terminebi, cnebebi - nplgdspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/95467/1/geobotanikuri_leksikoni.pdf ·...
TRANSCRIPT
revaz qvaCakiZe
geobotanikuri
leqsikoniterminebi, cnebebi
Tbilisi
2015
581.55
geobotanikuri leqsikoni, romlis avtoriabiologiur mecnierebaTa doqtori, profesorirevaz qvaCakiZe, qarTul enaze pirvelad gamodis.leqsikoni emyareba cnobil mecnierTa funda-mentur naSromebs, sazRvargareT gamoqveynebulgeobotanikur leqsikonebs, avtoris pirad mra-valwlovan geobotanikur gamokvlevebs. termi-nebis da cnebebis ganmartebisas moyvanilia maga-liTebi da analogebi saqarTvelos mcenareu-lobidan, rac mkiTxvels teqstis aRqmas gauad-vilebs.
wigni gankuTvnilia botanikosTa farTowrisTvis, ekologebisTvis da maTTan axlomdgomdisciplinaTa specialistebisTvis, umaRles sa-swavlebelTa sabunebismetyvelo fakultetebismaswavleblebis, magistrebisa da studente-bisTvis.
redaqtori: kaxa iaSaRaSvili, biologiis
doqtori, geobotanikosi
ISBN 978_9941_0_7589_6
© r. qvaCakiZe
Tbilisi, 2015
3
winasityvaoba
qveynis socialur-ekonomikuri ganviTarebisa-Tvis erT-erTi mTavari piroba adgilobrivi buneb-rivi resursebia. maT Soris mniSvnelovani adgiliukavia bunebriv mcenareul resursebs _ tyeebsa dasaTib-saZovrebs.
saqarTvelosTvis, sadac teritoriis 80% mTia-nia, bunebrivi mcenareuloba, maTi pirdapiri (uSua-lo) gamoyenebis garda (SeSa, samSeneblo masala,Sinauri pirutyvis sakvebi da sxv.), didad faseuliae.w. `arapirdapiri sargeblobis~ saxiT. mxedve-lobaSia bunebrivi mcenareulobis (mcenareulisafaris) mier wyalmaregulirebeli da wyaldac-viTi, niadagdacviTi, klimatmaregulirebeli, zvav-sawinaaRmdego da sxva ekologiuri funqciebisSesruleba.
bunebrivi mcenareulobis (mcenareuli safa-ris) Semswavleli mecniereba _ geobotanika (fito-cenologia) SedarebiT axalgazrdaa. saqarTveloSimisi ganviTareba me-20 saukunis 20-30-iani wlebidaniwyeba. miuxedavad amisa, geobotanikurma kvlevebmamokle xanSi mniSvnelovan warmatebebs miaRwia, racCveni Rvawlmosil mecnierTa damsaxurebaa. sadRei-sod Seswavlilia qveynis tyeebis, mdeloebis, ste-pebis, naxevrad udabnos mcenareulobis umTavresimasivebi.
4
saqarTvelos mravalferovani bunebrivi mcena-reulobis geobotanikuri kvlevebis Semdgomi ga-farToeba da gaRrmaveba saWiroebs qveynis saSualoda umaRles saswavleblebSi geobotanikuri sa-swavlo programebis daxvewas, samecniero kadrebismomzadebis gaumjobesebas, kvlevis uaxlesi meTo-debis aTvisebas da Zvelis srulyofas. mxolod amgziTaa SesaZlebeli saqarTvelos mravalferovanibunebrivi mcenareulobis dacva, struqturadarR-veuli fitocenozebis aRdgena, bunebrivi mcena-reuli resursebiT mdgradi (uwyveti) sargebloba,mcenareuli safaris mier umniSvnelovanesi ekolo-giuri funqciebis optimalurad Sesruleba.
Cem mier Sedgenili `geobotanikuri leqsikoni~,vimedovneb, xels Seuwyobs saqarTveloSi geobo-tanikuri da ekologiuri ganaTlebis donis amaR-lebasa da bunebrivi ekosistemebis kvlevebis ga-farToeba-gaRrmavebas.
avtori
5
terminebis da cnebebis ganmarteba
a
aborigenuli mcenareebi (laT. aborigenus _
Tavdapirveli) _ mcenareebi, (saxeobebi), romlebic
mocemul teritoriazea warmoSobili.
aborigenuli mcenareuloba (laT. aborigenus _
Tavdapirveli) _ aborigenul saxeobaTa domini-
rebiT Seqmnili mcenareuloba.
agregacia (laT. aggregatus _ SeerTebuli) _
fitocenozis formirebis pirveli stadia. erTi
populaciis mcenareTa Tavmoyra (a. grosheimi).
agrofitocenozi (berZn. agros _ mindori) _
adamianis mier xelovnurad (TesviT, rgviT) Se-
qmnili aramdgradi (adamianis mier regulirebuli)
mcenareuli Tanasazogadoeba. mag., xexilis baRi,
erTwlovan da mravalwlovan mcenareTa naTesi
mdeloebi da sxv.
adgilsamyofeli _ teritoria, romelic
xasiaTdeba saxeobaTa (fitocenozTa) aucilebeli
saarsebo pirobebiT (hava, niadagi da sxv.).
adventuri mcenareebi (laT. adventus _ mosvla)
_ mcenareebi, romlebic saqarTveloSi sazRvarga-
reTidanaa Semosuli (imigrantebi) da monawileobs
adgilobriv mcenareulobaSi (fitocenozebSi). xSi-
6
rad es procesi kavSirSia mcenareTa introduq-
ciasTan.
adventuri mcenareuloba (laT. adventus _
mosvla) _ adventur mcenareTa dominirebiT Seqmni-
li mcenareuloba.
avtotrofebi (berZn. autos _ TviTon; trophe _
kveba) _ mcenareebi, romlebic garemodan (niadagi-
dan, wylidan, haeridan) iTviseben araorganul niv-Tierebebs, romelTaganac qmnian pirvelad organul
produqcias. ix. producentebi.
azonaluri mcenareuloba (berZn. a _ uaryofis
niSani; zone _ zona, sartyeli) _ mcenareuloba,
romelic ar qmnis Tavis (bunebriv) zonas an sart-yels, gvxvdeba sxvadasxva zonasa da sartyelSi. ix.
mcenareuloba zonaluri.
alelopaTia (berZn. allelon _ Tanaziarad,
ziarad; pathos _ tanjva, wameba) _ mcenareTa erTi
populaciis meoreze zemoqmedeba, rac xorciel-
deba maT mier gamoyofili metabolitebis me-
SveobiT saarsebo garemos garkveulad Secvlis
gziT. igi zogjer mniSvnelovan rols asrulebs
fitocenozTa suqcesiur cvlaSi.
alpuri mcenareuloba _ alpur sartyelSi
gavrcelebuli mcenareuloba. saqarTvelos mTebSi
tyisa da subalpuri sartylebis mcenareulobisagan
gansxvavebiT, alpuri sartylis (zRvis donidan
7
2500 m-dan 3000-3100 m-mde) mcenareuloba (alpuri
landSafti, saerTod) ramdenadme erTferovania.
alpebSi ar vrceldeba tye (klimatis simkacre);
aqauri buCqnari da mdelos mcenareulobac naklebi
mravalferovnebiT xasiaTdeba. alpur sartyelSi
subalpebidan iWreba (zRvis donidan daaxloebiT
2700 m-mde) garTxmuli maradmwvane buCqnari _
dekiani (Rhododendron caucasicum), romlis dajgu-
febebi (ramdenadme gameCxerebuli saxiT) gvxvdeba
CrdiloeTis eqspoziciis ferdobebze, sadac
Tovlis safari Rrmaa da mdgradi (romlis qveS
izamTrebs dekas fitocenozebi). sxva buCqnarebidan
aRsaniSnavia Rviiani (Juniperus sabina), mocvianebi
(Vaccinium myrtillus, V. vitis-idaea), keweriani (Empetrum
hermaphroditum). balaxeuli mcenareulobidan
farTodaa gavrcelebuli alpuri mkvrivkordiani
mdeloebi _ cxvris wivaniani (Festuca ovina),
Wrelwivaniani (Festuca varia), Zigviani (Nardus stricta),
isliani (Carex-is gvaris saxeobebi), agreTve
nairmarcvlovani da nairbalaxovani mdeloebi.
alpuri mdelos Taviseburi struqturuli varian-
tia e. w. `alpuri xalebi~ (miniaturuli marcvlovan
da kaSkaSayvavilian nairbalaxovan mcenareTagan
Seqmnili fitocenozebi da mikrocenozebi).
amonayari _ merqnian mcenareTa Zirkvidan da
fesvebidan warmoSobili axalgazrda totebi. isini
8
warmoiqmneba, ZiriTadad, tyis Wris an Rerosa da
fesvis funqciuri darRvevis (xandazmuloba, daava-
deba da sxv.) dros. Zirkvis amonayris warmoqmnis
unari gaaCnia TiTqmis yvela foTlovan saxeobas,
xolo fesvidan amonayrisa (fesvis nabartyi) _
xemcenareTa mcire jgufs (verxvs, tirifs, muryans
da sxv.). amonayari mniSvnelovan rols asrulebs
tyeebis ganaxlebaSi (vegetatiuri ganaxleba).
anTropogenuri mcenareuloba (berZn. anthropos
_ adamiani; genos _ dabadeba, Soba) _ adamianis
zemoqmedebiT (tyis Wra, mdeloebis Tibva, gaZoveba
da sxv.) met-naklebad struqturadarRveuli
mcenareuloba. aqve moiazreba adamianis mier
Seqmnili fitocenozebic. ix. agrofitocenozi.
anTropogenuri faqtorebi (berZn. anthropos _
adamiani) _ bunebriv mcenareulobaze adamianis
zemoqmedebis (gavlenis) sxvadasxva forma (tyis Wra,
Sinauri pirutyvis Zoveba, Tibva, mdeloebis
morwyva da sxv.).
anTropogenuri cvlebi (berZn. anthropos _
adamiani) _ sincenogenezis erT-erTi forma. ix.
sincenogenezi, digresia, demutacia.
areali (laT. area _ farTobi, sivrce) _ teri-
toria, romlis farglebSi gavrcelebulia ama Tu
im saxeobis (gvaris) mcenareebi an asociaciis fito-cenozebi. areali aris orgvari: bunebrivi da
9
xelovnuri (adamianis mier Seqmnili). saxeobis
individTa gansaxleba iwyeba arealis garkveuli
adgilidan (arealis centridan). geobotanikaSi
gansakuTrebul interess iwvevs fitocenozis
edifikatorebisa da dominantebis arealebi. saxeo-
bis pirveladi areali erTian teritorias (far-
Tobs) warmoadgens. geobotanikur rukebze saxeobis
areali wertiliT (wertilebiT) aRiniSneba (werti-
lovani meTodi). ix. gancalkevebuli (dizunqciuri)
areali, reliqturi areali.
areali gancalkevebuli anu dizunqciuri (laT.
disjunctio _ gaTiSva, gancalkeveba) _ mTliani areali
(teritoria) dayofilia erTmaneTisagan met-nakle-
bad daSorebul nawilebad. igi ganpirobebulia
sxvavasxva mizeziT (ZiriTadad klimatis cvlile-
bebiT). mag., saqarTveloSi Zelqvas (Zelkova
carpinifolia) mier Seqmnili tyeebis (Zelqvnari,
rcxilnar-Zelqvnari) areali oradaa gayofili _
imereTis (ajameTis nakrZali) da kaxeTis (axmetis
raioni) nawilebad, rac klimatis (paleoklimatis)
TaviseburebebiT unda aixsnas.
areli minimaluri _ farTobi, romelzec
saxeoba (fitocenozi) srulad avlens mis ZiriTad
damaxasiaTebel niSnebs.
areali reliqturi (laT. relictum _ naSTi) _ im
farTobis Semcirebuli nawili, romelzec war-
10
sulSi (mesameulSi, meoTxeulSi) farTod iyo gavr-celebuli saxeoba (fitocenozi, asociacia).
arsebobisaTvis brZola _ urTierTsawinaaRm-
dego qmedeba organizmebs Soris da organizmisa _
garemosTan. igi mimdinareobs fitocenozebSi
(mcenareul TanasazogadoebebSi) da warmoadgens
maTi bunebrivi SerCevisa da evoluciis ZiriTad
safuZvels.
aseqtatorebi (laT. assectator _ mudmivi Tana-
mgzavri) _ fitocenozTa SemadgenlobaSi mudmivad
monawile saxeobebi. amasTan, maTi roli fitoce-nozis struqturul-funqciur organizaciaSi umni-
Svneloa (gvxvdeba mcire raodenobiT an erTeuli
saxiT).
asociacia (laT. associato _ SeerTeba, SenaerTi)
_ ZiriTadi sintaqsonomiuri erTeuli fito-
cenozTa sistematikaSi (klasifikaciaSi). igi aer-
Tianebs fitocenozebs, romlebic `xasiaTdebian
erTgvarovani SemadgenlobiT, agebulebiT da sinu-
ziebis erTnairi wyobiT, aqvT rogorc mcenareTa
Soris, ise mcenareebis garemosTan urTierTobis
erTnairi xasiaTi~ (v. sukaCovi). asociaciaSi gaer-
Tianebuli fitocenozebi msgavsia ara mTlianad
floristuli (saxeobrivi) Semadgenlobis, aramed
damaxasiaTebel saxeobaTa Semadgenlobis mixedviT.
arsebobs garkveuli sxvaoba asociaciaSi gaerTia-
11
nebuli fitocenozebis struqturaSi da maTi
adgilsamyofelis pirobebSic, rac aisaxeba asocia-
ciis Sida diferenciaciaSi (subasociaciebSi).
asociaciis dasaxeleba _ yvelaze xSirad
gamoiyeneba meTodi, romlis mixedviT asociaciis
saxelwodeba emyareba fitocenozis mTavari iaru-
sebis dominantTa saxelwodebas: dominantebis gva-
ris fuZes emateba sufiqsebi _ etum-nari da osum-
iani. mag., qarTuli muxis muxnaris fitocenozebi,
romelTa daqvemdebarebul iarusSi dominirebs
jagrcxila, miekuTvneba asociacias Quercetum
carpinosum (muxnari jagrcxiliani); naZvnari Sqeriani
(Piceetum rhododendronosum) da a.S. gamoiyeneba sxva
meTodebic. mag., qarTuli muxis muxnari jagrcxi-
lianis (Quercetum carpinosum) asociacia aRiniSneba:
qarTuli muxa _ jagrcxila (Quercus iberica – Carpinus
orientalis); asociacia kavkasiuri fiWvis fiWvnari
Txilian-berseliani (Pinetum coryloso-brachypodiosum)
aRiniSneba: kavkasiuri fiWvi _ Txili _ bersela
(fitocenozis mTavar iarusSi dominirebs kavka-
siuri fiWvi Pinus sosnowskyi, buCqebis iarusSi anu
qvetyeSi dominirebs Txili _ Corylus avellana,
balaxovan safarSi dominirebs bersela _
Brachypodium sylvaticum) da a.S.
12
asociaciebi vikaruli (tyupi) _ asociaciebi,
romelTa fitocenozebis daqvemdebarebul iarusSi
dominirebs erTi da igive saxeoba. mag., wiflnari
wyaviani (Fagetum laurocerasosum) da soWnari wyaviani
(Abietum laurocerasosum), _ wiflnari wyaviani da soW-
nari wyaviani asociaciebis fitocenozTa daqvemde-
barebul iarusebSi dominirebs maradmwvane buCqi _
wyavi (Laurocerasus officinalis) da a. S.
asocireba _ fitocenozis saxeobebis erT-
maneTTan dakavSirebis formebi (parazitizmi,
simbiozi da sxv.).
aspeqti (laT. aspectus _ saxe) _ fitocenozis
saerTo garegnuli saxe, romelic weliwadis
sezonebis mixedviT icvleba. igi dakavSirebulia
fitocenozSi dominirebuli saxeobis (saxeobebis)
fenologiur fazebTan. mag., tyis vegetaciis
aspeqti, yvavilobis aspeqti, nayofmsxmoiarobis
aspeqti, Semodgomis siyviTle-foTolcvenis aspeq-
ti, zamTris mura (ufoTlo xeebis) aspeqti.
aRmonaceni _ merqnian mcenareTa iuveniluri
(1-2 wlis) individebi.
aRricxvis farTobi _ momcro zomis (4-10 m2,
araumetes 25 m2) farTobi. igi umetesad gamoiyofa
tyeSi (1 heqtarze ramdenime aTeuli, reliefis
sirTulesTan dakavSirebiT). gamoiyeneba farTobis
13
erTeulze aRmonacenisa da dabalasakovani
mozardis ricxovnobis gansazRvrisTvis.
b
balaxi (balaxovani mcenare) _ sasicocxlo
forma. balaxs aqvs gaumerqnebeli (balaxovani)
erTi an ramdenime Rero. morfologiurad da bio-
logiurad balaxebi mravalferovania: mravalwlo-
vani, erTwlovani, sukulenturi, baliSiseburi,
lianaseburi (xviara) da sxv.
balaxnari _ balaxovan mcenareTagan Seqmnili
dajgufeba (fitocenozi).
balaxovani safari tyis _ balaxovan mce-
nareTagan Seqmnili cocxali safari tyis sabur-
velqveS (tyis erT-erTi iarusi).
biologiuri speqtri _ ama Tu im regionis
mcenareulobis biomorfuli Sedgeniloba.
biomasa (berZn. bios _ sicocxle, cxovreba) _
mcenaris saxeobis (saxeobaTa jgufis) individTa
saerTo cocxali organuli masa. ix. fitomasa.
biomi (berZn. bios _ sicocxle, cxovreba) _
biologiuri Tanasazogadoeba; biocenozTa erTob-
lioba ekosistemaSi.
biomorfi _ ix. sasicocxlo formebi.
biosfero (berZn. bios _ sicocxle, cxovreba) _
cocxali organizmebis gavrcelebis sfero, rome-
14
lic 40 km-mdea (atmosferos nawili, okeanis da
xmeleTis wylebi, liTosferos nawili).
biotopi (berZn. bios _ sicocxle, cxovreba;
topos _ adgili) _ saxeobis (saxeobebis) da fito-
cenozis (fitocenozebis) biologiurad erTgva-
rovani saarsebo garemo.
biocenozi (berZn. bios _ sicocxle; koinos _
saerTo) _ xmeleTis an wyalsacavis garkveul mona-
kveTze avtotrofuli da heterotrofuli orga-
nizmebis mier erToblivi TanaarsebobisaTvis Se-
qmnili mdgradi sistema. biocenozSi mimdinareobs
rTuli biologiuri procesebi (nivTierebaTa da
energiis cvla).
biocenologia (berZn. biocenozi + logos _
Seswavla, mecniereba) _ mecniereba biocenozebis
Sesaxeb (Semadgenloba, struqtura, produqtiu-
loba, nivTierebaTa da energiis cvla biocenozSi,
biocenozTa gamoyeneba da dacva).
blanki geobotanikuri _ fitocenozis aRsa-
werad gamoyenebuli (specialurad SemuSavebuli)
forma.
boniteti tyis (laT. bonitas _ vargisianoba,
xarisxianoba) _ tyis produqtiulobis maCvenebeli.
aRiniSneba specialuri skalebiT. farTodaa gavr-
celebuli skala, romlis mixedviT ganirCeva boni-
tetis klasebi (ZiriTadia 5, zogjer gamoiyeneba 7):
15
Ia, I bonitetis klasebi _ tyis umaRlesi da maRali
produqtiuloba; V, Va bonitetis klasebi _ tyis
dabali da udablesi produqtiuloba.
botanika (berZn. botane _ balaxi). igive fito-
logia (berZn. phyton _ mcenare; logos _ Seswavla) _
mecniereba mcenareTa Sesaxeb (morfologia, fizio-
logia, gavrceleba, evolucia, taqsonomia).
bunebis dacva _ RonisZiebaTa sistema, romelic
uzrunvelyofs mcenareulobis (cxovelTa samyaros,
wylis, niadagis da sxv.) dacva-SenarCunebas.
bunebrivi mcenareuloba _ garkveul teri-
toriaze xangrZlivi evoluciuri procesis Sedegad
formirebuli mcenareuloba. igi xasiaTdeba stabi-
lurobiT (mdgradobiT), Seesabameba adgilobriv
bunebriv pirobebs (klimati, niadagebi). ix. klimaqs-
fitocenozi.
buCqi _ sasicocxlo forma. aqvs ramdenime
gamerqnebuli Rero. buCqovan mcenareTa zrdis
forma nairgvaria, ZiriTadia swormdgomi (Txili,
askili da sxv.), garTxmuli (deka, Rviis zogierTi
saxeoba da sxv.), sukulenturi (kaqtusebis zogi-
erTi saxeoba), parazituli (mag., fiTri) da sxv.
buCqnarebi _ buCqebisagan Seqmnili mcenareu-
loba. es mcenareuloba saqarTveloSi warmodge-
nilia pirveladi da meoreuli (natyevari) fito-
cenozebis saxiT. sintaqsonomiurad da ekolo-
16
giurad saqarTvelos buCqnarebi mravalferovania
(maradmwvane da foTolmcveni buCqnarebi, qsero-
filuri da mezofiluri buCqnarebi da a. S.).
g
gamoxSirva bunebrivi _ fitocenozSi saxeobis
(saxeobebis) raodenobis TandaTanobiTi Semcireba
(mcenareTa gaxmoba), rac asakis matebisas sinaTlis
mimarT maTi moTxovnilebis zrdasTanaa ZiriTadad
dakavSirebuli. bunebrivi gamoxSirva naTladaa
gamosaxuli tyis fitocenozebSi, gansakuTrebiT
sinaTlis moyvarul saxeobaTagan (muxis saxeobebi,
kavkasiuri fiWvi da sxv.) Seqmnil fitocenozebSi.
Crdilisamtan saxeobaTa (wifeli, naZvi, soWi da
sxv.) mier Seqmnil tyeebSi (wiflnarSi, naZvnarSi,
soWnarSi), sadac edifikatoris 1-3 wlis individebi
(aRmonaceni, mozardi) xSirad aTobiT aTass aRwevs
1 heqtarze, raodenobrivad wlebis manZilze
TandaTan mcirdeba, sanam ar miaRwevs met-naklebad
stabilur ricxovnobas (1 heqtarze saSualod 700-
800 Zirs). es ki SeiZleba dadges mozardis 40-50 (da
meti) wlis asaks miRwevisas.
gamreki (zrdis damaCqarebeli) mcenareebi _
merqniani mcenareebi, romlebic gverdiTi
moCrdilviT mniSvnelovnad aCqarebs sinaTlis-
moyvaruli mravali tyisSemqmneli saxeobis (muxis
17
gvaris saxeobebi da sxv.) Reros simaRleze zrdas.
igi gamoiyeneba metyeveobis praqtikaSi (tyis
ganaxlebis xelSewyobis mizniT, tyis kulturebis
gaSenebisas da sxv.).
ganaxleba bunebrivi _ fitocenozis Semadge-
neli saxeobebis populaciebis (cenopopulaciebis)
uwyveti ganaxlebis procesi. igi damokidebulia,
uwinaresad, fitocenozis struqturaze, am struq-
turis Semqmneli TiToeuli saxeobis bioeko-
logiur Taviseburebebze.
garemo pirobebi _ fitocenozis garemomcveli
araorganuli buneba (klimati, mTis qani da sxv.),
romelic gansazRvravs mcenareTa saarsebo piro-
bebs _ sinaTlisa da siTbos reJims, niadagis
mineralur Semadgenlobas da sxv.
gariga _ dabalmozardi maradmwvane buCqebi-
sagan (rozmarini, juja palma da sxv.) Seqmnili
mcenareuli dajgufebebi. gavrcelebulia ZiriTa-
dad xmelTaSuazRvispireTSi.
geobotanika (berZn. ge _ miwa; botanicos _
mcenareebisadmi damokidebuleba, urTierToba) _
mecniereba fitocenozebis (mcenareuli Tanasa-
zogadoebebis) da maT mier Seqmnili mcenareuli
safaris Sesaxeb. geobotanika swavlobs fitoce-
nozebis saxeobriv Semadgenlobas da agebulebas
(morfologia), fitocenozis komponentebs Soris
18
biotur urTierTdamokidebulebas (konkurenciuli
da mfarvelobiTi urTierTobebi), fitocenozis
produqtiulobas (fitomasis wliuri Semateba),
fitocenozis Sida garemos Taviseburebebs, fito-
cenozis bunebriv ganaxlebas, fitocenozTa cvlebs
(suqcesiebs). fitocenozTa gamokvlevis Semdgom
(mis safuZvelze) tardeba maTi sistematizacia
(fitocenozTa klasifikacia). geobotanika mWidrod
dakavSirebulia mcenareTa ekologiasTan, geomor-
fologiasTan, klimatologiasTan, niadagmcodneo-
basTan, mcenareulobis ganviTarebis istoriasTan
(paleobiologia).
geobotanikuri aRwera _ ix. fitocenozis
aRwera.
geobotanikuri daraioneba _ ama Tu im
teritoriaze (kontinenti, qveyana) geobotanikuri
regionebis gamovlena, romlebic xasiaTdeba mcena-
reulobis SedarebiT erTgvarovnebiT. daraionebis
mTavari kategoriebia: vakeze _ zona (olqi),
provincia, okrugi, raioni; mTian teritoriaze _
olqi, provincia, okrugi, raioni.
geobotanikuri ruka _ ama Tu im teritoriis
mcenareulobis Semcirebuli ganzogadebuli gamo-
saxuleba qaRaldze (sibrtyeze). arsebobs sxva-
dasxva masStabis geobotanikuri rukebi _ deta-
luri msxvilmasStabiani (1:5000 _ 1:25000) da gan-
19
zogadebuli msxvilmasStabiani (1:50000 _ 1:200000),
sa-SualomasStabiani (1:300000 _ 1:1000000), wvril-
masStabiani formaciuli (1:5000000 da naklebi).
aris sxvadasxva daniSnulebis geobotanikuri
rukebi _ universaluri (asaxavs mcenareuli safa-
ris Semadgeneli sintaqsonebis _ mcenareulobis
tipis, formaciis da a. S. ganawilebas), aqtualuri
(Tanamedrove mcenareulobis da aRdgenili mcena-
reulobis ruka), sameurneo-geobotanikuri (mcena-
reulobis gamoyenebiTi daniSnulebis ruka) da sxv.
geobotanikur rukas Tan axlavs legenda, romelic
Seicavs mokle informacias rukaze asaxuli mcena-
reulobis Sesaxeb.
geofitebi (laT. ge _ miwa; phyton _ mcenare) _
sasicocxlo forma. mcenareebi, romelTa ganax-
lebis kvirtebi niadagSia moTavsebuli (bolqviani,
tuberiani da fesuriani mcenareebi).
d
dakordeba _ mcenareTa kordebis Sekrulobis
xarisxi. misi Sefasebisas gamoiyeneba, ZiriTadad,
proeqciuli dafarulobis meTodi.
damaxasiaTebeli saxeobebi _ saxeobebi,
romlebic met-naklebad dakavSirebulia ama Tu im
mcenareulobasTan (fitocenozTan, asociaciasTan,
formaciasTan).
20
dafaruloba _ ix. proeqciuli dafaruloba.
dafnisebri tyeebi _ subtropikuli maradmwvane
tyeebi, romelTa edifikatoria dafnis (Laurus)
sxvadasxva saxeoba.
dekumbacia iarusebis (laT. decumbens _
zemodan moxsna) _ iarusTa daSoreba (zemo iarusis
moxsna). igi xSirad gamosaxulia tyeSi: tyis digre-
suli cvlis dros xemcenareTa iarusi qreba
(ixsneba) da rCeba qvetye an balaxeuli safari. tyis
es struqturuli nawilebi TandaTanobiT damou-
kidebel fitocenozebad (buCqnarad, balaxnarad)
formirdeba. (es procesi farTodaa gamosaxuli
saqarTveloSi, rac ZiriTadad tyeebis araswori
wesebiT da meTodebiT gamoyenebam ganapiroba).
demutacia (laT. de _ moSoreba; mutatio _
Secvla) _ mcenareulobis pirvandeli mdgomareobis
bunebrivad aRdgena. mcenareulobis (tyis, mdelos,
stepis da sxv.) struqturadarRveuli fitoce-
nozebi, maTze zemoqmedebis (ZiriTadad anTropo-
genuri xasiaTis) Sewyvetis Semdeg, TandaTanobiT
aRidgens struqturas (Sedgenilobas, agebulebas).
mag., saZovari (mdelo, stepi da sxv.) Zovebis Se-
wyvetis Semdeg bunebrivad TandaTanobiT ubrun-
deba pirvelad mdgomareobas (aRsaniSnavia, rom
fitocenozTa darRveuli struqtura, maTi eko-
21
topis met-naklebad gauaresebis gamo, yivelTvis
srulad ar aRdgeba). ix. suqcesia.
determinanti (laT. determino _ SezRudva) _
saxeoba, garemo pirobebis indikatoris rolis Sems-
rulebeli (niadagis tenianobis, damlaSebis, sim-
didris da a. S.). determinanti fitocenozebSi
zogjer diferencialuri saxeobis rolsac
asrulebs. ix. indikatoruli saxeoba.
deSifrireba mcenareulobis aerofotogada-
Rebebis _ mcenareulobis (mcenareulobis tipebis,
formaciebis) gansazRvra (gaSifvra, gamocnoba)
aerofotosuraTebis mixedviT.
digresia (laT. digressio _ gadaxveva, gadaxra,
uaryofa) _ fitocenozis mdgomareobis gauareseba
(struqturis rRveva, produqtiulobis daqveiTeba
da sxv.), romelic gamowveulia Sinagani an garegani
mizezebiT. saqarTveloSi igi bolo aTwleulebis
manZilze farTod iyo gavrcelebuli, ramac buneb-
rivi mcenareuli safari didad daazarala, Sesa-
bamisad, mniSvnelovnad daaqveiTa misi garemos-
dacviTi roli.
digresia saZovruli _ balaxovani fitoceno-
zebis (mdelos, stepis, naxevrad udabnos da sxv.)
struqturis gauareseba da produqtiulobis da-
qveiTeba, rac gamowveulia maTi gamoyenebis wesebis
22
ignorirebiT (saZovris gadatvirTva, Zovebis
vadebis darRveva da sxv.).
divergencia fitocenozis (laT. divergion _
daSoreba, dacileba) _ fitocenozis gayofa (nawi-
lebis erTmaneTisgan daSoreba). igi ZiriTadad
gamowveulia fitocenozis erT nawilSi niadagis
tenianobis reJimis cvlilebiT. mag., mdelos
(saZovris) Sua nawilis perioduli morwyviT am
nawilSi niadagis tenianobis reJimi icvleba, rac
Sesabamisad cvlis am nawilSi arsebuli balaxnaris
struqturas (izrdeba higrofitebis ricxovnoba).
amdenad, erTiani fitocenozi orad iyofa.
dizunqcia (laT. disjunctio – gaTiSva,
gancalkeveba). ix. areali gancalkevebuli.
dominanti (laT. dominantis _ gabatonebuli) _
fitocenozis mTavar da daqvemdebarebul
iarusebSi gabatonebuli (dominirebuli) saxeobebi.
dominanti saxeoba gamoirCeva maRali proeqciuli
dafarulobiTa da fitomasiT.
dominioni _ msoflios msxvili botanikur-
geografiuli olqi. gamohyofen ramdenime domi-
nions (olqs): neotropikuli, paleotropikuli,
avstraliis, kapis, antarqtidis, holarqtikis.
23
e
edafogenuri cvlebi (berZn. edaphos _ niadagi;
genesis _ warmoSoba) _ mcenareulobis cvlebi,
romlebic gamowveulia niadagis fizikur-qimiuri
Tvisebebis cvlilebiT (datborva, damlaSeba,
gamoSroba da sxv.).
edafuri faqtorebi (berZn. edaphos _ niadagi) _
niadagur-gruntuli pirobebi (niadagis meqanikuri
Sedgeniloba, tenianoba, nayofiereba da sxv.). maT
ganekuTvneba fitocenozTa arsebobisaTvis mZime
substratic, rogoricaa klde-naSalianebi da sxv.
edifikatori (laT. aedificator _ mSenebeli) _
fitocenozis pirveli iarusis dominanti (fito-
cenozis Semqmneli). igi qmnis fitocenozis Sida
garemos da umTavres rols asrulebs mTlianad
fitocenozis struqturul-funqciur organiza-
ciaSi da mdgrad ganviTarebaSi. fitocenozis
edifikatori SeiZleba iyos ori (da meti) saxeoba.
evtrofuli mcenareebi (berZn. eu _ kargad;
trophe _ kveba) _ mcenareebi (saxeobebi), romlebic
normalurad viTardeba sakvebi nivTierebebiT
mdidar niadagebze.
ekzodinamiuri cvla (berZn. exo _ garedan;
dynamis _ Zala) _ fitocenozTa cvla garemo
pirobebis cvlasTan dakavSirebiT.
24
ekologia (berZn. oikos _ saxli; logos -
mecniereba, Seswavla) _ mecniereba, romelic
ikvlevs saxeobebis damokidebulebas saarsebo
garemosTan.
ekologiuri niSa _ adgili ekosistemaSi,
romelic ukavia saxeobas (saxeobis populacias),
Tavisi bioekologiuri Taviseburebebis Sesabamisad.
faqtobrivad ekologiuri niSa mocemul pirobebSi
yvelaze ukeT Seesatyviseba saxeobis saarsebo
moTxovnebs (garemo faqtorebis mimarT, kvebis
sistemaSi da a.S.).
ekologiuri wonasworoba, ekologiuri balansi
_ ekosistemis (fitocenozis) mdgomareoba, roca
mis komponentebs urTierTdabalansebuli urTi-
erToba aqvs, rac stabilurobas ganapirobebs.
ekosistema (berZn. oikos _ saxli) _ funqciuri
sistema, romelic moicavs cocxali organizmebis
Tanasazogadoebas da mis saarsebo garemos (adgil-
samyofels), maT Soris mimdinare nivTierebaTa da
energiis cvlas.
ekotipi (berZn. oikos _ saxli; typus _ tipi) _
mcenaris saxeobis farglebSi arsebuli garkveuli
nairsaxeoba, romelic ramdenadme gansxvavebul
klimatur-niadagur pirobebSi izrdeba (klimaeko-
tipi, edafoekotipi).
25
ekotopi (berZn. oikos _ saxli; topos _ adgili) _
fitocenozis adgilsamyofelis klimatur-niada-
guri pirobebis erToblioba (garemo pirobebi).
elizia (laT. elisio _ gamogdeba) _ fito-
cenozidan saxeobis amogdeba. igi ganpirobebulia
ramdenime mizeziT, romelTa Soris umTavresia
saxeobaTaSoris konkurenciaSi damarcxeba (igi
ZiriTadad saarsebo garemos cvlilebas
ukavSirdeba).
endemebi (berZn. endemos _ adgilobrivi) _
SezRuduli arealis saxeobebi. aseTi saxeoba
mravladaa okeanis kunZulebze (mowyvetilia did
kontinentebs) da mTian qveynebSi (maRali mTac
Taviseburi kunZulia, _ maRal mTebs Soris
dablobebia, romlebic qmnis bariers mcenareTa
maRalmTis saxeobebis farTod gavrcelebisaTvis).
endemur mcenareTa Soris bevria axalgazrda
saxeoba (maT jer ver moaswres farTod gavrce-
leba). endemebi SeiZleba iyos sxvadasxva zomis
teritoriaze _ qveynis endemebi, regionis endemebi,
xeobis endemebic ki.
endodinamiuri cvla (berZn. endon _ Sida;
dynamis _ Zala) _ fitocenozTa cvla, romlis dros
jer fitocenozi icvleba, rac Semdgom iwvevs misi
saarsebo garemos Secvlasac.
26
epifitebi (berZn. epi _ ze; phyton _ mcenare) _
mcenareebi, romlebic cxovrobs sxva mcenareebze
(Reroebze, foTlebze). epifitebis didi mraval-
ferovneba SeiniSneba tropikul tyeebSi
(gvimranairebi, orqideebi da sxv.).
efemerebi (berZn. ephemeros _ araxangrZlivi,
warmavali) _ erTwlovani mcenareebi, ganviTarebis
mokle periodiT (ZiriTadad gazafxuli). ZiriTa-
dad gavrcelebulia naxevrad udabnosa da
udabnoSi.
efemeroidebi (berZn. ephemeros _ araxangrZlivi,
warmavali; eidos _ msgavsi, saxe) _ mravalwlovani
mcenareebi, ganviTarebis mokle periodiT (Ziri-
Tadad gazafxuli).
efemeretumi _ efemerebis mier Seqmnili
fitocenozi, an efemerebis sinuzia fitocenozSi.
saqarTveloSi gvxvdebaDmSral regionebSi (ZiriTa-
dad SiraqSi).
eqstrazonaluri mcenareuloba _ ix. azona-
luri mcenareuloba.
v
vakis tyeebi _ vake teritoriaze ganviTa-
rebuli tyeebi. saqarTveloSi SemorCenilia umete-
sad momcro koromebisa da xeTa jgufebis saxiT,
ZiriTadad dacul teritoriebSi, mdinareTa Wa-
27
lebSi, eklesia-monastrebis ezoebSi. maTi Semad-
genloba sakmaod mravalferovania: dasavleT sa-
qarTveloSi gvxvdeba imeruli muxis muxnari,
qarTuli muxis muxnari, rcxilnari, wiflnari,
Zelqvnari, dafnari, biWvinTis fiWvis fiWvnari,
wablnari, murynari da sxv.; aRmosavleT
saqarTveloSi vakis tyeebis naSTebidan gvxvdeba
qarTuli muxis muxnari, Walis muxis muxnari,
murynari, Walis verxvnarebi, Zelqvnari da sxv.
zogan, ZiriTadad dasavleT saqarTvelos vakeebze,
gvxvdeba aRniSnul saxeobaTa monawileobiT
Seqmnili bidominantebi da polidominanturi
fitocenozebis naSTebic.
varianti asociaciis, subasociacia (laT. sub _
qveS; associatio _ gaerTianeba) _ asociaciis ekolo-
giuri varianti. subasociaciebi gamoiyofa dama-
xasiaTebeli saxeobebis mixedviT. mTian pirobebSi
subasociaciebis gamoyofa gaadvilebulia, faqtob-
rivad subasociaciebi mTaSi warmodgenilia farTo
simaRliTi arealis mqone asociaciis vertika-
lurad Semnacvleli variantebiT (qvaCakiZe, 1979,
1985). asociaciis farglebSi arsebuli subasocia-
ciebis fitocenozebi erTmaneTisagan gansxvavdeba
damaxasiaTebeli saxeobebiT, fitomasis pro-
duqtiulobiT (tyis bonitetiT) da sxv.
28
varji _ xemcenareTa totebisa da ylortebis
erToblioba.
virginiluri individebi (laT. virginitas _ qal-
wulebrivi, xeluxlebeli) _ mcenareebi, romlebic
vegetatiurad sakmaod kargadaa ganviTarebuli,
magram jer ar nayofmsxmoiarobs. ix. populaciis
asakobrivi Sedgeniloba.
z
zafxulmwvane (foTolmcveni) tyeebi _ tyeebi,
romelTa Semqmnel xemcenareebs zamTarSi foTlebi
scviva. gavrcelebulia, ZiriTadad, Crdilo
naxevarsferos zomier sartyelSi. mezofiluria,
ganicdis okeanuri klimatis mniSvnelovan gavlenas.
saqarTveloSi zafxulmwvane tyeebi gavrcelebulia
vakeze da mTebis kalTebze, zRvis donidan
2500(2600) m-mde. wamyvani (dakavebuli farTobis
mixedviT) formaciebia: muxnarebi (muxis sxvadasxva
saxeobis edifikatorobiT Seqmnili), wiflnarebi
(ukavia yvelaze meti farTobi, daaxloebiT 1 mln
heqtari; mTis tyeebis umTavresi formacia), rcxil-
narebi, wablnarebi (ZiriTadad dasavleT saqarTve-
loSi), arynarebi (aryis ramdenime saxeobisagan,
ZiriTadad litvinovis aryis mier Seqmnili).
zonaluri mcenareuloba _ garkveul teri-
toriaze (ZiriTadad vakeze) ganviTarebuli Zireu-
29
li (klimaqsuri) mcenareuloba. saqarTveloSi
zonaluri mcenareuloba ganviTarebulia mTebis
kalTebzec, sadac qmnis mcenareulobis sartylebs
(muxnari tyis sartyeli, wiflnari tyis sartyeli,
muqwiwviani tyeebis _ naZvnarisa da soWnaris _
sartyeli, subalpuri mcenareulobis sartyeli,
alpuri mdeloebis sartyeli). dedamiwaze gamoyo-
fen msxvil zonebs (tundris, tyis, stepis,
udabnos), romelTaTvis (TiToeulisTvis) damaxasia-
Tebelia wamyvani (teritoriaze gabatonebul
klimatTan Sesabamisi) zonaluri mcenareuloba
(mcenareulobis tipi).
zoogenuri cvlebi (berZn. zoon _ cxoveli;
genesis _ warmoSoba) _ fitocenozebis cvla cxove-
lebis gavleniT (tyeSi Sinauri pirutyvis Zoveba,
mdelos (saZovris) Sinauri cxovelebiT
gadatvirTva da sxv.).
T
Tanamgzavri (Tanmxlebi, Tanamyoli) saxeoba _
saxeoba (saxeobebi), romelic edifikatorTan erTad
izrdeba. Tanamgzavri saxeobebi yvelaze ukeT
(naTlad) gamosaxulia tyis fitocenozebSi, sadac
izrdeba, ZiriTadad, xeTa iarusis qvemo qveiarusSi
an meore iarusSi. saqarTvelos tyeebSi Tanmxlebi
saxeobebi gvxvdeba TiTqmis yvela formaciis
30
fitocenozebSi _ qarTuli muxis muxnarSi (ifani,
cacxvi, lekis xe), wablnarSi (harTvisis muxa, _
dasavleT saqarTveloSi), subalpur arynarSi
(kavkasiuri circeli) da sxv.
i
iarusi (laT. strata) _ fitocenozis verti-
kaluri struqturuli nawili. naTlad gamokveTi-
lia gansxvavebuli sasicocxlo formebiT (xeebi,
buCqebi, balaxebi, xavsebi) Seqmnil fitocenozebSi.
mag., qarTuli muxisagan (Quercus iberica) Seqmnili
tyeebis zogierT fitocenozSi (asociaciaSi)
naTlad gamosaxulia 3 iarusi: xeebis (dominirebs
qarTuli muxa), buCqebis (jagrcxila, Sindi da sxv.)
da balaxovan mcenareTa (mTis wivana, bersela,
arjakeli, Tivaqasra da sxv.). kalTaSekruli
wiflnaris zogierT fitocenozSi (asociaciaSi)
ganviTarebulia 2 iarusi: xeebis (dominirebs
wifeli) da CitisTvalas (Asperula odorata)
dominirebiT Seqmnili balaxovani safari. wifl-
naris fitocenozi (asociacia) 1-iarusianicaa (mag.,
mkvdarsafriani wiflnari: ganviTarebulia mxolod
xeTa iarusi, wiflis sruli dominirebiT).
iarusebis aRniSvna _ arsebobs sxvadasxva
meTodi, romelTagan yvelaze ufro gavrcele-
bulia: cifrobrivi aRniSvna _ iarusi I (1), iarusi II
31
(2) da a.S.; laTinuri asoebiT aRniSvna _ iarusi A
(xeTa iarusi), iarusi B (buCqebis iarusi, qvetye),
iarusi C (balaxovan mcenareTa iarusi, balaxeuli
safari), iarusi D (xavsebis iarusi).
iarusianoba (sarTulianoba) _ fitocenozis
erT-erTi umTavresi struqturuli niSania. garda
fitocenozis miwiszeda nawilis iarusebad (sar-
Tulebad) ganawilebisa (ix. iarusi), arsebobs miwis-
qveSa iarusianobac (fesvTa sistemis sarTulebad
ganlageba): I iarusSi ZiriTadad balaxovan mce-
nareTa fesvebia ganlagebuli, II iarusSi _ buCqebis
fesvebi, III iarusSi _ xeebis fesvebi. fitocenozis
miwisqveSa iarusianoba saerTo (zogadi) ka-
nonzomierebaa, romelic bunebaSi mkacrad daculi
arasodes araa.
ingredienti (laT. ingrediens _ Semosuli) _ maT
miekuTvneba aseqtatorebi (ix. aseqtatorebi), aseve
fitocenozis edifikatorTan (ix. edifikatori)
parazitulad da simbiozurad dakavSirebuli
saxeobebi (e. w. edifikatorofilebi).
indikatoruli saxeoba da fitocenozi (laT.
indicator _ maCvenebeli) _ garemo pirobebis ganmsa-zRvreli saxeoba da mis mier Seqmnili dajgufeba
(mcenareuli Tanasazogadoeba). mag., avSanis
(Artemisia lerchiana) da misi dajgufebis arseboba
32
miuTiTebs niadagSi marilebis Warb Semcvelobaze
da a.S.
invazia (laT. invasio _ Semoseva, Tavdasxma) _
fitocenozSi axali (ucxo) saxeobis mcenaris SeWra
(Canergva). mag., fiWvnari tyis fitocenozSi xSirad
iWreba (inergeba) naZvi, romlis populaciis
ganviTarebas Sedegad mohyveba fiWvnaris naZvnariT
cvla (suqcesia). ix. elizia.
inversia vertikaluri sartylebis (laT. inversio
_ gadaadgileba) _ mcenareulobis vertikaluri
ganawilebis kanonzomierebis (sartylianobis) Se-cvla. igi ZiriTadad dakavSirebulia mikrokli-matur cvlilebebTan. mag., subalpuri mcenareu-loba (tye, maRalbalaxeuloba) xSirad qvemoT
eSveba mTis viwro xeobebSi, rac am adgilebSi civi
haeris dagrovebasTanaa dakavSirebuli.
inicialuri saxeobebi (pioneruli saxeobebi) _
saxeobebi, romlebic pirvelni saxldeba Tavisufal
substratze (namewyrali, naxanZrali, yinvaris ukan
daxevisas gamoTavisuflebuli substrati) da
dasabams aZlevs am adgilebSi fitocenozis
Camoyalibebas (formirebas). saqarTvelos mTebSi
xSirad gvxvdeba inicialuri (pioneruli) merqniani
saxeobebi (litvinovis aryi, mtirala aryi,
mTrTolavi verxvi, Txis tirifi, kavkasiuri fiWvi
da sxv.). inicialuri saxeobebiT Seqmnili mcena-
33
reuloba (agregacia, fitocenozi) bunebrivad
TandaTanobiT icvleba sxva (ufro stabiluri)
mcenareulobiT. ix. sincenogenezi.
inkumbacia (laT. incumbens _ zemodan dawo-lili) _ fitocenozis zemoT axali iarusis ganvi-Tareba. mag., mTis mdelos fitocenozebze xSirad
bunebrivad viTardeba mTrTolavi verxvis (Populus
tremula) iarusi (formirdeba verxvnari balaxeuli
safariT _ Populetum mixtoherbosum).
intrazonaluri mcenareuloba (laT. intra _
SigniT; berZn. zone _ zona, sartyeli) _ ix.
azonaluri mcenareuloba.
iuveniluri individebi (laT. Juvenilis _
axalgazrduli) _ individebi, romlebsac jer ar
miuRweviaT mcenaris mowiful (zrdasrul) asa-
kamde. ix. populaciis asakobrivi Sedgeniloba.
k
kaatinga _ tropikuli qserofiluri meCxeri
tye samxreT amerikaSi. ZiriTadad monawileobs
maRalmozardi kaqtusebi da gamsxvilebulReroiani
xeebi (Seicavs wylis marags).
kalTaSekruloba _ fitocenozSi mcenareTa
vegetatiuri organoebis urTierTdaaxloebis
(simWidrovis) xarisxi. ganisazRvreba saxeobis indi-
vidTa proeqciuli dafarulobis mixedviT (jami,
34
gamosaxuli %-Si, an 1-is meaTedebSi). ganasxvaveben
maRali kalTaSekrulobis (80% da meti; 0,8 da meti)
fitocenozebs, saSualo Sekrulobis (50-80%; 0,5-
0,8) da Ria (dabali Sekrulobis; <50%, <0,5-ze)
fitocenozebs.
kamposebi (portugal. campos _ vake, bari) _
samxreT amerikis savanoiduri mcenareuloba. ix.
savanoiduri mcenareuloba.
katastrofuli (digresuli) cvlebi _
fitocenozebis cvla (ganadgureba), romelic
gamowveulia mewyeriT, xanZriT, Tovlis zvaviT,
vulkanis amofrqveviT, saZovris gadaxvniT, tyis
pirwminda gakafviT da a.S.
klimaqsi, klimaqsuri mcenareuloba (berZn.
klimax _ umaRlesi wertili, kulminacia) _ stabi-
luri (mocemul klimatur-niadagur pirobebSi) mce-
nareuloba. igi formirebulia xangrZlivi ganvi-
Tarebis procesSi da sadReisod funqcionirebs
optimalurad.
kompleqsi, kompleqsuri mcenareuloba _
momcro zomis fitocenozebis da fitocenozTa
nawilebis Tavmoyra garkveul teritoriaze. xSirad
igi ganpirobebulia edafuri pirobebis siWreliT.
mag., mcenareuli kompleqsebi xSirad gvxvdeba
kldovan da klde-naSalian ferdobebze, sadac
substrati Wreli SemadgenlobiT xasiaTdeba.
35
kondominanti, kodominanti (laT. co _ erTad,
ziarad) _ fitocenozSi Tanadominanti saxeoba
(saxeobebi). igi dominantTan erTad qmnis fito-
cenozs (fitocenozis iarusebs).
konvergencia (laT. convergium _ damsgavseba) _
sxvadasxva landSaftSi, magram SedarebiT msgavs
pirobebSi (adgilsamyofelebSi) ganviTarebuli
fitocenozebis urTierTdaaxloeba (struqturuli
msgavseba).
konkurencia mcenareTa Soris fitocenozSi _
mcenareTa Soris urTierTobis erT-erTi forma.
igi saxeobaTa populaciebis ricxovnobis zrdasTan
erTad Zlierdeba, rac gamowveulia niadagSi
sakvebi elementebis raodenobis SemcirebiT, aseve _
sinotivis reJimis gauaresebiT, sinaTlis pirobebis
(ganaTebulobis) gauaresebiT da sxv. fitocenozSi
gamosaxulia saxeobis individTa Soris (Sidasaxeob-
rivi) da saxeobaTa Soris konkurencia. maT Soris
imarjvebs gauaresebuli saarsebo pirobebis mimarT
ukeT Seguebuli individebi (saxeobebi). ix.
mfarvelobiTi urTierToba fitocenozSi.
konsorcia (laT. consortium _ erToba, Tanamo-
nawileoba, saziaroba) _ saxeobaTa ganviTarebis
grZel gzaze Camoyalibebuli ekosistemis elemen-
tebis _ konsortebis (kvebiTi jaWvebiT
erTmaneTTan dakavSirebulTa _ avtotrofebis,
36
fitofagebis, parazitebis da sxv.) struqturul-
funqciuri urTierToba.
konstantoba (saxeobaTa mudmivoba) _ fito-
cenozSi (asociaciaSi) saxeobis xSiri Sexvedria-
noba. igi dgindeba didi raodenobis sanimuSo (aRsa-
weri) farTobebis analizis Sedegad. ix. Sexved-
rianoba.
konstanturi saxeobebi _ saxeobebi romlebic
xasiaTdeba fitocenozSi (asociaciaSi) xSiri
SexvedrianobiT. yvelaze maRali Sexvedrianobis xa-
risxi (80-100%) aqvs dominantebs.
konsumentebi (laT. consumo _ momxmarebeli) _
mcenaris (fitocenozis) mier Seqmnili organuli
nivTierebebis momxmareblebi (cxovelebi, zogierTi
mcenare da sxv.).
kontinuumi (laT. continuum _ uwyveti) _
Sexeduleba mcenareulobaze, rogorc uwyvetze
(Sida sazRvrebis gareSe). fitocenozebs Soris
bunebaSi mkveTri sazRvrebi ar SeiniSneba (an Zalze
iSviaTobaa), _ erTi fitocenozi TandaTanobiT
gadadis meoreze. mTebSi zogan, sadac reliefi
swrafad da mkveTrad icvleba, fitocenozebs
Soris sazRvrebic mkveTria, gansakuTrebiT maSin,
roca erTmaneTis mosazRvredaa (erT nabijzea)
CrdiloeTis da samxreTis eqspoziciis ferdobebi:
CrdiloeTis eqspoziciis ferdobze ganviTare-
37
bulia, magaliTad, _ subalpuri maRalbalaxeuloba
an nairbala-xovani subalpuri mezofiluri mdelo,
xolo samxreTis eqspoziciis ferdobze _
marcvlovani qseromezofiluri mdelo. maT Soris
mkveTri sazR-varia _ 1 metriani (zogan naklebi
siganis), Txemze gamavali mTis biliki.
kordi _ niadagis zemo horizontSi arsebuli
fitocenozebis (mdelos, stepis, balaxiani Waobis
fitocenozebis) nawili. aq Tavmoyrilia mcenareTa
miwisqveSa cocxali da mkvdari nawilebi. ix.
dakordeba.
kriofitebi (berZn. kryos _ sicive; phyton _
mcenare) _ sicivisamtani mcenareebi. saqarTveloSi
kriofitebi gavrcelebulia maRalmTianeTSi.
kriptofitebi (berZn. kryptos _ faruli; phyton
_ mcenare) _ sasicocxlo forma. mcenareebi,
romelTa ganaxlebis kvirtebi daculia niadagSi an
wyalSi (geofitebi, hidrofitebi).
kulturfitocenozi (laT. cultura – damuSaveba,
movla, ganaTleba, ganviTareba) _ adamianis mier
Seqmnili nebismieri fitocenozi (naTesi mdelo,
xexilis baRi da a.S.). zogjer mas akuTvneben
adamianis moqmedebasTan met-naklebad dakavSi-
rebul mcenareulobas (sinanTropuli, rudera-
luri da sxv.).
38
l
laborogenuri cvlebi (laT. labor _ muSaoba) _
fitocenozTa cvla adamianis sistematuri
zemoqmedebis Sedegad (mdelos Tibva, tyis Wra da
a.S.).
landSafti (germ. Landschaft) _ geologiuri
agebulebiT, reliefiT, klimatiT, niadagebiTa da
mcenareulobiT SedarebiT erTgvarovani
teritoria.
laqobrivi fitocenozebi _ ix. fitocenozTa
mozaikuroba.
legenda (laT. legenda) _ geobotanikur rukaze
warmodgenili mcenareulobis mokle aRwera. rukis
masStabis mixedviT legenda sxvadasxvanairia _
SedarebiT detaluri, ramdenadme zogadi; legenda
SeiZleba iyos specialuric (tipologiuri da sxv.).
lianebi (esp. liar _ moxveva) _ uiaruso
mcenareebi, romlebic xasiaTdeba susti ReroTi.
mcenareebi sxvadasxva saSualebiT (ulvaSebiT,
qicvebiT) emagreba mezobel mcenareebs, an exveva
maT da miiswrafvis maRla, meti sinaTlisaken. mag.,
suro, svia, katabarda, gareuli vazi (krikina) da
sxv.
39
m
makvisi (frang. maguis) _ subtropikuli
maradmwvane (xSirad xeSeSfoTliani) qserofiluri
buCqnari. SemadgenlobaSi wamyvania _ marwyvis xe
(Arbutus unedo), fsta (Pistacea lendiscus), manana (Erica
arborea), rozmarini (Rosmarinus), espanuri kurdR-
liscocxa (Spartium junceum), oleandre (Nerium
oleander) da sxv. gavrcelebulia ZiriTadad xmelTa-
SuazRvispira qveynebSi. maRali dekoratiulobis da
gvalvagamZleobis gamo makvisis zogierTi saxeoba
(espanuri kurdRliscocxa, oleandre da sxv.)
introducirebulia saqarTveloSi (gamoiyeneba
Tbilisisa da sxva qalaqebis gamwvanebaSi, gzispira
nargaobaSi).
mangros mcenareuloba _ tropikuli sartylis
uxvnaleqian regionebSi ganviTarebuli buCqnarebi.
gvxvdeba zRvebisa da okeaneebis sanapiro zolSi.
moqcevisas es teritoria ifareba zRvisa da okeanis
wyliT (amis gamo mcenareuloba higrofiluria).
SemadgenlobaSi wamyvania maradmwvane buCqebi da
dabuCquli (30 m-mde simaRlis) xeebi. hileasTan
(tropikuli `wvimis~ tyeebi) SedarebiT Raribia,
naklebia epifitebi da lianebic.
marazminebi (berZn. marasmus _ daSla, gaxrwna)
_ nivTierebebi, romlebsac gamohyofs
mikroorganizmebi (amiaki, aldehidebi da sxv.). es
40
nivTierebebi damTrgunvelad moqmedebs umaRles
mcenareebze. marazminebi ZiriTadad koncentri-
rebulia niadagis mkvdar safarSi da humusian
horizontSi.
maradmwvane tyeebi _ tyisSemqneli xemcenareebi
mTeli wlis manZilze mwvanea. saqarTveloSi
maradmwvane tyeebi warmodgenilia wiwviani saxeobe-
bisgan Seqmnili formaciebiT (naZvnari, soWnari,
fiWvnari, uTxovriani, Rviianebi xemagvari Rvias
saxeobebisgan Seqmnili). foTlovani tyeebidan ma-
radmwvanea dafnari, romelic SemorCenilia
ZiriTadad samegrelos kirqvian mTebSi.
marSrutuli geobotanikuri kvleva _
garkveuli mimarTulebiT (marSrutiT) mcenareu-
lobis geobotanikuri gamokvleva fitocenozebis
erTjeradi aRweris Sesrulebis gziT. marSrutuli
kvlevis meTodiT SesaZlebelia informaciebis
mopoveba regionis (raionis, xeobis, mxaris)
mcenareulobis struqturisa da dinamikis (suqce-
siis) Sesaswavlad, aseve fitocenozTa klasifika-
ciis mizniT masalebis Sesagroveblad. es meTodi
farTod gamoiyeneba qveynis msxvili regionebis da
mTlianad qveynis mcenareulobis geobotanikuri
daraionebis mizniT.
maRalbalaxeuloba _ ix. subalpuri maRal-
balaxeuloba.
41
maRalmTis mdeloebi _ ix. subalpuri mde-
loebi, alpuri mdeloebi.
maRalmTis mcenareuloba _ maRalmTian teri-
toriaze (subalpuri, alpuri, subnivaluri
sartyelebi) gavrcelebuli mcenareuloba.
mdelo _ azonaluri (intrazonaluri) mcena-
reuloba. igi Seqmnilia, ZiriTadad, mezofiluri
damkordebeli balaxovani mcenareebisagan. mdeloe-
bisaTvis damaxasiaTebelia weliwadSi erTi
Sesveneba (zamTarSi). Sdr. stepi.
mdeloTmcodneoba _ swavleba mdeloebze. igi
geobotanikuri mecnierebis erT-erTi ganyofi-
lebaa. Seiswavleba, ZiriTadad, mdeloebis gavrce-
leba, struqtura, klasifikacia, mdeloebis dina-
mika (suqcesiebi). mdeloTmcodneoba warmoadgens
mdelosnobis mecnierul safuZvels.
mdelosnoba _ soflis meurneobis erT-erTi
dargi. igi emsaxureba mdeloebis (bunebrivi,
naTesi), _ rogorc mecxoveleobis ganviTarebisa-
Tvis aucilebeli resursebis _ dacvas, gaum-
jobesebas da racionalur (mdgrad) gamoyenebas.
mezotrofuli mcenareebi (berZn. mesos _
saSualo; trophe _ kveba) _ mcenareebi (saxeobebi),
romlebic niadagis nayofierebis mimarT saSualo
(zomierad) momTxovnia.
42
mezofitebi (berZn. mesos _ saSualo; phyton _
mcenare) _ mcenareebi (saxeobebi), romlebic izr-
deba (Seguebulia) saSualo tenianobis pirobebSi
(zomierad teniani niadagi, haeris saSualo
SefardebiTi sinotive).
mezoqserofitebi (berZn. mesos _ saSualo; xeros
_ mSrali; phyton _ mcenare) _ mcenareebi (saxeobebi),
romlebic izrdeba (Seguebulia) saSualoze
ramdenadme dabali niadagis tenianobis (momSralo
niadagebi) pirobebSi.
meoreuli tyeebi _ tyeebi, romlebic ganvi-
Tarebulia ZiriTadad bunebis stiqiuri movlenebis
(mewyeri, Rvarcofi, Tovlis zvavebi, xanZari; tyis
pirwminda Wra da sxv.) Sedegad warmoqnil
Tavisufal (mcenareTagan dausaxlebel an TiTo-
orola egzemplariT dasaxlebul) substratze.
saqarTveloSi, gansakuTrebiT mTebis kalTebze,
amgvar adgilebSi (adgilsamyofelebSi) ZiriTadad
viTardeba fiWvnari (kavkasiuri fiWvi), arynari
(metwilad mtirala aryi), verxvnari (mTrTolavi
verxvi), rcxilnari (kavkasiuri rcxila) tyeebis
fitocenozebi. aRniSnuli tyeebi TandaTanobiT
(ramdenime aTeuli, zogjer aseuli wlebis
manZilze) icvleba Zireuli, metwilad am adgilebSi
winaT arsebuli tyeebiT.
43
metyeveoba _ dargi, romelic emsaxureba
tyeebis dacvas, mecnierul safuZvelze tyis
resursebis gamoyenebas, struqturadarRveuli
tyeebis aRdgenas, tyeebis xelovnurad gaSenebas da
sxva praqtikuli RonisZiebebis ganxorcielebas.
meCxerebi _ xemcenareTa dabali (0,1-0,2)
sixSiris droebiTi dajgufebebi. maTi Camoyalibeba
ZiriTadad dakavSirebulia tyis usistemo WrebTan
(tyis koromebis naSTebi). saqarTveloSi meCxerebis
raodenoba mkveTrad gaizarda 21-e saukunis
pirveli wlebidan. meCxerebi gvxvdeba bunebrivadac
(mTaSi, tyis gavrcelebis zemo sazRvarze).
meCxeri tyeebi _ meCxeri, metwilad dabal-
mozardi (IV-V bonitetis) tyeebi (tyis fito-
cenozebi). tyis sixSire dabalia (0,3-0,4), dabalia
tyis saburvlis Sekrulobac (0,3-0,5; zogjer
aRwevs 0,6). bunebrivad meCxeri tyeebi gavrcele-
bulia tye-tundris zonaSi, naxevrad udabnoSi,
subalpur sartyelSi. saqarTvelos mTa-barSi
meCxeri tyeebis momravleba dakavSirebulia tyeebis
usistemo WrebTan.
mTis mdeloebi _ mTis kalTebze, ZiriTadad
mTis Sua da zeda sartyelebSi gavrcelebuli
mdeloebi. genezisurad (warmoSobiT) mTis mdeloe-
bi meoreulia, ganviTarebulia natyevarebze (mTis
44
tyeebis naalagevze). tipologiurad mTis mdeloebi
sakmaod didi mravalferovnebiT xasiaTdeba.
mTis teebi _ mTis kalTebze, _ mTis qveda, Sua
da zeda sartyelebSi ganviTarebuli tyeebi. sa-
qarTvelos mTis tyeebi formaciuli Sedgenilobis
mixedviT mravalferovania. ix. wiwviani tyeebi,
zafxulmwvane tyeebi.
mikroasociacia (berZn. micros _ mcire) _
msgavsi mikrocenozebis erToblioba (gaerTianeba).
mikrocenozi (berZn. micros _ mcire; koinos _
saerTo) _ fitocenozis gavrcelebis farglebSi
mcire zomis (lokalur adgilebSi) ganviTarebuli
mcenareuli dajgufeba. mag., tyeSi erTeuli xeebis
(an ramdenime xis) waqcevis Semdeg (gaxmobiT,
qarqceviT, moWriT) am adgilze (romelic Seda-
rebiT ukeT ganaTebulia) saxldeba balaxebi an
buCqebi, romelTagan formirdeba momcro zomis
mcenareuli dajgufebebi (mikrocenozebi). isini
droebiTia, tyis struqturis aRdgenisas
(saburvlis Sekrulobis gadidebisas) mikroce-
nozebi arsebobas wyvets (qreba).
mkvdari safari _ niadagis zedapirze
dagrovebuli mcenareTa Camonayari _ foTlebi,
totebi, qerqi, nayofebi da sxv. igi didi odenobiT
grovdeba tyis fitocenozebSi. misi TandaTanobiTi
gaxrwnis (daSlis) Sedegad niadagi mdidrdeba
45
mineraluri nivTierebebiT (niadagis nayofiereba
izrdeba). mkvdari safari mniSvnelovnad icavs
niadags gamoSrobisagan (mTebis kalTebze _
eroziisganac).
mozardi _ merqnian mcenareTa 2 welze meti
xnis (zrdasrul asakamde) individebi (1-2 wlis
individebi iwodeba aRmonacenad).
mfarvelobiTi urTierToba fitocenozSi _
mcenareTa Soris urTierTobis erT-erTi forma.
igi gamosaxulia rogorc saxeobaTa Soris, ise
saxeobis SigniT (individTa Soris). urTierTobis
orive forma Camoyalibda fitocenozis ganviTa-
rebis xangrZlivi periodis manZilze. igi uzrun-
velyofs fitocenozis struqturisa da dinamikis
stabilurobas. mfarvelobiTi urTierToba mcena-
reTa Soris TvalsaCinoa tyis fitocenozebSi. mag.,
fiWvnar tyeSi normalurad viTardeba Crdilis-
amtani saxeobebis _ wiflis, naZvis da sxva aRmo-
naceni da mozardi, _ maT fiWvis saburveli icavs
mzis pirdapiri sxivebis uaryofiTi zemoqmede-
bisagan. Crdilisamtani balaxovani mcenareebi
normalurad izrdeba da viTardeba kalTaSekrul
tyeebSi (wiflnarSi, naZvnarSi, soWnarSi da sxv.).
tyis saburvlis Sekrulobis mniSvnelovani Semci-
reba (tyis gameCxereba) am mcenareebze (CitisTvala,
qristesbeWeda, mJavela, gvimris zogierTi saxeoba
46
da sxv.) uaryofiTad moqmedebs: sinaTlis
intensivobis matebisas es mcenareebi knindeba da
xSirad fitocenozis Semadgenlobidan vardeba. ix.
elizia.
mcenareuli dajgufeba _ ix. fitocenozi.
mcenareuli Tanasazogadoeba _ ix. fitoce-
nozi.
mcenareuli safari _ dedamiwis ama Tu im
nawilSi (regionSi, qveyanaSi, xeobaSi da a. S.) erTi
an ramdenime tipis mcenareulobisgan (tye,
buCqnari, mdelo da a. S.) Seqmnili erTiani safari.
ix. mcenareuloba.
mcenareuloba (ingl. vegetation) _ dedamiwis ama
Tu im nawilSi (regionSi, qveyanaSi, xeobaSi da a.S.)
gavrcelebuli fitocenozebis erToblioba. igi
biosferos erT-erTi umTavresi komponentia,
romelic umniSvnelovanes rols asrulebs
ekosistemis farglebSi nivTierebaTa da energiis
cvlaSi.
mcenareuloba anTropogenuri _ ix. anTro-
pogenuri mcenareuloba.
mcenareuloba bunebrivi _ aerTianebs
bunebrivad formirebul fitocenozebs.
mcenareuloba Zireuli _ naxe: klimaqsi,
klimaqsuri mcenareuloba.
47
mcenareuloba seriuli _ mcenareulobis
bunebrivi cvlis (suqcesiis) stadia. ix. seriuli
mcenareuloba.
mcenareuloba zonaluri _ ix. zonaluri
mcenareuloba.
mcenareulobis geografia _ mecniereba,
romelic swavlobs dedamiwis sxvadasxva nawilSi
(qveyanaSi, msxvil regionebSi, mTlianad planetaze)
mcenareulobis gavrcelebis Taviseburebebs,
mcenareulobis fitocenologiur struqturas da
dinamikas.
mcenareulobis dinamika _ ix. fitocenozis
dinamika.
mcenareulobis zona _ sivrce (teritoria),
sadac mcenareuli safari Tavis bunebriv saxes
yvelaze srulyofilad avlens. mcenareulobis
zona uSualod damokidebulia klimatTan
(klimatur zonasTan). mcenareulobis konkretuli
zonisaTvis (tundris, tyis, stepis da a.S.)
mcenareulobis erTi (an ramdenime) konkretuli
tipia damaxasiaTebeli. saqarTvelos teritoria
tyis zonaSi mdebareobs.
mcenareulobis sartyeli _ gamoiyofa mTian
teritoriaze, gabatonebuli mcenareulobis
mixedviT. mag., tyis sartyeli, subalpuri
48
mcenareulobis sartyeli, alpuri mcenareulobis
sartyeli da a.S.
mcenareulobis sartylianoba _ mTian terito-
riaze mcenareulobis kanonzomieri cvlileba
zRvis donidan simaRlis matebasTan dakavSirebiT.
igi ZiriTadad damokidebulia mTaSi simaRlis
matebasTan dakavSirebiT klimatis (siTbos reJimi,
naleqebis raodenoba da sxv.) kanonzomier cvli-
lebasTan.
mcenareulobis struqtura _ ix. fitocenozis
struqtura.
mcenareulobis tipi _ fitocenozTa klasi-
fikaciaSi umaRlesi rangis sintaqsoni. aerTianebs
fitocenozebs (asociaciebs, formaciebs), romelTa
edifikatorebi saerTo sasicocxlo formas
(biomorfas) miekuTvneba: tyeebi (silvae), buCqnarebi
(fruticosa), balaxeuloba (herbosa). ix. fitocenozTa
klasifikacia.
n
natyevari mdeloebi _ tyeebis naalagevze
ganviTarebuli mdeloebi. saqarTveloSi natyevari
mdeloebi farTodaa gavrcelebuli mTis tyeebis
sartyelSi, gansakuTrebiT mis Sua da zemo
qvesartyelebSi (zRvis donidan 900-1000 m-dan 1750-
1800 m-mde). mdeloebi mravalferovania, wamyvania _
49
marcvlovani, parkosani da farTofoTola
nairbalaxebis siWarbiT Seqmnili marcvlovan-
nairbalaxovani mdeloebi, namikrefianebi (Agrostis
tenuis), qasrianebi (Calamagrostis arundinacea), berse-
lianebi (Brachypodium sylvaticum) da sxv.
naTeli (ariduli) tyeebi _ ganviTarebulia
mSrali (naxevrad udabnos da naxevrad udabnodan
stepze gardamavali) klimatis regionebSi. saqarT-
veloSi naTeli tyeebi ZiriTadad ivris zeganzea
gavrcelebuli, xolo momcro koromebis saxiT
naTeli tye gvxvdeba aRmosavleT saqarTvelos va-
keebze da mTiswinebze (gare kaxeTi, qvemo qarTli,
Tbilisi-mcxeTis midamoebi). tyeebi xasiaTdeba
dabali kalTaSekrulobiT da kargad ganviTa-
rebuli varjiT. naTeli tyeebis umTavresi forma-
ciebia _ sakmlis xianebi (Pistacia mutica) da Rviianebi
(Juniperus foetidissima, J. polycarpos); zogan gvxvdeba
akakianis (Celtis caucasica), nekerCxlianis (Acer
ibericum), beryenianis (Pyrus salicifolia) naSTebi _
momcro koromebi, xeTa jgufebi da calkeuli
xeebi.
naxevrad buCqebi _ dabali (60-70 sm-mde
simaRlis) mcenareebi, romlebsac gaaCnia ramdenime
Rero. maT Sorisaa baliSisebri mcenareebi (zRarba
_ Acantholimon fominii da sxv.) da mxoxavReroiani
50
mcenareebi (wiTeli mocvi _ Vaccinium vitis idaea da
sxv.).
naxevrad savana _ ix. meCxeri tye.
naxevrad udabnos mcenareuloba _ stepsa da
udabnos Soris gardamavali zonis mcenareuloba.
igi kompleqsuria (stepisa da udabnos fito-
cenozebis kompleqsebi). saqarTveloSi naxevrad
udabnos mcenareuloba gvxvdeba qiziySi (Siraqi,
eldari), qvemo qarTlSi, garejis udabnoSi, alaz-
nis velze. mTavari formaciebia _ abzindiani
(Artemisia fragrans), kapuetiani (Agropyron dagnae),
yarRaniani (Salsola dendroides) da sxv.
niadagi _ dedamiwis qerqis zeda, fxvieri fena,
romelsac nayofiereba axasiaTebs (v. gulisaSvili).
siRrmis mixedviT niadagebi erTmaneTisagan gansxva-
vebulia: Rrma niadagebi (60 sm-ze meti siRrmis),
saSualo siRrmis niadagebi (30-60 sm siRrmis),
Txeli niadagebi (15-30 sm siRrmis), primitiuli
(ganuviTarebeli) niadagebi (15 sm-ze naklebi siRr-
mis). ZiriTadad Sesabamisia niadagis nayofierebis
xarisxic.
niadagis nayofiereba (simdidre) _ mcenareTa
zrda-ganviTarebisaTvis aucilebeli sakvebi niv-
Tierebebis Semcvelobis xarisxi. arCeven nayofier,
saSualo simdidris da unayofo niadagebs.
51
niadagwarmoqmna _ niadagis Seqmnis (formire-
bis) procesi. niadagi iqmneba mTis qanis gamofitvis
produqtebis, mcenareuli da cxoveluri orga-
nizmebis da maTi cxovelmoqmedebis produqtebis
xangrZlivi urTierTqmedebis Sedegad: gruntis
zeda nawilSi mimdinare mikrobiologiur procesSi
warmoiqmneba humusi, romlis safuZvelze niadagi
mdidrdeba mineraluri nivTierebebiT; TandaTano-
biT yalibdeba niadagis horizontebi.
nitrofitebi (berZn. nitron _ gvarjila; phyton _
mcenare) _ mcenareebi (saxeobebi), romlebic izr-
deba nitratebiT mdidar niadagebze (mag., WinWari
da sxv.).
niSa _ ix. ekologiuri niSa.
normaluri populacia _ populacia, romelSi
Semavali yvela individi (mcenare) ganviTarebis
srul sasicocxlo cikls gadis (aRmonaceni, mo-
zardi, zrdasruli, nayofmsxmoiare).
normaluri speqtri _ dedamiwaze mcenareTa
sasicocxlo formebis (biomorfebis) speqtri
(Semadgenloba %-Si). raunkieris mixedviT igi ase
gamoiyureba: fanerofitebi _ 43, xamefitebi _ 9,
hemikriptofitebi _ 27, geofitebi _ 4,
hidrofitebi _ 1, terofitebi _ 13, epifitebi _ 3.
52
o
oligotrofuli mcenareebi (berZn. oligos _
cota; trophe _ kveba) _ niadagis nayofierebis
(simdidris) mimarT mcire moTxovnilebis mcena-
reebi. mag., kavkasiuri fiWvi, mTrTolavi verxvi,
Zigva da sxv.
p
paleogeobotanika _ paleobotanikis nawili,
romelic ikvlevs mcenareuli safaris istorias
(gardasuli epoqebis mcenareulobis Seswavla).
pampasebi (esp. pampa) _ samxreT amerikis
stepebi. fitocenozebis umTavresi dominanti
saxeobaa pampasis balaxi (Gynara candunculus).
parazitizmi _ fitocenozSi mcenareTa
urTierTdamokidebulebis erT-erTi forma. igi
bunebaSi farTodaa gavrcelebuli. mag., sokoebi
parazitobs umaRles mcenareebze, zogierTi
umaRlesi mcenare _ umaRles mcenareze da a. S.
parcela (frang. parcella _ mcire nawili) _
fitocenozis struqturuli nawili (mikroda-
jgufeba). mag., mTrTolavi verxvis momcro dajgu-
feba naZvnar tyeSi, buCqebis momcro dajgufeba
mdeloze da a.S. ix. fitocenozTa mozaikuroba.
paskualuri mcenareuloba _ ix. saZovari.
53
petrofitebi (igive litofitebi) (laT. petra _
qva, klde; phyton _ mcenare) _ kldeebze da qvis
nayarebze mozardi mcenareebi.
pioneri mcenareebi _ ix. inicialuri saxeobebi.
pirogenuli cvlebi (berZn. pir _ cecxli; genos
_ gaCena). naxanZral adgilze mcenareulobis (tyis,
stepis da sxv.) TandaTanobiTi aRdgena (aRdgeniTi
cvlebi).
plakoruli (plakoris) mcenareuloba (berZn.
plakos _ vake) _ vakeze an talRur zedapirze
ganviTarebuli mcenareuloba. vakis Zireuli
mcenareuloba Seesabameba garemo (ZiriTad
klimatur) pirobebs. amdenad, igi mocemuli zonis
erT-erTi damaxasiaTebeli mcenareulobaa. sa-
qarTveloSi, kerZod kolxeTis vake-dablobze
plakoruli mcenareulobaa imeruli muxis muxnari,
Zelqvnari, subtropikuli polidominanturi tye da
sxv. iveriis barSi umTavres plakorul
mcenareulobad SeiZleba CaiTvalos qarTuli muxis
muxnari tye.
polidominanturi fitocenozi (berZn. poly _
bevri) _ ramdenime saxeobis dominantobiT (kodo-
minantebiT) Seqmnili mcenareuloba (fitocenozi).
klasikuri magaliTia tropikuli `wvimis~ tye
(hilea).
54
populacia regresuli _ populacia, romlis
individTa TesliT gamravleba (ganaxleba) aRar
mimdinareobs.
populacia fitocenozuri (cenopopulacia) _
saxeobis sxvadasxva asakis individTa erToblioba
fitocenozSi.
populaciis asakobrivi Sedgeniloba _
cenopopulaciis individTa asakobrivi ganawileba
(asakobrivi struqtura). arCeven individebs
(rabotnovi): latenturi (Teslis, tuberis, bolqvis
da a.S. saxiT), iuveniluri (axalgazrda), virgi-
niluri (vegetatiurad ganviTarebulia, magram jer
ar nayofmsxmoiarobs), generaciuli (yvavilobs da
nayofmsxmoiarobs), seniluri (xandazmuli, aRar
mravldeba).
preria _ stepebi Crdilo amerikaSi. ZiriTad
dominantebs Sorisaa _ uros (Botriochloa), vaciwveras
(Stipa), kapuetas (Agropyron) gvaris adgilobrivi
saxeobebi.
produqtiuloba _ fitocenozis fitomasis
raodenoba (woniT erTeulebSi garkveul far-
Tobze). am mxriv mniSvnelovania fitomasis Tviuri
da wliuri Sematebis aRricxva.
producentebi (laT. producentis _ araorganuli
nivTierebebidan organuli nivTierebis Semqmneli
organizmebi. ix. avtotrofebi.
55
proeqciuli dafaruloba _ mcenaris organoe-
biT niadagis zedapiris dafarvis xarisxi. saxeobis
dafarulobas qmnis misi yvela individis dafa-
ruloba (igi naklebia individebis dafarulobis
jamze, radgan mcenareTa totebi da foTlebi
xSirad erTmaneTs gadafaravs). SesaZlebelia ganv-
sazRvroT fitocenozis iarusebis dafaruloba,
aseve _ mTlianad fitocenozis dafaruloba.
Tu niadagis zedapiri mTlianad dafarulia
fitocenozis mcenareTa varjebiT (mzis sxivi
SuadRis saaTebSi niadagis zedapirs saerTod ar
aRwevs), aseTi fitocenozis proeqciuli dafaru-
loba 100%-iT aRiniSneba (umaRlesi niSnuli). igi
axasiaTebs Crdilisamtani saxeobebisgan Seqmnili
tyis (wiflnaris, naZvnaris, soWnaris da sxv.)
zogierT fitocenozs, aseve _ buCqnarisa da
balaxeulobis rig fitocenozebs.
procenozi (laT. pro _ win; berZn. koinos _
saerTo) _ arastabiluri mcenareuli dajgufeba,
metwilad SemTxveviTi saxeobebiT (qariT motanili
diasporebiT) Seqmnili. saxeobebi ZiriTadad vege-
tatiurad ganaxldeba. procenozebisTvis dama-
xasiaTebelia struqturis mkveTri wliuri
cvalebadoba.
psammofitebi (berZn. psammos _ qviSa; phyton –mcenare) _ qviSian substratze mozardi mcenareebi.
56
mag., SavizRvispira qviSianebze mozardi mcenareebi
_ zRvis SroSani (Pancratium maritimum), lurji nari
(Eryngium maritimum) da sxv.
psixrofitebi (berZn. psychria _ sicive; phyton _
mcenare) _ sicivisadmi gamZle mcenareebi (igive
kriofitebi). gvxvdeba dedamiwis civ zonebSi (taiga,
tundra, arqtika).
pustoSi _ terminSi moiazreba evropis tenian
atlantikur nawilSi gavrcelebuli maradmwvane
naxevrad buCqebis da mravalwlovani balaxebis mier
Seqmnili mcenareuloba (xavsebis farTo monawi-
leobiT).
puStebi _ terminiT aRiniSneba ungreTSi
gavrcelebuli stepebi.
r
reducentebi (laT. reducere) _ organizmebi,
romlebic biomasis rTul organul nivTierebebs
Slis (gadahyavs martiv nivTierebebSi). mag., celu-
lozis damSleli baqteriebi.
rekognoscireba (laT. recognoso) _ gamosakvlevi
teritoriis winaswari gacnoba. rekognoscirebis
dros gamovlindeba da aRiwereba gansakuTrebiT
saintereso fitocenozebi, mimdinareobs dakvirveba
mcenareulobis gavrcelebaze da dinamikaze
57
(suqcesiur procesebze). rekognoscireba gansakuT-
rebiT sasargebloa geobotanikurad Seuswavlel
regionebSi. ix. marSrutuli geobotanikuri
gamokvleva.
rekreacia (laT. recreacja) _ bunebriv mcena-
reulobze adamianis zemoqmedeba. igi gansakuT-
rebiT Zlieria turizmisaTvis da dasasveneblad
gamoyenebul teritoriebze, mTis kurortebis
midamoebSi da sxv.
reliqturi saxeobebi (laT. relictum) _ Zveli
droidan (mezozouri eradan, mesameuli da gamyin-
varebaTa periodebidan) SemorCenili saxeobebi.
saqarTveloSi, ZiriTadad kolxeTSi, SemorCenilia
sakmaod didi raodenobiT reliqturi saxeobebi.
saqarTveloSi yvelaze xandazmul reliqtur saxe-
obad iTvleba mesameuli periodis kavkasiis endemi
_ kavkasiuri anu nordmanis soWi (Abies nordmanniana)
_ daaxloebiT 10 mln wlisa.
reliqturi fitocenozebi _ gardasuli
geologiuri periodebidan SemorCenili saxeobebiT
Seqmnili fitocenozebi. maT, rogorc wesi, ukavia
SezRuduli teritoriebi. arsebobs sruli
reliqturi fitocenozebi (fitocenozis yvela
iarusis dominanti reliqturi saxeobaa). mag.,
wablnari kavkasiuri mocvis (Vaccinium arctostaphylos)
qvetyiT. ufro xSirad gvxvdeba arasruli
58
reliqturi fitocenozebi (reliqturia fitoceno-
zis romelime iarusis dominanti). mag., rcxilnari
reliqturi saxeoba ielis (Rhododendron luteum)
qvetyiT. saqarTvelos maRalmTianeTSi sakmaod
farTodaa gavrcelebuli reliqturi maradmwvane
buCqnari dekiani (Rhododendron caucasicum), romelic
mkacri zamTris yinvebs Tavs TovlqveS afarebs.
dasavleT saqarTvelos mTis tyeebis sartyelSi
gavrcelebulia reliqturi maradmwvane buCqnarebi
(wiflnari, wablnari, naZvnari da sxva formaciebis
tyeebis fitocenozTa dekumbaciuri sinuziebi) _
Sqeriani (Rhododendron ponticum), wyaviani (Laurocerasus
officinalis), Wyoriani (Ilex colchicum) da sxv. kolxeTis
tyeebSi farTodaa gavrcelebuli sruli reliq-
turi tyis fitocenozebi (wablnaris, soWnaris da
sxv.).
refugiumi (laT. refugium _ TavSesafari) _
teritoria, sadac reliqturi saxeobebi da fito-
cenozebi sakmaod mravladaa SemorCenili. am
teritoriam SedarebiT iolad gadaitana gamyinva-
rebis periodi (ZiriTadad zRviuri klimatis
gavleniT) da dResac am teritoriis klimati
ramdenadme uaxlovdeba gardasuli geologiuri
periodis (mesameulis) klimats (kolxeTis dablobi
da mTiswineTi, nawilobriv _ kaxeTis kavkasionis
mTis qveda sartyeli).
59
rizosfero (berZn. rhiza _ fesvi; sphaira _
sfero) _ niadagis (edasferos) nawili, romliTac
garSemortymulia mcenareebis fesvTa sistema. aq
Tavmoyrilia fesvebis gamonayofi nivTierebebi,
mikorizuli sokoebi, sxvadasxva mikroorganizmebi.
rizosfero xasiaTdeba maRali biologiuri
aqtivobiT.
ruderaluri mcenareuloba (berZn. ruderis _
nagavi) _ danagvianebul adgilebSi ganviTarebuli
mcenareuloba (procenozebi).
s
saburveli _ iarusi an misi nawili. mag., tyis
zemo iarusSi monawile maRali xeebis kronisgan
(varjisgan) Seqmnili saburveli, qvetyis buCqe-
bisgan Seqmnili saburveli (iarusi), marcvlovani
balaxebis foTlebisgan Seqmnili saburveli (stepis
fitocenozis pirveli iarusi) da a.S.
saburvlis Sekruloba _ saburvlis simWid-
rovis xarisxi. igi damokidebulia fitocenozis
Semqmneli saxeobebis (iarusebis dominantebis)
bioekologiur Taviseburebebze. mag., tyeebSi
Crdilisamtani saxeobebi ufro mWidro saburvels
qmnis, vidre sinaTlismoyvaruli saxeobebi.
saburvlis Sekruloba ganizomeba erTeulis
nawilis saxiT (tyis saburvlis _ 0,9, 0,8, 0,7 da a.S.;
60
absoluturad mWidro tyis saburvlis Sekrulobaa
1,0). daqvemdebarebul iarusebSi (qvetye, balaxeuli
safari) saburvlis simWidroves xSirad aRniSnaven
iarusis proeqciuli dafarulobis mixedviT (%-Si).
savana (esp. sabana) _ tropikuli qserofiluri
meCxeri tyeebi da meCxerebi. ZiriTadad Seqmnilia
kaqtusebisa da gamsxvilebulReroiani xeebisagan.
mcenareulobis saerTo fonis SeqmnaSi farTod
monawileobs qserofiluri marcvlovnebisagan
(ZiriTadad uro-balaxi) Seqmnili balaxeuloba.
gavrcelebulia tropikuli sartylis im nawilebSi,
sadac mkafiod gamosaxulia mSrali da wvimiani
(naleqis wliuri odenoba 250-500 mm) sezonebis
morigeoba (afrika, samxreT amerika, samxreTi azia,
avstralia).
savanoiduri mcenareuloba _ qserofiluri da
mezoqserofiluri mcenareuloba (meCxeri tye
efemeroidebis balaxeuli safariT, stepebi). gavr-
celebulia subtropikul sartyelSi (samxreT
amerika, Sua azia da sxv.).
saTibi _ mdelosa da stepis mcenareulobis
garkveuli (ufro maRalproduqtiuli) nawili,
romelic saTanadodaa daculi. gamoiyeneba pir-
utyvis sakvebi fitomasis (Tivis) dasamzadeblad.
saprofitebi (berZn. sapros _ dampali, damya-
yebuli) _ organizmebi, romlebic mkvdari
61
organuli nivTierebebiT ikvebeba (konsumentebi,
reducentebi, ZiriTadad baqteriebi).
sartylianobis tipi _ mTian teritoriaze
mcenareulobis sartylebis morigeoba, romelic
gansazRvrulia, ZiriTadad, zRvis donidan
simaRlis matebasTan Sesabamisad klimatis
cvalebadobiT. ix. mcenareulobis sartylianoba.
sasicocxlo formebi (biomorfebi) _ saxeobaTa
jgufebi, romlebSi gaerTianebuli saxeobebi
msgavsia morfologiurad (zrdis formiT), ganviTa-
rebis riTmiT da ekologiurad. Sedgenilia
sasicocxlo formebis klasifikaciis sxvadasxva
skala. farTodaa gavrcelebuli sasicocxlo
formebis morfologiuri klasifikacia: xeebi,
buCqebi, naxevrad buCqebi, balaxebi. erT-erTi
popularuli da farTod gamoyenebulia sa-
sicocxlo formebis raunkieris klasifikacia,
romelic damyarebulia mcenaris ganaxlebis kvir-
tebis daculobis xarisxze yinvebisgan, gval-
vebisgan. gamoyofilia sasicocxlo formebis 5
ZiriTadi kategoria: fanerofitebi (Ph) _ saxeobebi,
romelTa ganaxlebis kvirtebi substratis
(niadagis, wylis, kldis da a.S.) zedapiridan
garkveul simaRleze imyofeba (xeebi, buCqebi, buCq-
balaxebis nawili). es mcenareebi yinvebs uZlebs
garkveul donemde, maTi ganaxlebis kvirtebi
62
daculia qerqlebiT; xamefitebi (Ch) _ ganaxlebis
kvirtebi mdebareobs substratis (niadagis)
zedapirTan axlos, araumetes 30 sm-mde. uaryofiTi
faqtoris (yinvis) saziano gavlenisagan daculia
Tovlis safariT; hemikriptofitebi (H) _
ganaxlebis kvirtebi mdebareobs niadagis zedapir-
Tan axlos, dafarulia mkvdari safariT, zamTarSi
mcenareTa miwiszeda nawili xmeba (mravalwlovani
balaxebi); kriptofitebi (Kr) _ ganaxlebis kvirtebi
mdebareobs niadagSi (an sxva substratSi), rac
icavs maT garemos uaryofiTi zemoqmedebisagan
(gayinvisagan); terofitebi (Th) _ es mcenareebi
(ZiriTadad erTwlovanebi) garemos uaryofiTi
faqtorebis zemoqmedebas Teslis saxiT gadaitans.
saqarTvelos mcenareuli safari _
saqarTvelos mcenareulobis tipebis _ tyeebis,
buCqnarebis, stepebis, mdeloebis, naxevrad udab-
nosa da Waobis mcenareulobis erToblioba. mce-
nareuli safaris did mravalferovnebas ganapi-
robebs saqarTvelos geografiuli mdebareoba,
teritoriis rTuli reliefi, klimaturi da
niadaguri pirobebis mravalferovneba.
saZovari _ Sinauri pirutyvis gamokvebis
mizniT bunebriv mcenareulobaSi (mdelo, stepi,
naxevrad udabno) gamoyofili garkveuli farTobi
(teritoria).
63
saxeobaTaSida urTierToba _ fitocenozSi
mcenaris saxeobis individTa Soris urTierToba.
igi xSirad mkacri urTierTkonkurenciis formiT
vlindeba. mag., tyeSi SedarebiT ukeT ganviTa-
rebuli individebi arsebobisaTvis brZolaSi
aSkarad Cagravs SedarebiT sustad ganviTarebul
individebs (konkurencia meti sinaTlisa da
mineraluri nivTierebisaTvis), rac ukanasknelTa
bunebriv gamoxSirvas (xmobas) ganapirobebs.
saxeobaTaSorisi urTierToba _ fitocenozSi
mcenaris saxeobebs Soris urTierTobis sxvadasxva
forma (konkurenciuli, mfarvelobiTi da sxv.).
konkurencia saxeobebs Soris (arsebobisaTvis
brZola) naklebad daZabulia, ramdenadac fito-
cenozis struqtura (miwiszeda da miwisqveSa
iarusianoba) saxeobebs SesaZleblobas aZlevs
daikavos misTvis Sesaferisi niSa. ix. mfarvelobiTi
urTierToba fitocenozSi.
segetaluri mcenareuloba (ingl. segetal
vegetation) _ agrofitocenozTa erToblioba.
seriuli mcenareuloba _ mcenareulobis
digresuli da aRdgeniTi suqcesiuri rigebis
stadiebi. mag., aRmosavleT saqarTvelos mTis
muxnari (Quercus iberica) tyis digresuli suqcesiuri
rigi xSirad warmodgenilia stadiebiT: tye (muxnari
jagrcxilas qvetyiT) → buCqnari (jagrcxilnari) →
64
stepis mcenareuloba → meCxeri qserofiluri
buCqnarebi (ZeZvi, Savjaga, grakla da sxv.).
dasavleT saqarTvelos wiflnari (Fagus orientalis)
tyis digresuli suqcesiuri rigis klasikuri
magaliTia: wiflnari Sqeris qvetyiT →degradirebuli (gameCxerebuli) wiflnar-Sqeriani
→ Sqeriani (buCqnari). aRdgeniTi suqcesiuri rigis
mcenareulobac (namewyralze, Rvarcoful subs-
tratze, naxanZralze da sxv.) ramdenime stadiiTaa
warmodgenili. mag., namewyral ferdobebze
Cveulebrivia stadiebi: meCxeri balaxnari → kavka-
siuri fiWvis fiWvnari → naZvnari (wiflnari).
natyevar ferdobebze xSirad warmodgenilia
aRdgeniTi suqcesiis stadiebi: mdelo → verxvnari
(mTrTolavi verxvi) → wiflnari.
simravle _ fitocenozSi saxeobis individTa
raodenobis maCvenebeli. individTa maqsimaluri
raodenobiT fitocenozebSi umetes SemTxvevaSi
dominantebia warmodgenili, minimaluri raode-
nobiT _ aseqtatorebi. simravlis aRsaniSnavad
sxvadasxva meTodi (skala) gamoiyeneba. farTodaa
cnobili drudes skala: Sol _ saxeoba fitocenozSi
warmodgenilia erTeuli individebis saxiT. Sp
_ saxeoba individTa mcire raodenobiTaa warmodge-
nili, Cop1 _ individTa raodenoba _ sakmaod bevri;
65
Cop2 _ individTa raodenoba _ bevri; Cop3 _
individTa raodenoba _ Zalze bevri; Soc _
individTa raodenoba _ uxvad, qmnis mcenareulobis
fons. saxeobebis simravlis ufro ibieqturi asaxvis
mizniT gamoiyeneba fitocenozSi monawile
saxeobebis proeqciuli dafarulobis aRricxva:
fitocenozis saerTo dafarulobidan (100%-dan)
TiToeuli saxeobis wili (%-Si).
sinanTropuli mcenareuloba _ ix. anTro-
pogenuri mcenareuloba.
singenezi (berZn. syn _ erTad; genesis _
warmoSoba) _ suqcesiis erT-erTi varianti.
fitocenozis struqturis cvalebadoba mcenareTa
gamravlebasTan (simWidrovis zrdasTan) dakavSi-
rebiT. igi ufro mkveTrad gamoxatulia fito-
cenozis ganviTarebis adreul fazebze.
sindinamikuri cvla (berZn. syn _ erTad;
dynamis _ Zala) _ iwyeba SiSvel (mcenareulobas
moklebul) substratze inicialuri saxeobebis
dasaxlebiT, gaivlis procenozebis cvlis mTel
rigs da mTavrdeba fitocenozis formirebiT.
saqarTveloSiDigi naTlad gamosaxulia namewyral
ferdobebze, aseve yinvarebis ukandaxevisas
ganTavisuflebul substratze.
sinekologiuri geobotanikuri kvlevebi (berZn.
syn _ erTad) _ fitocenozis, misi sinuziebis da
66
populaciebis garemosTan da fitocenozis Sida
garemosTan (fitogaremosTan) urTierTobis
Seswavla.
sintaqsoni (berZn. syn _ erTad; taxis _
mdebareoba) _ nomenklaturis tipi fitocenozTa
klasifikaciaSi (asociacia, formacia da a.S.).
sintaqsonomia _ sintaqsonTa ierarqiuri
sistema. ix. fitocenozTa klasifikacia.
sinuzia (berZn. synusia _ erTad, SeTavsebiT
yofna) _ fitocenozis struqturuli nawili. igi
damaxasiaTebelia rTuli fitocenozebisaTvis,
sadac kargadaa gamosaxuli iarusobrivi diferen-
cireba (aq sinuzia faqtobrivad iarusia). sinuzia
Seqmnilia erTi an ekologiurad masTan axlomdgomi
sasicocxlo formebiT (2, an meti). sinuzia
SeiZleba gamovides fitocenozis Semadgenlobidan
(mag., tyis fitocenozidan _ qvetye, romelic
formirdeba damoukidebel fitocenozad). ix.
dekumbacia iarusebis.
sincenogenezi (berZn. syn _ erTad; koinos _
saerTo; genesis _ warmoSoba) _ fitocenozis
formirebis Tanmimdevruli procesi. igi iwyeba
procenoziT da mTavrdeba fitocenozis
CamoyalibebiT. ix. sindinamikuri cvla.
sicocxleoba _ mcenaris (saxeobis) unari
fitocenozSi ara mxolod arsebobdes (vegeta-
67
tiurad), aramed yvavilobdes da nayofmsxmoia-
robdes (saxeobis mdgradoba fitocenozSi). sa-
xeobis sicocxleoba aRiniSneba balebiT: 3 _ maRali
sicocxleoba (saxeobis individebi kargad izrdeba
da nayofmsxmoiarobs); 2 _ sakmaod kargad izrdeba,
magram ar (an Zalze sustad) nayofmsxmoiarobs; 1 _
sustad izrdeba da ar nayofmsxmoiarobs (aseTi
mcenareebi fitocenozSi arsebobs maTi sakmaod
aqtiuri vegetatiuri gamravlebis wyalobiT).
sixSire _ edifikatorisa da dominantebis mier
fotosinTezis maqsimaluri SesaZleblobis
realizaciisaTvis ekotopis srulad gamoyenebis
saSualeba. tyis koromebis pirveli iarusis
saxeobebis (xeebis) maqsimaluri sixSire aRiniSneba
1,0-iT, naklebi sixSireebi _ meaTedi da measedi
nawilebiT (0,95, 0,9, 0,85, 0,8 da a.S.). tyis
koromebis normaluri (bunebrivi) sixSire sxva-
dasxva formaciisaTvis (muxnari, wiflnari, fiWv-
nari da sxv.) sxvadasxvaa, igi edifikatorisa da
Tanamgzavri saxeobebis bioekologiuri Tavisebure-
biTaa ganpirobebuli. buCqnari da balaxeuli
fitocenozebis, aseve qvetyisa da tyis balaxeuli
safarisaTvis saxeobis fitocenozuri poziciebis
gansazRvris mizniT ZiriTadad proeqciuli
dafarulobis meTodi gamoiyeneba. ix. proeqciuli
dafaruloba.
68
soedifikatori. igive kodominanti.
sociacia (laT. sociatio _ gaerTianeba) _
gamoiyeneba (iSviaTad) subasociaciis mniSvnelobiT.
ix. varianti asociaciis, subasociacia.
speciogenezi (laT. species _ saxeoba; berZn.
genesis _ warmoSoba) _ erTi asociaciis (fito-
cenozis) meoreTi TandaTanobiTi Secvla, romelic
xorcieldeba fitocenozis saxeobebis (gansakuT-
rebiT dominantebis) ekologiuri cvlilebebis
gziT.
stadiebi (berZn. stadion _ stadiebi) _
suqcesiuri rigis safexurebi (suqcesiis etapebi,
stadiebi). stadiis (etapis) fitocenozebi
SemadgenlobiT da agebulebiT (struqturiT) met-
naklebad gansxvavdeba suqcesiuri rigis sxva, wina
da momdevno stadiis fitocenozebisagan. suqce-
siuri stadiis fitocenozebis formireba mimdi-
nareobs TandaTanobiT, aqvs dasawyisi, optimaluri
da saboloo fazebi, rac Seesatyviseba (asaxavs)
fitocenozebis (sintaqsonis) formirebis dawyebis,
optimaluri ganviTarebis da momdevno stadiis
fitocenozebiT (sintaqsoniT) TandaTanobiTi
Secvlis fazebs. suqcesiuri cvlis stadiebi
yvelaze naTlad gamosaxulia tyeebSi. mag.,
qarTuli muxis tyis erT-erTi anTropogenuri
suqcesiuri rigis naTlad gamokveTili stadiebia:
69
muxnari tye → degradirebuli (struqtura-
darRveuli) muxnari tye → jagrcxilnari
(buCqnari) → stepis mcenareuloba.
stacionaruli geobotanikuri kvlevebi _
fitocenozebis gamokvlevebi stacionaruli (mud-
mivi nakveTebis) meTodebis gamoyenebiT. saqarTve-
loSi stacionarul geobotanikur kvlevebs
xangrZlivi periodis manZilze awarmoebdnen
Tbilisis botanikis institutis geobotanikosebi _
Siraqis eqsperimentul bazaze (stepisa da naxevrad
udabnos mcenareulobis), javaxeTisa da ermanis
stacionarebze (maRalmTis mdelos mcenareulobis).
stepebi _ mcenareuloba ori SesvenebiT
(zafxulis da zamTris). fitocenozTa SeqmnaSi
monawileobs ZiriTadad qserofiluri da mezoqse-
rofiluri damkordebeli marcvlovnebi. gavrcele-
bulia zomier sartyelSi (sxvadasxva kontinentze
da qveyanaSi cnobilia adgilobrivi saxelwodebiT).
saqarTveloSi (aRmosavleT saqarTvelo) gavrcele-
bulia subtropikuli savanoiduri stepebi (Ziri-
Tadad uros _ Botryochloa ischaemum da vaciwveras _
Stipa-s gvaris saxeobebis dominirebiT); buCqiani
stepebi (Stipa-s gvaris saxeobebis da velis wivanas _
Festuca valesiaca dominirebiT, qserofiluri meCxrad
mdgomi buCqebis, kerZod ZeZvis _ Paliurus spina christi,
graklas _ Spiraea hypericifolia da sxv. mcenareTa
70
iarusebiT). saqarTveloSi gvxvdeba mTis stepebic
(ZiriTadad javaxeTSi, zRvis donidan 1800-2200 m
simaRleze), romelTa edifikatorebia, ZiriTadad,
vaciwvera (Stipa capillata, St. stenophylla) da stepis
wivana (Festuca valesiaca).
subalpuri mcenareuloba _ subalpur
sartyelSi gavrcelebuli mcenareuloba. igi
fitocenologiurad mravalferovania, rac
subalpuri sartylis mdebareobiTaa ganpirobebuli
(gardamavali sartyeli mTis tyeebis sartylidan
alpuri mdeloebis sartyelze). saqarTvelos
mTebSi subalpuri sartyeli zRvis donidan 1800
(±100) m-dan 2500 (±100) m-mde vrceldeba. simaRliT
arcTu ganier am zolSi gavrcelebulia
mcenareulobis mravali tipi _ tyeebi, buCqnarebi,
maRalbalaxeuloba, mdeloebi.
subalpuri tyeebi _ subalpur sartyelSi
gavrcelebuli tyeebi. isini mTis tyeebisagan
ekologiurad da fitocenologiurad mniSvnelov-
nad gansxvavebulia (dabali sixSire, dabali
kalTaSekruloba, dabali produqtiuloba). sub-
alpebSi gavrcelebulia tyeebis originaluri
kategoria _ tanbrecili tyeebi (xeebis Reroebis
qvemo nawili miwazea garTxmuli, xolo zemo nawili
miwidan wamoweulia); tyis simaRle 4-6 m-ia (tyis
zemo sazRvarTan 2-3 m da naklebic). subalpuri
71
tyis struqturis es forma xangrZlivi evoluciis
Sedegia (gadazamTreba Rrma Tovlis safarqveS, tye
naklebad an saerTod ar ziandeba maRalmTidan
wamosuli Tovlis zvavebiT).
subnivaluri mcenareuloba _ maradi Tovlis
sartylis mosazRvre zolSi (subnivaluri
sartyeli) ganviTarebuli mcenareuloba. saqarTve-
los mTebSi (ZiriTadad kavkasionis calkeul
monakveTebze da mwvervalebze, zRvis donidan 3100-
3300 m) subnivaluri mcenareuloba warmodgenilia
alpuri mdelos mikrocenozebiT da klde-
naSalianebis arastabiluri Semadgenlobis momcro
dajgufebebiT, agreTve xavsebisa da mRierebisagan
Seqmnili laqebiT (ZiriTadad kldeebze).
subdominanti _ fitocenozSi daqvemdeba-
rebuli iarusebis dominanti, igive subedi-
fikatori.
subedifikatori. igive subdominanti (fito-
cenozis daqvemdebarebuli iarusis an iarusebis
Semqmneli).
sukulentebi (laT. succus _ wveni) _ mcenareebi,
romlebsac gaaCnia xorcovani miwiszeda organoebi.
am organoebSi grovdeba wyali, ris meoxebiT
mcenareebi uZlebs xangrZliv gvalvas da maRal
temperaturas. sukulentebi farTodaa gavrce-
lebuli cxel udabnoebSi da naxevrad udabnoebSi.
72
suqcesia (laT. succesio _ memkvidreobiToba,
monacvleoba) _ garkveul teritoriaze ganviTa-
rebuli erTi fitocenozis meoreTi cvla Sida
mizezebiT an gareSe faqtorebis zemoqmedebiT.
suqcesiis umTavresi mimarTulebebia: progresulisuqcesia _ fitocenozebis Tanmimdevruli cvla
struqturis mdgradi (klimaqs) mdgomareobis
Camoyalibebamde; digresuli suqcesia _ sxvadasxva
faqtoris zemoqmedebiT fitocenozebis mdgo-
mareobis TandaTanobiTi gauareseba, maT srul
daSlamde; demutacia _ struqturadarRveuli
fitocenozebis struqturis TandaTanobiTi
aRdgena; pirveladi suqcesia _ Tavisufal
substratze (morenuli substrati, lavuri Rvari,
namewyrali, naxanZrali da sxv.) fitocenozebis
formireba.
sciofitebi (berZn. scio _ daCrdilva; phyton _
mcenare) _ Crdilis amtani an Crdilis moyvaruli
mcenareebi. maT Soris vxvdebiT edifikatorebs
(fitocenozTa Semqmnelebs), aseve mcenareebs
(saxeobebs), romlebic mudmivad daCrdilul
pirobebSi izrdeba (mJavela _ Oxalis acetosella,
gvimris zogierTi saxeoba da sxvebi daburul
tyeebSi).
73
t
taiga _ borealuri wiwviani tyeebi.
gavrcelebulia Crdilo naxevarsferos zomier
sartyelSi. taigis Semadgenloba arealis sxvadasxva
nawilSi erTmaneTisagan gansxvavebulia. mTavari
tyisSemqmneli saxeobebia (edifikatorebi) _ naZvi,
soWi, fiWvi, lariqsi.
taqsacia _ fitocenozis produqtiulobis
(produqciis maragis) gansazRvra. ZiriTadad
gamoiyeneba tyis fitocenozebSi _ xeebis
moculobis, merqnis maragisa da wliuri Sematebis
gansasazRvravad.
taqsoni (berZn. taxis _ rigSi ganlageba) _
mcenareTa gaerTianebis erTeulebi _ saxeoba,
gvari, ijaxi da a.S.
terofitebi (berZn. ther _ zafxuli; phyton _
mcenare) _ sasicocxlo forma. miekuTvneba
erTwlovani mcenareebi. maTi sasicocxlo cikli
(Teslidan Teslamde) sruldeba erTi wlis
manZilze. wlis araxelsayrel periods (gvalvians,
civs) gadaitans Teslis saxiT.
tolerantoba (laT. tolerantia _ moTmena) _
saxeobaTa unari xangrZlivi Tanaarsebobisa konkre-
tul fitocenozebSi. stabilur fitocenozebs
ZiriTadad tolerantuli saxeobebi qmnis.
74
tomiliari (esp. tomillo _ urci) _ xmelTa-
SuazRvispireTSi gavrcelebuli qserofiluri
naxevrad buCqebis dajgufebebi, Seqmnili
aromatuli mcenareebisagan (tuCosnebis saxeobebi _
urci, salbi, abzinda da sxv.)
torfiani Waobebi _ xavsiani, ZiriTadad
sfagnumiani (Sphagnum) Waobebi, romlebSic
grovdeba sqeli (zogan sisqe 6-8 m-s aRwevs)
torfiani masa. gavrcelebulia ZiriTadad Crdilo
naxevarsferos tyeebis zonaSi. saqarTveloSi
gvxvdeba kolxeTis dablobis zRvispira nawilSi
(qobuleTis, foTis, paliastomis, didi Wyonis
midamoebi da sxv.). sfagnumiani Waobebi gavrce-
lebulia mTaSic (ZiriTadad samxreT saqarTve-
loSi).
transgenezi (laT. trans _ gavliT; berZn. genesis
_ warmoSoba) _ fitocenogenezis erT-erTi
varianti: erTi fitocenozis cvla meoreTi, _ misi
saxeobrivi Semadgenlobis cvlilebis gziT
(fitocenozSi axali saxeobebis Semosvla an Zveli
saxeobebis gasvla).
tugai (tugais tye) _ Sua da centraluri aziis
udabnoebis mdinareTa xeobebSi gavrcelebuli
Walis tye.
75
tundra _ subarqtikuli zonis mcenareuloba.
igi Seqmnilia dabalmozardi buCqnarebiT, xavsebisa
da liqenebis dajgufebebiT.
tye _ xemcenareTa edifikatorobiT Seqmnili
mcenareuloba. gavrcelebulia dedamiwis yvela
sartyelSi, garda arqtikisa.
tyeTmcodneoba _ mecniereba tyeebis Sesaxeb.
tyestepi _ tyisa da stepis zonebs Soris
gardamavali mcenareuloba (tyisa da stepis
fitocenozTa urTierTmorigeoba).
tyetundra _ tyisa da tundris zonebs Soris
gardamavali mcenareuloba (tyis meCxeri koro-
mebis, tundris buCqnarisa da xavsian-mRieriani
dajgufebebis urTierTmorigeoba).
tyis asakobrivi struqtura _ tyis ganviTa-
rebis asakobrivi etapebi. miRebulia ramdenime
asakobrivad gansxvavebuli etapi: norCnari,
latnari, saSualoasakovani, momwifari, mwife,
gadamwifebuli. tyis koromebis asakobrivi
struqturis daxasiaTebis mizniT gamohyofen
asakobriv klasebs, romlebic romauli cifrebiT
aRiniSneba (I, II, III da a.S. klasebi). wiwviani da
foTlovani magarmerqniani saxeobebis (muxa, wabli,
wifeli da sxv.) TesliT warmoSobili tyisaTvis
erTi asakobrivi klasi 20 wels moicavs (mag., xno-
vanebis IV klasis wiflnari; es niSnavs, rom
76
wiflnari tyis I iarusSi monawile wiflis xeebis
saSualo asaki 60-dan 80-mde wels Seadgens). rbil-
merqniani saxeobebisgan (aryi, muryani, tirifi da
sxv.) Seqmnili da magarmerqniani saxeobebis
amonayriT warmoSobili xeebisgan Seqmnili tyis
koromebisaTvis erTi asakobrivi klasi moicavs 10
wels. Tu tyis I iarusSi monawile saxeobis
(saxeobebis) individebis saSualo asaki erTi
asakobrivi klasis farglebSia, aseTi tye iTvleba
erTxnovanad, xolo Tu asakobrivi sxvaoba metia _
nairxnovan tyed. erTxnovan tyes qmnis, mag.,
kavkasiuri fiWvi (saerTod _ sinaTlismoyvaruli
saxeobebi). nairxnovan tyeebs Crdilisamtani
saxeobebi (wifeli, naZvi, soWi da sxv.) qmnis.
tyis aRdgena _ satyeo-sameurneo RonisZiebaTa
kompleqsis ganxorcieleba, romlis mizania
struqturadarRveuli (metwilad anTropogenuri
faqtorebis zemoqmedebiT) tyis koromebis struq-
turis aRdgena maT pirvelad (an masTan miax-
loebul) mdgomareobamde. terminiT (cnebiT)
gamoixateba natyevar teritoriaze tyis xelov-
nurad aRdgenac (tyis kulturebis gaSeneba).
tyis bunebrivi ganaxleba _ tyis saburvlis
qveS tyisSemqmnel saxeobaTa axali Taobebis
formirebis uwyveti procesi. igi mimdinareobs
bunebrivad moTesvis da aRmonacen-mozardis
77
ganviTarebis gziT. zogan (subalpur sartyelSi,
Warbtenian substratze da sxv.) tyis bunebriv
ganaxlebaSi mniSvnelovan rols asrulebs merqnian
mcenareTa vegetatiuri gamravlebac.
tyis zemo sazRvari _ mTaSi tyeebis
gavrcelebis ukiduresi simaRle. saqarTvelos
mTebSi tyis zemo bunebrivi sazRvari zRvis
donidan 2500-2600 m-ze mdebareobs (Tanxvdeba wlis
yvelaze Tbili Tvis 10°-ian izoTermas). tyis zemo
bunebriv sazRvars yvelaze xSirad qmnis arynari da
circelian-arynari tyeebi (subalpuri tanbrecili
tyeebis formaciebi).
tyis koromi _ xeebis Tavmoyra (erToblioba),
romelic qmnis met-naklebad erTgvarovan tyian
nakveTs. tyis koromebi erTmaneTs emsgavseba an
erTmaneTisgan gansxvavdeba SemadgenlobiT, struq-
turiT, dinamikiT. ix. fitocenozTa klasifikacia.
tyispiri _ tyis sazRvari, _ gardamavali zoli
tyesa da mezobel mcenareulobas (buCqnars,
mdelos da sxv.) Soris.
tyis tipi _ gaerTianeba (erToblioba) tyis
nakveTebisa, romlebic `erTgvarovania merqnian
mcenareTa SemadgenlobiT, mcenareulobis sxva
iarusebiT, fauniT, mikroorganizmebiT, klimaturi,
niadaguri da hidrologiuri pirobebiT, mcena-
reTaSorisi da garemosTan urTierTobiT, nivTie-
78
rebebisa da energiis Sidabiocenozuri cvliT,
ganaxlebis procesebiT da cvlebis mimarTulebiT~
(v. sukaCovi). tyeTmcodne geobotanikosebi (maT
Soris saqarTveloSi) cnebas `tyis tipi~ tyis
asociaciasTan aigiveben. ix. asociacia.
tyis tipologia (berZn. typos _ anabeWdi, saxe;
logos _ Seswavla). igive tyis fitocenozTa
klasifikacia.
tyupi asociaciebi _ sxvadasxva formaciis
asociaciebi, romelTa fitocenozebis daqvemde-
barebul iarusSi dominirebs erTi da igive saxeoba.
mag., naZvnari mJaveliani da soWnari mJaveliani
(balaxovan safarSi dominirebs erTi da igive
saxeoba _ mJavela _ Oxalis acetosella); naZvnari
wyaviani, soWnari wyaviani, wiflnari wyaviani
(qvetyeSi dominirebs wyavi _ Laurocerasus officinalis ).
ix asociaciebi vikaruli.
u
udabnos mcenareuloba _ udabnoSi gavrce-
lebuli mcenareuloba. udabnos mcenareuloba did
farTobebs iWers afrikaSi (sahara da sxv.), Sua
aziaSi, centralur aziaSi, centralur avstra-
liaSi, samxreT amerikaSi. fitocenologiurad
SedarebiT mravalferovania Tixiani da damla-
Sebuli udabnoebis mcenareuloba; qviSiani da
79
qviani udabnoebis mcenareuloba SedarebiT Raribi
da erTferovania. fitocenozebis dominantebs
Soris gvxvdeba qserofitebi da halofitebi,
farTodaa gavrcelebuli efemerebi. saqarTveloSi
udabnos mcenareuloba gvxvdeba lokalurad,
metwilad fitocenozTa fragmentebis saxiT _
Siraq-eldarSi, qvemo qarTlSi, Sida qarTlSi, gare
kaxeTSi. mcenareulobis dominantebs Soris
aRsaniSnavia avSani (Artemisia fragrans), yarRani
(Salsola dendroides), CoRano (Salicornia europaea) da sxv.
udabno_stepis mcenareuloba. ix. naxevrad
udabnos mcenareuloba.
uiaruso mcenareebi _ mcenareebi, romlebic
fitocenozebSi ar qmnis damoukidebel iaruss
(gvxvdeba nebismier iarusSi). maT miekuTvneba mRie-
rebi, epifitebi, lianebi.
f
fanerofitebi (berZn. phaneros _ aSkara, cxadi)
_ sasicocxlo forma. xeebi da buCqebi. maTi
ganaxlebis kvirtebi niadagis zedapiridan sakmaod
maRla mdebareobs. isini daculia qerqlebiT
(ZiriTadad dabali temperaturis damazianebeli
gavlenisagan).
80
farTofoTlovani tyeebi _ farTofoTlovani
saxeobebisagan Seqmnili tyeebi (muxnari, wiflnari,
wablnari da sxv.). Sdr: wvrilfoTlovani tyeebi.
fena (laT. strues) _ fitocenozebis TiToeuli
iarusis zemo nawili. ekologiuri da energetikuli
TvalsazrisiT gansakuTrebul mniSvnelovan rols
asrulebs fitocenozis pirveli iarusis zemo
nawili (pirveli qveiarusi, fena).
fenologiuri speqtri _ fitocenozis (misi
TiToeuli saxeobis) fenologiuri fazebis
morigeobis grafikuli gamosaxva.
fenologiuri fazebi _ mcenaris ganviTarebis
fazebi (vegetatiuri, generaciuli) _ aRmonaceni,
vegetaciis dasawyisi, vegetacia, butonizacia, yva-
vilobis dasawyisi, sruli yvaviloba, yvavilobis
dasasruli, nayofebis damwifeba, mwife nayofebi,
nayofebis da Teslebis cvena, vegetaciis dasas-
ruli.
fesvis amonayari (nabartyi) _ fesvis damatebiTi
kvirtebidan warmoqmnili axalgazrda totebi.
axasiaTebs mTrTolav verxvs, akacias da sxv. ix.
Zirkvis amonayari.
fitogaremo _ fitocenozis Sida garemo,
romelic Seqmnilia mcenareTa erToblivi gavleniT.
igi gansakuTrebiT sagrZnobia tyis fitocenozebSi.
upirvelesad esaa sinaTlis intensivobis, siTbos
81
reJimis, haeris tenianobis cvlileba
(fitoklimati), niadagSi humusis raodenobis
cvalebadoba da sxv.
fitogenuri cvlebi (berZn. phyton _ mcenare;
genesis _ dabadeba) _ fitocenozis mniSvnelovani
cvlileba, _ romelime saxeobis moulodnelad
swrafi gamravlebis an garedan SeWris (invaziis)
Sedegad.
fitoklimati. ix. fitogaremo.
fitomasa _ fitocenozis mcenareuli masis
odenoba garkveul farTobze, gamosaxuli woniT
erTeulebSi. ufro xSirad gansazRvraven fitoce-
nozis miwiszeda fitomasas, mis fraqciul
Semadgenlobas (mag., mdelos fitomasis produq-
tiulobis gansazRvra, mecxoveleobaSi misi gamo-
yenebis mizniT).
fitocenogenezi _ fitocenozTa formirebis
xangrZlivi procesi. ix. suqcesia.
fitocenozTa klasifikacia (sintaqsonomia) _
msgavsi fitocenozebis gaerTianeba (sintaqsonebis
ierarqiuli sistema, asociaciidan _ mcenareulobis
tipamde).
fitocenozi. igive mcenareuli Tanasazoga-
doeba. (berZn. phyton _ mcenare; koinos _ saerTo) _
garkveul teritoriaze ganviTarebuli avtotro-
fuli da heterotrofuli organizmebis Tanaarse-
82
bobis met-naklebad mdgradi sistema. fitocenozs
gaaCnia specifikuri (misTvis damaxasiaTebeli)
niSnebi _ saxeobrivi Semadgenloba, agebuleba
(struqtura) da dinamika, garemosTan urTierTobis
formebi.
fitocenozi bidominanturi _ pirvel (mTavar)
iarusSi dominirebs ori saxeoba. mag. wifeli da
naZvi, rcxila da muxa da a.S. Sesabamisad _ wifl-
nar-naZvnari, rcxilnar-muxnari.
fitocenozi monodominanturi _ pirvel (mTa-
var) iarusSi dominirebs erTi saxeoba. Sesabamisad
_ wiflnari, muxnari da a.S.
fitocenozi polidominanturi _ pirvel
(mTavar) iarusSi dominirebs sami (iSviaTad meti)
saxeoba. mag., wifeli, naZvi, soWi. Sesabamisad _
wiflnar-naZvnar-soWnari da a. S.
fitocenozis aRwera _ fitocenozSi gamo-
yofil sanimuSo farTobze aRwera xorcieldeba
specialur blankze Camoyalibebuli kiTxvaris
mixedviT. igi iTvaliswinebs Semdeg parametrebs:
fitocenozis adgilsamyofeli (mdebareoba,
simaRle zRvis donidan, eqspozicia, ferdobis
daqaneba, niadagis saerTo daxasiaTeba _ siRrme,
xirxatianoba, sinotive da sxv.); fitocenozis
floristuli Sedgeniloba (saxeobaTa sruli sia,
simravlisa da proeqciuli dafarulobis
83
(sasurvelia fenofazis) aRniSvniT); fitocenozis
vertikaluri da horizontaluri struqtura;
fitocenozis edifikatorebis da dominantebis
bunebrivi ganaxleba (populaciebis ricxovnoba
asakobrivi jgufebis mixedviT da individTa zrda-
ganviTarebis mdgomareoba); fitocenozis
formirebis da suqcesiuri cvlis zogadi Sefaseba.
fitocenozis bunebrivi ganaxleba _
fitocenozis Semadgeneli saxeobebis populaciebis
axali Taobis warmoqmnis uwyveti procesi. gansa-
kuTrebiT mniSvnelovania fitocenozis edifika-
torisa da iarusebis dominantebis populaciebis
mdgradi ganaxleba.
fitocenozis gamovlenis farTobi _
minimaluri farTobi, romelzec srulyofiladaa
warmodgenili fitocenozis saxe _ misi
Sedgeniloba, struqtura da dinamika (bunebrivi
ganaxlebis CaTvliT). gamovlenis farTobis zoma
araerTnairia, igi damokidebulia mcenareulobis
tipze (tye, mdelo, stepi, naxevrad udabno da a.S.)
da reliefze (vake, mTa). mag., saqarTveloSi vake
reliefis pirobebSi fitocenozis gamovlenis
farTobi tyis fitocenozisaTvis 1000 m2-dan 2500
m2-mde da meticaa (mag., meCxeri tyeebisaTvis, aseve
naxevrad udabnos mcenareulobisaTvis igi
aranakleb 0,5 heqtaria). mTian pirobebSi, sadac
84
reliefis mkveTri cvlileba Cveulebrivia, tyis
gamovlenis (Sasabamisad, sanimuSo anu aRweris)
farTobi gacilebiT naklebia. balaxeuli fitoce-
nozebisaTvis (mdelo, stepi da a.S.) gamovlenis
farTobis zoma mniSvnelovnad naklebia, igi
SeiZleba iyos 5 m2 (ramdenadme metic).
fitocenozis digresia. ix. digresia.
fitocenozis divergencia. ix. divergencia.
fitocenozis dinamika _ fitocenozis cvli-
lebis sxvadasxva forma (fitocenozis fluqtuacia,
fitocenozis evolucia, fitocenozis suqcesiuri
cvla da sxv.).
fitocenozis zoma _ fitocenozis mier
dakavebuli farTobi. mag., tyis fitocenozis
minimaluri farTobis zomad iTvleba xis saSualo
simaRle gamravlebuli farTobis radiusis 5-jerad
raodenobaze (iTvleba, rom fitocenozis
homogenurobis SenarCuneba ufro nakleb farTobze
SeuZlebelia. Tu farTobi naklebia, igi CaiTvleba
fitocenozis fragmentad).
fitocenozis konvergencia (laT. convergium _
msgavseba, daaxloeba) _ geografiulad gansxva-
vebul landSaftebSi, magram adgilsamyofelis met-
naklebad msgavs pirobebSi ganviTarebuli fito-
cenozebis morfologiuri (struqturuli) msgav-
85
seba. maTi formirebac met-naklebad msgavsi gzebiT
xorcieldeba.
fitocenozis mozaikuroba _ fitocenozSi ama
Tu im saxeobis individTa jgufuri ganlageba. igi
ZiriTadad ganpirobebulia mcenareTa vegetatiuri
gamravlebiT, agreTve ekotopis araerTgvarovnebiT
(mag., niadagis zedapiris lokaluri amaRlebebi da
Cadablebebi). tyis fitocenozis mozaikuroba
droebiT SeiZleba gamoiwvios calkeuli xeebis
amovardnam (qarqceviT, xmobiT, ZirSi moWriT da
a.S.), romelic lokalurad cvlis mikroklimats,
Sesabamisad _ tyis balaxovani safaris
Semadgenlobas.
fitocenozis produqtiuloba _ fitocenozis
mier Seqmnili organuli masa. gansakuTrebiT
mniSvnelovania pirveladi produqtiuloba
(mcenareTa fotosinTezis Sedegad Seqmnili). ix.
produqtiuloba.
fitocenozis sazRvrebi _ xazi an gardamavali
zolo fitocenozebs Soris. igi SeiZleba iyos
mkveTri an TandaTanobiTi. sazRvrebi fitoceno-
zebs Soris xSirad (gansakuTrebiT mTaSi)
gansazRvrulia reliefis (Sesabamisad ekotopis)
mkveTri cvlilebebiT.
fitocenozis sanimuSo farTobi _ ix.
fitocenozis gamovlenis farTobi. sanimuSo
86
farTobi gamoiyofa fitocenozis rogorc erT-
jeradi (marSrutuli geobotanikuri kvleva), ise
mravaljeradi (naxevrad stacionaruli da
stacionaruli geobotanikuri kvleva) aRweris
mizniT. sanimuSo farTobis sazRvrebi moiniSneba
(pirobiTi aRniSvnebi, boZebi, myarad SemosazRvra).
fitocenozis floristuli (saxeobrivi)
Sedgeniloba _ fitocenozis Semadgeneli
saxeobebis CamonaTvali.
fitocenozis sezonuri dinamika _ mcenareTa
zrda-ganviTarebasTan dakavSirebuli fitocenozis
cvlilebebi erTi wlis manZilze. igi mimdinareobs
fitocenozis yvela iarusSi da fenaSi (qveiarusSi).
fitocenozis sinaTlis reJimi _ fitocenozSi
sinaTlis (ganaTebulobis) cvlilebis xasiaTi. igi
icvleba dRis drosTan, RrublianobasTan da sxv.
dakavSirebiT. sinaTlis reJimis cvlilebaze did
gavlenas axdens fitocenozis struqturis cvli-
leba (gameCxereba, Sekrulobis gadideba da a.S.).
fitocenozis stabiluroba _ fitocenozis
unari garkveuli drois manZilze winaaRmdegoba
gauwios garemo pirobebis garkveuli doniT Se-
cvlas da masTan dakavSirebul cvlilebebs, ro-
goricaa _ fitocenozis saxeobrivi Semadgenlobis,
agebulebis (struqturis) da ganaxlebis cvlileba,
mcenareTa Soris urTierTobis Secvla da sxv.
87
stabilurobis maRali unariT xasiaTdeba Zireuli
mcenareulobis klimaqsuri fitocenozebi.
fitocenozis struqtura _ fitocenozis
saxeobrivi Semadgenloba, saxeobaTa simravle,
sixSire, proeqciuli dafaruloba, fitocenozis
iarusianoba da sxv.
fitocenozis struqturis formireba. ix.
sincenogenezi.
fitocenozis tipi. igive asociacia.
fitocenozis fluqtuacia (laT. fluctuo _
talRisebri moZraoba) _ fitocenozis wliuri da
saukunovani dinamika (cvalebadoba).
fitocenozis fragmenti (laT. fragmentum _
nawili) _ fitocenozis mcire zomis nawili. xSirad
igi CarTulia Tavisive asociaciis an sxva for-
maciis fitocenozSi. mag., fiWvnaris momcro
dajgufeba, CarTuli mdelos mcenareulobaSi;
muxnaris momcro dajgufeba CarTuli stepis mcena-
reulobaSi da a. S.
fitocenozis Sekruloba _ fitocenozis
mcenareTa miwiszeda da miwisqveSa nawilebis mier
sivrcis gamoyenebis xarisxi. arsebobs Sekruli
fitocenozebi (Sekrulia mcenareTa miwiszeda da
miwisqveSa nawilebi) da Ria fitocenozebi (miwis-
zeda nawili araa an arasruladaa Sekruli).
88
fitocenozis heterogenuroba _ fitocenozis
struqtura mis mier dakavebul teritoriaze
garkveul farglebSi cvalebadobs, rac ekotopis
garkveul farglebSi cvalebadobasTanaa dakavSi-
rebuli (SeiniSneba metwilad mTian teritoriaze).
fitocenozis homogenuroba (berZn. homos _
saerTo, erTgvarovani) _ fitocenozis struqturis
met-naklebi erTgvarovnoba mis mier dakavebul
mTel teritoriaze.
fitocenologia. igive geobotanika.
fitocenotipebi (ingl. Phytocenotype). igive
cenotipebi (berZn. κoinos _ saerTo) _ fitoceno-
zebSi met-naklebad mdgradi (stabiluri) mdgoma-
reobis mqone, tipuri saxeobebi (dominantebi,
kodominantebi, subdominantebi, aseqtatorebi).
flora (Flora _ yvavilebis qalRmerTi romaul
miTologiaSi) _ mcenareTa saxeobebis erToblioba,
romlebic gavrcelebulia garkveul teritoriaze
(kontinentze, qveyanaSi, xeobaSi da a.S.). aRniSnaven,
aseve, sxvadasxva rangis sintaqsonis floras
(mcenareulobis tipis, formaciis, asociaciis). mag.
muxnarebis flora, wiflnarebis flora da a.S.
foTlovani tyeebi. igive zafxulmwvane tyeebi.
formacia (laT. forma _ forma, saxe) _ erT-
erTi maRali rangis sintaqsoni fitocenozTa
klasifikaciaSi. aerTianebs asociaciebs, romelTa
89
fitocenozebis edifikatori saerToa. formaciis
dasaxelebisas edifikatoris fuZes emateba sufiqsi
eta. mag., Fageta (wiflnarebi), Piceeta (naZvnarebi),
Abieta (soWnarebi), Querceta (muxnarebi) da a.S.
frigana _ qserofiluri maradmwvane buCqebisa
da naxevrad buCqebisagan Seqmnili mcenareuloba.
gavrcelebulia, ZiriTadad, balkaneTis naxevar-
kunZulze. saqarTveloSi mis analogad ganixileba
glerZiani (Astragalus microcephalus), zRarbas
(Acantholimon) gvaris saxeobebis dajgufeba da sxv.
q
qarqceva _ Zlieri qarisagan waqceuli xeebi
(amoTxrili fesvebianad) da xeTa jgufebi, zogjer
momcro zomis tyis koromebic. saqarTveloSi
Zlieri qarisagan yvelaze xSirad ziandeba naZvi da
soWi, SedarebiT naklebad tyis sxva saxeobebic
(wifeli, nekerCxali da sxv.).
qvetye _ tyis saburvlis qveS buCqebisagan
Seqmnili iarusi. qvetye ar viTardeba (an iSviaTad
viTardeba) maRali Sekrulobis tyis saburvelqveS.
saqarTvelos tyeebSi qvetyes qmnis maradmwvane
(wyavi, Sqeri, Wyori da sxv.) da foTolmcveni
(jagrcxila, Txili, kavkasiuri mocvi, ieli da sxv.)
buCqebi. qvetye mniSvnelovan rols asrulebs tyis
90
Sida garemos (fitoklimatis) formirebaSi da tyis
bunebriv ganaxlebaSi.
qondara buCqnarebi _ maradmwvane dabali
buCqebisagan Seqmnili dajgufebebi. dominantebs
Soris gvxvdeba Empetrum, Genista, Vaccinium da sxva
gvarebis saxeobebi.
qserofiluri mcenareuloba (berZn. xerox _
mSrali) _ mSrali klimatis zonebSi da regionebSi
gavrcelebuli mcenareuloba (tyeebi, buCqnarebi,
balaxeuloba).
qserofitebi (berZn. xerox _ mSrali; phyton _
mcenare) _ mcenareebi, romlebic Seguebulia
mcirenaleqian (mSral) adgilebSi arsebobas.
maTTvis damaxasiaTebelia maRali osmosuri wneva,
rac mcenareTa did SewoviT Zalas ganapirobebs.
R
Ria fitocenozebi _ fitocenozebi, romelTa
miwiszeda nawili araa an arasruladaa Sekruli. ix.
fitocenozis Sekruloba.
y
yalTaRebi (fanjrebi) _ tyeSi arsebuli mcire
zomis utyeo nakveTebi. igi warmoiqmneba buneb-
rivad (calkeuli xeebis da xeebis jgufis ganad-
gureba qarqceviT, mavneblebisgan da sxv.), an
91
xelovnurad (tyis arasworad Catarebuli Wra).
yalTaRebis zoma sxvadasxvaa: mcire zomis
(diametri 10-12 m-mde), saSualo zomis (diametri 12
m-dan 20-22 m-mde), didi zomis (20-22 m-dan 25-30(40)
m-mde). yalTaRebi mniSvnelovan rols asrulebs
tyis fitocenozebis bunebriv ganaxlebaSi.
S
Sekruli fitocenozebi _ fitocenozebi,
romelTa miwiszeda nawili (an orive _ miwiszeda da
miwisqveSa nawilebi) xasiaTdeba sakmaod maRali Sek-
rulobiT. aseTi fitocenozebi saxeobebis
simravlis da proeqciuli dafarulobis maRali
xarisxiT gamoirCeva (braun-blanves skaliT 4-5
bali).
Sereuli tye _ tye, Seqmnili foTlovani da
wiwviani saxeobebis TanamonawileobiT. Sereuli
tyeebi xSirad gvxvdeba foTlovani da wiwviani
tyeebis kontaqtis zolSi (gzagasayarze). saqarTve-
loSi Sereuli tyeebi ZiriTadad dasavleT
saqarTvelos (kolxeTis) mTebSia gavrcelebuli.
aRmosavleT saqarTveloSi gvxvdeba md. didi
liaxvis xeobaSi, borjomis (mtkvris zeda welis)
xeobaSi, TrialeTis qedis xeobebSi (wiflnar-
naZvnari, wiflnar-naZvnar-soWnari, fiWvnar-muxnari
da sxv.).
92
Sexvedrianoba _ fitocenozSi saxeobis
individTa sixSiris xarisxi. kavSirSia saxeobis
dominirebasTan da konstantobasTan.
Sibliaki _ mcenareuloba, Seqmnili qserofi-
luri foTolmcveni, metwilad ekliani buCqebisgan.
saqarTveloSi mis analogad moiazreba ZeZviani
(Paliuris spina christi), Savjagiani (Rhamnus pallasii),
grakliani (Spiraea hypericifolia) da sxv.
C
Camonayari _ mcenareTa mkvdari nawilebi (xis
qerqi, totebi, foTlebi, yvavilebi, nayofebi),
romlebic yovelwliurad emateba niadagis mkvdar
safars. Camonayari didi raodenobiT grovdeba tyis
fitocenozebSi, rac tyis niadagebis maRali
nayofierebis safuZvelia (neSompala, humusi).
Caparali (esp. chaparall) _ subtropikuli,
maradmwvane xeSeSfoTliani buCqnarebi. gavrce-
lebulia zolebrivad Crdilo amerikis wynar-
okeanur sanapiroze, zogan (kalifornia, meqsika) _
mTebis kalTebzec. SemadgenlobaSi gvxvdeba ade-
nostoma (Adenostoma fasciculatus), dabuCquli
maradmwvane muxebi da sxv.
93
c
cenozi (berZn. koinos _ saerTo) _ Tanasa-
zogadoeba (fitocenozi, procenozi, biocenozi da
a.S.).
cenopopulacia. ix. populacia fitocenozuri.
cenotipi (berZn. koinos _ saerTo; typos _ tipi)
_ igive fitocenotipi: saxeobebi, romlebic
fitocenozisaTvis tipuria da misi mdgomareoba
fitocenozSi mdgradia (fitocenozis dominanti,
kodominanti, subdominanti, asektatori).
cvlebi _ mcenareuli Tanasazogadoebebis
(procenozebis, fitocenozebis) cvalebadoba
gareSe an Sida faqtorebis gavleniT. ix. suqcesia.
cxrilebi geobotanikuri _ fitocenozTa
cxrilebi, Sedgenili fitocenozebis urTierT-
msgavsebis xarisxis gamovlenis (an sxva) mizniT.
farTod gamoiyeneba fitocenozTa klasifikaciis
(tipologiis) ZiriTadi sintaqsonis _ asociaciis
gamoyofisa da misi analitikuri niSnebis
(fitocenozTa saxeobrivi Sedgeniloba, simravle,
dafaruloba, iarusianoba da sxv.) dadgenisaTvis.
Z
Zireuli mcenareuloba. ix. mcenareuloba
Zireuli.
94
Zirkvis amonayari _ merqnian mcenareTa
Zirkvidan warmoSobili ylortebi. amonayari
warmoiqmneba xis an buCqis Wris Semdeg an
xandazmuli Reros ZirSi bunebrivad Casaxuli
kvirtebidan. amonayris warmoqmnis unari yvela
foTlovan merqnian mcenares gaaCnia. igi
mniSvnelovan rols asrulebs tyeebis ganaxlebaSi.
w
wvrilfoTlovani tyeebi _ wvrilfoTlovani,
rbilmerqniani saxeobebisagan Seqmnili tyeebi.
farTodaa gavrcelebuli Crdilo naxevarsferos
tyis zonaSi. saqarTveloSi wvrilfoTlovan tyeebs
miekuTvneba Walis tyeebi (ofis, xvalos, muryanis,
tirifis dominantobiT), subalpuri arynari
(litvinovis aryi) da mTis meoreuli tyeebi
(mTrTolavi verxvi, mtirala aryi).
wiwviani (wiwvovani) tyeebi _ wiwviani
saxeobebisagan Seqmnili tyeebi. gavrcelebulia
Crdilo naxevarsferos tyis zonaSi. saqarTveloSi
farTodaa gavrcelebuli mTis wiwviani tyeebi _
naZvnari, soWnari, fiWvnari, naZvnar-soWnari,
wiflnar-naZvnar-soWnari da sxv. SezRudulia
urTxelis (Taxus baccata) dominantobiT Seqmnili
tyeebis (urTxeliani, wiflnar-urTxeliani) gavrce-
leba (maTi unikaluri koromebi gvxvdeba pankisSi,
95
bawaras xeobaSi). aridul regionebSi (Siraqi, qvemo
da Sua qarTli), mTis qvemo sartyelSi gavrce-
lebulia (SemorCenilia) xemagvari Rviebisagan
(Juniperus foetidissima, J. polycarpos) Seqmnili wiwviani
tyeebi (Rviianebi).
W
Walis tyeebi _ tyeebi, romlebic ganviTa-
rebulia mdinareTa sanapiro zolSi, tenian,
periodulad (mdinareTa wyaldidobis dros) Warb-
tenian adgilsamyofelebSi. aRmosavleT saqarTve-
los Walis tyeebs Soris gvxvdeba formaciebi _
murynarebi (Alnus barbata, A. incana), tirifnari (Salix
excelsa), verxvnarebi (Populus canescens, P. nigra), Walis
muxnari (Quercus pedunculiflora). kolxeTis WalebSi,
aRniSnuli tyis formaciebis (verxvnarebi,
muxnarebi, tirifnari) garda, gavrcelebulia
lafnari tyeebi (Pterocarya pterocarpa). Walis tyeebi
mniSvnelovan napirdacviT funqciebs asrulebs.
sadReisod Walis tyeebis farTobebi Zlier
Semcirebulia, mozrdili koromebi SemorCenilia
md. alaznis, mtkvris, rionis da zogierT sxva didi
da mcire mdinaris WalebSi.
Waobebi torfiani _ daWaobebul, torfian
substratze ganviTarebuli mcenareuloba. saqarT-
veloSi gavrcelebulia, ZiriTadad, kolxeTis
96
dablobis zRvispira teritoriaze (qobuleTis,
foTis, paliastomis, didi Wyonis midamoebi da
sxv.). mcenareulobis mTavari formaciaa sfagnu-
miani (torfis xavsiani, gvar Sphagnum-is saxeobebi)
Waobi. Waobis mcenareuloba gavrcelebulia
mTaSic, ZiriTadad samxreT saqarTveloSi _
zegnebze da mTebis kalTebze arsebul tbebsa da
tbebis napirebze. ZiriTadia sfagnumiani da isliani
(Carex) Waobebi.
Waobis mcenareuloba _ intrazonaluri higro-
filuri mcenareuloba. wyalSi ganviTarebulia
mcenareTa fesvebi, fitomasis ZiriTadi nawili ki
wyals zemoTaa. mcenareuloba mravalferovania
(tyiani, balaxiani, xavsiani Waobebi). saqarTveloSi
Waobis mcenareulobas sakmaod mozrdili farTo-
bebi ukavia kolxeTis dablobze, sadac
warmodgenilia TiTqmis yvela tipi _ Waobiani
tyeebi, balaxiani Waobebi, xavsian-torfiani
Waobebi. Waobis mcenareuloba (balaxiani, xavsiani)
gavrcelebulia mTebSic.
x
xazmofitebi (berZn. chasma _ naxvreti, xvreli;
phyton _ mcenare) _ sasicoxlo forma. mcenareebi,
romlebic izrdeba kldeebze (fesvebi vrceldeba
kldis napralebSi). saqarTveloSi xazmofitebis
97
mravali saintereso warmo-madgeneli gvxvdeba _
endemuri maCitebi (Campanula-s gvaris saxeobebi) da
sxv.
xamefitebi (berZn. chami _ dabla; phyton _
mcenare) _ sasicocxlo forma. mcenareebi,
romelTa ganaxlebis kvirtebi niadagis zedapirTan
axlos mdebareobs. araxelsayrel pirobebSi
(gansakuTrebiT zamTarSi) mcenare Tavs icavs
sxvadasxva saSualebiT _ Tovlis safarqveS,
niadagis mkvdari safriT dafaruli da sxv.
xeebi _ sasicocxlo forma. mravalwlovani
merqniani mcenareebi. ganaxlebis kvirtebi mdeba-
reobs niadagis zedapiridan mniSvnelovnad maRla.
araxelsayrel pirobebSi (zamTarSi) mcenaris
ganaxlebis kvirtebi Tavs icavs qerqlebis
meSveobiT.
xevnari _ termini ixmareba tyis koromis
mniSvnelobiT.
xeSeSfoTliani tyeebi da buCqnarebi _
maradmwvane qserofiluri mcenareuloba. farTodaa
gavrcelebuli xmelTaSuazRvispireTSi (naxevar-
kunZulebi, Crdilo afrika), gvxvdeba avstraliasa
da kaliforniaSic. tye dabalia (qondara), igi
TandaTan gadadis buCqnarSi. edifikatorebs
Sorisaa: maradmwvane muxebi, fiWvebi, zeTisxili da
sxv.
98
j
junglebi _ dabalmozardi merqniani
mcenareebisagan Seqmnili dajgufebebi, metwilad
Zlier Sekruli (gauvali rayebis saxiT). gavrcele-
bulia tropikuli sartylis tenian adgilebSi.
h
halofitebi (berZn. hals _ marili; phyton _
mcenare) _ mcenareebi, romlebic izrdeba
marilebis Warbad Semcvel niadagebze.
hemikriptofitebi (H) (berZn. hemi _ naxevrad;
κryptos _ daculi; phyton _ mcenare) _ sasicocxlo
forma. mravalwlovani balaxovani mcenareebi, ro-
melTa ganaxlebis kvirtebi da mozamTre nawilebi
mdebareobs niadagis zedapirze, an masTan axlos.
isini daculia niadagis mkvdari safariT, zamTarSi
_ Tovlis safariT. mcenareTa ganaxlebis kvirtebi
dafarulia qerqlebiT.
higrofitebi (berZn. hygra _ teni; phyton _
mcenare) _ tenis moyvaruli mcenareebi. izrdeba
Warbtenian substratze da wyalSi (WaobebSi).
saqarTveloSi gavrcelebulia farTod, gansakuT-
rebiT kolxeTis daWaobebul adgilebSi, tbebisa da
mdinareebis Warbtenian napirebze da sxv. (Wili,
laqaSi, isli, leli da sxv.).
99
hidrofitebi (berZn. hydor _ wyali; phyton _
mcenare) _ wylis mcenareebi. aerTianebs mcenareTa
ramdenime jgufs: wyalSi Tavisuflad mcuravi
mcenareebi; fskerze dafesvianebuli da wyalSi
CaZiruli mcenareebi da sxv. (lemna, dumfara, wylis
vazi da sxv.).
hidrofituli balaxeuli mcenareuloba _
hidrofitebisa da higrofitebis dominirebiT
Seqmnili mcenareuloba. saqarTveloSi farTo gavr-
celebas aRwevs kolxeTis dablobze da mTis-
winebze, zRvis donidan dawyebuli 100-150 m-mde.
umTavresi formaciebia _ laqaSianebi (Typha latifolia
da sxv.), islianebi (Carex-is saxeobebi), Wilianebi
(Juncus-is saxeobebi), lelianebi (Phragmites communis)
da sxv.
hilea (tropikuli `wvimis~ tyeebi) _ tropikuli
sartylis uxvnaleqian teritoriaze gavrcelebuli
tyeebi (brazilia, dasavleT afrika, malais
kunZulebi, indonezia, indoCineTi da sxv.).
fitocenozebi polidominanturia, tyeSi iarusebad
diferencireba araa gamosaxuli. mravladaa lianebi
da epifitebi. hilea maradmwvane tyea, fito-
cenozTa sezonuri riTmika araa an sustadaa
gamosaxuli. tyeebSi izrdeba mravali saxeoba
sasargeblo mcenareebisa (qoqosis palmebi, kakaos
100
xe, qinaqinis xe, gareuli Saqris lerwami,
kauCukovani xeebi da sxv.).
humusi (laT. humus _ niadagi) _ niadagis
organuli nawili. misi Semcveloba maRalia
niadagis zemo 10-15 sm-mde sisqis fenaSi. humusi
ZiriTadad warmoiSoba niadagis mkvdari safaris
daSlis gziT. humusis maRali SemcvelobiT
gamorCeuli niadagebi (tyis yavisferi niadagebi,
tyis yomrali niadagebi, stepis Savmiwa niadagebi da
sxv.) maRali nayofierebiT xasiaTdeba.
revaz qvaCakiZe
geobotanikuri leqsikoni
Revaz Kvachakidze
GEOBOTANICAL DICTIONARY
S.p.s. `saCino~
Tbilisi
2015