15.1% 18.1% 20.0% 15.6% 8 36% 46%9 1.7% 1.8% 2.9% 4.6% 6.1% 9.6% 12.5% 19.0% 21.2% 20.6% 9 21% 58%

10 2.0% 2.8% 3.8% 5.0% 6.2% 8.9% 12.2% 15.6% 18.5% 25.0% 10 0% 75%

Tíund 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tíund

1 50.9% 20.3% 9.9% 5.6% 3.5% 3.0% 2.3% 1.8% 1.2% 1.6% 1 49% 0%2 21.5% 24.9% 18.8% 12.8% 7.9% 5.0% 3.5% 2.1% 1.9% 1.6% 2 54% 22%3 12.6% 17.8% 20.1% 16.5% 12.4% 7.8% 4.9% 3.2% 2.6% 2.0% 3 49% 30%4 7.8% 12.5% 16.9% 16.9% 15.2% 12.5% 8.0% 4.0% 3.7% 2.4% 4 46% 44%5 7.4% 9.7% 12.6% 14.3% 15.3% 15.1% 10.4% 6.6% 4.6% 4.1% 5 41% 49%6 6.8% 9.3% 9.6% 11.7% 11.6% 13.3% 13.2% 9.9% 8.8% 5.9% 6 38% 49%7 6.9% 7.5% 8.7% 9.1% 9.5% 11.2% 12.2% 13.5% 11.9% 9.5% 7 35% 53%8 7.1% 6.8% 6.7% 7.7% 8.3% 9.0% 9.8% 12.3% 15.6% 16.7% 8 32% 55%9 9.2% 10.6% 6.3% 7.8% 6.6% 7.4% 9.5% 9.9% 14.3% 18.3% 9 18% 67%

10 16.7% 13.6% 9.3% 10.2% 6.9% 7.0% 7.4% 8.1% 9.2% 11.5% 10 0% 88%

Líkur á að

lækka

Líkur á að

hækka

Líkur á að

lækka

Líkur á að

hækka

Konur

Karlar

Tekjudreifing og búseta

• Tekjujöfnuður er mismunandi á milli svæða.• Mesti ójöfnuðurinn er á Seltjarnarnesi, vegna innflutnings

af tekjuháu fólki á síðasta áratug. (Garðabær er ekki langt undan)

• Það er tiltölulega mikill ójöfnuður í litlum sjávarplássum en aftur á móti mikill jöfnuður á stöðum úti á landi sem stunda ekki sjávarútveg.

• Mesti jöfnuðurinn á höfuðborgarsvæðinu er í Efra Breiðholti, vegna þess að fáir tekjuháir búa þar.

• Ójöfnuður og háar meðaltekjur fylgjast yfirleitt að á milli búsetusvæða.

Tekjujöfnuður eftir landshlutum

Mynd 8.1 Ójöfnuður í þéttbýli á Íslandi 2000

Er jöfnuður heppilegur?

• Er aukinn ójöfnuður á Seltjarnarnesi slæmur?

• Fjölgun tekjuhárra einstaklinga leiðir til hærra útsvars og aukinna fjárráða.

• Er það heppilegt ef jöfnuður eykst út á landi vegna þess að tekjuháir einstaklingar flytja burt, t.d. vegna þess að kvótinn flust burt?

• Það er athugunarefni til framtíðar hvort tekjuhópar á Íslandi muni greinast niður eftir búsetusvæðum og velferðarkostnaður lendi misjafnlega á sveitarfélögum.

Tekjudreifing og búseta

90

92

94

96

98

100

102

104

106

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Höfuðborgarsvæði

Landsbyggð

Heimild: Þjóðhagsstofnun

Mynd 7.6 Atvinnutekjur á höfuðborgarsvæðinu og landsbyggðinni, meðaltekjur á landinu öllu eru jafnar 100 árið 1993

Jöfnuður eftir búsetu

Mynd 7.5 Þróun ójafnaðar á höfuðborgarsvæðinu og landsbyggðinni

0.28

0.29

0.30

0.31

0.32

0.33

0.34

1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000

Höfuðborgarsvæði

Landsbyggð

Tillögur

Fyrsta tillaga:

Skilið verði á milli tekna og gjalda ríkisins með einfaldri reglusem gerir ráð fyrir föstum og stöðugum vexti ríkisútgjalda sem taki t.d. mið af langtímahagvexti en sé óháður tekjuflökti vegna skammtímahagsveiflna.

Tillögur

Önnur tillaga:

Dregið verði úr jaðarsköttum með minnkun tekjutenginga og lækkun skatthlutfalls.

Tillögur

Þriðja tillaga:

Hvetja ætti til aukinnar og almennari menntunar með sérstökum menntunarstyrkjum og auknu framboði og fjölbreytni náms.

Samandregið

• Tekjujöfnuður á Íslandi er sá annar mesti í heimi á eftir Slóvakíu.

• Að þessu leyti er landið á svipuðu róli og hin Norðurlöndin.

• Enn hafa engar stórkostlegar breytingar átt sér stað.

• Hins vegar hefur ójöfnuð aukist hérlendis á síðustu árum.

• Þjóðin er að greinast í sundur í tekjulegu tilliti eftir menntun, hæfileikum og búsetu.

• Sú þróun felur í sér bæði kosti og galla.

Næsta skýrsla

Næsta haustskýrsla Hagfræðistofnunar verður helguð byggðaþróun á Íslandi.