teliki maketa ΤΖΟΝΑΘΑΝ.qxp layout 1 27/5/16 3:36 μ.μ. page 3 · Ωδή σ’ έναν...

Το μυστήριο της τέχνης

teliki maketa ΤΖΟΝΑΘΑΝ.qxp_Layout 1 27/5/16 3:36 μ.μ. Page 3

.


Το μυστήριο της τέχνης

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΚΑΤ’ ΕΙΚΟΝΑ ΘΕΟΥ

Jonathan Jackson

MετάφρασηΙωσήφ Ροηλίδης

Eπιμέλεια έκδοσηςΒασίλης Αργυριάδης


© (Για την ελληνική έκδοση) ΕκδόσειςΚολοκοτρώνη 49, Αθήνα 105 60Τηλ.: 210 3226343 - Fax: 210 3221238e-mail: [email protected]/enploeditions.gr

Α´ έκδοση: Iούνιος 2016

IsBn: 978-960-9550-79-6

Τίτλος πρωτοτύπου: The Mystery of Art: Becoming an Artist in the Image of God

copyright © 2014 by Jonathan JacksonΜε την επιφύλαξη παντός δικαιώματος, κατόπιν συμφωνίας με τον εκδότητου πρωτοτύπου Ancient Faith Publishing (πρώην Consiliar Press).


Στην Ελίζα και τον Αντώνη


.teliki maketa ΤΖΟΝΑΘΑΝ.qxp_Layout 1 27/5/16 3:36 μ.μ. Page 8

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση~11~

Η προσευχή της τέχνης~17~

Εισαγωγή~21~

Αγνωσία ~27~

1. Η τέχνη ως ομορφιά~29~

2. Η τέχνη ως μυστήριο και τρέλα~43~

Μια προσευχή ~61~

3. Η τέχνη ως προσευχή και μεσιτεία~63~

Πρέπει όλοι την υπέρβαση να κάνουν...~83~

4. Η τέχνη ως προσήλωση σ᾽ αυτό που ακούγεται

~85~

5. Η τέχνη ως πίστη: Ποιο είναι το ζωτικό όργανο

~101~

Περιεχόμενα


6. Η τέχνη ως προφητεία~115~

Ο χαμένος καλλιτέχνης ~135~

7. Η τέχνη ως ιερό μυστήριο~137~

Ωδή σ’ έναν πνευματικό πολεμιστή~155~

8. Η τέχνη ως προσφορά~157~

9. Αγαλλιάσθε, ω καλλιτέχνες! ~181~

Επίλογος: Ερωτήσεις του Χριστούσχετικά με τη φύση του καλλιτέχνη

~201~

Βίος αγίου Γενεσίου Ρώμης~217~

Ευχαριστίες~223~

Πρόσθετες ερωτήσεις του Χριστούγια προσευχή και ενατένιση

~229~

Συνιστώμενα βιβλία~233~

Σημειώσεις~235~


Πρόλογος στην ελληνική έκδοση

Ὁδημιουργὸς Θεὸς εἶναι ὁ πρῶτος καὶ ὁ καλύτεροςκαλλιτέχνης. «Πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησεν» (Ψαλμ. 103,24), ὅλη τὴν κτίση τὴν δημιούργησε «λίαν καλή». Στὴνἀρχὴ τῆς δημιουργίας ἐπικρατοῦσε μία ἁρμονία στὶςσχέσεις μεταξὺ Θεοῦ, ἀνθρώπου καὶ κόσμου. Ἀπὸ τὴνστιγμὴ ὅμως ποὺ εἰσῆλθε διὰ τοῦ ἀνθρώπου ἡ ἁμαρτίαστὸν κόσμο διακόπηκε αὐτὴ ἡ ἁρμονικὴ σχέση. Μίαπαράσιτος καὶ ἐχθρικὴ δύναμη ἔφερε πλέον τὴν διά-σπαση, τὴν δυσαρμονία, τὴν φθαρτότητα, τὴν ἀσχήμιασὲ ὅλη τὴν κτίση.

Χρειάστηκε νὰ γίνει «ὁ Λόγος σάρξ» (Ἰωάν. 1, 14)ὥστε ὅλη ἡ κτίση νὰ εὐαγγελιστεῖ τὴν ἀνακαίνισή τηςστὴν αἰώνια ὀμορφιά της καὶ μάλιστα σὲ ὑψηλότεροβαθμὸ ἀπὸ τὴν ἀρχικὴ δημιουργία της. Ὁ Λόγος τοῦΘεοῦ εἰσέρχεται στὴν ἱστορία, στὸν πολιτισμὸ τῆςἀνθρωπότητος γιὰ νὰ δώσει αὐθεντικὸ νόημα καὶὀμορφιὰ στὴν ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ ἔτσι ἡ κτίση ἀπὸαὐτὴν τὴν ζωὴ προσλαμβάνει καὶ προγεύεται τὶς ἐπαγ-γελίες αὐτὲς ὡς ἀρραβώνα καὶ ἀναμένει τὸ τέλειο στὰἔσχατα.

Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἡ Σοφία τοῦ Θεοῦ, ἀποκαλύπτειπλήρως τὸν ἑαυτό Του στὸν ἄνθρωπο, τὸν ὁποῖο τίμη-σε μὲ τὴν εἰκόνα Του. Ἀλλὰ σὲ ποιόν ἄνθρωπο; «Εἰςκακότεχνον ψυχὴν οὐκ εἰσελεύσεται σοφία» (Σοφ. Σολ.1, 4). Ὁ Θεὸς δὲν ἀποκαλύπτει τὸν ἑαυτό Του σὲ ἀκα-

11


λαίσθητες, σὲ χονδροειδεῖς ψυχές, ἀλλὰ ἐπιθυμεῖ τὴνκοινωνία μὲ εὐαίσθητες, καλλίτεχνες ψυχές. Ὁ ἅγιοςΠορφύριος ἔλεγε ὅτι, «ὅποιος θέλει νὰ γίνει χριστιανὸςπρέπει πρῶτα νὰ γίνει ποιητής», θέλοντας νὰ τονίσειτὴν ἀξία τῆς πνευματικῆς εὐαισθησίας καὶ εὐγένειας,ὅτι ὁ χριστιανὸς πρέπει νὰ εἶναι φιλόκαλος, εὐγενής, νὰσυμπονᾶ καὶ νὰ ἀγαπᾶ.

Ἡ Ὀρθοδοξία παράγει πολιτισμό, ἕναν ἰδιαίτεροπολιτισμό. Ἡ προσέγγιση τοῦ πολιτισμοῦ αὐτοῦ εἶναιδύσκολη σὲ αὐτούς ποὺ δὲν εἶναι γνῶστες τῆς ὑπερ-φυσικῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματιστὸν ἄνθρωπο, διότι ὁ ὀρθόδοξος πολιτισμὸς εἶναιὑπερβατικὸς καὶ ἡ τέχνη ποὺ πηγάζει ἀπὸ αὐτὸν ἔχεισίγουρα πολλὰ ὑπερβατικὰ καὶ ἀποφατικὰ στοιχεῖα.Ὁ Χριστὸς βιώνεται, ἀλλὰ βιώνεται «ὑπὲρ νοῦν, ὑπὲρδιάνοιαν καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν». Δὲν ἐξαντλεῖται τὸμυστήριο τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστὸς μπορεῖ νὰ μᾶς μιλᾶμέσα ἀπὸ τὴν καθημερινότητα καὶ ταυτόχρονα νὰπαραμένει ὅμως ἕνα μυστήριο, ἕνα ἀκατανόητο ἀλλὰπεριπόθητο μυστήριο. Τὸ μεγάλο λάθος τῆς Δύσης, ἔλε-γε ὁ ἅγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς, εἶναι ὅτι ἔβγαλε τὸνΧριστὸ ἀπὸ τὸν πολιτισμό της, ἀπὸ τὸ θέατρο, τὸνκινηματογράφο, τὴν μουσική, τὴν ποίηση, τὴν ζωγραφι-κή, τὴν τέχνη.

Σήμερα ζοῦμε τὸν πολιτισμὸ στὸν ὁποῖο κυριαρχεῖ ἡφιληδονία καὶ ἡ φιλοδοξία. Οἱ περισσότεροι δημιουργοὶκαὶ καλλιτέχνες εἴτε στρέφονται εἴτε ὁδηγοῦν τὸνἄνθρωπο στὴν ἀπόκτηση ὅλο καὶ μεγαλύτερης ἡδονῆς

ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

12


καὶ δόξας. Πρέπει ὁ σύγχρονος καλλιτέχνης νὰ ὑπερ-βεῖ αὐτὴν τὴν ρηχότητα καὶ νὰ προσεγγίσει τὸ πραγ-ματικὸ κάλλος, τὸ ἄφθαρτο κάλλος τῆς ἀρετῆς καὶ τῆςαἰωνιότητος. «Ἡ ὀμορφιὰ θὰ σώσει τὸν κόσμο», ἔλεγεὁ Ντοστογιέφσκι. Ἀλλὰ ποιά ὀμορφιά; Σίγουρα ὄχι ἡκτιστὴ ὀμορφιά, γιατὶ τὸ κτίσμα δὲν μπορεῖ νὰ σώσειτὸ κτίσμα. Ἡ ἄκτιστη ὀμορφιὰ τοῦ Θεοῦ ἢ ἀκριβέστε-ρα ὁ «Ὡραῖος κάλλει παρὰ τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων»(Ψαλμ. 44, 3) θὰ σώσει τὸν κόσμο.

Στὸ παρὸν βιβλίο ὁ συγγραφέας, ὁ Τζόναθαν Τζάκ-σον, ἀποτυπώνει τὴν ὑπερεικοσαετὴ πείρα του ἀπὸ τὸνχῶρο τῆς τέχνης. Γράφει ὅτι ὁ σκοπὸς τοῦ βιβλίου εἶναινὰ ἀνοίξει ἕναν διάλογο ἀνάμεσα στὴν χριστιανικὴψυχὴ καὶ στὸ μυστήριο τῆς τέχνης. Ἐπιθυμεῖ καὶ εὔχε-ται ὁ καλλιτέχνης νὰ γίνει πιὸ χριστιανὸς καὶ ὁ χρι-στιανὸς πιὸ καλλιτέχνης. Προσβλέποντας στὴν πνευ-ματικὴ ἀναγέννηση τοῦ καλλιτέχνη ὡς εἰκόνα Θεοῦἐναρμονίζει τὸν καλλιτέχνη μὲ τὴν ἐν Χριστῷ ζωή, κάτιποὺ ἔχει ἐπιτύχει ὁ ἴδιος στὴν ζωή του. Καὶ εἶναι ὄντωςἀξιοθαύμαστο, πῶς ἕνας στὰρ τοῦ Χόλλυγουντ βιώνειτὸν Χριστὸ στὴν ζωή του, στὸ ἐπάγγελμά του, στὴντέχνη του! Ἔτσι γίνεται ὁ ἐν Χριστῷ καλλιτέχνης χωρὶςβέβαια νὰ τὸ διατυμπανίζει αὐτό. Δὲν εἶναι ἀπαραίτη-το ὁ καλλιτέχνης ποὺ ἐμπνέεται ἀπὸ τὸν Χριστὸ νὰμιλᾶ καὶ γιὰ τὸν Χριστό. Τὰ ἔργα του, τὰ δημιουργή-ματά του, μιλοῦν μυστικὰ γιὰ Αὐτὸν καὶ ἐμπνέουν τὸνθεατή, τὸν ἀκροατή, τὸν ἀναγνώστη. Ὁ καλλιτέχνης δὲνεἶναι ὁ ἱεραπόστολος ἂν καὶ ἔμμεσα ἐπιδρᾶ ἀποστολι-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13


14

κά. Αὐτὸ εἶναι τὸ ὑψηλότερο ἔργο ποὺ μπορεῖ νὰ προ-σφέρει ὁ καλλιτέχνης στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν κόσμο,τὸ ὁποῖο εἶναι οὐσιαστικὰ καὶ τὸ μυστήριο τῆς τέχνης:Ἡ ἀναγέννηση τοῦ ἰδίου τοῦ καλλιτέχνη ὡς εἰκόνα τοῦΘεοῦ καὶ μέσῳ τῶν ἔργων του ἡ ἀναγέννηση τῶν θαυ-μαστῶν του.

Ὁ μακαριστὸς Γεώργιος Παπαζάχος, καθηγητὴς τῆςἰατρικῆς, εἶχε ἕναν πολὺ ἐνδιαφέροντα διάλογο πάνωσὲ αὐτὸ τὸ θέμα μὲ τὸν ἅγιο Πορφύριο τὸν Καυσοκα-λυβίτη. Ὅταν ὁ κ. Παπαζάχος ζήτησε ἀπὸ τὸν ἅγιοΠορφύριο τὴν εὐλογία του γιὰ νὰ μιλήσει στοὺς φοιτη-τές του γιὰ τὸν Χριστὸ ἐκτὸς τῶν μαθημάτων ἰατρικῆςποὺ τοὺς ἔκανε στὸ κατάμεστο ἀμφιθέατρο τοῦ Πανε-πιστημίου, ὁ ἅγιος Πορφύριος δὲν τοῦ τὸ ἐπέτρεψε,τονίζοντάς του ὅτι ἀφοῦ ὁ ἴδιος ζεῖ τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴμὲ τὴν ἐξομολόγηση καὶ τὴν Θεία Κοινωνία, ἄρα στὸπρόσωπό του πηγαίνει τὸν ἴδιο τὸν Χριστὸ στὸ ἀμφι-θέατρο.

Ὁ ἄνθρωπος, ὅπως γράφει ὁ Τζόναθαν Τζάκσον,«ἀναζητεῖ ἔντονα τὴν ἐσωτερικὴ ἁρμονία, μία ὁλιστικὴσωτηρία στὴν ὁποία ὅλες οἱ αἰσθήσεις ἀπολυτρώνονταικαὶ θεραπεύονται». Αὐτὴ ἡ θεραπεία καὶ σωτηρίαεἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς συνεργασίας τοῦ ἀνθρώπουμὲ τὸν Θεό, τῆς προσωπικῆς κοινωνίας καὶ ἑνώσεωςτοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό, ποὺ ἐπιτυγχάνεται διὰ τῆςπροσευχῆς. Ἡ ὑψηλότερη μορφὴ δημιουργίας καὶτέχνης εἶναι ἡ προσευχή, «ἡ τέχνη τῶν τεχνῶν», ὅπωςχαρακτηρίζεται ἀπὸ τοὺς Πατέρες. Ὁ προσευχόμενος



καλλιτέχνης ἔχει πάντοτε ἔμπνευση καὶ δημιουργεῖπάντοτε ὑψηλῆς ποιότητας καὶ φωτεινὰ ἔργα.

Ὁ Τζόναθαν Τζάκσον εἶναι ἕνας πολυτάλαντος καὶδιακεκριμένος καλλιτέχνης στὸν χῶρο τῆς ὑποκριτικῆς,τῆς μουσικῆς, τῆς ποίησης, τῆς πεζογραφίας. Ἀπὸ τὴνπροσωπικὴ ἐπικοινωνία ποὺ εἴχαμε μαζί του κατὰ τὶςἐπισκέψεις του στὴν Μονή μας διαπιστώσαμε τὸν πόθοτου πρὸς τὸν Θεὸ ἀλλὰ καὶ τὴν ἀγάπη του πρὸς τὸνσυνάνθρωπο. Θεωρεῖ τὴν τέχνη ὡς μυστήριο καὶ τὴνσυνδέει μὲ τὴν πίστη, τὴν προσευχή, τὴν προφητεία, μὲτὴν προσφορὰ καὶ ὡς μία ἀνιδιοτελὴ κίνηση καὶ θυσίαγιὰ τὸν συνάνθρωπο. Ὁ ἴδιος ἐργάζεται καὶ ἀγωνίζεταιμέ μεγάλη ἀνιδιοτέλεια γι’ αὐτὸ καὶ εἶναι ἔκδηλη ἡΧάρις τοῦ Θεοῦ στὴν ζωή του.

Εὐχόμαστε στοὺς ἀναγνῶστες τοῦ παρόντος βιβλίου,καλλιτέχνες καὶ μή, ὁ Καλλιτέχνης Θεὸς νὰ τοὺς ἐμπνέ-ει στὸν «καλὸν ἀγῶνα» ὅπου θὰ γεύονται τὰ ἄρρητακάλλη ποὺ ἀπορρέουν ἀπὸ τὸ πρόσωπό Του καὶ θὰφωτίζουν, θὰ ὀμορφαίνουν τὴν ζωή, τὴν τέχνη, τὸ περι-βάλλον τους.

Ὁ Καθηγούμενος τῆς Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου

15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ


Όποιος θέλει να γίνει χριστιανός, πρέπει πρώτα να γίνει ποιητής.Άγιος Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης1


17

Η προσευχή της τέχνης

Ηανώτατη μορφή τέχνης είναι η προσευχή: είτεμε τη μορφή μονολόγου, είτε με τη μορφή ενόςέντονου βλέμματος – στη χορδή του γέλιου ή της απελ-πισίας. Δεν μας έχει ανατεθεί τάχα να γίνουμε ζωντα-νές παραβολές της ζωής και του θανάτου; Είναι απλάμια δουλειά για να πέφτει το χρήμα, ή τάχα ένα εφή-μερο νταραβέρι με τη φήμη; Ή μήπως είναι κάτι συμ-παντικό, λυτρωτικό, μια επιταγή του πνεύματος; Είναιαπλά υποκριτική; Ή μήπως είναι το αφήγημα που δίνειζωή στην πραγματικότητα, όπως ένας έμπιστος φίλος,που φανερώνει όχι μόνο το κίνητρο των μέσων, αλλάκαι τη συνέπεια των στόχων; Είναι απλά ένα στιγμιαίοξέσπασμα γέλιου και δακρύων; Ή μήπως με έναμυστηριώδη τρόπο, διαφωτίζει τα ξεχασμένα χρόνιαμας, τα σημερινά όνειρά μας και τους μελλοντικούςφόβους μας; Όπως ο Σαίξπηρ και οι παλιές Γραφές,έτσι κι εμείς δεν αποκαλύπτουμε τη ματαιότητα τηςεκδίκησης και τη θλίψη ενός έρωτα που ψυχράνθηκε;Μήπως προβάλλουμε στην ίδια την καρδιά του αγα-πημένου μας κοινού την ευδαιμονία ενός ιερού έρωτα,την ελπίδα της αποκατάστασης, και τη χάρη μιας δεύ-τερης ευκαιρίας; Δεν έχουμε πλαστεί κατ’ εικόνα τηςΑγίας Τριάδας; Μιλάμε και ελπίζουμε ότι κάποιοι θατο ακούσουν – γνωρίζοντας ότι ο αληθινός καλλιτέχνηςμέσα μας πρέπει να είναι το Άγιο Πνεύμα. Ο Χριστός


18

είναι τα πάντα και στα πάντα, και Τον συναντούμε οένας στον άλλο – στα μάτια μιας αδελφής ή στη σοφίαμιας μητέρας, στα δάκρυα ενός πατέρα ή στην αγκα-λιά ενός αδελφού. Αγαλλιάσθε, ω καλλιτέχνες, επειδήέχετε φιλοξενήσει αόρατους αγγέλους! Τι ευλογίαέχουμε να είμαστε παιδιά που κλήθηκαν και που –τολ-μώ να πω– προορίστηκαν να πιστεύουν;



Η πρώτη απαίτηση που έχει από μας κάθε εργασία, οποιαδήποτε τέχνη κι αν αυτή υπηρετεί, είναι να της παραδοθούμε. Κοίτα. Άκου.

Γίνε δέκτης. Κάνε πέρα, δώσε τόπο. (Μη ρωτάς αν η δουλειά που ̓χεις μπροστά σου αξίζει τέτοια αυτοπαράδοση – δεν θα μπορέσεις

να το μάθεις, αν δεν της παραδοθείς).c. s. Lewis2


.


21

Εισαγωγή

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς χριστιανός για ναείναι μεγάλος καλλιτέχνης. Δεν χρειάζεται ναείναι χριστιανός για να ζωγραφίζει όμορφα, να τρα-γουδά με πειστικότητα, να γράφει οδυνηρές ιστορίες,ή να διακονεί την υποκριτική με υπερβατική δύναμη.Δεν σκοπεύω να αντιτείνω κάτι σ’ αυτό. Είναι όμως ηζωή του χριστιανού αντίθετη ή είναι συμπληρωματικήστην κλήση ενός καλλιτέχνη; Είναι εχθρικές μεταξύτους ή βαθιά συνδεδεμένες; Σκοπός αυτού του βιβλίουείναι να ανοίξει ένα διάλογο ανάμεσα στη χριστιανικήψυχή και στο μυστήριο της τέχνης.

Ως καλλιτέχνης, συνάντησα έμπνευση στη μελέτη τηςιστορίας του χριστιανισμού και ανακάλυψα τον πλού-το που προσπορίζονται οι τέχνες μέσα στα πλαίσιάτου. Μέσα από την εικονογραφία, τους μεγαλοπρεπείςκαθεδρικούς ναούς και την ποιητική υμνογραφία, οχριστιανός της αρχαιότητας βίωνε τον Χριστό με τηβοήθεια μιας ολιστικής, μυστηριακής και καλλιτεχνικήςπραγματικότητας. Αυτή η πρώιμη χριστιανική θεώρη-ση δεν διαχώριζε το ιερό από το κοσμικό ή το υλικόαπό το πνευματικό, δημιουργώντας έτσι τη σχιζοφρέ-νεια της σύγχρονης θρησκευτικής ψυχολογίας. Οι πρώ-τοι αιώνες του χριστιανισμού αποκαλύπτουν μιαΕκκλησία εντελώς ξένη προς αυτές τις δυαλιστικέςέννοιες. Η διχαστική νοοτροπία του «είτε/είτε» είχε


22

απορριφθεί ξανά και ξανά προς χάριν του μυστηρίουκαι του παράδοξου. Η Εκκλησία αγκάλιασε μια απο-κάλυψη του Θεού που περιλάμβανε «και τούτο/και τ’άλλο». Οι χριστιανοί διακηρύσσουν ότι ο Χριστός είναιταυτόχρονα Θεός και άνθρωπος. Πλήρες παράδοξο!

Το μυστήριο της Ενανθρωπήσεως του Θεού είναι ομόνος λόγος που η Εκκλησία χρησιμοποιεί εικόνες καικαλλιτεχνικά σύμβολα. Ο Ιησούς Χριστός έγινε σάρκακαι αίμα: ο Θεός έγινε ορατός στην ανθρωπότητα. Έγι-νε ένας από εμάς, έτσι ώστε εμείς να γίνουμε ένα μαζίΤου και να γευθούμε την αθανασία. Αυτή είναι η πεμ-πτουσία της χριστιανικής ελπίδας. Η απεικόνιση τηςεικόνας του Χριστού αποτελεί μία πράξη πίστης πουδιακηρύσσει τη σάρκωση. Ο π. Αλέξανδρος Σμέμανέχει γράψει, «όλες οι εικόνες είναι κατ’ ουσίαν εικόνεςτης σάρκωσης»3. Τα Ευαγγέλια δεν εμποδίζουν τηνκαλλιτεχνική και συμβολική έκφραση – αποτελούν όλαμαζί σύμβολο, τέχνη, και λόγο, ως Θείος Λόγος. ΤοΕυαγγέλιο είναι ταυτόχρονα βιβλίο και εικόνα, πουμας προσκαλεί σε μια συνάντηση με τον Θεό. «[Ο Χρι-στός] ἐστιν εἰκών τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου» (Κολ. 1, 15).Οι όροι image και icon έχουν την ίδια ακριβώς σημα-σία. Αυτή η πραγματικότητα διαμορφώνει το όλο πλαί-σιο αυτού του βιβλίου.

Η χριστιανική τέχνη είναι παρούσα στους τοίχουςτων κατακομβών και στους πρώιμους ευκτήριουςοίκους. Το Μυστήριο και η λειτουργική τέχνη ήταν οτρόπος με τον οποίο οι χριστιανοί επικοινωνούσαν με



teliki maketa ΤΖΟΝΑΘΑΝ.qxp layout 1 27/5/16 3:36 μ.μ. page 3 · Ωδή σ’ έναν...

Documents