thö vieát cho tuoåi treû toäc vieät · teá, hai vò naøy chæ laø hai trong maáy chuïc...

Yeân-töû cö-só Traàn Ñaïi-Syõ

1

Thö vieát cho tuoåi treû toäc Vieät Ñeå giaûi nhöõng nghi vaán lòch söû :

Ñi thaêm chieán tröôøng thôøi Toáng Lyù. (Töïa boä Nam Quoác Sôn Haø)

Nhöõng gioøng döôùi ñaây toâi vieát daønh cho tuoåi treû Vieät, chöa coù chuùt voán veà thö tòch cuûa chieán thaéng Baéc phaït thôøi Lyù, ñaùnh chieám caùc chaâu Ung, Lieâm, Dung, Nghi, Baïch. Mong nhöõng baäc cao minh boû qua. Chaúng neân baän taâm. Traân troïng.

Hoài coøn ñeå choûm, tieàn nhaân giaûng daïy söû Hoa-Vieät cho toâi, moãi khi ñeà caäp ñeán nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa naêm laàn phaït Toáng, moät laàn khaùng Toáng thôøi Lyù, caùc ngöôøi thöôøng giaûng raát kyõ, raát chi tieát, cuøng bình luaän. Nhöng chæ giaûng kyõ boán laàn ñaàu thoâi. Coøn laàn cuoái, vôùi laàn khaùng Toáng, vó ñaïi nhaát, oanh lieät nhaát thì laïi löôùt qua. Trong khi löôùt qua, caùc ngöôøi ít chòu nhaéc ñeán huaân nghieäp cuûa ngaøi Thaùi-uùy Lyù Thöôøng-Kieät; thaûng hoaëc baát ñaéc dó phaûi ñeà caäp ñeán, thì noùi baèng gioïng laïnh nhaït :

« Ngöôøi caàm quaân ñaùnh sang Khaâm, Ung, Lieâm laø ngaøi Toân Ñaûn, coâng-chuùa Ngoâ Caåm-Thi vôùi vieân hoaïn quan Lyù Thöôøng-Kieät”.

Roài khi khuyeân toâi Vieát lòch-söû tieåu-thuyeát, chæ khuyeân vieát caùc boä Anh-huøng Lónh-

Nam, thuaät cuoäc khôûi nghóa cuûa vua Tröng cuøng 162 töôùng; Anh huøng Ñoâng-a thuaät cuoäc bình Moâng thôøi Traàn; Anh huøng Lam-sôn, thuaät cuoäc khôûi nghóa cuûa vua Leâ; Anh-huøng Taây-sôn, thuaät chieán coâng ñaùnh Maõn-thanh cuûa vua Quang-Trung. Coøn nhöõng chieán coâng thôøi Lyù thì boû qua.

Taâm lyù chung cuûa tuoåi treû laø toø moø. Vì caùc ngöôøi khoâng nhaéc ñeán, thì toâi laïi aâm thaàm tìm hieåu. Moãi khi tìm thaáy nhöõng ñieàu môùi laï, maø ngöôøi treân khoâng bieát, khoâng caàn bieát tôùi, khoâng muoán bieát, toâi laïi caûm thaáy thuù vò. Sau lôùn leân, toâi môùi bieát raèng sôû dó caùc ngöôøi laõnh ñaïm vôùi huaân nghieäp cuûa Lyù Thaùi-uùy, vì ngaøi laø moät hoaïn quan. Maø trong lòch söû Hoa-Vieät, caùc Nho-gia cöïc kyø gheùt boïn hoaïn quan. Vì boïn naøy thöôøng nhôø vaøo vò theá haàu haï, toâi tôù caùc vò vua, caùc baø trong haäu cung, roài loäng quyeàn, laøm haïi daân, haïi nöôùc. Chính vì theá, maø tieàn nhaân toâi khoâng khuyeán khích toâi vieát veà thôøi Lyù, chöù khoâng caám.


2

Nhöõng naêm sau 1975, toâi laøm vieäc cho Lieân-hieäp caùc vieän baøo cheá chaâu AÂu (Coopeùrative Europeùenne Pharmaceutique, vieát taét laø CEP) , Vieän Phaùp-aù (Institut Franco-Asiatique, vieát taét laø IFA), UÛy-ban y hoïc Phaùp-Hoa (Comiteù Meùdical Franco-Chinois vieát taét laø CMFC), coù nhieàu phöông tieän tìm hieåu lòch söû thôøi Lyù, toâi thaáy raèng: Vì thieáu söû lieäu, neân caùc söû gia Vieät chæ bieát teân coù hai töôùng caàm quaân Baéc phaït laø Lyù Thöôøng-Keät vôùi Toân Ñaûn; roài cho raèng huaân coâng Baéc phaït, khaùng Toáng laø cuûa hai vò naøy. Treân thöïc teá, hai vò naøy chæ laø hai trong maáy chuïc anh huøng thôøi ñoù. Vì vaäy, khoâng ngaàn ngaïi, toâi ñaõ vieát naêm boä veà thôøi Tieâu-sôn, duø tieàn nhaân khoâng khuyeán khích (chöù khoâng caám). - Moät laø, Anh-huøng Tieâu-sôn, 3 quyeån, 907 trang, thuaät coâng nghieäp cuûa caùc vò taêng-ni yeâu nöôùc ñaõ laäp leân trieàu Lyù; cuoäc Baéc-phaït laàn thöù nhaát. - Hai laø, Thuaän-Thieân di söû, 3 quyeån, 909 trang, thuaät vieäc duøng ñöùc töø-bi, baùc-aùi cuûa nhaø Phaät; nhaân-nghóa cuûa nhaø Nho ñeå trò nöôùc...Khieán söû gia Hoa, Vieät khoâng ngôùt khen ngôïi raèng ñaây laø thôøi kyø daân Vieät sung söôùng nhö thôøi Nghieâu, Thuaán beân Trung-hoa. Nhöng söï thöïc caùc söû gia Trung-quoác ñaõ laàm. Vua Lyù Thaùi-toå ñaõ duøng chuû ñaïo cuûa toäc Vieät (Ideùology) cai trò daân maø thoâi. - Ba laø, Anh-huøng Baéc-cöông, thuaät coâng cuoäc giöõ nöôùc cuûa 207 boä toäc cuûa caùc saéc daân thieåu soá ôû bieân giôùi Hoa-Vieät; cuøng cuoäc Baéc phaït laàn thöù nhì. Toâi cuõng trình baày raát chi tieát, raát roõ raøng nhöõng vuøng nhö nuùi Nguõ-lónh, soâng Töông vôùi ba ñòa danh Töông-trung, Töông-aâu, Töông-Nam laø nôi phaùt sinh ra Quoác-maãu AÂu-Cô. Nhaát laø trình baày vuøng ñaát linh cuûa toäc Vieät : Nuùi Thieân-ñaøi, nôi vua Ñeá Minh laäp ñaøn teá caùo trôøi ñaát phaân chia laõnh thoå cho Trung-nguyeân, Lónh-Nam. - Boán laø, Anh-linh thaàn voõ toäc Vieät, thuaät cuoäc Baéc-phaït laàn thöù ba. Sang laàn thöù tö giuùp Nuøng Trí Cao chieám laïi laõnh thoå thôøi vua Huøng, vua An-Döông , vua Tröng, laäp nöôùc Ñaïi-Nam. - Naêm laø, Nam-quoác sôn haø, thuaät cuoäc Baéc phaït laàn thöù naêm, vaø cuoäc khaùng Toáng. Trong naêm boä treân, vôùi nhöõng söû lieäu tìm ñöôïc, toâi ñaõ trình baày khoâng bieát bao nhieâu bí aån lòch söû tieàm aån trong caùc saùch Hoa-Vieät, bao goàm: Quoác-söû, ñòa dö chí (quoác chí, ñòa phöông chí, phuû huyeän chí), truyeän kyù, thaàn-tích ngoïc phaû, moä-chí, bia-ñaù, gia-phaû. Trong ba boä Anh-huøng Lónh-Nam, Ñoäng-ñình hoà ngoaïi-söû, Caåm-kheâ di-haän, cöù moãi cuoái hoài, cuoái moät quyeån, toâi laïi chuù giaûi, ghi cheùp caùc söû lieäu, ñeå giôùi treû bieát nguoàn goác söû lieäu, maø tìm hieåu saâu sa hôn. Sang boán boä Anh-huøng Tieâu-sôn, Thuaän-Thieân di söû, Anh-huøng Baéc-cöông, vôùi yù nghó laåm caåm raèng: Chuù giaûi, ghi cheùp theâm laø thöøa, neân giôùi treû coù nhieàu ngoä nhaän : Chính nhöõng söï kieän lòch-söû, thì bò coi laø tieåu thuyeát, nhöõng yeáu toá tieåu thuyeát laïi ñöôïc coi laø lòch söû. Cho neân sang boä Nam-quoác sôn-haø, luùc ñaàu, toâi chuù giaûi sau moãi hoài. Nhöng tieáp xuùc vôùi oâng Tröông Ñình-Nho, giaùm ñoác nhaø xuaát baûn Ñaïi-Nam, toâi môùi bieát raèng: Khi ñoïc ñeán choã chuù giaûi, ñoäc giaû laïi phaûi maát coâng laät xuoáng cuoái hoài ñeå tìm toøi; sao baèng chuù giaûi ngay döôùi söï kieän. Ñaây laø moät kinh nghieäm maø toâi hoïc ñöôïc. Cho neân sang quyeån hai, thì toâi khoâng coøn chuù giaûi ôû cuoái hoài nöõa. Baây giôø taùi baûn ôû trong nöôùc, toâi quyeát ñònh, taát caû chuù giaûi ngay döôùi söï kieän.


3

Trong boä Nam-quoác sôn haø naøy, toâi coá gaéng trình baày moät soá söï kieän lòch-söû. Tröôùc tieân laø:

1. Boán nghi vaán lòch söû Trong naêm boä saùch, thì boä cuoái cuøng laø boä toâi ñaéc yù nhaát. Nam-quoác sôn-haø laø boán chöõ laáy trong baøi thô, töông truyeàn cuûa ngaøi Thaùi-uùy Lyù Thöôøng-Kieät, saùng taùc trong traän ñaùnh soâng Nhö-nguyeät vôùi quaân Toáng vaøo naêm 1076: Nam-quoác sôn haø, Nam ñeá cö, Tieät nhieân ñònh phaän taïi Thieân-thö. Nhö-haø nghòch loã lai xaâm phaïm, Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö. Nghóa laø, Nöôùc Nam laø nôi vua nöôùc Nam cai trò, Ñieàu naøy ñaõ ñònh taïi boä saùch trôøi. Boïn giaëc kia, sao daùm xaâm phaïm ? Nhaát ñònh boïn bay seõ phaûi ñaïi baïi. Baøi thô naøy ñeán nay (1996) traûi 920 naêm, maø döôøng nhö haàu heát ngöôøi ñoïc ñeàu hieåu laàm yù nghóa chöõ Thieân-thö. Caùc saùch ñeàu giaûi thích raèng Lyù Thöôøng Kieät duøng chöõ Thieân-thö nhö moät vaät theå tröøu töôïng laø yù trôøi. Cuõng coù saùch khoâng giaûi thích. Hoài nieân thieáu, khi ñöôïc tieàn nhaân giaûng Toáng-söû, phaàn Chaân-toâng baûn kyû, toâi ñaõ ñöôïc giaûi thích tyû mæ.

Thieân-thö laø teân moät boä saùch, ñöôïc soaïn vaøo thôøi vua Toáng Chaân-toâng. Vieäc cheùp Thieân-thö naøy, ñöôïc ghi roõ trong Toáng-söû quyeån 7, Chaân-toâng baûn kyû,

trang 135. Söï thöïc baáy giôø phía Baéc Toáng bò Lieâu uy hieáp, baét caét ñaát, noäp vaøng luïa. Phía Taây bò Taây-haï taán coâng. Phía Nam bò Ñaïi-Vieät eùp. Boïn 5 gian thaàn bò Toáng-söû goïi laø Nguõ-quyû goàm Vöông Khaâm Nhöôïc, Traàn Nghieâu Taù (Taåu) , Ñinh Vò, Traàn Baønh Nieân, Löu Thöøa Hoa môùi baày ra troø bòp bôïm. Nieân hieäu Ñaïi-trung Töôøng-phuø ñôøi vua Chaân-Toâng (1008) thay vì toå chöùc binh bò giöõ nöôùc, thì Teå-töôùng Vöông Khaâm Nhöôïc ñeà nghò neân duøng hình thöùc Phong-thieän, töùc teá caùo trôøi ñaát ôû nuùi Thaùi-sôn ñeå traán phuïc boán phöông. Nhöng muoán toû ra vieäc cuùng teá ñoù laø linh öùng töï trôøi, caàn phaûi taïo ra boä saùch, doái laø Thieân-thö, cuûa Thieân-ñình ban xuoáng.

Boä saùch naøy ñöôïc chính Teå-töôùng Vöông Khaâm Nhöôïc, ñieàu ñoäng moät soá vaên thaàn

soaïn, ñeán thaùng ba nieân hieäu Thieân-hy thöù ba ( Kyû Muøi 1019, vaãn thôøi vua Chaân-Toâng) thì xong. Vua sai vieân Tuaàn-kieåm Chu Naêng cuøng vieân Thaùi-giaùm Chu Hoaøi Chính ñem daáu vaøo hang nuùi Caøn-höïu, phía Nam Tröôøng-an, roài sai boïn ñoàng coát noùi raèng :

« Töø nghìn xöa, coù saùch töø trôøi rôi xuoáng hang nuùi Caøn-höïu ». Song só daân khoâng ai tin.


4

Baáy giôø danh só Khaáu Chuaån, tröôùc töøng laø Teå-töôùng, bò bieám vì toäi noùi thaúng, raát ñöôïc só daân tin töôûng. Oâng ñang traán nhaäm ñaïo Vónh-höng quaân gaàn nuùi Caøn Höïu. Só daân noùi raèng :

« Caùi vuï Thieân-thö laø bòa ñaët. Neáu nhö coù thì aét Khaáu Chuaån ñaõ daâng veà trieàu ».

Vua Chaân-Toâng maät sai Chu Hoaøi Chính ngoû yù raèng Khaáu Chuaån neân giaû vaøo nuùi, tìm thaáy Thieân-tö roài daâng leân vua, seõ ñöôïc vua taùi troïng duïng. Luùc ñaàu Khaáu Chuaån töø choái, nhöng vì say quyeàn haønh, muoán veà trieàu, oâng phaûi baùn reû caùi chính khí. Khi oâng mang Thieân-thö veà Bieän-kinh, nhaø vua thaân ra coång thaønh röôùc. Dó nhieân Khaáu Chuaån thanh vaân ñaéc loä. Theá laø thaùng saùu naêm ñoù, Vöông Khaâm Nhöôïc cheát, Khaáu Chuaån ñöôïc phong chöùc Teå-töôùng kieâm Laïi-boä thöôïng-thö. Moät danh só ñöông thôøi laø Nguïy Daõ ngöôøi Thieåm-chaâu ñaõ ñaõ laøm moät baøi thô chaâm bieám Khaáu Chuaån. Khaáu Chuaån ñau laém, oâng laøm thô ñeå bieän luaän cho mình nhö sau :

Taëng Nguïy Daõ xöû só. Nhaân vaên danh lôïi taåu traàn ai, Duy töû cao nhaøn hoái thònh taøi. Haâm chaúm daï phong huyeân tieát leä, Beá moân xuaân vuõ tröôûng moâi ñaøi. Thi ñeà vieãn tuï kinh nieân ñaéc. Taêng luyeán u hieân keá nhaät lai, Khöôùc khuûng minh quaân tröng aån daät, Kheâ vaân nan ñaéc, caän boài hoài. Dòch. Ngöôøi ñôøi danh lôïi thích bon chen, Duy chæ ngaøi ñaây quaû thöïc nhaøn. Oâm goái ngoài nghe thanh gioù thoåi, Möa xuaân, cöûa kheùp caûnh reâu lan. Hang nuùi xa xaêm thö göûi laïi, Taêng nhaân yeâu thích hieân hoang taøn. Chæ sôï vua tröng ngöôøi ôû aån, Coøn ñaâu maây, suoái caûnh xanh lam ! Theá roài, trieàu ñình teá caùo khaép nôi, naøo nuùi Thaùi-sôn, naøo Khoång-mieáu, naøo teá Ñaïo-toå. Caùc chaâu quaän cuõng teá , daân cuõng teá, naùo loaïn caû nöôùc.

Noäi dung Thieân-thö noùi raèng : Vua Trung-nguyeân laø thieân-töû ñöôïc sai xuoáng cai trò Thieân-haï. Saéc daân Baéc laø Ñòch, Taây laø Nhung, Ñoâng laø Di, Nam laø Man phaûi quy phuïc. Trong saùch cuõng ñònh roõ cöông thoå cuûa Trung-nguyeân vôùi boán vuøng Ñoâng, Taây, Nam, Baéc. Saùch laïi ñöôïc vua cho ngöôøi nuùp treân caùc noùc ñeàn thôø Tam-hoaøng, Nguõ-ñeá ñoïc. Daân chuùng nghe thaáy töôûng ñaâu trôøi sai thieân töôùng xuoáng ñoïc. Hoï cheùp laïi roài löu truyeàn. Sau vuï naøy tinh thaàn quaân, daân Toáng höng khôûi leân, giöõ ñöôïc cöông giôùi phía Baéc hôn naêm möôi naêm.


5

Ghi chuù. Boä saùch naøy Trung-hoa thö cuïc Baéc-kinh coù taùi baûn nhieàu laàn, baûn maø toâi ñoïc laø

baûn do Baéc-kinh ñeä nhò Taân-hoa aán cheá xöôûng in naêm 1965.

Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát ñem quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät, quaân Toáng tieán tôùi soâng Nhö-nguyeät, chæ coøn caùch Thaêng-long coù 25 km. Lyù Thöôøng-Kieät cho laøm baøi thô, nguï yù Thieân-thö ñaõ ñònh ranh giôùi Hoa-Vieät, keû naøo xaâm laêng Ñaïi-Vieät laø traùi vôùi saùch trôøi, aét phaûi baïi. Sau ñoù oâng sai ngöôøi nuùp trong ñeàn thôø chö thaàn, maø ñoïc. Binh töôùng Toáng nghe ñöôïc, laïi töôûng laø trôøi sai thaàn xuoáng keå toäi, roài truyeàn nhau veà söï tích Thieân-thö, veà traän ñaùnh Hoûa-giaùp. Hoï thì thaàm: Nhö vaäy vieäc Toáng ra quaân traùi vôùi Thieân-thö, thì tröôùc sau roài cuõng ñeán cheát heát. Ñoù laø moät nguyeân do ñöa ñeán quaân Toáng maát heát tinh thaàn chieán ñaáu, roài bò baïi. Suoát 920 naêm qua, ngöôøi Vieät ñoïc baøi thô treân thaáy caâu « Tieät nhieân ñònh phaän taïi Thieân-thö” thì cöù cho thieân thö laø danh töø chung ñeå chæ saùch trôøi do Thöôøng-Kieät bòa ra; khoâng ai bieát raèng ñoù laø danh töï rieâng ñeå chæ boä saùch ra ñôøi vaøo thôøi vua Chaân-Toâng.

Vì heä thoáng tuyeân truyeàn cuûa Toáng trieàu traûi töø thôøi Chaân-Toâng qua thôøi Nhaân-Toâng, Anh-Toâng, baáy giôø laø thôøi Thaàn-toâng, (1076) treân töø vua, ñaïi thaàn, cho ñeán daân Trung-hoa ñeàu tin vaøo Thieân-thö neân Thöôøng-Kieät môùi nhaân ñoù, duøng gaäy oâng ñaäp löng oâng. Chæ ñoäc giaû Nam-quoác sôn haø môùi hieåu roõ yù nghóa chöõ Thieân-thö naøy maø thoâi.


6

Thaùi-uùy Lyù Thöôøng-Kieät laø nhaân vaät taøi trí baäc nhaát thôøi Thaàn-vuõ (Lyù Thaùnh-toâng) vaø Anh-vuõ Chieâu-thaéng (Lyù Nhaân-toâng). Ngaøi laø moät anh huøng ñaõ laäp ñöôïc huaân coâng vó ñaïi cho toäc Vieät. Hieän coøn nhieàu ñeàn thôø ngaøi. Toâi ñaõ ñöôïc vieáng thaêm ñeàn thôø taïi xaõ Ngoï-xaù, huyeän Vónh-loäc, tænh Thanh-hoùa hai laàn. Hieän haàu heát caùc ñeàn thôø anh huøng daân toäc trong nöôùc ñeàu ñöôïc daân ñòa phöông truøng tu raát khang trang. Nhöng daân Ngoï-xaù quaùù ngheøo, vì vaäy ñeàn tieâu ñieàu nhö hình treân.(Hình chuïp thaùng 8-2001) Treân giöõa coång chính laø ba chöõ

Lyù Ñaïi Vöông (chöõ Lyù ôû giöõa. Beân phaûi laø chöø Ñaïi, beân traùi laø chöõ Vöông. Ñoâi caâu ñoái coång chính:

Phaït Toáng, bình Chieâm vaïn coå danh phöông thuøy vuõ truï, Hoä daân baûo quoác thieân thu coâng ñöùc quaùn sôn haø.

(Phaït Toáng, bình Chieâm tieáng thôm vaïn coå traøn vuõ truï.

Giuùp daân, giöõ nöôùc, coâng ñöùc nghìn thu khaép non soâng).


7

Hình döôùi laø coång phuï beân traùi, ñoâi caâu ñoái laø: Anh huøng chí khí sinh duõng töôùng, Haøo kieät uy phong hoùa phuùc thaàn. (Chí khí anh huøng sinh töôùng maïnh, Oai phong haøo kieät hoùa phuùc thaàn) Coøn coång beân phaûi coù ñoâi caâu ñoái: Haùch haùch uy phong tröø noäi nghòch, Ñöôøng ñöôøng kính khí dieät ngoaïi xaâm. (Uy phong haùch haùch tröø phaûn taëc, Khí cöùng ñöôøng ñöôøng dieät ngoaïi xaâm)


8

Hình chuïp naêm 1994, coång vaøo ñeàn thôø cuûa ngaøi Thaùi-uùy Lyù Thöôøng-Kieät taïi xaõ Ngoï-xaù, huyeän Vónh-loäc, tænh Thanh-hoùa: Caùnh coång khoâng coøn. Thuaät giaû muoán vaøo thaép höông töôûng nieäm vò ñaïi anh huøng daân toäc, maø khoâng coù loái vaøo neân neùt maët nhö bò boû ñoùi maáy ngaøy!


9

Ñeàn thôø chính Maùi ngoùi laâu ngaøy ñaõ muïc heát. Caùc ñoà thôø beân trong coøn muïc hôn nöõa. Daân xaõ ngheøo quaù, aên khoâng ñuû, laáy tieàn ñaâu maø cuùng, maø truøng tu?

Noäi dung boä Nam-quoác sôn haø thuaät giai ñoaïn huøng traùng nhaát lòch söû Vieät-Nam.

Phía Nam, bình Chieâm, saùt nhaäp ba chaâu Boá-chaùnh, Ñòa-lyù, Ma-linh vaøo laõnh thoå Ñaïi-Vieät. Phía Baéc ba laàn ñaùnh Toáng.

Ñaây laø cuoäc Baéc-phaït löøng danh nhaát lòch-söû Vieät-Nam. Bôûi caùc chieán coâng khaùc ñeàu laø cuoäc khaùng chieán giöõ nöôùc, coøn cuoäc ñaùnh Toáng naøy, do Ñaïi-Vieät khôûi söï, chieán cuoäc dieãn ra treân ñaát Trung-nguyeân. Tieáp theo, Ñaïi-Vieät laïi ñaùnh baïi cuoäc xaâm laêng cuûa Toáng, traû thuø traän Ung, Lieâm, Khaâm. Chieán coâng coù moät khoâng hai trong lòch-söû Ñaïi-Vieät naøy vó ñaïi bieát laø chöøng naøo, theá nhöng nhöõng boä söû nhö Ñaïi-Vieät söû kyù toaøn thö (ÑVSKTT), Vieät-söû löôïc (VSL), Khaâm-ñònh Vieät-söû thoâng giaùm cöông muïc (KÑVSTGCM), chæ daønh choã cho khoaûng moät trang maø thoâi. Trong khi Toáng-söû (TS), Tuïc tö trò thoâng giaùm tröôøng bieân (TTTTGTB), Ung-chaâu kyû söï (UCKS)ï, Toáng Thaàn-toâng thöïc luïc (TTTTL), Quaùch thò Nam-chinh (QTNC), Trieäu thò chinh tieãu Giao-chæ kyù (TTCTGCK), Toáng trieàu coâng thaàn bi kyù (TTCTBK) cuûa Trung-quoác laïi cheùp raát chi tieát tyû mæ. Vì söï khaùc thöôøng aáy, ngöôøi sau ñaët ra nhöõng nghi vaán lôùn nhö:

1.1.-Nghi vaán thöù nhaát : Ngöôøi laõnh ñaïo. Moät laø, chieán cuoäc xaåy ra trong ba naêm 1075, 1076, 1077, döôùi thôøi vua Lyù Nhaân-

toâng. Baáy giôø vua môùi chín tuoåi, cho raèng vua thoâng minh, taøi trí ñi; thì vôùi caùi tuoåi ñoù laøm sao coù theå quyeát ñònh moät vieäc lôùn nhö vaäy? Laøm sao coù ñuû khaû naêng chæ huy tieáp vaän cho moät chieán cuoäc vó ñaïi nhö vaäy? Theá ai laø ngöôøi laõnh ñaïo Ñaïi-Vieät baáy giôø? Ai laø ngöôøi toå chöùc tieáp vaän?


10

1.2.- Nghi vaán thöù nhì :Tieåu söû caùc töôùng. Hai laø, söû saùch ñeàu cho raèng chieán coâng naøy cuûa Lyù Thöôøng-Kieät vaø Toân Ñaûn.

Ngoaøi ra coøn nhaéc ñeán moät vaøi teân nöõa nhö hoaøng töû Hoaèng-Chaân, Chieâu-Vaên, ñoâ-ñoác Lyù Keá-Nguyeân, lang töôùng Nguyeãn Caên. Trong khi truyeàn-söû laïi noùi coù 18 töôùng vaø 18 phu-nhaân ñaõ chieán ñaáu oanh lieät, roài tuaãn quoác. Theá 18 töôùng aáy haønh traïng ra sao? Huaân nghieäp theá naøo?

Gia phaû cuûa hoï Lyù ôû Huøng-xuyeân, Ñaïi-haøn cuõng coù ñoâi caâu ñoái noùi veà vieäc naøy: Thaäp baùt anh huøng, giai Phuø-ñoång, Tam thieân nöõ kieät, tyû Meâ-linh. Nghóa laø: Möôøi taùm anh huøng ñeàu laø con chaùu Phuø-Ñoång thieân vöông, ba nghìn nöõ kieät ñeàu saùnh vôùi gaùi Meâ-linh (ñeå chæ nöõ binh thôøi Tröng-vöông).

1.3.- Nghi vaán thöù ba : Toân Ñaûn laø ai ? Ba laø, ngay hai töôùng lòch söû ghi danh laø Toân Ñaûn, Lyù Thöôøng-Kieät, thì cuõng khoâng

bieát Toân Ñaûn laø ai. Theá tieåu söû ngaøi ra sao? Söû cuõ cho raèng ngaøi laø moät töôùng naøo ñoù. Laïi coù nhöõng ngöôøi ñöa ra lyù luaän ngôù ngaån, nhaân thaáy aâm Toân Ñaûn vôùi Nuøng Toâng-Ñaùn hôi gioáng nhau, thì cho ngay raèng Toân Ñaûn chính laø teân Nuøng phaûn phuùc Nuøng Toâng-Ñaùn ñaõ theo Toáng töø laâu.

1.4.- Nghi vaán thöù tö :YÙ nghóa baøi thô ñaùnh Toáng. Boán laø, chöõ Thieân-thö trong baøi thô treân, ngöôøi sau khoâng tham khaûo kyõ Toáng-söû,

cho raèng thieân-thö laø danh töø chung, Lyù Thöôøng-Kieät duøng nhö moät hieän theå tröøu töôïng ñeå chæ yù trôøi. Nhöng thöïc ra ñoù laø teân boä saùch laøm chuû ñaïo cho Toáng trieàu mang teân Thieân-thö nghò cheá. Lyù Thöôøng-Kieät duøng gaäy oâng ñaäp löng oâng.

Döôùi ñaây toâi xin giaûi caùc nghi vaán ñoù.

2. Veà nghi vaán thöù nhaát, Ngöôøi chæ ñaïo cuoäc chieán laø Linh Nhaân hoaøng thaùi haäu. Ngöôøi chæ ñaïo, cuõng laø ngöôøi naém vöõng guoàng maùy cai trò, baûo ñaûm an ninh haäu phöông, tieáp vaän cho tieàn tuyeán laø Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu. Nhöng taïi sao söû Vieät laïi khoâng cheùp söï kieän naøy?

2.1. Lyù do söû Vieät khoâng chæ roõ, Ta thaáy nguyeân nhaân coù ba:

2.1.1. Moät laø söï nhaäp cung cuûa baø coù hôi khaùc thöôøng. Vua gaëp gôõ giöõa ñöôøng, ñem veà phong laø YÛ-Lan phu-nhaân. Khaùc vôùi taát caû cung-phi khaùc, phaûi qua nhieàu cuoäc tuyeån choïn phöùc taïp. Baø nhaäp cung vöôït ra khoûi luaät leä Lyù trieàu, neân chi ngöôøi sau cho raèng baø chæ laø


11

moät coâ gaùi queâ taàm thöôøng, nhôø con laøm vua, maø trôû thaønh Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu, roài nhieáp chính. 2.1.2. Hai laø, sau Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu, trieàu Lyù coù ñeán ba baø thaùi-haäu nhieáp chính roài laêng loaøn, daâm ñaõng, ñöa ñeán maát nghieäp. Ñoù laø Leâ thaùi haäu vôï vua Thaàn-toâng; Ñoã thaùi haäu vôï vua Anh-toâng vaø Traàn thaùi haäu vôï vua Hueä-toâng. Caùc Nho gia vôùi quan nieäm: Söû laø taám göông cho ngöôøi sau soi chung, neân khoâng muoán coù söï tham döï cuûa ñaøn baø vaøo chính söï, maø daân gian goïi laø tình traïng gaø maùi gaùy. Vì vaäy khi cheùp söû, caùc söû gia ñaõ boû baø ra ngoaøi huaân nghieäp vó ñaïi cuûa Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu. 2.2. Trong thöïc teá, chuùng ta thaáy chính Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu laø ngöôøi laõnh ñaïo cuoäc Baéc phaït. Toân Ñaûn, Lyù Thöôøng-Kieät chæ laø töôùng caàm quaân maø thoâi. Vì: 2.2.1. Baáy giôø vua Nhaân-toâng môùi chín tuoåi, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu nhieáp chính. Noùi khaùc ñi laø caàm quyeàn. Baûo raèng nhaø vua chæ ñaïo, thì khoâng ai coù theå chaáp nhaän. Vì vôùi tuoåi ñoù, duø thoâng minh chaêng nöõa, nhaø vua cuõng khoâng ñuû trí khoân, kieán thöùc ñeå thaáu ñaùo vaán ñeà; huoáng hoà ñöa ra quyeát ñònh lôùn lao, taùo baïo. 2.2.2. Cuoäc Baéc phaït thôøi Thaùi-Ninh (1075) vôùi ñaïo quaân hôn möôøi vaïn ngöôøi ngöïa, ít ra cuõng phaûi coù 40 vaïn daân phu chuyeân chôû, tieáp teá löông thaûo; chi tieâu cöïc kyø toán keùm. Tieáp theo laø cuoäc khaùng Toáng giöõ nöôùc. Nhöõng coâng vieäc khoù khaên ñoù, ñoøi hoûi ba ñieàu. Moät laø neàn cai trò vöõng chaéc ñeå coù an ninh ôû haäu phöông. Hai laø tieáp vaän löông thaûo, cöïc kyø toán cuûa, toán söùc ngöôøi. Ba laø boå xung toån thaát; phi ngöôøi taøi trí, khoâng ñöông noåi. Vì theá trong boä Nam-quoác sôn haø toâi seõ trình baày roõ: Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu ñaõ duøng tôùi baåy phuï taù, nhö moät sieâu trieàu ñình. Ñoù laø coâng chuùa Thieân-Ninh, Thieân-Thaønh, Ñoäng-Thieân, vöông phi Trung-Thaønh vöông laø Nguyeãn-thò Trinh-Dung, vöông phi Tín-Nghóa vöông Leâ Ngoïc-Nam, phu nhaân töôùng Nguyeãn-Caên laø Vuõ Thanh-Thaûo, phu nhaân töôùng Buøi Hoaøng-Quan laø Traàn Ngoïc-Hueä. Ñieàu naøy chöa moät söû saùch Vieät naøo noùi tôùi. 2.2.3. Cuõng coù ngöôøi baûo raèng chính Thaùi-sö Lyù Ñaïo-Thaønh ñaõ chuû tröông, chæ ñaïo cuoäc Baéc phaït. Voâ lyù, bôûi oâng bò Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu ñaày vaøo Thanh-Ngheä, chæ ñöôïc aân xaù veà trieàu ñeå giuùp vieäc noäi trò khi caát quaân Baéc phaït. Hôn nöõa oâng laø ngöôøi chuû hoøa, laïi ôû vaøo tuoåi taùm möôi hôn, neân quyeát ñònh Baéc phaït khoâng theå laø oâng; maø phaûi laø Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu. 2.2.4. Baûo raèng, quyeát ñònh naøy cuûa Lyù Thöôøng-Kieät ö? Coù theå. Baáy giôø Thöôøng-Kieät lónh chöùc Thaùi-uùy (QTNC noùi oâng lónh chöùc Ñaïi-tö-maõ), nhöng quyeát ñònh toái haäu vaãn laø Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu. Bôûi ngay thôøi vua Thaùnh-toâng coøn taïi theá, trong khi bình Chieâm, ñaõ giao quyeàn cho baø. Khoâng nhöõng baø toå chöùc cai trò, tieáp vaän chu ñaùo; maø coøn toû ra xuaát saéc hôn nhaø vua trong luùc khoâng chieán tranh nöõa.


12

3. Di tích veà Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu. Vì nhöõng huaân nghieäp vó ñaïi, neân sau khi baêng haø, baø ñöôïc thôø kính khaép nôi. Toâi taïm ghi ôû ñaây nhöõng ñeàn hieän nay (1995) vaãn coøn, daân chuùng vaãn höông khoùi, vì ngaøi raát linh öùng:

3.1. Phuù-thò töø (Ñeàn Phuù-thò) ÔÛ xaõ Phuù-thò, tieáng noâm laø laøng Suûi (teân thôøi Lyù laø laøng Thoå-loãi hay Thoå-loäi, sau ñoåi ra Sieâu-loaïi), thuoäc toång Kim-sôn, huyeän Gia-laâm, tænh Baéc-ninh cuõ, nay thuoäc Haø-noäi. Taøi lieäu ghi cheùp. Baéc-ninh tænh thaàn tích.

3.2. Lyù thaùi haäu töø (Ñeàn Lyù Thaùi-haäu) ÔÛ xaõ Döông-xaù, toång Döông-quang, huyeän Sieâu-loaïi tænh Baéc-ninh, sau thuoäc tænh Haø-Baéc. Nay laø xaõ Döông-xaù huyeän Gia-laâm, Haø-noäi. Taøi lieäu ghi cheùp Baéc-ninh toaøn tænh ñòa dö chí.

Coång chính töø ngoaøi vaøo

Hình chuïp naêm 1994, taïi xaõ Döông-xaù, huyeän Gia-laâm, Haø-noäi: moät trong 72 ngoâi chuøa, Linh-Nhaân hoaøng Thaùi-haäu (Minh-Ñeä) xaây ñeå ñaùp lôøi höùa vôùi Minh-Khoâng thieàn sö. Chuøa naøy naèm trong cuøng khuoân vieân vôùi ñeàn thôø ngaøi


13

3.3. Lyù trieàu ñeä tam hoaøng thaùi haäu töø. ÔÛ xaõ Quang-leä, huyeän Phuø-dung, sau laø huyeän Phuø-cöø, tænh Höng-yeân, nay laø huyeän Phuø-tieân, tænh Haûi-höng. Taøi lieäu ghi cheùp

Ñaïi-Vieät ñòa dö chí, Baéc-thaønh ñòa dö chí luïc.

3.4. Lyù hoaøng thaùi haäu töø. (Ñeàn thôø hoaøng thaùi haäu trieàu lyù). ÔÛ xaõ Caåm-caàu, huyeän Gia-loäc, tænh Haûi-döông. Taøi lieäu ghi cheùp Baéc-thaønh ñòa dö chí luïc. Ñoàng-Khaùnh ñòa dö. Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí (Haûi-döông).

3.5. Hoäi-chaâu töø (Ñeàn Hoäi-chaâu). OÅ thoân Baûn-kyû, xaõ Hoäi-chaâu, huyeân Thanh-quan, nay laø huyeän Thaùi-thuïy tænh Thaùi-bình. Ñaây laø queâ ngoaïi cuûa ngaøi. Taøi lieäu ghi cheùp Thaùi-bình ñòa dö-kyù.

3.6. Yeân-thaùi töø (ñeàn An-thaùi). ÔÛ laøng Yeân-thaùi, huyeän Thoï-xöông, nay laø soá 8, ngoõ Taïm-thöông, Haø-noäi.

Taøi lieäu ghi cheùp Kim-coå thoân bi kyù. Haø-noäi tænh thaàn tích.

3.7. Caåm-ñôùi ñình. ÔÛ laøng Caåm-ñôùi, toång Bao-trung, huyeän Gia-loäc, nay laø Töù-loäc, tænh Haûi-höng.

Taøi lieäu ghi cheùp Haûi-döông tænh thaàn tích.

3.8. Ñoàng-thieân quaùn Moät trong boán quaùn lôùn ôû Thaêng-long. Hoài sinh thôøi ngaøi döïng ñeå thôø Tam-thanh (Ngoïc-thanh, Thöôïng-thanh, Thaùi-thanh) ôû thoân Kim-coå huyeän Thoï-xöông. Nay ôû soá 73 Ñöôøng Thaønh, Haø-noäi. Ñaõ bò huûy hoaøn toaøn, chæ coøn böùc töôøng. Taøi lieäu ghi cheùp Baéc-thaønh ñòa dö chí luïc. Hoaøng-Vieät ñòa dö chí.


14

Thaêng-long coå-tích khaûo. Long-bieân baùch nhò vònh. Ñaïi-vieät ñòa dö chí.

3.9. Ñoàng-laâm töï (chuøa Ñoàng-laâm) Chuøa naèm ôû giöõa hai thoân Ngoïc-trì vaø Veä, xaõ Coå-linh, huyeän Gia-laâm, tænh Baéc-ninh. Nay thuoäc huyeän Gia-laâm Haø-noäi. Ñaây laø moät trong 72 ngoâi chuøa, maø hoài sinh thôøi baø cho döïng leân. Taøi lieäu ghi cheùp: Laâm-coå kyù. Baéc-ninh toaøn tænh ñòa dö chí.


1

4. Nhöõng cuoäc bình Nam, Baéc phaït thôøi Tieâu-sôn. Thôøi Lyù (1010-1225) caùc vaên gia xöa goïi laø thôøi Tieâu-sôn, vì Tieâu-sôn laø ngoïn nuùi phaùt tích ra trieàu Lyù. Thôøi naøo Ñaïi-Vieät ta cuõng coù nhöõng vò anh huøng xaû thaân cöùu nöôùc. Coâng nghieäp cuûa caùc ngaøi, thaønh cuõng nhieàu, maø baïi cuõng laém. Duø thaønh, duø baïi, sau khi caùc ngaøi lìa theá thì hoaëc daân chuùng, hoaëc caùc trieàu ñaïi keá tieáp ñeàu laäp ñeàn thôø, ñeå töôûng nhôù huaân-coâng. Ngoaøi chính söû ra, taïi ñeàn thôø caùc ngaøi, thöôøng coù cuoán phoå (coøn goïi laø ngoïc phoå hay ngoïc phaû) cheùp haønh traïng. Naêm 1407, Tröông Phuï, Moäc Thaïch ñaõ phaù haàu heát di-tích, ñeàn-mieáu thôø caùc ngaøi ñaõ ñaønh, maø coøn thu taát caû caùc cuoán phoå mang veà Kim-laêng. Naêm 1428, vua Leâ Thaùi-toå taùi laäp neàn töï-trò, moät soá di-tích, ñeàn-mieáu ñöôïc truøng-tu, ñöôïc taùi-taïo. Nhöõng cuoán phoå cuõng ñöôïc cheùp laïi theo trí nhôù, thaønh ra tam sao thaát baûn, khoâng coøn ñuùng vôùi söï thöïc. Laïi nöõa ngöôøi Vieät coù tuïc kieâng huùy, neân nhöõng di-tích, ñeàn-mieáu tuy ñaõ döïng laïi, maø ñoâi khi ngöôøi sau khoâng coøn nhôù ñöôïc hoï, teân caùc ngaøi. Thuûa nhoû, tieàn nhaân giaûng daäy cho toâi raát kyõ veà huaân-nghieäp cuûa caùc anh huøng naêm nghìn naêm toäc Vieät. Trong ñoù coù löôùt qua cuoäc ñaùnh Toáng, bình Chieâm thôøi Tieâu-sôn.

4.1. Caùc cuoäc bình Chieâm. Veà bình Chieâm coù ba laàn.

4.1.1. Laàn thöù nhaát. Vaøo thôøi vua Thaùi-toå (1020), ngöôøi caàm quaân laø Khai-Thieân vöông (sau laø vua

Thaùi-toâng) vôùi Ñaøo Thaïc-Phuï. Muïc ñích cuoäc haønh quaân chæ ñeå tröøng phaït Chieâm vaøo cöôùp phaù Nam bieân Ñaïi-Vieät.

4.1.2. Laàn thöù nhì,

Do Khai-Quoác vöông laõnh-ñaïo (1044), vua Thaùi-toâng thaân chinh, Toân Ñaûn toång chæ huy. Cuoäc haønh quaân naøy coù muïc ñích phaù chuû löïc quaân Chieâm, vì baáy giôø Chieâm lieân keát vôùi Toáng, döï truø ñaùnh vaøo Nam thuøy, khi Toáng tieán quaân vaøo Baéc-cöông. Keát quûa, vua Chieâm laø Saï-Daåu bò gieát taïi traän, ta coøn baét caû hoaøng haäu Mî-EÂ mang veà. Hai chieán coâng naøy ñaõ thuaät sô trong boä Anh-linh thaàn voõ toäc Vieät.

4.1.3. Laàn thöù ba (1069)

Do vua Thaùnh-toâng thaân chinh, Lyù Thöôøng-Kieät toång chæ-huy, Toân Ñaûn laøm quaân sö. Cuoäc haønh quaân naøy coù hai muïc ñích; moät laø phaù theá lieân minh Toáng, Chieâm döï xaâm laêng Ñaïi-Vieät; hai laø chieám vuøng ñaát Chieâm coù nhieàu Vieät kieàu sinh soáng. Keát quaû, vua Chieâm laø Cheá-Cuû bò baét cuøng vôùi naêm vaïn quaân. Cheá-Cuû daâng ba chaâu Boá-chaùnh, Ñòa-lyù, Ma-linh ñeå ñöôïc aân xaù. Cuoäc haønh quaân naøy ñöôïc thuaät tyû mæ trong boä Nam-quoác sôn-haø.


2

4.2. Caùc cuoäc phaït Toáng. Veà vieäc ñaùnh Toáng coù saùu laàn, thì trong ñoù coù naêm laàn ñaùnh sang laõnh thoå Trung-

quoác vaø moät laàn khaùng chieán choáng xaâm-laêng. 4.2.1. Laàn thöù nhaát,

Do vua Lyù Thaùi-toå ban chæ, Khai-Thieân vöông toång chæ huy, ñaùnh sang traïi Nhö-hoàng cuûa Toáng, ñeå tröøng phaït quaân Toáng taïi ñaây thöôøng vöôït bieân sang Ñaïi-Vieät cöôùp boùc. Toaøn thaéng. Cuoäc chieán tranh coù tính caùch tröøng phaït moät kheâ-ñoäng.

4.2.2. Laàn thöù nhì ,

Do Khai-Quoác vöông laõnh ñaïo, toång chæ huy laø coâng chuùa Lónh-Nam Baûo-Hoøa vaø phoø-maõ Thaân Thöøa-Quyù. Muïc ñích chieám laïi maáy chaâu ñoäng ñaõ maát veà Toáng, do caùc bieân thaàn Toáng chuû tröông. Toaøn thaéng. Cuoäc chieán coù tính caùch töï veä, daèn maët caùc bieân thaàn Quaûng-Taây. Toáng trieàu khoâng chuû tröông.

4.2.3. Laàn thöù ba,

Döôùi thôøi vua Thaùi-toâng, do Khai-Quoác vöông laõnh ñaïo (1053), muïc ñích chieám laïi laõnh thoå thôøi vua Huøng, vua An-Döông, vua Tröng, bò ngöôøi Haùn chieám maát, roài ñaåy daân Vieät veà soáng ôû vuøng Baéc-cöông thaønh 207 trang-ñoäng. Cuoäc khôûi binh thaønh coâng, ñöa Nuøng Trí-Cao leân laøm vua, laáy laõnh thoå vuøng Quaûng-Ñoâng, Quaûng-Taây, Quyù-chaâu laäp thaønh nöôùc Ñaïi-Nam. Cuoäc ra quaân naøy, ñaõ thuaät chi tieát trong boä Anh-linh thaàn voõ toäc Vieät. Luùc ñaàu thaéng, sau bò baïi. Cuoäc chieán tranh coù tính caùch toaøn dieän. Ñaïi-Vieät khoâng ra maët khai chieán vôùi Toáng. Toáng bieát, nhöng khoâng daùm traû thuø.

4.2.4. Laàn thöù tö,

Cuõng do Khai-Quoác vöông laõnh ñaïo, dieãn ra döôùi thôøi vua Thaùnh-toâng. Ngöôøi toång chæ huy laø coâng-chuùa Bình-Döông vôùi phoø maõ Thaân Thieäu-Thaùi (1059-1060). Muïc ñích cuoäc Baéc phaït naøy laø chieám laïi moät soá trang ñoäng do caùc boä toäc thieåu soá töï trò; bò Toáng laán chieám, hoaëc chieâu duï phaûn Vieät theo Toáng. Sau khi chieám laïi caùc trang ñaõ maát, traû ñaát cho caùc toäc bò maát, quaân Vieät tieán saâu vaøo vuøng Taû-giang, Höõu-giang, chieám hôn möôøi aûi, gieát nhieàu töôùng Toáng. Toáng cöïc kyø phaãn uaát, nhieàu ñaïi thaàn khuyeân vua Toáng Nhaân-toâng ñem quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät ñeå tröøng phaït; nhaân ñoù chieám nöôùc ñaët laøm quaän huyeän. Ngaët vì baáy giôø phía Taây, Toáng ñang maéc hoïa vôùi Haï, phía Baéc thì Lieâu chieám ñaát, ñoøi coáng vaøng luïa; vaû vua Toáng cuõng sôï binh huøng töôùng maïnh cuûa Ñaïi-Vieät, neân baøn hoøa. Coâng-chuùa Bình-Döông ñoøi nhieàu ñieàu kieän khaét khe môùi chòu ruùt quaân. Toáng cuõng phaûi nhöôïng. Thaéng toaøn dieän. Chieán coâng oanh lieät treân thuaät trong boä Nam-quoác sôn-haø. Ñeán ñaây chieán cuoäc leo thang. Ñaïi-Vieät ra maët khai chieán vôùi Toáng, nhöng ñeå cho coâng chuùa Bình-Döông, phoø-maõ Thaân Thieäu-Thaùi laøm.

4.2.5. Laàn thöù naêm,

Dieãn ra döôùi thôøi vua Nhaân-toâng vaøo naêm 1075, baáy giôø vua môùi chín tuoåi, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phuï chính. Vua coøn thô, chö söï lôùn nhoû ñeàu do Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu quyeát ñònh. Nguyeân do: Vua Toáng Thaàn-toâng duøng nhöõng caûi caùch veà kinh-teá, noâng-nghieäp, binh-bò, taøi-chaùnh cuûa Vöông An-Thaïch töø naêm 1066, ñaõ ñöôïc chín naêm, khieán


3

binh löïc trôû thaønh huøng haäu, quoác-saûn sung tuùc. Nhaø vua muoán nhaân ñoù tieán quaân leân Baéc ñaùnh Lieâu, chieám laïi ñaát cuõ, ñeå röûa nhuïc. Nhöng Vöông An-Thaïch laïi khuyeân neân ñaùnh Ñaïi-Vieät tröôùc. Sau khi baïi Ñaïi-Vieät, thì Chieâm-thaønh, Chaân-laïp, Ai-lao, Xieâm-la, Ñaïi-lyù phaûi quy haøng. Baáy giôø duøng nhaân löïc, taøi löïc saùu nöôùc, ñem leân Baéc, thì thaéng Lieâu deã daøng. Vua nghe theo, bí maät cho caùc chaâu Nam bieân luyeän binh, tích tröõ löông thaûo. Cuoäc chuaån bò ñöôïc ba naêm, thì bò Ñaïi-Vieät bieát ñöôïc. Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu quyeát ñònh: Ngoài yeân ñôïi giaëc, sao baèng mình ra tay tröôùc. Muïc ñích cuoäc haønh quaân laø phaù heát caùc kho löông thaûo, vuõ khí, thaønh trì, caàu coáng, dieät caùc ñaïo quaân môùi huaán luyeän cuûa Nam thuøy Toáng. Theá laø cuoäc Baéc phaït noå ra vaøo cuoái naêm 1075. Quaân Vieät tieán ñaùnh 18 aûi doïc bieân thuøy Toáng, roài coâng phaù caùc chaâu Khaâm, Lieâm, Ung, Dung, Nghi, Baïch, cuøng dieät vieän quaân ôû nuùi Ñaïi-giaùp. Nhieäm vuï chu toaøn roài, quaân Vieät ruùt veà. Thaéng toaøn dieän. Ñeán ñaây Ñaïi-Vieät ra maët khai chieán vôùi Toáng. Caû hai beân cuøng ñem toaøn löïc ra ñoái phoù vôùi nhau.

4.3. Keát quûa cuoäc Baéc phaït vó ñaïi, Cuoäc ra quaân cuûa Vieät laàn naøy quaù lôùn lao, phaù naùt keá hoaïch caûi caùch cuûa Toáng ôû

Giang-Nam. Quaù uaát haän, Toáng chòu nhuïc; nhöôøng Haï ôû phía Taây, caét ñaát daâng cho Lieâu ôû phöông Baéc... ñeå cho raûnh tay, roài hoï mang quaân nghieâng nöôùc sang ñònh chieám Ñaïi-Vieät ñaët laøm quaän huyeän (1076-1077). Nhöng Toáng laïi bò thaát baïi phaûi ruùt quaân veà, vaø chòu hoøa. Ngöôøi coù huøng taâm, traùng-chí, laõnh ñaïo laø moät thieáu phuï ôû tuoåi ba möôi, ñoù laø Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu (YÛ-Lan). Coøn ngöôøi Toång chæ huy cuoäc vöôït bieân Baéc phaït laø Lyù Thöôøng-Kieät, Toân Ñaûn, Lyù Hoaèng-Chaân, Lyù Chieâu-Vaên, Lyù Keá-Nguyeân. Noäi dung boä Nam-quoác sôn haø thuaät cuoäc Baéc phaït, cuøng khaùng Toáng treân.

4.4. Rung chuyeån Trung-nguyeân, Sau cuoäc Baéc phaït, vaø giöõa luùc cuoäc khaùng Toáng cuûa Ñaïi-Vieät, chieán cuoäc ñang

dieãn ra cöïc kyø khoác lieät (1076), Vöông An-Thaïch bò caùch chöùc Teå-töôùng, giaùng xuoáng tri Giang-ninh phuû lónh Traán-Nam quaân tieát ñoä söù, Ñoàng-bình chöông-söï. Luùc Vöông ñoä giang, bò moät nhaân só baét con saâu boû leân xe roài laøm baøi thô mæa mai nhö sau:

Thanh-mieâu, trôï-dòch löôõng phöông noâng, Thieân haï ngao ngao oaùn töôùng coâng. Ñoäc höõu hoaøng truøng thieân caûm ñöùc, Höõu tuøy xa giaù, quaù Giang-Ñoâng. Dòch :

Thanh-mieâu trôï dòch haïi canh noâng, Thieân haï nhao nhao oaùn töôùng coâng. Chæ coù saâu vaøng theo tieãn bieät, Cuøng treân xa giaù, quaù Giang-Ñoâng. Coù ngöôøi ví caùi thaát baïi cuûa Vöông An-Thaïch cuõng ñau ñôùn nhö caùi thaát baïi cuûa Haïng Voõ xöa, khuyeân Thaïch neân töï töû:


4

Khi Haïng-Vöông möu ñuoåi höôu ôû Trung-nguyeân, bò thaát baïi, lui veà Nam; luùc qua soâng naøy töï caûm thaáy xaáu hoå, ñaõ töï töû, maø haäu theá kính phuïc. Toâi khuyeân oâng cuõng neân töï töû ñeå löu danh muoân thuûa.

Nhöng Thaïch khoâng ñuû can ñaûm.

Tieác thay, moät cuoäc caûi caùch veà kinh-teá, binh-bò, taøi-chaùnh, xaõ-hoäi, noâng nghieäp nhö vaäy, ñang treân ñöôøng thaønh coâng röïc rôõ; bò tan vôõ, bò huûy boû chæ vì tham voïng ñaùnh Ñaïi-Vieät cuûa Vöông An-Thaïch. Maø ñau ñôùn bieát bao, khi ngöôøi phaù vôõ chæ laø moät thieáu phuï Vieät ôû tuoåi ba möôi. Giaù nhö Thaïch khoâng chuû tröông Nam xaâm, chæ caàn möôøi naêm nöõa, toaøn boä xaõ hoäi Trung-quoác thay ñoåi; roài vôùi caùi ñaø ñoù, thì Trung-quoác seõ laø nöôùc huøng maïnh voâ song, e raèng muoân ñôøi maët trôøi vaãn ôû phöông Ñoâng, chöù khoâng ngaû veà Taây nhö hoài theá kyû thöù 18 cho ñeán nay vaø bao giôø..???...???

5. Tìm nhöõng danh töôùng thôøi Tieâu-sôn.

5.1. Ñi tìm anh huøng nghìn naêm tröôùc. Chuû tröông Baéc-phaït laø cuûa Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu. Töôùng caàm quaân laø Thöôøng-Kieät, Toân Ñaûn. Theá nhöng khoâng phaûi chæ hai töôùng aáy maø taïo ra chieán coâng löøng laãy nhö vaäy! Phaûi coù theâm nhieàu ngöôøi. Söû nhaéc ñeán Lyù Hoaèng-Chaân, Lyù Chieâu-Vaên, Lyù Keá-Nguyeân, Nguyeãn-Caên. Nhöng vaøo caùi thôøi ñoù, cöù moät ngöôøi ra traän, thì phaûi naêm ngöôøi tieáp vaän; aáy laø khoâng keå boä maùy kinh-teá, taøi-chaùnh, cai trò ñeå cung caáp nhu caàu cho binh töôùng. Vaäy nhöõng nhaân vaät naøo ñaõ laøm baèng aáy coâng taùc? 5.1.1. Tìm trong nhaø. Khi tieàn nhaân giaûng veà giai ñoaïn lòch söû naøy cho toâi, caùc ngöôøi thöôøng than thôû raèng: Töông truyeàn baáy coù saùu vò nöõ quan, phuï traùch saùu boä, caïnh Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu nhö moät sieâu chính phuû. Theá maø nay söû saùch khoâng löu truyeàn saùu baø aáy laø nhöõng baø naøo. Laïi nöõa, trong cuoäc ñaùnh Toáng, Vieät coù möôøi taùm töôùng, cuøng möôøi taùm phu nhaân cuõng laø möôøi taùm nöõ töôùng; maø möôøi hai vò xuaát thaân cuøng khoå; taát caû ñeàu tuaãn quoác trong traän khaùng Toáng, nhöng tieác thay tieåu söû laïi raát mô hoà. Neáu noùi quaù ñi, gaàn nhö khoâng coøn. Luùc lôùn leân, toâi coù tìm ñoïc nhöõng saùch do Quoác-söû quaùn trieàu Nguyeãn soaïn ñeå tìm hieåu theâm. Veà söû nhö Ñaïi-Nam thöïc luïc tieàn bieân, Ñaïi-Nam thöïc luïc chính bieân. Veà chí nhö Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí, Ñaïi-Nam quaän huyeän phong thoå vaät löôïc chí, caùc boä Ñòa-phöông chí, Phuû-huyeän chí, Truyeän kyù, Thaàn-tích, Ngoïc-phaû. Nhöng cuõng khoâng tìm ra ñöôïc chuùt aùnh saùng naøo. 5.1.2. Tìm ôû nöôùc ngöôøi. Cho ñeán khi ra tröôøng (1964) coù choã ñöùng trong xaõ hoäi veà taøi chính, coù phöông tieän, toâi ñaõ laàn mua ñoïc caùc boä saùch cuûa Trung-quoác. Töø nhöõng boä lôùn nhö: Tuïc tö trò thoâng giaùm tröôøng bieân, Toáng Thaàn-toâng thöïc luïc, Toáng-söû v.v. tôùi nhöõng boä nhoû nhö Ung-chaâu kyû-söï, Hy-Ninh caûo luïc. Nhöng cuõng khoâng tìm ra ñöôïc gì hôn.


5

Phaûi chôø ñeán giai ñoaïn 1977-1995, nhôø ñi trong phaùi ñoaøn trao ñoåi y-hoïc Phaùp-Hoa (CMFC), Lieân-hieäp caùc vieän baøo cheá chaâu Aâu (CEP), vieän Phaùp-AÙ (IFA) toâi coù dòp laàn moø vaøo nhöõng thö vieän, baûo taøng ñòa phöông Trung-quoác. - Naøo thö-vieän, baûo-taøng cao nhaát cuûa caáp tænh, naøo thö vieän ñaïi hoïc Vaên-söû, naøo thö vieän ñaïi hoïc Sö-phaïm... cho tôùi thö-vieän caáp huyeän cuûa caùc tænh Quaûng-Ñoâng, Quaûng-Taây, Vaân-Nam, Quyù-chaâu, Hoà-Nam. - Toâi ñaõ ñi Nam-ninh (Ung-chaâu) leân nuùi Ñaïi-giaùp, Hoûa-giaùp, suoái Ngoïc-tuyeàn; tôùi Khaâm-chaâu, Lieâm-chaâu ñeå quan saùt ñòa hình chieán tröôøng thôøi Toáng-Lyù. - Nhôø caùc cuoán ñòa-phöông chí, nhaân vaät chí, ñòa dö chí töø ñôøi Minh, ñôøi Thanh coøn löu truyeàn; toâi tìm ra ñeàn thôø caùc töôùng Toáng töû traän trong chieán tranh Toáng-Lyù, ñöôïc laäp ñeàn thôø. Trong caùc chí ñoù, coù noùi ñeán nhieàu danh töôùng Vieät. - Toâi cuõng laàn moø ñoïc caùc taám bia ôû ngoaïi oâ Nam-ninh treân goø choân taäp theå daân quaân Toáng cheát trong traän Ung-chaâu. Taïi nuùi Ñaïi-giaùp, toâi ñöôïc thaêm laêng moä, ñeàn thôø, ñoïc bia kyù cuûa naêm töôùng Tröông Thuû-Tieát, Höùa Döï, OÂn Nguyeân-Duï, Tröông Bieän, Vöông Traán. Caùc töôùng naøy töû traän khi mang quaân cöùu vieän thaønh Ung. Trong caùc bia, phoå, gia phaû cuûa naêm töôùng, thuaät raát chi tieát veà chieán cuoäc Coân-loân, Ñaïi-giaùp, vaø nhaéc ñeán teân nhieàu töôùng Ñaïi-Vieät. Caûm ñoäng nhaát laø trong khi vieáng ñeàn, toâi ñöôïc gaëp haäu duïeä chö töôùng aáy ñang hoïp nhau, quyeân goùp tieàn truøng tu ñeàn. Hoï ñem soå vaøng ra, khieán toâi khoâng bieát phaûi haønh-xöû nhö theá naøo? Bôûi cuùng, thì toâi coøn maët muõi naøo ñeå ñeán quyø goái taïi ñeàn thôø Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu? Coâng chuùa Thieân-Ninh, vaø 18 anh-huøng tuaãn quoác thôøi Thaùi-Ninh! Maø choái thì hoùa ra ngöôøi heïp hoøi, gaây khoù khaên khi möôïn gia phaûi cuûa chö töôùng Toáng ñeå tìm taøi lieäu lòch söû! Cuoái cuøng toâi ñaønh ñeå ngöôøi baïn gaùi ngöôøi Hoa laø danh ca Chu Caåm-Hoà cuùng moät soá tieàn nhoû (500 $ US, dó nhieân tieàn ñoù cuûa toâi), goïi laø töôûng nhôù nhöõng ngöôøi trung-nghóa maø boû mình. - Taïi moät soá thö vieän khaùc, toâi ñaõ tìm ra khoâng bieát bieát bao taøi lieäu quyù baùu. Taøi lieäu quyù nhaát laø boä Toáng trieàu coâng thaàn bi kyù noäi dung cheùp vaên bia, moä chí cuûa haàu heát nhöõng nhaân vaät vaên voõ thôøi Toáng lieân quan ñeán Ñaïi-Vieät. Nhôø noäi dung vaên-bia, toâi bieát theâm nhieàu chi tieát lòch-söû, maø trong caùc boä söû lôùn, nhoû khoâng cheùp.

5.1.3. Tìm di tích baèng y-khoa. Xin môû caùi ngoaëc ôû ñaây: Khi chuùng toâi sang Trung-quoác coâng taùc cho CMFC thöôøng coù hai phaùi ñoaøn, moät phaùi « trao” töùc giaûng daïy cho ngöôøi, moät phaûi ñoaøn « ñoåi” töùc hoïc cuûa ngöôøi. Luùc ñaàu toâi ñi trong caùc phaùi ñoaøn vôùi tö caùch thoâng dòch vieân, sau kieâm theâm lieân laïc toå chöùc, roài daàn daàn (soáng laâu leân laõo laøng) toâi laøm tröôûng phaùi ñoaøn cho ñeán nay (1995). Vì dòch rieát roài nhöõng vaán ñeà dòch nhaäp taâm, lónh hoäi ñöôïc, neân toâi thu thaùi raát nhieàu khi « trao”. Nhö tröôùc 1978 toâi chæ coù moät soá kieán thöùc khieâm toán veà giaûi phaãu chænh hình (orthopeùdie), nhaát laø giaûi-phaãu thaåm myõ nhö loät da, caêng da, caét maét, naâng cao muõi, laáy môõ buïng, laøm moâi traùi ñaøo, söûa ngöïc. Ñeán naêm 1981 toâi nghieãm nhieân trôû thaønh phuï giaûng khi trao, vaø töø naêm 1986, toâi laø moät trong nhöõng giaûng vieân veà caùc moùn lænh kænh naøy.


6

Toâi nghó: Xöa Laõ Baát-Bi buoân vua, thì nay toâi cuõng buoân y-hoïc. Toâi duøng khaû naêng y-hoïc thaåm myõ ñeå laøm quen vôùi quyù baø. ÔÛ caùi xaõ hoäi naøo cuõng theá, caùc baø ñeàu thích ñeïp, vaø coàng baø bao giôø cuõng maïnh hôn leänh oâng. Leä khoâng thaønh vaên cuûa phaùi ñoaøn trao ñoåi y-hoïc laø: Ngoaøi coâng taùc chính taïi caùc ñaïi-hoïc, beänh vieän, caùc giaùo-sö coù quyeàn ñieàu trò cho daân chuùng, nhöng khoâng ñöôïc nhaän thuø lao.

Duøng caùi voõ coâng loät da maët, caét maét, laøm moâi traùi ñaøo, laáy môõ buïng, naâng cao muõi, toâi ñaõ thaønh con moït saùch lôùn, loït vaøo ñöôïc nhöõng tuû saùch gia ñình, ñòa phöông cuûa nhieàu toäc maø toâi muoán. Toâi ñaõ laøm quen, ñaõ tìm laïi ñöôïc gioøng doõi caùc quan laïi, caùc töôùng lieân heä ñeán vieäc sang ñaùnh Ñaïi-Vieät cuûa Toáng, roài xin ñoïc gia phaû Toå tieân anh huøng cuûa hoï. Toâi ñaõ ñöôïc ñoïc gia phaû cheùp veà Vöông Duy-Chính, Dö Tónh, Tieâu Chuù, Oân Caûo, Tieâu Coá, Lyù Sö-Trung, Vöông An-Thaïch, Thaåm Khôûi, Löu Di, Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû, Dieâu Töï, Lyù Haïo, Tröông Chi-Giaùm, Döông Vaïn, Loâi Töï-Vaên, Löõ Chaân, Lyù Hieáu-Toân, Tröông Theá-Cöï, Ñòch Töôøng, Khuùc Chaån, Quaûn Vi, Vöông Maãn. 5.1.4. Thaùnh nhaân ñaõi keû khuø khôø. May maén nhaát laø naêm 1985, nhôø laøm ñeïp cho maáy phu nhaân cuûa nhöõng só quan cao caáp cuûa Boä Tö-leänh hai Quaân-khu tieáp giaùp vôùi Vieät-Nam vaø cuûa Boä Chæ-huy Quaân-söï hai tænh Quaûng-Taây, Quaûng-Ñoâng toâi ñaõ ñöôïc vaøo thö vieän cuûa boä Tö-leänh hai quaân khu coù chung bieân giôùi vôí Vieät-Nam. Maëc daàu baáy giôø caùch thö vieän toâi ngoài khoâng bao xa, giöõa quaân ñoäi Trung-Quoác, Vieät-Nam ñang naõ ñaïi phaùo vaøo nhau; maëc duø caùc só quan Trung-quoác ñeàu bieát toâi laø Taây goác Vieät. Nhöng hoï cuõng bieát raèng toâi laø teân thaày thuoác doát chính trò nhaát theá giôùi, khuø-khôø laåm caåm nhaát theá giôùi. Vì vaäy hoï cho toâi ñoïc thaû daøn, ñoïc söôùng con maét; ñoïc ñeán phaûi mang baùnh bao, vòt quay vaøo thö vieän vöøa aên, vöøa ñoïc! Nhöng hoï khoâng cho toâi mang maùy vaøo, sôï toâi scaner ! Ngoài beân kho taøi lieäu, toâi caûm thaáy kinh hoaøng voâ cuøng, vì Trung-Quoác baûo toàn ñöôïc taát caû nhöõng taøi lieäu lieân quan ñeán ngoaïi-giao, quaân-söï giöõa hai nöôùc ñeå caùc só quan tham khaûo thieát keá haønh quaân.

- Coå nhaát laø cuoäc ñaùnh sang Vieät thôøi Toáng Thaùi-toâng cuûa Haàu Nhaân-Baûo, Toân Toaøn-Höng, Quaùch Quaân-Bieän, Trieäu Phuïng-Huaân (981);

- Ba cuoäc tieán quaân thôøi Lyù Baéc-phaït (1053, 1059, 1075), - Cuoäc Nam xaâm thôøi Toáng Thaàn-toâng (1076-1077); - Ba laàn (1257, 1285, 1288) Moâng-coå ñaùnh Ñaïi-Vieät, - Cuoäc xaâm laêng cuûa Tröông Phuï (1407)... cuoái cuøng laø cuoäc haønh quaân chöa xong

cuûa Baéc-kinh daïy Vieät-Nam baøi hoïc, maø chuùng toâi thöôøng ñuøa raèng ñoù laø cuoäc tieán quaân moâi caén raêng 1978; vaãn chöa döùt.

Trong thö vieän aáy, toâi tìm ñöôïc hai boä saùch chöa xuaát baûn, in baûn thaïch, roài photocopie. Ñoù laø hai boä nhaät kyù haønh quaân cuûa Quaùch Quyø teân Quaùch-thò Nam chinh (QTNC), cuûa Trieäu Tieát mang teân Trieäu-thò chinh tieãu Giao-chæ kyù (TTCTGCK); laø hai töôùng toång chæ huy cuoäc ñaùnh Ñaïi-Vieät thôøi Lyù (1076-1077).


7

Xin caén coû laïy caùc oâng caùc baø ñieåm saùch baùo cho Cuïc-tình baùo Hoa-Nam; Cuïc-tình baùo Haø-noäi; boä Ngoaïi-giao, boä Ñaïi-hoïc Phaùp laøm ôn dòch ñaày ñuû ñoaïn naøy duøm, baèng khoâng caùc ñaïi-nhaân Trung-quoác; caùc ñænh cao trí tueä Haø-noäi; caùc xeáp lôùn cuûa boä Ngoaïi-giao Phaùp seõ noåi giaän vì toâi tieát loä bí maät, thì khoå laém. Vieäc naøy seõ ñöa ñeán toâi bò tuyeät ñöôøng ñi moø maãm tìm taøi lieäu ôû Hoa-Nam sau naøy. Toâi chæ laø moät thaày thuoác, moät oâng ñoà Nho laåm caåm nhaát trong nhöõng ngöôøi laãm caåm, tìm thuù vui cuoäc ñôøi baèng nhöõng trang söû cuõ.

Hai boä saùch do chính Quaùch Quyø, Trieäu Tieát cheùp, sau naøy con chaùu hoï coù tu boå.

Vaøo nieân hieäu Thieäu-Höng thöù tö (1134); chaùu boán ñôøi Quaùch Quyø laø Quaùch Gia; chaùu naêm ñôøi Trieäu Tieát laø Trieäu Duïng coù daâng leân vua Toáng Cao-Toâng ñeå xin minh oan, cuøng phuïc hoài danh döï cho toå tieân mình. Baáy giôø Lyù Hoài môùi ñöôïc giöõ chöùc Ñoan-minh ñieän ñaïi-hoïc só, quyeàn tri tam tænh, Khu-maät vieän-söï töùc Teå-töôùng toaøn quyeàn. OÂng naøy sôï Quaùch Gia, Trieäu Duïng ñöôïc troïng duïng; neân baøi baùc caùc ñoaïn noùi veà söùc maïnh, veà toå chöùc quaân ñoäi, cuøng tieåu chuyeän caùc töôùng Ñaïi-Vieät thôøi Thaùi-Ninh, Anh-vuõ chieâu-thaéng (1072-1084), vaø cho raèng ñoù laø nhöõng ñieàu bòa ñaët. Tuy vaäy trong hai taäp saùch treân coù ghi cheùp ñaày ñuû hình theå nuùi soâng, phong tuïc, tieåu-söû coâng thaàn, toå chöùc haønh chaùnh, quaân söï Ñaïi-Vieät, neân nhaø vua vaãn sai trao chu Khu-maät vieän caát ñeå laøm taøi lieäu.

5.2. Anh huøng nöôùc toâi coøn ñoù. Sau khi kieåm laïi caùc boä gia-phaû, ñòa-phöông chí, ñòa dö chí, nhaân vaät chí, bia ñaù, moä chí cuøng ñoïc kyõ hai boä treân. Toâi ñaõ giaûi ñöôïc gaàn nhö troïn veïn nhöõng nghi-vaán veà lòch söû do tieàn nhaân toâi ñeå laïi. Toâi tin ñeán tuyeät ñoái, vì nhöõng ñieàu trong söû Vieät, Hoa boû qua khoâng ghi nhö: 5.2.1. Baø chuùa kho,

Söû Hoa-Vieät noùi ñeán coâng-chuùa Thieân-Thaønh haï giaù vôùi phoø-maõ Thaân Caûnh-Long; coù noùi ñeán coâng-chuùa Ñoäng-Thieân, coøn coâng chuùa Thieân-Ninh thì khoâng heà noùi tôùi. Trong thöïc teá, ñeàn thôø coâng-chuùa Thieân-Ninh (Baø chuùa kho) raát lôùn, maø daân mieàn Baéc ai cuõng bieát; nhaát laø daân Haø-noäi, cöù vaøo ñaàu Xuaân, luõ löôït keùo nhau ñeán ñeàn thôø baø xin... vay tieàn. Trong hai boä QTCN vaø TTCTGCK cheùp raát chi tieát tieåu söû cuûa baø, cheùp roõ ñeàn thôø taïi ñaâu, xaây caát naêm naøo nöõa.


8


9

Treân: Coång ngoaøi, coång trong. Döôùi: Chính ñieän thôø Coâng-chuùa Thieân Ninh (Baø chuùa kho)

ôû Thò-caàu, Baéc Ninh.

5.2.2. Hoaøng töû Hoaèng Chaân, Chieâu Vaên, Söû Hoa-Vieät cheùp vaøi gioøng veà hoaøng-töû Hoaèng-Chaân, Chieâu-Vaên töû traän Khaùo-

tuùc, khoâng cheùp hai ngaøi giöõ chöùc gì, tieåu söû ra sao? Hai boä QTCN vaø TTCTGCK cheùp raát chi tieát raèng hai vò laø con cuûa Khai-Quoác vöông vaø quoác-maãu Thanh-Mai. Töôùc phong cuûa Hoaèng-Chaân laø Trung-Thaønh vöông vaø Chieâu-Vaên laø Tín-Nghóa vöông.

5.2.3. Saùu nöõ töôùng thôøi Anh-vuõ Chieâu-thaéng.

Söû khoâng cheùp veà phu nhaân cuûa caùc töôùng. Trong khi ñoù hai boä treân cheùp raát chi tieát: Saùu nöõ phuï taù cuûa Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu, nhö moät sieâu chính phuû baáy giôø goàm:

- Phuï-taù veà Binh-boä laø coâng chuùa Thieân-Thaønh; - Phuï-taù veà Hoä-boä laø coâng chuùa Thieân-Ninh; - Phuï taù veà Hình-boä laø coâng-chuùa Ñoäng-Thieân; - Phuï-taù veà Leã-boä laø baø Traàn Ngoïc-Hueä phu-nhaân cuûa töôùng Buøi Hoaøng-Quan; - Phuï-taù veà Coâng-boä laø baø Vuõ Thanh-Thaûo, phu nhaân cuûa töôùng Nguyeãn Caên; - Phuï-taù veà Laïi-boä laø baø Leâ Ngoïc-Nam, vöông-phi cuûa Tín-Nghóa vöông Lyù Chieâu-

Vaên; - Phuï taù veà Khu-maät vieän laø baø Nguyeãn-thò Trinh-Dung, vöông phi cuûa Trung-

Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân.

5.2.3. Quan saùt y phuïc, bieát danh tính,

Khi haønh höông ñeàn thôø Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu ôû xaõ Döông-xaù, huyeän Gia-laâm Haø-noäi, toâi thaáy töôïng Thaùi-haäu ngoài chính giöõa, moãi beân coù ba töôïng cuûa ba baø, maø baø thuû töø chæ bieát teân coù moät baø teân Nguyeãn-thò Trinh-Dung. Nhö vaäy roõ raøng hai boä QTNC vaø TTCTGCK ñaõ cheùp chi tieát, cheùp ñuùng vôùi chính söû.


10

Töø traùi sang phaûi: 1. Ninh-ñöùc, Trang-dueä, Hieáu-khang coâng chuùa nhuõ danh Leâ Ngoïc-Nam. 2. Coâng-chuùa Ñoäng-Thieân. 3. Hoøa-hueä, Ninh-tónh, OÂn-vaên coâng chuùa Vuõ Thanh-Thaûo

Töø traùi sang phaûi: 4. Coâng-chuùa Thieân-Thaønh, 5. Coâng chuùa Ñoäng-Thieân, 6. Coâng chuùa Nguyeãn-thò Trinh-Dung.


11

Ghi chuù. Giöõ ñeàn naøy (1994) coù tôùi boán ngöôøi, toâi khoâng nhôù teân. Toâi chæ nhôù ñöôïc hai ngöôøi.

- Moät ngöôøi to lôùn töï giôùi thieäu ñaõ ôù trong ngaønh Coâng-an ba möôi naêm, nay ñöôïc cöû veà ñaây ñeå baøi tröø tín ngöôõng dò ñoan. Theo lôøi oâng thì: Vua Toáng laø Vöông An-Thaïch ñem quaân sang ñaùnh VN !!! Toâi coù nhaéc: Khoâng phaûi ñaâu, caùc vua Toáng ñeàu hoï Trieäu; hoài ñem quaân ñaùnh Vieät-Nam thôøi Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu laø Toáng Thaàn-toâng. Vöông An-Thaïch chæ laø teå töôùng, moät teå töôùng raát yeáu. Nhöng oâng naøy vaãn khoâng chòu. Toâi bieát oâng laø moät thöù « oâng bình voâi”, neân cöôøi, roài caùo töø.

- Moät ngöôøi nöõa laø moät baø lôùn tuoåi phuï traùch thaép höông, daâng leã, toâi taïm goïi laø baø thuû-töø. Toâi coù cuùng moät soá tieàn nhoû (200 USD) duøng tu boå ñeàn.

5.2.4. Chi tieát cuoäc Baéc phaït,

Söû Toáng, Vieät cheùp veà vieäc Lyù ñaùnh caùc chaâu Khaâm, Lieâm, Ung, Nghi, Dung, Baïch cuûa Toáng raát sô saøi, voûn veïn coù maáy trang. Trong khi hai boä treân cheùp raát kyõ, raát chi tieát veà traän ñaùnh 18 aûi bieân giôùi; traän ñaùnh Khaâm, Lieâm, Dung, Nghi, Baïch chaâu; traän ñaùnh vieän binh ôû Coân-loân, ôû Ñaïi-giaùp.

5.3. Haønh traïng caùc töôùng, Veà chö töôùng, söû Vieät, Hoa chæ thaáy noùi ñeán Lyù Thöôøng-Kieät, Toân-Ñaûn vaø vaøi gioøng

veà Hoaèng-Chaân, Chieâu-Vaên, Lyù Keá-Nguyeân, Nguyeãn Caên. Ngöôøi sau muoán bieát theâm thì khoâng tìm ra ñeán moät chuùt chi tieát nhoû. Theá nhöng töông truyeàn baáy giôø Vieät coù 18 töôùng trí duõng tuyeät vôøi, vaø caùc phu nhaân cuõng theo quaân giöõ nöôùc. Khi 18 töôùng tuaãn quoác, caùc phu nhaân cuõng tuaãn quoác moät luùc. Sau chieán tranh, trieàu ñình lao töôûng, cho laäp ñeàn thôø. Vaäy thì 18 töôùng aáy laø ai? Ñeàn thôø ôû ñaâu? Khoâng ai bieát. Nhöng trong hai boä QTNC vaø TTCTGCK laïi cheùp raát chi tieát veà xuaát thaân cuûa 18 töôùng, 18 phu nhaân cuøng huaân coâng ñaùnh Chieâm, ñaùnh sang Ung, Khaâm, Lieâm cuûa caùc ngaøi; roài (Quaùch Quyø, Trieäu Tieát) khoe raèng hoï gieát ñöôïc caùc ngaøi trong tröôøng hôïp naøo, ñeàn thôø taïi ñaâu.

6. Thaäp baùt anh huøng giai Phuø-Ñoång. Caên cöù vaøo QTNC, TTCTGCK cheùp, toâi ñaõ tìm ra moät ñieàu thuù vò voâ cuøng taän, roài baät leân tieáng than: Hôõi ôi! Nhöõng ñeàn thôø caùc ngaøi vaãn coøn ñoù. Huaân nghieäp caùc ngaøi coù cheùp trong raát nhieàu caùc saùch söû Vieät-Nam cuûa Quoác-söû quaùn trieàu Nguyeãn nhö Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí, Baéc thaønh ñòa dö chí, hay nhöõng cuoán phoå. Nhöng vì tam sao, thaát baûn ñeán noãi chæ bieát ñeàn thôø raát sô löôïc, maø khoâng bieát roõ teân tuoåi söï nghieäp ra sao. Caên cöù vaøo hai boä saùch treân, toâi ñoái chieáu vôùi saùch Vieät, tìm laïi raát ñaày ñuû teân hoï, queâ quaùn, huaân nghieäp vaø chæ roõ ñeàn thôø hieän coøn hay maát, ôû ñaâu. Döôùi ñaây laø nhöõng danh töôùng, söû ghi teân, nhöng khoâng ñaày ñuû, nhaát laø boû soùt teân caùc nöõ anh huøng.


12

6.1. Lyù Hoaèng-Chaân, Chöùc töôùc nhö sau: - Kieåm-hieäu thaùi-sö, Thöôïng truï quoác, Thöôïng-thö leänh kieâm trung-thö leänh,

Thaêng-long tieát ñoä-söù, Taû kim-ngoâ ñaïi töôùng quaân, quaûn Khu-maät vieän, Trung-Thaønh vöông.

- Vöông phi laø Nguyeãn-thò Trinh-Dung, töôùc phong Minh-ñöùc, thaïc-hoøa, chí nhu

coâng chuùa. Caû hai vò ñeàu tuaãn quoác traän Khaùo-tuùc.

Töôïng thôø vöông phi Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân, nhuõ danh Nguyeãn-thò Trinh-Dung. Töôùc phong cuûa ngaøi laø Minh-ñöùc, Thaïc-hoøa, Chí-nhu coâng chuùa.Hình chuïp taïi ñeàn thôø Linh-nhaân hoaøng Thaùi-haäu ôû xaõ Döông-xaù, huyeän Gia-laâm, Haø-noäi.


13

6.2. Lyù Chieâu-Vaên, Chöùc töôùc nhö sau:

- Kieåm-hieäu thaùi-phoù, khai-phuû nghò ñoàng tam tö, Voõ-minh quaân tieát ñoä-söù, Thöôïng-thö taû boäc xaï, Ñoàng-trung thö moân haï bình chöông söï, Phuï-quoác ñaïi töôùng quaân, Khu-maät vieän söù, Tín-Nghóa vöông.

- Vöông-phi Leâ Ngoïc-Nam töôùc phong Ninh-ñöùc, Trang-dueä, hieáu khang coâng

chuùa. Caû hai vò ñeàu tuaãn quoác traän Khaùo-tuùc.

6.3. Buøi Hoaøng-Quan,

Chöùc töôùc nhö sau: - Thaùi-töû thieáu-baûo, Phieâu-kò ñaïi töôùng quaân, Khu-maät vieän söù, Binh-boä tham-tri,

Gia-vieãn haàu. - Phu nhaân laø Traàn Ngoïc-Hueä töôùc phong Nhu-maãn, ñoan-dueä, anh-vaên coâng chuùa. Caû hai vò ñeàu tuaãn quoác traän Vónh-an (Ngoïc-sôn).

Töôïng thôø Nhu-maãn, ñoan-dueä, anh-vaên coâng chuùa Traàn Ngoïc-Hueä


14

6.4. Dö Phi, Chöùc töôùc nhö sau:

- Thaùi-töû thieáu-sö, Vuõ-döïc ñaïi-töôùng quaân, ñoàng-tri Khu-maät vieän, Nam-sôn haàu. Tuaãn quoác traän Ñaâu-ñænh (Baéc-sôn).

6.5. Nguyeãn Caên,

Chöùc töôùc nhö sau: - Quang-loäc ñaïi phu, Traán-Baéc thöôïng töôùng quaân, Taûn-vieân haàu. - Phu-nhaân laø Vuõ Thanh-Thaûo, töôùc phong Hoaø hueä, ninh tónh, oân vaên coâng chuùa. Caû hai vò ñeàu tuaãn quoác taïi chieán luõy Nhö-nguyeät.

Töôïng thôø vöông phi cuûa Nhaân-voõ, Huøng-huaân, Traán-Baéc ñaïi vöông Nguyeãn Caên, nhuõ danh

Vuõ Thanh Thaûo. Töôùc phong cuûa ngaøi laø Hoøa-hueä, Ninh-tónh, OÂn-vaên coâng chuùa.


15

6.6. Phoø-maõ Hoaøng Kieän, Chöùc töôùc nhö sau: - Phuï-quoác thaùi-uùy, Ñoàng trung thö moân haï bình chöông söï, Binh-boä thöôïng thö,

Kinh-Baéc tieát ñoä söù, Uy-vieãn ñaïi hoïc só, Khu-maät vieän söù, Sôn-Nam quoác-coâng. - Vöông-phi laø coâng chuùa Ñoäng-Thieân, con vua Thaùnh-toâng. Caû hai vò ñeàu tuaãn

quoác traän Phuù-löông.


1

7. Anh linh thaùnh Gioùng. Treân ñaõ thuaät veà möôøi moät vò coù caáp boä cao nhaát töû traän. Keá tieáp laø hai möôi boán vò ôû caáp trung, nhöng cheát raát oai huøng. Ñoù laø: Long-bieân nguõ huøng vaø Taây-hoà thaát kieät, goàm möôøi hai vò, coäng möôøi hai phu nhaân laø hai möôi boán vò. Long-bieân nguõ huøng coù teân Phaïm Daät, Vuõ-Quang, Ñinh Hoaøng-Nghi, Lyù Ñoan, Traàn Ninh. Taây-hoà thaát kieät coù teân Traàn Di, Döông Minh, Trieäu Thu, Mai Caàm, Quaùch Y, Ngoâ ÖÙc, Taï Duy. Saùu töôùng, naêm phu nhaân treân trong söû coù noùi ñeân, toâi khoâng caàn nhaéc laïi nöõa. ÔÛ ñaây toâi xin cheùp tieåu chuyeän cuûa 12 töôùng coù xuaát thaân raát ñaëc bieät: AÊn maøy, aên troäm, moùc tuùi, theá roài nhôø loøng yeâu nöôùc maø trôû thaønh anh huøng. Möôøi hai töôùng ñoù, ñöôïc vua Lyù Thaùnh-toâng phong cho myõ hieäu laø Long-bieân nguõ huøng vaø Taây-hoà thaát kieät.

7.1. Long-bieân nguõ huøng. Long-bieân nguõ huøng laø naêm ñaïi töôùng quaân thôøi vua Lyù Thaùnh-toâng, Lyù Nhaân-toâng. Naêm vò coù teân laø Phaïm Daät, Vuõ Quang, Ñinh Hoaøng-Nghi, Lyù Ñoan, Traàn Ninh. Long-bieân nguõ huøng ñeàu xuaát thaân töø chuøa Töø-quang ôû laøng Thoå-loäi, huyeän Gia-laâm, loä Kinh-Baéc, ngaøy nay laø xaõ Phuù-thò, huyeän Gia-laâm, Haø-noäi. Naêm vò ñeàu laø con moà coâi, ñöôïc sö Vieân-Chieáu ñem veà nuoâi daïy. Caû naêm ñeàu chòu nhieàu thaêng traàm thôøi thô aáu vôùi Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu (Töùc YÛ-Lan thaàn phi nhuõ danh Yeán-Loan); ñöôïc baø nhaän laøm em nuoâi. Sau caû naêm ñöôïc Khai-Quoác vöông thu laøm ñeä töû. Naêm vò hoïc vaên, luyeän voõ ñeàu thaønh. Naêm vò thu nhaän moät soá thieáu nieân ñoàng tuoåi, roài luyeän voõ, daïy baén cung cho hoï, laäp thaønh ñoäi Thaàn-tieãn Long-bieân khoaûng 500 ngöôøi. Moãi traùng só trong ñoäi Thaàn-tieãn ñeàu coù theå baén truùng chim ñang bay. Vua Thaùnh-toâng ban cho naêm vò myõ hieäu laø Long-bieân nguõ huøng. Naêm 1069, Long-bieân nguõ huøng mang ñoäi Thaàn-tieãn tuøng chinh ñaùnh Chieâm, ñöôïc ñaët döôùi quyeàn chæ-huy cuûa Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân. Trong traän ñaùnh Voïng-höông coù hai thieáu nöõ Vieät-kieàu teân Leâ Kim-Loan, Voõ Kim-Lieân caûm taøi ñöùc, keát baïn vôùi naêm ngaøi, xin theo trong quaân laøm thoâng dòch vaø daãn ñaïo. Kim-Loan keát baïn thanh mai truùc nhaõ vôùi Phaïm Daät; Kim-Lieân vôùi Vuõ Quang. Sau chieán thaéng Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, Long-bieân nguõ huøng ñöôïc leänh trôï chieán cho Tín-Nghóa vöông Lyù Chieâu-Vaên ôû maët traän Nam-giôùi. Trong traän ñaùnh Boá-chaùnh, naêm ngaøi gaëp theâm hai thieáu nöõ Vieät-kieàu teân Traàn Ngoïc-Lieân, Traàn Ngoïc-Höông keát baïn, xin theo trong quaân laøm thoâng dòch vieân vaø daãn ñöôøng. Ngoïc-Lieân keát baïn thanh mai truùc nhaõ vôùi Lyù Ñoan; Ngoïc-Höông vôùi Traàn Ninh. Rieâng Ñinh Hoaøng-Nghi gaëp moät thieáu nöõ Chaøm laø tuø nhaân, teân Caâu-thi Lò-ha-thaân Baøi-ma-la Nang Chang-Lan (Sri Varman Nangchanglan). Suoát traän chieán, Long-bieân nguõ huøng cuøng boán ngöôøi baïn gaùi laäp


2

ñaïi coâng trong traän Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, Ma-linh, Ñòa-lyù, Nam-giôùi, Nhaät-leä, Ñoà-baøn, Phong-sa-trang. Chieán thaéng trôû veà, YÛ-Lan thaàn-phi laøm leã cöôùi cho Long-bieân töù huøng vôùi boán thieáu nöõ. Rieâng Ñinh Hoaøng-Nghi vôùi thieáu nöõ Chaøm, vì keû Vieät ngöôøi Chaøm, roài coù chuyeän hieåu laàm sinh duyeân tình traéc trôû, Chang-Lan boû ñi tu, khieán ngaøi oâm moái haän tình suoát ñôøi. Ngaøi ñöôïc YÛ-Lan thaàn phi hoûi moät thieáu nöõ vaên voõ kieâm toaøn, nhan saéc dieãm leä con gaùi ñoâ-ñoác Traàm Laâm teân Traàn Phöông-Quyønh cho. Khi phong coâng thaàn bình Chieâm, Long-bieân nguõ huøng ñeàu ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng, moãi vò chæ huy moät hieäu Thieân-töû binh. Boán vò phu nhaân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân ñaùnh Ung, Khaâm, Lieâm, Dung, Nghi, Baïch chaâu beân Toáng, Long-bieân nguõ huøng cuøng caùc phu-nhaân ñöôïc ñaët döôùi quyeàn chæ huy cuûa Long-thaønh aån-só Toân Ñaûn, vaø phu nhaân Ngoâ Caåm-Thi. Naêm vò laäp huaân coâng lôùn, ñaùnh chieám 18 aûi bieân giôùi, roài tieán leân vaây Ung-chaâu. Khi Toáng sai naêm danh töôùng töø Kinh Hoà giaûi vaây Ung-chaâu. Naêm ngaøi ñöôïc leänh mang quaân ñaùnh vieän ôû Hoûa-giaùp, Ñaïi-giaùp, Ngoïc-tuyeàn, phaù tan naêm ñaïo binh, gieát naêm töôùng. Naêm ngaøi ñaùnh nhöõng traän rung ñoäng Trung-quoác, khieán caùc töôùng Toáng ñaët cho myõ danh laø Giao-chæ nguõ kieâu (naêm con cuù cuûa ñaát Giao-chæ). Chieán thaéng trôû veà caû naêm ñöôïc phong chöùc thöôïng töôùng quaân, töôùc haàu. Caùc phu nhaân ñeàu ñöôïc phong quaän chuùa. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Tu Kyû, Yeân Ñaït ñem quaân ñaùnh Ñaïi-Vieät, Long-bieân nguõ huøng cuøng naêm phu nhaân töû chieán, vaø ñeàu tuaãn quoác. Caû naêm ñöôïc phong töôùc ñaïi vöông, caùc vò phu-nhaân ñöôïc phong coâng chuùa, laäp ñeàn thôø. Traûi qua bao thoû laën, aùc taø cuûa nghìn naêm, ngaøy nay toâi coøn tìm ñöôïc boán ñeàn thôø cuûa caùc ngaøi Phaïm Daät, Vuõ Quang, Lyù Ñoan, Traàn Ninh. Daân chuùng vaãn höông khoùi thôø cuùng vaøo dòp gioã caùc ngaøi hay ngaøy soùc ngaøy voïng. Coøn ñeàn thôø ngaøi Ñinh Hoaøng-Nghi ôû Ninh-bình thì khoâng tìm ñöôïc daáu veát. Coù taøi lieäu noùi raèng ngaøi laø con chaùu vua Ñinh, neân ñöông thôøi Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu truyeàn tu boå ñeàn thôø vua Ñinh, roài ngaøi ñöôïc phoái thôø. Toâi ñaõ haønh höông ñeàn thôø vua Ñinh, nay ôû thò-xaõ Ninh-bình; thì chæ thaáy töôïng, baøi vò thôø vua Ñinh Tieân-hoaøng, Vieät-vöông Ñinh-Lieãn, thaùi-töû Haïng-Lang, Veä-vöông Ñinh-Toaøn. Coøn baøi vò thôø ngaøi thì khoâng thaáy, neân toâi khoâng tin thuyeát naøy. Döôùi ñaây laø tieåu chuyeän caùc ngaøi. 7.1.1. Phaïm-Daät (1049-1077) Teân thöïc laø Leâ Döông-Thònh, quaùn laøng Ñoâng-cöùu, huyeän Gia-löông, tænh Haø-Baéc. Vì maét ngaøi hôi leù, neân baïn höõu goïi ñuøa ngaøi laø Daät-leù. Phuï-thaân laø Leâ Döông-Thaùi, maãu thaân laø Ñaëng-thò Nhaïn. Song thaân ngaøi voán laø taù ñieàn, chaúng may gaëp naêm maát muøa, khoâng ñuû luùa noäp toâ cho chuû ñieàn, oâng phaûi laøm löïc ñieàn cho chuû kieám aên. Baø thì ñi ôû, coøn ngaøi thì ñöôïc sö Vieân-Chieáu nhaän laøm hoïc troø, nuoâi cho aên hoïc cuøng vôùi boán ngöôøi baïn laø Vuõ Quang, Ñinh Hoaøng-Nghi, Lyù Ñoan, Traàn Ninh. Vì töùc giaän chuû ñieàn haønh haï cha meï, moät ñeâm ngaøi leûn ñeán nhaø y, caàm dao gieát caû hai vôï choàng aùc nhaân, roài caûi teân laø Phaïm


3

Daät, troán leân Thaêng-long aên maøy. Sau ngaøi ñöôïc Khai-Quoác vöông thu laøm ñeä töû; ngaøi hoïc vaên raát uyeân baùc, laøu thoâng kinh-söû, gioûi voõ-ngheä. Naêm 1069, ngaøi theo vua Lyù Thaùnh-Toâng bình Chieâm. Ngaøi ñöôïc ñaët döôùi quyeàn cuûa Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân. Trong traän ñaùnh Voïng-höông ngaøi gaëp moät Vieät kieàu teân Leâ Kim-Loan, tình baïn thanh mai truùc nhaõ sinh ra. Hai vò hôïp söùc ñaùnh giaëc, laäp ñaïi coâng trong caùc traän Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, Nam-giôùi, Nhaät-leä, Ñoà-baøn, Phong-sa-trang. Sau khi chieán thaéng trôû veà ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng chæ huy hieäu Thieân-töû binh Ngöï-long; baø ñöôïc Khai-Quoác vöông nhaän laøm con nuoâi, ñöôïc phong nhaát phaåm-phu nhaân. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân ñaùnh sang chaâu Ung, Lieâm, Khaâm beân Toáng, hai ngaøi ñöôïc ñaët thuoäc quyeàn chæ huy cuûa Thaùi-töû thieáu baûo, Quaûng-nguyeân haàu, Phieâu-kò ñaïi töôùng quaân Löu-Kyû, phuï traùch ñaùnh caùc aûi Thaùi-bình, Hoaønh-sôn, OÂn-nhuaän, Quy-hoùa. Caùc töôùng Toáng nhö Giaùm-aùp traïi Quaùch Vónh-Nghieâm, Quaûn-haït Nguõ Cöû, Traán Nam töôùng quaân Thaùi Baèng; keû bò ngaøi ñaùnh baïi, keû bò baét laøm tuø binh, ngöôøi bò gieát. Coù laàn ñoùng quaân ôû laøng An-cö, sai quaân giuùp daân khaån hoang, tröø aùc thuù. Sau ñoù ngaøi ñöôïc leänh Long-thaønh aån-só Toân Ñaûn vaø phu-nhaân Ngoâ Caåm-Thi tieán leân ñaùnh Ung-chaâu, roài ñem quaân chaën vieän binh Toáng, gieát naêm töôùng Toáng. Chính ngaøi cuøng phu nhaân ñaõ cuøng vôùi Ñoâ-thoáng Traàn Ninh vaø phu nhaân ñoàng cheá ra loaïi Loâi-tieãn, gaây kinh hoaøng cho quaân Toáng. Sau chieán thaéng, trieàu ñình nghò coâng taâu leân; Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu (YÛ-Lan) phong ngaøi laø Long-nhöông thöôïng quaân, töôùc Thieän-Taâm haàu. Baø ñöôïc phong Thieân-aân Nhu-maãn quaän-chuùa. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Tu Kyû, Yeân Ñaït ñem quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät. Hai ngaøi phuï traùch giöõ phoøng tuyeán cuoái cuøng baûo veä Thaêng-long. Chieán luõy Nhö-nguyeät bò phaù, quaân Toáng traøn veà Thaêng-long nhö nöôùc vôõ bôø. Hai ngaøi chæ huy hieäu binh Ngö-long döôùi quyeàn chæ huy cuûa coâng chuùa Thieân Ninh, ñaùnh baät quaân Toáng veà Baéc Nhö-nguyeät. Cuoái traän ñaùnh caû hai ngaøi ñeàu tuaãn quoác. Trieàu ñình truy phong ngaøi laø Long-bieân, Vuõ-lieät, Chieâu-thaéng ñaïi vöông, baø ñöôïc phong Thieân-aân, Nhu-maãn, Hoàng-ñöùc coâng chuùa; truyeàn laäp ñeàn thôø ôû ñình xaõ An-cö tuïc goïi laø laøng Gôø, toång Ñoâng-boái, huyeän Linh-giang, nay laø huyeän Linh-thanh, tænh Haûi-höng. Taøi lieäu ghi cheùp. Vieät-Nam,

Haûi-döông tænh thaàn tích. Trung-quoác:

a/. Quaùch-thò Nam-chinh, Trieäu-thò chinh tieãu Giao-chæ kyù, Toáng-trieàu coâng thaàn bi kyù, Ung-chaâu kyû-söï, Quaûng-Taây ñòa dö kyù, Quaûng-Taây chö thaàn kyù, Hy-Ninh haän söï bi kyù, Thaàn-tích Hoaû-giaùp nguõ ñaïi vöông töø,


4

b/. Thaùi-bình phong vaät chí, Hoaønh-sôn sôn xuyeân phong vöïc, OÂn-nhuaän söï tích, Quyù-hoùa ñòa dö chí.

7.1.2. Vuõ Quang (1050-1077) Teân thöïc laø Vuõ Thaønh, baûn tính ngaøi hieàn haäu, nhöng raát can ñaûm. Hoài thô aáu caùc baïn goïi ñuøa ngaøi laø Quang con gaùi. Phuï thaân ngaøi teân Vuõ An, thaân maãu teân Traàn-thò Nöõ. Phuï thaân ngaøi maát khi ngaøi môùi baåy tuoåi. Maãu thaân khoâng coù tieàn choân caát phaûi vay tieàn cuûa moät phuù gia. Vì khoâng traû ñöôïc nôï, baø phaûi laøm leõ phuù gia ñeå tröø nôï. Nhöng oâng nhaø giaàu chæ thích meï, maø khoâng öa con, neân ñaùnh ñaäp ngaøi hoaøi. Sö Vieân-Chieáu laøng Thoå-loäi (nay laø Phuù-thò, huyeän Gia-laâm, Haø-noäi) ñem ngaøi veà nuoâi daïy cuøng boán ngöôøi baïn laø Phaïm Daät, Ñinh Hoaøng-Nghi, Lyù Ñoan, Traàn Ninh. Ngaøi laàu thoâng binh phaùp, gioûi voõ-ngheä. Sau ñöôïc Khai-Quoác vöông nhaän laøm ñeä töû. Naêm 1069, Ñaïi-Vieät ñem quaân bình Chieâm, ngaøi ñöôïc vua Thaùnh-toâng cho toøng chinh. Ngaøi ñöôïc ñaët döôùi quyeàn Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân. Trong traän ñaùnh Voïng-höông, ngaøi gaëp moät Vieät kieàu teân Voõ Kim-Lieân, con gaùi danh-y Voõ Thöông. Tình baïn thanh mai truùc nhaõ sinh ra. Hai ngaøi cuøng saùt caùnh trong caùc traän ñaùnh Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, Nam-giôùi, Nhaät-leä, Ñoà-baøn, Phong-sa-trang; laäp ñaïi coâng. Thaéng Chieâm, ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Quaûng-thaùnh. Baø ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân ñaùnh sang chaâu Ung, Lieâm, Khaâm, Dung, Nghi, Baïch chaâu beân Toáng. Hai ngaøi ñöôïc ñaët thuoäc quyeàn Thaùi-töû thieáu baûo, Moân-chaâu haàu, Traán Baéc thöôïng töôùng quaân Hoaøng Kim-Maõn, phuï traùch ñaùnh aûi Vónh-bình. Töôùng traán thuû Vónh-bình laø Toâ Taù bò ngaøi baét soáng. Sau khi chieám Vónh-bình, hai ngaøi ñöôïc leänh Long-thaønh aån-só Toân Ñaûn, ñem quaân tieán veà Ung-chaâu. Trong traän Ung-chaâu, hai ngaøi phuï traùch ñem hieäu Thieân-töû binh Quaûng-thaùnh chaën vieän quaân ñeán töø Queá-chaâu. Heát giaëc trôû veà, trieàu ñình nghò coâng, taâu leân; Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu (YÛ-Lan) phong ngaøi laø Hoå-uy thöôïng töôùng quaân, töôùc Thaønh-Taâm haàu, baø ñöôïc Trang-hoøa, Thieân-ñöùc quaän chuùa. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû ñem quaân ñaùnh sang Ñaïi-Vieät, vöôït soâng Nhö-nguyeät saép tôùi Thaêng-long. Hai ngaøi ñem quaân ñaùnh caûm töû chaën giaëc. Bò cheùm moät ñao gaàn ñöùt coå, ngaøi oâm ñaàu chaïy veà ñeán xaõ A-hoä, huyeän Luïc-ngaïn, traán Kinh-Baéc; gaëp moät ngöôøi ñaøn baø, ngaøi hoûi trong côn meâ loaïn: Ñaàu bò cheùm coù soáng ñöôïc khoâng? Ngöôøi ñaøn baø ñaùp: E khoâng soáng ñöôïc. Ngaøi buoâng kieám, buoâng ñaàu, ngaõ ngöïa, tuaãn quoác. Phu-nhaân chæ huy haäu quaân ruùt veà ñeán nôi, thaáy ngaøi cheát roài, cuõng ruùt kieám töï töû theo. Sau khi heát giaëc, trieàu ñình truy phong ngaøi laø Tri-toân ñaàu thöôïng töôùng quaân, quaû caûm Huøng-vó ñaïi vöông. Phu nhaân ñöôïc phong Trang-hoøa, Thieân-ñöùc, Trinh-tónh coâng-chuùa, truyeàn laäp ñeàn thôø. Hieän ñeàn thôø hai ngaøi vaãn coøn, mang teân ñeàn Baûo-linh, ôû xaõ A-hoä, huyeän Luïc-ngaïn, nay laø xaõ Bieän-sôn, huyeän Luïc-ngaïn, tænh Haø-Baéc.


5

Treân ñaây toâi thuaät theo Quaùch-thò Nam-chinh, Trieäu-thò chinh tieãu Giao-chæ kyù vaø Toáng-trieàu bi thaàn kyù. Coøn Luïc-Nam ñòa dö chí cheùp raèng ngaøi ñöôïc vua Lyù gaû coâng chuùa cho. Khi coâng chuùa nghe tin ngaøi tuaãn quoác, thì töï töû theo. Taøi-lieäu ghi cheùp. Vieät-Nam,

Luïc-Nam ñòa chí. Trung-quoác:

a/. Xem Phaïm-Daät . b/. Vónh-bình sôn xuyeân phong vöïc chí, Vónh-bình chö thaàn chí.

7.1.3. Ñinh Hoaøng-Nghi (1051-1077) Ngaøi con cuûa Teå-töôùng Ñinh Nho-Quan trieàu ñình Ñaïi-Nam (Nuøng Trí-Cao), thaân maãu laø Döông Hoàng-Haïnh. Hoài coøn nieân thieáu, ngöôøi ngaøi hôi thaáp, neân baïn beø goïi ñuøa laø Nghi-luøn. Trong traän ñaùnh cuoái cuøng ôû Coân-luaân phoá giöõa quaân Toáng vôùi quaân Ñaïi-Nam. Ñaïi-Nam bò baïi, baø Hoàng-Haïnh tuaãn quoác. Ñinh Nho-Quan löng ñeo con trai duy nhaát phaù voøng vaây, chaïy veà laøng Thoå-loäi. Nho-Quan ñöôïc sö Vieân-Chieáu chöõa trò. Sau khi veát thöông laønh, Nho-Quan trao ñöùa con nhôø Vieân-Chieáu giöõ duøm, ñeå ñi cöùu baïn höõu. Vieân-Chieáu ñaët cho ñöùa treû ñoù caùi teân Hoaøng-Nghi, ngaøi nuoâi daïy cuøng boán treû khaùc laø Phaïm Daät, Vuõ Quang, Lyù Ñoan, Traàn Ninh. Lôùn leân Hoaøng-Nghi ñöôïc Khai-Quoác vöông thu laøm ñeä töû. Ngaøi hoïc moät bieát möôøi, laàu thoâng kinh, söû, töû taäp, voõ ngheä cao cöôøng, möu thaàn chöôùc thaùnh. Naêm 1069, vua Lyù Thaùnh-toâng bình Chieâm, ngaøi ñöôïc tuøng chinh, ñaët ñöôùi quyeàn Trung-Thaønh vöông. Sau khi thaéng traän Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, ngaøi ñöôïc leänh trôï chieán Tín-Nghóa vöông Lyù Chieâu-Vaên ôû Nam-giôùi ñeå ñaùnh Boá-chaùnh. Trong traän naøy ngaøi gaëp moät coâ gaùi Chaøm mang teân Caâu-thi Lò-ha-thaân Baøi-ma-la Nangchang-Lan (Sri Varman Nangchanglan) keát baïn thanh-mai truùc nhaõ. Vì ngaøi laäp ñaïi coâng trong caùc traän Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, Nam-giôùi, Nhaät-leä, Ñoà-baøn, Phong-sa-trang, ; chieán thaéng trôû veà ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, lónh chöùc Ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Quaûng-vuõ. Vì vaán ñeà keû Vieät, ngöôøi Chaøm, roài sinh hieåu laàm ñöa ñeán Chang-Lan boû ñi tu, laøm ngaøi oâm haän suoát ñôøi. Ngaøi ñöôïc YÛ-Lan thaàn phi hoûi cho moät tieåu-thö saéc nöôùc höông trôøi con gaùi ñoâ-ñoác Traàn Laâm teân Phöông-Quyønh. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân ñaùnh Ung, Lieâm, Khaâm chaâu beân Toáng. Ngaøi ñöôïc ñaët thuoäc quyeàn cuûa Thaùi-töû thaùi phoù, Traán-voõ thöôïng töôùng quaân, Toâ-maäu haàu Vi Thuû-An. Ngaøi cuøng phu nhaân phuï traùch ñaùnh aûi Coå-vaïn. Caùc töôùng Toáng nhö Taû-laõnh veä ñaïi töôùng quaân Chu-Am, Baùt-taùc söù Toaøn-Höng, Chieâu-thaûo söù Nuøng Hieäp-Thaønh, bò hai ngaøi gieát cheát. Haï aûi xong, ngaøi ñem quaân chaën ñaùnh vieän quaân giaëc töø Khaâm-chaâu tieán veà cöùu Taây-bình, Coå-vaïn, roài tieán veà vaây Ung-chaâu. Tieáp theo, Long-thaønh aån-só Toân Ñaûn giao cho hai ngaøi ñem quaân traán ôû ñænh Hoûa-giaùp, ñaùnh vieän binh Toáng tieáp cöùu Ung-Lieâm. Sau chieán thaéng, trieàu ñình nghò coâng taâu leân, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haâu phong ngaøi laø Quaùn-


6

quaân thöôïng töôùng quaân, töôùc Chính-Taâm haàu. Phu nhaân ñöôïc phong Tuyeân-ñöùc, Thaïc-hoøa quaän chuùa. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Tu Kyû, Yeân Ñaït ñem quaân ñaùnh Ñaïi-Vieät, ngaøi cuøng phu nhaân traán taïi Chi-laêng, khieán quaân Toáng khoâng tieán ñöôïc, phaûi ñi voøng sang vuøng Tam-ñaûo. Khi quaân Toáng tieán ñeán Nhö-nguyeät, quaân cuûa ngaøi maát ñöôøng veà. Ngaøi cuøng phu nhaân ruùt vaøo röøng khaùng chieán ñaùnh taäp haäu. Nhaän leänh phoø maõ Thaân Caûnh-Long, ngaøi cuøng phu nhaân vöôït bieân ñaùnh caûm töû, ñoát löông quaân Toáng ôû Lieâm-chaâu. Caû hai ngaøi ñeàu tuaãn quoác traän naøy. Quaùch thò Nam-chinh cheùp theâm raèng: Khi ngaøi vaø phu nhaân tuaãn quoác, chính Nang-chang-Lan bí maät ñem xaùc veà Tröôøng-yeân (Ninh-bình) choân trong moät ngoâi chuøa, khoâng roõ chuøa naøo? Heát giaëc, trieàu ñình phong ngaøi laø Hieån-uy, Trung-nghóa, Dueä möu ñaïi vöông phu nhaân ñöôïc phong Nghi-hoøa, Tuyeân-ñöùc, Trang-dueä coâng chuùa truyeàn laäp ñeán thôø ôû vuøng Nho-quan, Tröôøng-yeân, ngaøy nay laø Ninh-bình. Chuùng toâi khoâng tìm ra di tích ñeàn naøy. Trieäu thò chinh tieãu Giao-chæ kyù cheùp theâm raèng ngaøi ñöôïc Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu yeâu thöông nhö con. Khi ngaøi tuaãn quoác, thaùi-haäu khoùc ñeán boû aên boû nguû. Moät hoâm ngaøi hieän veà trong giaác moäng noùi vôùi Haäu raèng: Ngaøi khoâng phaûi laø ngöôøi thöôøng, tieàn thaân ngaøi laø con cuûa Laïc-long quaân vaâng leänh Ngoïc-Hoaøng thöôïng ñeá ñaàu thai laøm Vieät-vöông Ñinh Lieãn ñaùnh 12 söù quaân. Nay laïi ñaàu thai ñaùnh Toáng. Vì vaäy Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu sai tu söûa ñeàn thôø vua Ñinh ôû Tröôøng-yeân, trong ñeàn thôø caû Vieät-vöông Ñinh Lieãn, töùc laø ngaøi. Ñeàn nay vaãn coøn ôû thò-xaõ Ninh-bình. Toâi khoâng maáy tin thuyeát naøy. Taøi-lieäu Vieät-Nam: khoâng. Trung-quoác:

a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân . b/. Khaâm-chaâu ñòa dö chí, Hoå-moân chö thaàn kyù, Coå-vaïn sôn xuyeâ cöông vöïc kyù.

7.1.4. Lyù Ñoan (1051-1077) Ngaøi teân thöïc laø Leâ Phuùc, thaân phuï teân Leâ Maäu, thaân maãu teân Traàn-thò Nöông. Nguyeân oâng Leâ Maäu laø thôï reøn, öùng nghóa toøng quaân, ñöôïc xung vaøo ñaïo Thieân-töû binh Ñaèng-haûi. Trong cuoäc khôûi binh cuûa Nuøng Trí-Cao, töôùng Lyù Nhaân-Nghóa ñöôïc leänh Khai-Quoác vöông ñem quaân giuùp Trí-Cao, vöôït bieân ñaùnh traïi Nhö-hoàng, oâng töû traän. Trieàu ñình phuû tuaát ruoäng cho baø Nöông nuoâi con. Ngaøi ñöôïc ban quoác tính Lyù. Maáy naêm sau baø Nöông cheát, laøng giao ruoäng cho sö Vieân-Chieáu troâng coi nuoâi daïy ngaøi cuøng vôùi Phaïm Daät, Vuõ Quang, Ñinh Hoaøng-Nghi, Traàn Ninh. Ngaøi raát gioûi y lyù, nhöng baïn höõu goïi ñuøa


7

ngaøi laø lang-baêm. Sau ngaøi trôû thaønh thaày thuoác danh tieáng. Ngaøi laïi ñöôïc Khai-Quoác vöông thu laøm ñeä töû. Naêm 1069, ngaøi theo vua Lyù Thaùnh-Toâng bình Chieâm, ñaët tröïc thuoäc Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân. Sau khi ñaùnh chieám Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, ngaøi ñöôïc leänh trôï chieán cho Tín-Nghóa vöông Lyù-Chieâu-Vaên ñaùnh Boá-chaùnh. Trong traän naøy ngaøi gaëp moät thieáu-nöõ Vieät kieàu teân Traàn Ngoïc-Lieân. Hai vò keát baïn thanh-mai truùc nhaõ, saùt caùnh ñaùnh giaëc laäp ñaïi coâng trong caùc traän Boá-chaùnh, Nhaät-leä, Ñoà-baøn, Phong-sa-trang. Khaûi hoaøn, ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng chæ huy hieäu Thieân-töû binh Boång-nhaät, phu nhaân ñöôïc phong Lieân-höông, Nhu-maãn quaän chuùa. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân ñaùnh Ung, Lieâm, Khaâm, Dung, Nghi, Baïch cuûa Toáng; hai ngaøi ñöôïc ñaët thuoäc quyeàn chæ huy cuûa Kieåm-hieäu tö-khoâng, Thöôïng-thö höõu boäc-xaï, Khu-maät vieän söù, Phuï-quoác ñaïi töôùng quaân, Nghóa-duõng quoác coâng töùc phoø-maõ Thaân Caûnh-Long. Hai ngaøi ñöôïc trao nhieäm vuï ñaùnh aûi Taây-bình. Taây-bình bò haï, töôùng traán thuû laø Chieâu-thaûo-söù Nuøng Toaøn-An boû chaïy, Traán-vieãn ñaïi töôùng quaân Löu Khaûi bò baét. Tieáp theo hai ngaøi ñöôïc leänh Long-thaønh aån-só Toân Ñaûn, ñem hieäu Thieân-töû binh Boång-nhaät vaây Ung-chaâu, chaën ñaùnh vieän binh Toáng ôû nuùi Hoûa-giaùp. Sau traän naøy ngaøi coù ñeà nghò vôùi nguyeân-soaùi Lyù Thöôøng-Kieät neân ñem quaân vöôït Nguõ-lónh chieám Tröôøng-sa, nhöng khoâng ñöôïc chaáp thuaän. Chieán-thaéng trôû veà, trieàu ñình nghò coâng taâu leân, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu (YÛ-Lan) phong cho ngaøi chöùc Hoaøi-hoùa thöôïng töôùng quaân, töôùc Tröïc-Taâm haàu. Phu nhaân ñöôïc phong Thieân-y, Ñaïi-töø quaän chuùa. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû mang quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät, hai ngaøi ñöôïc leänh traán voøng ñai thöù ba, taïi Yeân-duõng, baûo veä Thaêng-long. Khi danh töôùng Yeân Ñaït, Khuùc Chaån, phaù vôõ chieán luõy Phuù-löông, coâng chuùa Ñoäng Thieân, phoø maõ Hoaøng Kieän tuaãn quoác. Quaân Toáng nhö nöôùc vôõ bôø taán coâng Yeân-duõng. Ngaøi cuøng phu nhaân duøng Ngö-binh ñaùnh tan quaân Toáng, chieám laïi chieán luõy Phuù-löông. Trong traän ñaùnh, duø bò thöông, hai ngaøi vaãn cöông quyeát chieán ñaáu. Ñaït thaéng lôïi, hai ngaøi môùi tuaãn quoác.

Heát giaëc, ngaøi ñöôïc phong Thieân-y, Öu-duõng, Chí-nhaân ñaïi-vöông. Phu nhaân ñöôïc phong Nam-thieân, Lieân-hoa, Ñoan-nhu coâng-chuùa. Truyeàn laäp ñeàn thôø.

Ñeàn thôø hai ngaøi ôû laøng Caåm-chaøng, xaõ Boàng-lai, huyeän Queá-döông nay laø huyeän Queá-voõ tænh Haø-Baéc. Taøi lieäu Vieät-Nam,

Baéc-ninh tænh thaàn chí. Trung-quoác,

a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/. Taây-bình chö thaàn chí, Taây-bình sôn xuyeân cöông vöïc chí.


8

7.1.5. Traàn Ninh (1052-1077) Thôøi nieân thieáu, da ngaøi hôi ñen, neân baïn höõu goïi ñuøa laø Ninh-ñen hay Ninh Mai Haéc-ñeá. Thaân-phuï teân Traàn Coâng-Bình, thaân maãu teân Löu Tueä-Trinh, quaùn laøng An-myõ, toång Döông-quang, huyeän Gia-laâm, loä Kinh-Baéc. OÂng Traàn Coâng-Bình nguyeân giöõ chöùc thuû-baï ôû laøng Thoå-loäi. Trong moät laàn ñi qua bôø soâng Nguyeät-ñöùc (soâng Caàu), ñeâm baø mô thaáy moät vò söù giaû cuûa Ngoïc-Hoaøng thöôïng ñeá giaùng xuoáng noùi raèng : Vôï choàng nhaø ngöôi aên ôû phuùc ñöùc, neân Ngoïc-Hoaøng truyeàn cho con trai thöù chín cuûa Laïc-Long quaân giaùng sinh laøm con; sau seõ laøm ñaïi töôùng traán thuû Nam-phöông. Trôû veà baø mang thai, ñeû ra ngaøi. Khi ngaøi môùi baåy tuoåi, thì song thaân ñeàu qua ñôøi. Sö Vieân-Chieáu ñem veà laøng Thoå-loäi nuoâi daïy cuøng vôùi Phaïm Daät, Vuõ Quang, Ñinh Hoaøng-Nghi, Lyù Ñoan. Lôùn leân ngaøi ñöôïc Khai-Quoác vöông thu laøm ñeä töû. Ngaøi hoïc vaên, luyeän voõ ñeàu thaønh. Ngaøi coù bieät taøi leo caây nhanh nhö vöôïn, laën döôùi nöôùc nhö caù. Trong laàn bình Chieâm (1069), vua Lyù Thaùnh-toâng cho ngaøi tuøng chinh, ñaët döôùi quyeàn Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân. Sau khi laäp coâng trong traän Voïng-höông, Voïng-giang, Tö-dung, ngaøi ñöôïc göûi ñeán trôï chieán cho Tín-Nghóa vöông Chieâu-vaên ôû traän Nam-giôùi. Taïi traän ñaùnh Boá-chaùnh ngaøi gaëp moät thieáu nöõ Vieät-kieàu teân Traàn Ngoïc-Höông. Hai ngaøi keát baïn thanh mai truùc nhaõ, cuøng saùt caùnh ñaùnh giaëc. Hai ngaøi ñaõ laäp ñaïi coâng trong traän Nam-giôùi, Nhaät-leä, Ñoà-baøn, Phong-sa-trang. Chieán thaéng trôû veà, ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng chæ huy hieäu Thieân-töû binh Ñaèng-haûi. Baø ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân ñaùnh Toáng, chieám chaâu Khaâm, Lieâm, phaù chaâu Ung, Dung, Nghi, Baïch; hai ngaøi vôùi hieäu Thieân-töû binh Ñaèng-haûi ñöôïc ñaët thuoäc quyeàn chæ huy cuûa Kieåm-hieäu tö khoâng, Thöôïng-thö höõu boäc xaï, Khu-maät vieän söù, Phuï-quoác ñaïi töôùng quaân, Nghiaõ-duõng quoác coâng töùc phoø maõ Thaân Caûnh-Long. Hai ngaøi coù nhieäm vuï ñaùnh aûi Loäc-chaâu. Loäc-chaâu bò phaù, töôùng traán thuû laø Chieâu-thaûo söù Nuøng Toâng-Ñaùn boû chaïy. Tieáp theo, ngaøi nhaän leänh Long-thaønh aån-só Toân Ñaûn, mang quaân tieán veà ñaùnh Ung-chaâu, roài ñem quaân chaën ñaùnh vieän binh ôû nuùi Ñaïi-giaùp. Chieán thaéng trôû veà, trieàu ñình nghò coâng, taâu leân; Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phong cho ngaøi lónh aán Vaân-ma thöôïng töôùng quaân töôùc Nhu-Taâm haàu. Phu-nhaân ñöôïc phong Thieân-höông, Thuaàn-maãn quaän chuùa. Khi Quaùch Quøy, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû ñem quaân ñaùnh Ñaïi-Vieät. Hai ngaøi theo Trung-Thaønh vöông Lyù Hoaèng-Chaân, Tín-Nghóa vöông Lyù Chieâu-Vaên ñaùnh traän Khaùo-tuùc. Caû hai ngaøi ñeàu tuaãn quoác. Heát giaëc, trieàu ñình phong ngaøi laø Anh-dueä, Chieâu-thaéng, Trung-lieät, Nguyeät-ñöùc Long-vöông. Phu nhaân ñöôïc phong Trang-dueä, Thuaàn-maãn, Thieân-höông coâng chuùa; truyeàn laäp ñeàn thôø ôû bôø soâng Nguyeät-ñöùc, thuoäc hai xaõ Chaân-hoä, Hoä-trung huyeän Yeân-phong tænh Baéc-ninh, nay laø tænh Haø-Baéc. Treân ñaây toâi thuaät theo Quaùch-thò Nam chinh, Trieäu-thò chinh tieãu Giao-chæ kyù vaø Toáng trieàu coâng thaàn bi kyù. Coøn taøi lieäu Vieät thì cheùp giaûn dò raèng: Ñeàn beân soâng Nguyeät-ñöùc xaõ Chaân-hoä, Hoä-trung huyeän Yeân-phong tænh Baéc-ninh thôø Thuûy-thaàn thuûy toäc Long-vöông. Nguyeân thaàn laø con Laïc-Long quaân. Ñeàn coøn thôø hai vò thaàn nöõa laø Hoaøng-Haø ñoan khieát phu nhaân, vaø Tam-giang coâng chuùa.


9

Taøi lieäu Vieät-Nam,

Ñaïi-Vieät ñòa dö chí, Baéc-ninh tænh ñòa dö, Baéc-thaønh ñòa dö chí luïc, Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí, Baéc-ninh toaøn tænh ñòa dö chí.

Trung-quoác, a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/. Loäc-chaâu söï tích, Loäc-chaâu cöông vöïc chí.

7.2. Taây-hoà thaát kieät Taây-hoà thaát kieät laø baåy ñaïi-töôùng quaân thôøi vua Lyù Thaùnh-toâng, Lyù Nhaân-toâng. Vì hoaøn caûnh nhaø ngheøo khoù, caû baåy vò ñeàu soáng lang thang ôû Thaêng-long; khi thì queùt nhaø, röûa cheùn cho nhöõng töûu laàu ôû ñeá ñoâ; khi thì laøm möôùn cho ngö-daân quanh soâng Hoàng, hoà Taây. Coù luùc ngheøo tuùng quaù, caû baåy vò ñeàu ñi aên maøy, moùc tuùi, aên caép vaët. Duyeân may ñeán, baåy vò ñöôïc Minh-Khoâng boà-taùt thu laøm ñeä töû, roài ñem göûi cho hoaøng-töû Lyù Chieâu-Vaên nuoâi. Hoaøng-töû Chieâu-Vaên laø con trai Khai-Quoác vöông. Moät dòp may ñeán nöõa baåy vò laïi ñöôïc Khai-Quoác vöông thu laøm ñeä töû. Veà vaên, caùc ngaøi chæ hoïc ñuû ñoïc saùch, nhöng veà voõ, caùc ngaøi luyeän taäp ñöôïc baûn lónh toái cao. Trong thôøi gian ôû hoà Taây, baåy ngaøi luyeän ñöôïc pheùp laën döôùi nöôùc nhö giao-long. Moät cô duyeân khaùc, baåy vò gaëp moät thieáu nöõ teân Leâ-thò Yeán-Loan, ñöôïc nhaän laøm em nuoâi. Khi Yeán-Loan ñöôïc phong laøm YÛ-Lan phu-nhaân, baø ñem taøi baåy ngaøi taâu leân vua. Vua ban cho myõ hieäu laø Taây-hoà thaát kieät. Baåy ngaøi laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân cheá ra baùnh toâm. Sau naøy mang teân baùnh toâm Taây-hoà, maø baát cöù ngöôøi Vieät naøo cuõng töøng neám qua. Nôi maø thôøi thô aáu, naêm ngaøi löu nguï aên maøy, nay naèm khoaûng töø ñeàn Traán-vuõ tôùi ñeâ Yeân-phuï. Thôøi gian naøy Taây-hoà thaát kieät thu duïng 500 thieáu nieân cuøng khoå, aên maøy, ñem veà nuoâi daïy, khieán cho hoï coù baûn lónh bôi loäi döôùi nöôùc nhö raùi caù, raát gioûi thuûy chieán, ñöôïc vua Thaùnh-Toâng ban cho myõ hieäu Giao-long Taây-hoà. Naêm 1069, caû baåy ngaøi vôùi ñoäi Giao-long Taây-hoà ñeàu theo vua Lyù Thaùnh-toâng bình Chieâm; töøng laäp coâng lôùn trong traän Nam-giôùi, Nhaät-leä, Thi-naïi, Pandurango. Khaûi-hoaøn trôû veà caû baåy ngaøi ñeàu ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng. Moãi ngaøi chæ huy moät hieäu Thieân-töû binh. YÛ-Lan thaàn-phi cöôùi cho baåy ngaøi baåy tieåu thö vaên-voõ toaøn taøi, ñeä töû cuûa Lyù Thöôøng-Kieät, ñeå phu theâ coù theå cuøng nhau phoø taù xaõ-taéc. Naêm 1075, trong cuoäc vöôït bieân ñaùnh sang chaâu Ung, Lieâm, Khaâm, Dung, Nghi, Baïch beân Toáng; baåy ngaøi laäp coâng lôùn. Trôû veà, baåy ngaøi ñeàu ñöôïc phong ñaïi-töôùng quaân, töôùc haàu. Baåy phu-nhaân ñöôïc phong quaän-chuùa.


10

Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Tu Kyû, Yeân Ñaït mang quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät. Baåy ngaøi cuøng baåy quaän-chuùa ñaùnh nhöõng traän kinh thieân ñoäng ñòa, neân trong Quaùch-thò Nam chinh, ngöôøi Toáng goïi baåy ngaøi laø Giao-long thaát quaùi. Trong Trieäu-thò chinh tieãu Giao-chæ kyù goïi baåy ngaøi laø Giao-chæ thaát long. Baåy ngaøi vaø baåy phu nhaân ñeàu tuaãn quoác trong cuoäc khaùng Toáng. Sau khi heát giaëc, trieàu ñình truy phong baåy ngaøi töôùc ñaïi-vöông, caùc phu-nhaân ñöôïc phong töôùc quaän chuùa, truyeàn laäp ñeàn thôø. Traûi qua nghìn naêm, ngaøy nay ñeàn thôø caùc ngaøi vaãn coøn, daân chuùng vaãn höông khoùi vaøo ngaøy gioã, ngaøy soùc, ngaøy voïng. Döôùi ñaây laø tieåu chuyeän caùc ngaøi: 7.2.1. Traàn-Di (1051-1077) Thuûa nieân thieáu daùng ngöôøi ngaøi gaày, maø cao, neân coøn coù teân laø Di-saäy. Phuï thaân teân laø Nguyeãn Giang-Hoàng, maãu thaân teân Traàn-thò Yeán. OÂng baø laøm ngheà ñaùnh caù ôû xaõ Moä-ñaïo, huyeän Vuõ-tieân, phuû Kieán-xöông. Nay laø huyeän Vuõ-thö, tænh Thaùi-bình. OÂng baø ngoaïi cuûa ngaøi khoâng coù con trai, neân nuoâi ngaøi nhö con. Vì vaäy ngaøi mang hoï Traàn. Naêm ngaøi leân taùm tuoåi, song thaân ñi ñaùnh caù, gaëp baõo thuyeàn laät, caû hai ñeàu qua ñôøi. Ngaøi löu laïc theo thuyeàn buoân leân Thaêng-long. Taïi Thaêng-long ngaøi gaëp saùu ngöôøi ñoàng caûnh moà coâi, keát baïn vôùi nhau, sau vua Lyù Thaùnh-toâng ban cho baåy ngaøi myõ hieäu laø Taây-hoà thaát kieät. Töông truyeàn Taây-hoà thaát kieät coù taøi laën döôùi nöôùc haøng giôø, hai tay khoâng baét ñöôïc caù, vaø chaïy nhanh hôn ngöïa. Ngaøi lôùn tuoåi nhaát trong Taây-hoà taát kieät. Trong cuoäc bình Chieâm naêm 1069, Taây-hoà thaát kieät laäp coâng lôùn ôû traän Nam-giôùi, Nhaät-leä, Pandurango. Trôû veà, ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Vuõ-thaéng. YÛ-Lan thaàn phi cöôùi cho ngaøi moät tieåu-thö saéc nöôùc höông trôøi, vaên voõ kieâm toaøn teân laø Buøi Phöông-Lyù, chaùu cuûa quan Vaên-minh ñieän ñaïi-hoïc só Buøi Höïu. Trong cuoäc Baéc phaït naêm 1075, ngaøi cuøng phu-nhaân chæ huy hieäu Vuõ-thaéng, phuï traùch ñaùnh aûi Thieân-long. Ñaây laø aûi kieân coá nhaát, quaân phoøng thuû cuõng tinh nhueä nhaát. Hai ngaøi phaûi ñaùnh hai ngaøy môùi haï ñöôïc, töôùng traán thuû laø Giaùm-aùp Phong Hieån bò baét. Sau khi haï Thieân-long, hai ngaøi ñöôïc leänh ñaùnh Nghi-chaâu. Nghi-chaâu bò haï trong naêm ngaøy. Tín-Nghóa vöông laïi ra leänh cho hai ngaøi ñem quaân tieán veà ñaùnh Ung-chaâu. Chieán thaéng trôû veà, ngaøi ñöôïc phong chöùc Quy-ñöùc ñaïi töôùng quaân, töôùc Hö-Taâm haàu. Vì phu-nhaân coù theo trong quaân trôï chieán, neân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Khi Quaùch Quøy, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû ñem quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät. Ngaøi ñöôïc leänh traán ôû phoøng tuyeán Vaïn-xuaân. Quaùch-Quyø duøng caùch ñaùnh bieån ngöôøi. Ngaøi cuøng phu nhaân tuaãn quoác. Sau khi heát giaëc, trieàu ñình truy phong ngaøi laø Nhaân-duõng, Traùng tieát, Thaàn oai, Thuûy-teá Long-vöông, phu nhaân ñöôïc phong Hoaø-thaïc, Chí nhu, uyeån mò Ñoâng-haûi coâng chuùa, truyeàn laäp ñeãn thôø taïi queâ ngaøi. Traûi qua nghìn naêm möa naéng,


11

bieát bao lôùp soùng pheá höng, ngaøy nay ñeàn thôø ngaøi vaãn coøn taïi xaõ Moä-ñaïo, huyeän Vuõ-thö, tænh Thaùi-bình. Treân ñaây toâi thuaät theo boä Quaùch-thò Nam chinh vaø boä Trieäu-thò chinh tieãu Giao-chæ kyù, Quaûng-Taây ñòa dö chí, vaø moät soá bia ñaù, moä chí cuûa caùc töôùng Toáng. Trong khi taäp Ngoïc-phaû coå luïc cuûa Vieät-Nam cheùp raèng: Ngaøi coù teân chaøng Hai, cha meï laøm ngheà ñaùnh caù. Moät hoâm baø bò giao-long noåi leân quaán quanh ngöôøi. Ñeâm ñoù oâng mô thaáy thaàn töï xöng laø Ñeä-nhò thuûy thaàn döôùi Long-cung ñaàu thai, sau giuùp vua giöõ nöôùc. Quaû nhieân baø mang thai, roài sinh ra moät boïc. Boãng coù tieáng seùt noå lôùn roài boïc vôõ ra. Trong boïc coù beù trai lôùn, khaép ngöôøi phuû vaûy caù, phuï thaân ñaët teân laø chaøng Hai. Naêm taùm tuoåi, chaøng Hai cao lôùn dò thöôøng. Vua Lyù Nhaân-toâng nghe tieáng môøi ra caàm quaân ñaùnh Chieâm. Sau khi bình Chieâm, chaøng Hai trôû veà queâ. Moät ngaøy trôøi möa, nöôùc luït, chaøng Hai cuøng ñaùm giao long bôi veà Long-cung maát. Daân laøng vôùt quaàn aùo mang veà thôø. Toâi giaûi ñoaùn raèng: Sau khi ngaøi tuaãn quoác, trieàu ñình cho laäp ñeàn thôø, chaéc coù cheùp phaû ñaày ñuû. Nhöng naêm 1407, Tröông-Phuï thu mang veà Kim-laêng. Cho ñeán khi vua Leâ daønh laïi ñoäc laäp, daân laøng môùi cheùp laïi phaû theo loái huyeàn thoaïi nhö treân.

Taøi lieäu: Vieät-Nam,

Ngoïc-phaû coå-luïc. Trung-quoác,

a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/. Thieân-long ñòa dö chí, Khaâm-chaâu chö thaàn kyù, Nghi-chaâu ñòa dö chí.

7.2.2. Döông-Minh (1051-1077). Trong möôøi hai ñaïi töôùng quaân tuaãn quoác vaøo thôøi gian khaùng Toáng (1076-1077) thì Trung-vuõ ñaïi töôùng quaân Cao-sôn ñaïi vöông ñöôïc thôø nhieàu nhaát, cuõng bò huyeàn thoaïi hoùa nhieàu nhaát. Vaøo thôøi Traàn, coù khoaûng 21 ñeàn, mieáu thôø ngaøi. Ngaøi laø vò thaàn coøn nhieàu di tích nhaát. Vôùi hoaøn caûnh khoù khaên sau bao nhieâu thaêng traàm, cho ñeán nay (1995) chuùng toâi ghi laïi ñöôïc chín di tích nhö sau: 7.2.2.1. Ñình thôø chung cuûa ba xaõ OÂn-caäp (laøng Gaép), Laïc-yeân (laøng Khoám), Hoaøng-lieân (laøng Sen), toång Hoaøng-vaân. Nay thuoäc huyeän Hieäp-hoøa, tænh Haø-Baéc. Khi töû traän Khaùo-tuùc, ngaøi uaát öùc than raèng: Sao ñaõ voäi cheát, khi chöa ñeàn xong nôï nöôùc. Neân sau ñoù ngaøi laïi ñaàu thai trôû laïi. Baéc-giang tænh thaàn tích cheùp kieáp naøy ngaøi ñöôïc tieân ôû caàu Thaáp-taàn cho aùo taøng hình. Ngaøi thöôøng taøng hình vaøo coâng khoá laáy thoùc luùa, tieàn baïc giuùp daân ngheøo. Ñôøi vua Lyù Anh-toâng, nhaø Toáng sai Ñaøm Höõu-Löôïng ñem quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät. Ngaøi duøng aùo taøng hình vaøo traïi baét töôùng giaëc. Ngaøi ñöôïc vua gaû coâng chuùa, cho cai quaûn töø soâng Luïc-ñaàu tôùi Cao-baèng. Sau ngaøi maát ôû Thaïch-long. Vua Lyù Anh-Toâng thöông tieác, cho daân ba xaõ treân laäp ñeàn thôø.


12

7.2.2.2. Ñeàn thôø thaàn Cao-sôn ôû xaõ Löông-nhaøn, huyeän Chí-linh, tænh Haûi-höng. Töông truyeàn thaàn thöôøng hieän ra laøm thaày lang chöõa beänh cho daân. Coù laàn thaàn trò ñöôïc haøng traêm treû bò beänh ñaäu muøa saép cheát. Khi daân huùng tieãn thaày lang veà, thì thaày chæ leân ngoïn nuùi Löông-nhaøn maø baûo: Nhaø ta ôû ñoù, roài bieán maát. Daân chuùng laàn theo tay thaày lang chæ, leân ngoïn nuùi, thaáy toaø coå mieáu, trong coù töôïng, coå töôïng coù veát ñao cheùm, thì bieát laø ngaøi. 7.2.2.3. Ñeàn thôø Cao-sôn ñaïi vöông ôû phöôøng Ñoâng-taùc, huyeän Thoï-xöông, nay thuoäc quaän Ñoáng-ña, Haø-noäi. Töông truyeàn thaàn laø moät trong naêm möôi con cuûa Laïc-Long quaân theo meï leân nuùi, vaø laø vò thaàn thöù nhì ñöôïc thôø beân taû ñeàn Taûn-vieân. Ñeán thôøi vua Lyù Thaùi-toâng, thaàn ñöôïc leänh Ngoïc-Hoaøng thöôïng ñeá xuoáng ñaàu thai ñeå giuùp vua ñaùnh Toáng, bình Chieâm. Trong traän ñaùnh soâng Nhö-nguyeät, bò cheùm vaøo coå, thaàn oâm ñaàu chaïy veà queâ, roài tuaãn quoác. Hoài vua Leâ Töông-Döïc (1505-1516) bò binh bieán phaûi chaïy veà Thanh-hoùa. Vua töøng ñeán ñeàu caàu xin trôï giuùp. Sau khi heát giaëc, vua veà Thaêng-long, sai Ñoâng-caùc ñaïi hoïc só, Leã-boä thöôïng thö, Quoác-töû giaùm teá töûu Leâ Tung soaïn vaên bia ñeå ghi ôn. 7.2.2.4. Ñình thôø ôû thoân Ñieàn-nieâm, xaõ Ñoâng-taï, huyeän Vónh-baûo, nay thuoäc Haûi-phoøng. Töông truyeàn thôøi vua Giaûn-Ñònh ñôøi haäu Traàn, daân gian coù nhieàu ngöôøi bò beänh ñaäu muøa, caàu trôøi; thì coù thaàn hieän xuoáng cöùu, xöng laø Cao-Sôn ñaïi vöông. Thaàn trò heát beänh cho taát caû daân chuùng. 7.2.2.5. Ñeàn thôø Cao-sôn ñaïi vöông ôû thoân Baát-löï, xaõ Ñaïi-sôn, huyeän Tieân-du, nay laø huyeän Tieân-sôn, tænh Haø-baéc. Ñeàn thôø thaàn Taûn-Vieân. Nhöng laïi noùi, ñeán thôøi vua Lyù Thaùi-toâng, thaàn vaâng leänh Ngoïc-Hoaøng thöôïng ñeá ñaàu thai, laøm töôùng ñaùnh Toáng, bình Chieâm. Sau tuaãn quoác ôû traän Nhö-nguyeät. 7.2.2.6. Ñình thôø laøng Cung-baùi, huyeän Luïc-ngaïn, nay laø huyeän Yeân-theá, tænh Haø-Baéc. Ñeàn thôø Cao-Sôn ñaïi vöông vaø Quyù--Minh ñaïi vöông. Töông truyeàn hai thaàn sinh vaøo thôøi vua Huøng Dueä-Vöông. Baø meï mô thaáy roàng phun nöôùc vaøo buïng, roài sinh ra moät boïc, nôû ra hai con trai. Lôùn leân hai ngaøi ñeàu coù taøi vaên voõ, giuùp vua Huøng ñaùnh Thuïc, sau tuaãn quoác ôû nuùi Taûn. Ñeán ñôøi Lyù, thaàn Cao-Sôn ñaàu thai xuoáng laøm töôùng giuùp vua Lyù Thaùnh-toâng bình hieâm, giuùp vua Nhaân-toâng ñaùnh Toáng, roài töû traän ôû soâng Nhö-nguyeät. 7.2.2.7. Ñình thôø laøng Ñoâng-loã, toång Ñoâng-loã, huyeän Hieäp-hoøa, tænh Haø-Baéc, thôø thaàn teân Cao-Sôn Quyù-Minh, teân thöïc laø Döông Töï-Minh queâ ôû laøng Quan-trieàu, huyeän Phuù-löông, tænh Thaùi-nguyeân. Thaàn nguyeân laø töôùng thôøi vua Lyù Nhaân-toâng, töû traän soâng Nhö-nguyeät, taùi ñaàu thai. Nhaân ñöôïc thaàn cho chieác aùo taøng hình, ngaøi thöôøng vaøo cung laáy troäm vaøng baïc ñem giuùp daân ngheøo. Chaúng may moät laàn bò baét, ñem cheùm. Vua Lyù Anh-toâng thöông tình tha cho. Baáy giôø quaân Toáng sang xaâm löôïc, ngaøi deïp giaëc coù coâng, ñöôïc vua gaû coâng chuùa Thieàu-Dung cho. Ngaøi laïi coù coâng deïp noäi loaïn Anh-Vuõ, ñöôïc vua gaû coâng chuùa Dieân-Bình. Sau ngaøi caùo quan veà queâ ôû Phuù-löông. Coù keû toá caùo ngaøi möu phaûn, vua sai baét cheùm, nhöng khi giaûi ñeán bôø soâng, ngaøi hoùa. Vua thaáu tình phong laøm thaàn, truyeàn cho caùc laøng töø Cao-baèng ñeán soâng Luïc-ñaàu laäp ñeàn thôø.


13

7.2.2.8. Ñeàn thôø ôû xaõ Quyønh-giaûn, huyeän Chí-linh, tænh Haûi-döông. Thaàn tích gioáng nhö ñeàn thôø xaõ Löông-nhaøn, muïc soá 7.2.2.7 treân. 7.2.2.9. Ñình thôø xaõ Ñoàng-aùng, toång Hoaøng-vaân, huyeän Hieäp-hoøa, tænh Haø-baéc, thaàn tích gioáng nhö ñeàn Ñoâng-loã, muïc soá 7.2.2.7. treân. Taøi lieäu ghi cheùp, Vieät-Nam,

Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí, Ñoàng-Khaùnh ñòa dö chí, Coâng-dö tieäp kyù, Hoaøng-Vieät ñòa dö, Baéc thaønh ñòa dö chí luïc, Haø-noäi sôn-xuyeân phong tuïc, Ñaïi-Vieät ñòa dö chí, Thaêng-long coå-tích khaûo, Haûi-döông tænh thaàn tích, Baéc-giang tænh thaàn tích,

Chö dö taïp bieân. Trung-quoác,

a/. Nhö Phaïm-Daät treân. b/. Khaâm-chaâu chö thaàn kyù, Nhö-tích sôn xuyeân phong vöïc chí, Ñeå-traïo ñòa dö chí, Dung-chaâu sö tích.

QTNC vaø TTCTGCK cheùp ngaøi teân thöïc laø Döông Minh, thaân phuï laø Döông Ñöùc, thaân maãu laø Vuõ-thò Ngaân. Vì thôøi thô aáu ngaøi hôi ngoïng, neân caùc baïn goïi ngaøi laø Minh-ngoïng. Song thaân ngaøi laøm ngheà ñaùnh caù ôû soâng Luïc-ñaàu. Khi ngaøi leân baåy tuoåi, thì oâng baø ñi ñaùnh caù bò gioù cuoán, thuyeàn laät cheát ñuoái. Ngaøi phaûi aên maøy khaép nôi kieám soáng. Naêm möôøi moät tuoåi (1062) ngaøi löu laïc veà Thaêng-long, gaëp saùu ngöôøi ñoàng caûnh ngoä, keát baïn vôùi nhau. Baåy ngaøi caét goã, döïng leàu tranh ôû ven hoà Taây, roài khi thì keùo löôùi möôùn, khi thì moø cua baét oác, coù khi phaûi xuùc phaân traâu baùn. Moät vaøi laàn ñoùi quaù phaûi aên caép gaø, moùc tuùi. Trong thôøi gian naøy, ngaøi ñöôïc Khai-Quoác vöông phi daïy veà y. Töông truyeàn ngaøi ñaõ tìm ra phöông thuoác chöõa beänh ñaäu muøa, beânh ñaäu Laøo, vaø thöôøng ñeo tuùi lang thang ñi trò beänh cho daân. Trong cuoäc bình Chieâm naêm 1069, ñöôïc vua Thaùnh-toâng cho toøng chinh, ngaøi laäp coâng lôùn trong traän Nam-giôùi, Boá-chaùnh, Nhaät-leä, Thi-naïi, Pandu- rango. Khi luaän coâng phong thaàn, ngaøi ñöôïc phong töôùc baù, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Long-döïc. YÛ-Lan thaàn phi hoûi cho ngaøi moät tieåu thö taøi saéc veïn toaøn teân Hoaøng Phöông-Lyù, con quan Hình-boä thöôïng thö Hoaøng Khaéc-Duïng.


14

Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân Baéc phaït, ngaøi cuøng phu nhaân chæ huy hieäu Thieân-töû binh Long-döïc, phuï traùch ñaùnh aûi Nhö-tích, Ñeå-traïo. Gaëp söùc khaùng cöï cuûa quaân Toáng cöïc kyø maõnh lieät, ngaøi vaø phu nhaân ñeàu bò thöông, nhöng vaãn cöông quyeát ñi tieàn phong xung saùt. Sau hai ngaøy caàm cöï, Nhö-tích, Ñeå-traïo thaát thuû. Töôùng traán thuû laø Nguõ Hoaøn bò gieát taïi traän. Sau ñoù ngaøi ñöôïc leänh Tín-Nghóa vöông tieán ñaùnh Dung-chaâu. Chæ sau ba ngaøy, hieäu Long-döïc haï ñöôïc thaønh Dung, töôùng traán thuû laø Ñoâ-giaùm Vöông Kính töû thöông. Tieáp theo ngaøi tieán quaân veà ñaùnh Ung-chaâu. Ca khuùc khaûi hoaøn, ngaøi ñöôïc phong chöùc Trung-vuõ ñaïi töôùng quaân töôùc Kính-Taâm haàu. Phu nhaân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû ñem quaân ñaùnh Ñaïi-Vieät (1076-1077), ngaøi cuøng phu nhaân nhaän nhieäm vuï ñaùnh caûm töû vaøo khu ñoùng quaân cuûa Toáng. Coâng taùc hoaøn thaønh, nhöng ai ngaøi ñeàu töû thöông. Heát giaëc, trieàu ñình nghò coâng, truy phong ngaøi laø Cao-Sôn, Thieân-y, Trung-vuõ ñaïi vöông. Phu nhaân ñöôïc phong Trang-Hoøa quaän chuùa, truyeàn laäp ñeàn thôø. 7.2.3. Trieäu Thu (1052-1077) Ngaøi quaùn laøng Cao-xaù, traán Ngheä-an. Phuï-thaân teân Phaïm Dung, maãu-thaân teân Traàn Ngoïc-Lan. Hai vò laøm ngheà ñaùnh caù, chæ sinh ñöôïc mình ngaøi, ñaët teân laø Phaïm Minh. Naêm ngaøi leân baåy tuoåi, thì song thaân qua ñôøi. Ngaøi ñöôïc moät ngö daân ôû phöôøng Thoï-xöông teân Trieäu Nguyeân nhaän laøm con nuoâi, vì vaäy ngaøi mang hoï Trieäu. Naêm ngaøi möôøi tuoåi, thì nghóa phuï cheát, ñeå laïi moät caên nhaø nhoû, vôùi chieác thuyeàn caâu. Ngaøi ñem saùu ngöôøi baïn cuøng löùa, ñang lang thang voâ sôû baát chí quanh hoà Taây veà soáng chung. Ñöôïc naêm thaùng, lyù tröôûng trong laøng muoán chieám ñaát, nhaø cuûa ngaøi, y vu caùo cho baåy ngaøi laø phöôøng du thuû, du thöïc. Vì vaäy ngaøi phaûi cuøng caùc baïn soáng lang thang ven hoà Taây, khi thì aên maøy, khi thì keùo löôùi möôùn, coù khi ñoùi quaù phaûi ñi moùc tuùi. Naêm 1069, trong cuoäc bình Chieâm, baåy ngaøi cuøng ñoäi Giao-long Taây-hoà ñöôïc vua Thaønh-toâng cho tuøng chinh. Ngaøi töøng laäp ñaïi coâng trong traän ñaùnh Nam-giôùi, Boá-chaùnh, Nhaät-leä, Thi-naïi, Pandurango. Ca khuùc khaûi hoaøn, ngaøi ñöôïc phong töôùc baù, giöõ chöùc ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Thaàn-ñieän. YÛ-Lan thaàn phi cöôùi tieåu thö con quan Tham-tri Hoä-boä Phaøn Troïng-Taân, laø Phaøn Phöông-Lieãu cho. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân Baéc-phaït, ngaøi cuøng phu nhaân chæ huy hieäu Thieân-töû binh Thaàn-ñieän ñaùnh uùp caên cöù thuûy quaân, cuøng xöôûng ñoùng chieán thuyeàn cuûa Toáng. Hai ngaøi thaønh coâng thöïc deã daøng, roài keùo quaân veà Khaâm-chaâu. Tín-Nghóa vöông leänh cho hai ngaøi ñem quaân coâng phaù Baïch-chaâu. Gaëp söùc khaùng cöï maõnh lieät cuûa quaân Toáng, ngaøi duøng hoûa coâng ñoát thaønh. Sau möôøi ngaøy, daân trong thaønh heát löông ñaùnh laïi quaân Toáng, môû cöûa xin haøng. Haï Baïch-chaâu, ngaøi tieán quaân veà coâng haõm Ung-chaâu. Ca khuùc khaûi hoaøn, trieàu ñình nghò coâng taâu Leâ, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phong cho ngaøi chöùc Tuyeân-vuõ ñaïi töôùng quaân, töôùc Tín-Taâm haàu. Phu nhaân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân.


15

Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû ñem quaân ñaùnh Ñaïi-Vieät, hai ngaøi töû chieán ôû traän Khaùo-tuùc, caû hai ñeàu tuaãn quoác. Heát giaëc, trieàu ñình nghò coâng, ngaøi ñöôïc truy phong Anh-vaên Tuyeân-vuõ ñaïi vöông. Phu-nhaân ñöôïc phong Trang-Ninh quaän chuùa, truyeàn laäp ñeàn thôø. Hieän ñeàn thôø ngaøi ôû xaõ Cung-nhöôïng, toång Thoï-xöông, phuû Laïng-giang, tænh Baéc-giang, nay laø tænh Haø-Baéc. Baéc-giang tænh thaàn tích cheùp ngaøi theo vua ñaùnh Chieâm, khi trôû veà ñöôïc ba thaùng, thì Chieâm cho ngöôøi sang aùm saùt, xaùc ngaøi troâi theo soâng Thieân-ñöùc tôùi laøng Cung-nhöôïng thì daït leân bôø. Phu nhaân nghe tin naøy nhaûy xuoáng soâng töï töû. Taøi lieäu ghi cheùp. Vieät-Nam,

Baéc-giang tænh thaàn tích. Trung-quoác,

a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/. Khaâm-chaâu chö thaàn kyù, Ñoâng-haûi Hy-Ninh baûn maït, Baïch-chaâu ñòa dö chí.

7.2.4. Mai-Caàm (1052-1077) Ngaøi quaùn taïi trang Vaïn-phaân, huyeän Ñoâng-thaønh, tænh Ngheä-an. Vì ngaøi coù caùi theïo treân caèm, neân caùc baïn goïi laø Caàm-theïo. Thaân maãu ngaøi teân Mai Xuaân-Hueä, khoâng choàng maø chöûa, luùc laâm boàn sinh ra moät con trai, ñaët teân laø Mai-Caàm. Baø bò laøng baét khoaùn, neân phaûi boû queâ ra ñi; ñeán laøng Ñaïo-söû thì ñöôïc moät phuù oâng teân Löu Khaùnh cöu mang, ñoåi teân ngaøi laø Löu Huøng. Naêm ngaøi leân chín tuoåi, thì nghóa phuï vaø thaân maãu bò coïp voà cheát. Caùc con oâng Löu Khaùnh ñuoåi ngaøi ra khoûi nhaø. Ngaøi lang thang aên maøy, löu laïc tôùi Thaêng-long, roài gaëp saùu ngöôøi ñoàng caûnh ngoä, keát thaønh baïn. Trong cuoäc bình Chieâm naêm 1069, ngaøi ñöôïc vua Thaùnh-toâng cho tuøng chinh. Nhôø laäp ñaïi coâng trong traän ñaùnh Nam-giôùi, Boá-chaùnh, Nhaät-leä, Thi-naïi, Panduran- go. Sau khi chieán thaéng khaûi hoaøn, ngaøi ñöôïc phong töôùc baù, giö chöùc ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Boång-thaùnh. YÛ-Lan thaàn phi hoûi tieåu thö con quan Kinh-löôïc an-vuõ söù Tröôøng-yeân teân Toân Sôn laø Toân Phöông-Ñôn cho. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân Baéc-phaït, ngaøi ñöôïc nguyeân-soaùi Thöôøng-Kieät trao cho nhieäm vuï taán coâng vaøo cöûa Ñoâng, sau ñoù vöôït ra cöûa Taây, traán ôû Tieåu-daõ ñeå chaën phuïc binh. Vieäc ñaùnh chieám Khaâm, Lieâm, Dung, Nghi, Baïch chaâu xong, nguyeân soaùi Thöôøng-Kieät truyeàn cho ngaøi ñem quaân veà ñaùnh Ung-chaâu.


16

Haï xong thaønh Ung, quaân Vieät ruùt veà, trieàu ñình nghò coâng taâu leân, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phong ngaøi chöùc Tuyeân-uy ñaïi töôùng quaân, töôùc Töø-Taâm haàu. Phu-nhaân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû mang quaân ñaùnh ñaïi Vieät, ngaøi cuøng phu nhaân traán ôû phoøng tuyeán Nhö-nguyeät, caû hai ñeàu tuaãn quoác. Heát giaëc, trieàu ñình nghò coâng truy phong ngaøi laø Tuyeân-uy phuùc töôùng ñaïi vöông. Phu nhaân ñöôïc phong Trang-Maãn quaän chuùa, truyeàn laäp ñeàn thôø. Traûi qua gaàn nghìn naêm, ñeán nay ñeàn thôø ngaøi vaãn coøn taïi laøng Ñaïo-söû, toång Phaù-laõng, huyeän Lang-taøi, nay laø xaõ Phaù-laõng, huyeän Gia-löông, tænh Haø-Baéc. Moät ñeàn thôø thöù nhì taïi laøng Ñoâng-höông, toång Phaù-laõng nay laø xaõ Phaù-laõng, huyeän Gia-löông, tænh Haø-Baéc. Trong Baéc-ninh tænh thaàn tích laïi cheùp raèng: Thaân maãu ngaøi thaáy con traâu vaøng taém ôû ven bieån. Khi baø tôùi haàn thì traâu bieán maát, chæ coøn laïi hai caùi loâng, baø giaét hai caùi loâng vaøo gaáu aùo. Hai caùi loâng chaûy thaønh nöôùc, ngaám vaøo buïng baø. Töø ñoù baø mang thai, sinh moät boïc hai trai. Bò daân laøng cheâ cöôøi, baø boû laøng ra ñi. ñeán laøng Ñaïo-söû ñöôïc moät phuù oâng cöu mang. Baø ñaët teân con laø Huøng vaø Huy. Huøng coù taøi voõ, huy coù taøi vaên. Sau hai anh em theo vua bình Chieâm. Thaéng traän hai oâng trôû veà laøng khao thöôûng quaân só roài vaøo trieàu nhaän chöùc. Khi thuyeàn chôû hai oâng ñeán trang Ñoâng-saù, phuû Thieân-tröôøng thì bò ñaém. Xaùc hai oâng troâi veà queâ saéc dieän coøn töôi. Daân laøng daâng bieåu veà trieàu, vua ban cho saéc phong ñeå thôø phuïng. Taøi lieäu ghi cheùp, Vieät-Nam,

Baéc-ninh tænh thaàn tích. Trung-quoác,

a/. Xem Phaïm-Daät treân. b/. Khaâm-chaâu chö thaàn kyù, Lieâm-chaâu ñòa dö chí, Hoå-moân chö thaàn chí.

7.2.5. Quaùch Y (1052-1077) Teân thöïc ngaøi laø Phaïm Troïng-Y. Chính quaùn ngaøi taïi ñaâu khoâng roõ. Chæ bieát song thaân ngaøi laøm ngheà troàng hoa. Thaân phuï teân Phaïm Troïng-Khaâm, thaân maãu teân Quaùch-thò Phuøng. Vì ngaøi hoùi ñaàu, neân baïn höõu goïi ñuøa laø Y-hoùi. Khi ngaøi leân baåy thì song thaân cuøng bò baïo beänh qua ñôøi. Ngaøi ñöôïc ngöôøi caäu ñem veà nuoâi, caûi teân laø Quaùch-Y. Naêm ngaøi möôøi tuoåi laïi ñeán löôït oâng caäu qua ñôøi. Ngaøi soáng bô vô, aên xin ñoä nhaät ôû Thaêng-long. Sau cuøng gaëp saùu ngöôøi ñoàng tuoåi, ñoàng caûnh ngoä, keát thaân vôùi nhau laøm ngheà keùo löôùi möôùn,


17

röûa baùt. Coù luùc ngheøo quaù phaûi ñi aên maøy, moùc tuùi, aên caép vaët ñeå soáng. Baåy ngaøi sau ñöôïc vua Thaùnh-toâng ban cho myõ hieäu Taây-hoà thaát kieät. Trong cuoäc bình Chieâm naêm 1069, ngaøi ñöôïc vua Lyù Thaùnh-toâng cho tuøng chinh, töøng laäp ñaïi coâng trong caùc traän Nam-giôùi, Boá-chaùnh, Nhaät-leä, Thi-naïi, Pandurango. Ca khuùc khaûi hoaøn, trieàu ñình nghò coâng phong cho ngaøi töôùc baù, giöõ chöùc ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Boång-thaùnh. YÛ-Lan thaàn phi hoûi tieåu thö Phaïm Phöông-Tieân con quan Kinh-löôïc an-vuõ söù Thanh-hoùa laø Phaïm Nhaät-Chieâu cho ngaøi. Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân Baéc-phaït, ngaøi cuøng phu nhaân chæ huy hieäu Thieân-töû binh Boång-thaùnh, tieán ñaùnh thaønh Khaâm. Thaønh Khaâm bò haï, ngaøi ñöôïc leänh tieán veà coâng thaønh Ung. Sau khi chieán thaéng trôû veà, trieàu ñình nghò coâng taâu leân, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phong cho ngaøi chöùc Minh-uy ñaïi töôùng quaân, töôùc Minh-Taâm haàu, phu nhaân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Tu Kyû, Yeân Ñaït ñem quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät, ngaøi cuøng phu nhaân töû chieán ôû phoøng tuyeán Nhö-nguyeät, roài tuaãn quoác. Sau khi heát giaëc, trieàu ñình nghò coâng phong ngaøi laø Minh-uy Loâi-traán ñaïi vöông, phu nhaân ñöôïc phong Trang-Thanh quaän chuùa. Hoài ñem quaân bình Chieâm trôû veà, ngaøi coù döøng quaân ôû nuùi Loâi-sôn, xaõ Höõu-bieät, huyeän Nam-ñaøn, traán Ngheä-an. Baáy giôø trong nuùi coù baày soùi cöïc kyø hung baïo, thöôøng hay traøn veà thoân xoùm baét baét gia suùc aên thòt. Ngaøi duøng ñaïi noû baén maõ-naõo, hoaøng thaïch gieát saïch baày soùi. Neân daân chuùng laäp ñeàn thôø soáng ngaøi. Sau khi ngaøi tuaãn quoác, trieàu ñình ban ruoäng cho daân laøng ñeå tieáp tuïc höông khoùi. Cho ñeán nay, gaàn nghìn naêm toâi qua, ñeàn thôø cuûa ngaøi vaãn coøn, daân chuùng vaãn höông khoùi quanh naêm. Nhöng trong Hoaøng Vieät nhaát thoáng ñòa dö chí, Hoaøn vuõ kyù, Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí thì cheùp giaûn dò raèng: Töông truyeàn ñôøi Lyù coù töôùng quaân hoï Phaïm, khoâng roõ teân, ñem quaân ñi deïp giaëc, khi qua nuùi Höõu-bieät, huyeän Nam-ñaøn, traán Ngheä-an thình lình coù tieáng saám noå, roài ngaøi bieán maát. Vua Lyù cho laäp ñeàn thôø, goïi laø ñeàn Ñoäc-loâi(!). Taøi lieäu ghi cheùp, Vieät-Nam,

Hoaøng Vieät nhaát thoáng ñòa dö chí, Hoaøn vuõ kyù, Ñaïi-Nam nhaát thoáng chí. Trung-quoác, a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/. Xem Mai-Caàm ôû treân.


18

7.2.6. Ngoâ ÖÙc (1053-1077) Ngaøi laø haäu dueä cuûa Ngoâ-vöông Quyeàn, thuoäc gioøng doõi Nam-Taán vöông Ngoâ Xöông-Vaên, theá heä thöù 5 (Quyeàn sinh Vaên, Vaên sinh Ñöùc, Ñöùc sinh Tueä, Tueä sinh ÖÙc). Phuï thaân teân Ngoâ Vónh-Tueä, queâ ôû xaõ Ñöôøng-laâm, huyeän Phuùc-thoï, thuoäc thò-xaõ Sôn-taây. Thôøi vua Lyù Thaùi-toâng, oâng noäp ñôn döï thi tuyeån voõ töôùng. Khai-Quoác vöông ñoïc baûn cung khai lyù lòch, bieát oâng laø chaùu Ngoâ-vöông, ñaëc caùch cho oâng khoûi thi. Sau khi huaán luyeän, oâng ñöôïc phong chöùc ñoâ-thoáng coi hieäu binh traán ôû Tieân-yeân. Töông truyeàn sau khi thaéng quaân Nam-Haùn, Ngoâ-vöông keùo quaân veà thaêm coá-ñoâ Coå-loa, tu boå coá-cung thôøi vua An-Döông, laïi troàng moät caây ña roài tuyeân chæ raèng Khi naøo caây ña naøy cheát, thì linh khí Coå-loan môùi heát. (Caây ña naøy, nay laø naêm 1995 vaãn coøn). Vì vaäy moät laàn veà Thaêng-long hoäi quaân, oâng Ñinh Vónh-Tueä haønh höông Coå-loa, roài qua ñeâm taïi ñaây. Ñeâm ñoù oâng mô thaáy vua An-Döông hoäi trieàu thaàn, coù töù truï ñaïi thaàn laø Teå-töôùng Phöông-chính haàu Traàn Töï-Minh, Ñaïi-tö-maõ Vaïn-tín haàu Lyù Thaân, Ñaïi-tö ñoà Cao-caûnh haàu Cao Noã, Ñaïi-tö-khoâng Trung-tín haàu Vuõ Baûo-Trung ñöùng haàu. OÂng haønh leã vôùi ñöùc vua. Ñöùc vua chæ moät voõ quan baûo: - Ta thaáy hung khí phöông Baéc thònh, thì thôøi gian con vua Baéc-ñeá ñem quaân Nam xaâm ñeán nôi roài. Vaäy ngöôøi haõy mau ñaàu thai ñeå baûo veä Vieâm-bang. Vieân voõ quan hoûi: - Taâu beä haï, thaàn seõ ñaàu thai vaøo cöûa naøo? Vua An-Döông chæ vaøo Vónh-Tueä: - Ta thaáy Vónh-Tueä laø keû coù loøng, vaäy nhaø ngöôi haõy ñaàu thai laøm con y.

Thaáy vieân voõ quan coøn ngaàn ngöõ, ngaøi daïy: - Ta chæ baét ngöôøi xuoáng theá coù hai möôi laêm naêm maø thoâi. Ñöøng coù ngaïi nguøng. Hoâm sau Vónh-Tueä rôøi Coå-loa ra ñeán ñaàu laøng thì gaëp moät thieáu nöõ xinh ñeïp haùi hoa sen, chaúng may bò raén caén vaøo buïng. Khoâng keå nguy hieåm, oâng gheù mieäng huùt noïc ñoäc cöùu coâ. Ngöôøi con gaùi thoaùt naïn, chaép tay: - Ña taï töôùng quaân cöùu maïng. Teân thieáp laø Cao Töôøng-Vaân. Töôùng quaân ôi! Tieåu nöõ laø con gaùi ñoàng trinh, thaân theå chöa nhieãm buïi traàn. Nay vì bò naïn, maø phaûi tuøng quyeàn ñeå töôùng quaân chaïm vaøo khaép ngöôøi, thì caùi thaân naøy thuoäc veà töôùng quaân vaäy. Vónh-Tueä beøn cöôùi Töôøng-Vaân laøm vôï, naêm sau sinh ra moät trai, ñaët teân laø Ngoâ Vónh-ÖÙc. Khi Vónh-ÖÙc ñöôïc moät naêm, thì Vónh-Tueä ñem quaân ñi baét cöôùp, truùng teân cheát. Töôøng-Vaân ñem con veà ôû Nghi-taøm, ngoaïi oâ Thaêng-long laøm ngheà troàng hoa soáng qua ngaøy. Naêm Vónh-ÖÙc baåy tuoåi, thì meï qua ñôøi. Khoâng nôi nöông töïa, ngaøi lang thang cuøng saùu ngöôøi baïn,(sau laø Taây-hoà thaát kieät), soáng vaát vöôûng ôû Thaêng-long. Khi thì keùo löôùi möôùn, khi thì röûa baùt, coù khi phaûi aên caép vaët, moùc tuùi kieám soáng. Vì khi cöôøi mieäng ngaøi hôi meùo, neân baïn höõu hoïi ngaøi laø ÖÙc-meùo.


19

Roài duyeân may ñöa ñeán, baáy ngaøi gaïp Minh-Khoâng thieàn sö, Khai-Quoác vöông, ñgôïc thu laøm ñeä töû, laïi ñöôïc YÛ-Lan phu nhaân nhaän laøm em nuoâi. Naêm 1069, vua Thaùnh-toâng ñem quaân bình Chieâm, Taây-hoà thaát kieät ñöôïc tuøng chinh, vaø ñöôïc ñaët döôùi quyeàn Tín-Nghóa vöông Lyù Chieâu-Vaên. Sau chieán thaéng Nam-giôùi, Boá-chaùnh, ngaøi laïi tham döï traän Nhaät-leä. Trong traän naøy ngaøi laø ngöôøi duy nhaát bò thöông. Tieáp theo ngaøi döï traän Thi-naïi, Pandurango. Chieán thaéng trôû veà, trieàu ñình nghò coâng, ngaøi ñöôïc phong töôùc Baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng, chæ huy hieäu Thieân-töû binh Huøng-löôïc. YÛ-Lan thaàn phi hoûi tieåu thö Quaùch Phöông-Döôïc, con quan Leã-boä thöôïng thö Quaùch Só-An cho ngaøi. Trong nhöõng ngaøy cuøng Long-bieân nguõ huøng, Taây-hoà thaát kieät luyeän quaân, chính ngaøi laø ngöôøi cheá ra loaïi teân löûa mang theo oáng nöùa troän nhöïa chaùy, maõ naõo, hoaøng thaïch ñeå ñoát thaønh ñòch. Ñaây laø saùng kieán ñaàu tieân, roài sau naøy Phaïm Daät, Traàn Ninh môùi cheá loaïi Loâi-tieãn gaây kinh hoaøng cho quaân Toáng trong traän Coân-loân, Ñaïi-giaùp, Ung-chaâu. Trong cuoäc Baéc chinh naêm 1975, ngaøi cuøng phu nhaân ñem hieäu Thieân-töû binh Huøng-löôïc tham döï traän ñaùnh Khaâm-chaâu, roài tieán veà ñaùnh thaønh Ung. Ca khuùc khaûi-hoaøn, trieàu ñình nghò coâng taâu leân, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phong cho ngaøi chöùc Ñònh-vieãn ñaïi töôùng quaân, töôùc Hueä-Taâm haàu. Phu nhaân ñöôïc phong Trang-Ninh quaän chuùa. Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû ñem quaân ñaùnh Ñaïi-Vieät. Ngaøi cuøng phu nhaân töû chieán ôû Vaïn-xuaân, Khaùo-tuùc, caû hai ñeàu tuaãn quoác. Heát giaëc, trieàu ñình nghò coâng, truy phong ngaøi laø Ñònh-vieãn Loâi-thaàn ñaïi vöông, phu nhaân ñöôïc phong Trang-dueä, Ninh-tónh quaän chuùa; truyeàn phoái thôø ôû ñeàn Keâ-laïc cuøng vôùi tieân vöông Ngoâ trieàu. Traûi bao lôùp soùng pheá höng, naéng möa, nay (1995) ñeàn Keâ-laïc vaãn coøn taïi xöù Keâ-laïc, xaõ Nghóa-cheá, huyeän Tieân-löõ, tænh Höng-yeân; nay laø huyeän Phuø-tieân, tænh Haûi-höng.

Taøi lieäu ghi cheùp Vieät-Nam,

Höng-yeân tænh nhaát thoáng chí, Baéc-kyø giang-sôn coå-tích danh thaéng bò khaûo, Caùc tænh ñòa dö chí, Ñoàng-khaùnh ñòa dö chí löôïc.

Trung-quoác, a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/. Xem Mai-Caàm ôû treân.


20

7.2.7. Taï Duy (1053-1077) Nguyeân quaùn ngaøi taïi An-laõng, thuoäc Cöûu-chaân, traán Thanh-hoùa. Phuï thaân teân Taï Troïng-Nguyeân, maãu thaân teân Löu Huyeàn-Maãn. OÂng laø moät thaày ñoà daïy hoïc thuoäc loä Kinh-Baéc thôøi vua Lyù Thaùi-toâng. OÂng baø sinh ñöôïc hai con trai, con lôùn teân Taï Duy hay Taï Ñoä-Ñaøm, con nhoû teân Taï Giang-Ba. Vì oâng baø ngoaïi khoâng coù con, neân Taï Giang-Ba mang hoï oâng ngoaïi, caûi teân laø Löu Ba. Naêm Taï Duy taùm tuoåi, thì cha meï bò ñaém thuyeàn cheát heát. Hai anh em phaûi ôû vôùi ngöôøi thím hoï. Gaëp baø thím aùc ñoäc ñaùnh ñaäp, haønh haï khoå sôû, hai anh em boû nhaø ra ñi, vaø laïc nhau.

Taï Duy leân Thaêng-long, voâ sôû baát chí, gaëp saùu ngöôøi ñoàng caûnh ngoä, keát baïn vôùi nhau, sau laø Taây-hoà thaát kieät. Baåy ngöôøi lang thang ôû Thaêng-long, khi thì keùo löôùi möôùn, khi thì röûa baùt. Coù khi tuùng thieáu quaù, phaûi aên caép vaët, moùc tuùi kieám soáng. Vì daùng ngöôøi ngaøi hôi thaáp, neân caùc baïn goïi laø Duy-luøn.

Trong dòp bình Chieâm naêm 1069, vua Thaùnh-toâng cho Taây-hoà thaát kieät toøng chinh, ñaët döôùi quyeàn Tín-Nghóa vöông Lyù Hoaèng-Chaân. Chieán thaéng trôû veà, trieàu ñình nghò coâng, ngaøi ñöôïc phong töôùc baù, giöõ chöùc Ñoâ-thoáng chæ huy hieäu Thieân-töû binh Vaïn-tieäp. YÛ-Lan thaàn phi hoûi tieåu thö Lyù Phöông-Queá, con gaùi ñaïi ñoâ ñoác Lyù Keá-Nguyeân cho ngaøi.

Naêm 1075, Ñaïi-Vieät ñem quaân Baéc-phaït, ngaøi cuøng phu nhaân chæ huy hieäu Thieân-töû binh Vaïn-tieäp ñaùnh thaønh Khaâm-chaâu, roài tieán veà coâng haõm Ung-chaâu. Ca khuùc khaûi hoaøn, trieàu ñình nghò coâng taâu leân, Linh-Nhaân hoaøng thaùi haäu phong ngaøi chöùc Ninh-vieàn ñaïi töôùng quaân, töôùc Duõng-Taâm haàu, phu nhaân ñöôïc phong nhaát phaåm phu nhaân.

Khi Quaùch Quyø, Trieäu Tieát, Yeân Ñaït, Tu Kyû mang quaân sang ñaùnh Ñaïi-Vieät, ngaøi cuøng phu nhaân töû thuû phoøng tuyeán soâng Nhö-nguyeät, caû hai tuaãn quoác. Heát giaëc, trieàu ñình truy phong ngaøi laø Ninh-vieãn Trung-chính ñaïi vöông, phu nhaân ñöôïc phong Trang-hoøa Ninh-tónh quaän chuùa, truyeàn laäp ñeàn thôø. Hieän nay ñeàn thôø hai ngaøi vaãn coøn taïi xaõ Löu-xaù huyeän Höng-nhaân, thuoäc huyeän Höng-haø, tænh Thaùi-bình.

Höng-yeân tænh nhaát thoáng chí ghi giaûn dò: Anh laø Löu Ñoä-Ñaøm, em laø Löu Ba coù coâng ñaùnh Toáng, bình chieâm, ñöôïc phong chöùc Tieát-ñoä söù. Sau khi maát ñöôïc daân chuùng laäp ñeàn thôø, moä cuõng choân taïi ñaáy. Trong ñeàn thôø coù taám hoaønh phi sôn son thieáp vaøng khaéc baøi thô cuûa vua Leâ Hieån-Toâng ñeà, nhaéc coâng lao hai vò. Nhieàu ngöôøi laàm Löu Ñoä-Ñaøm töùc Ngoâ ÖÙc vôùi Löu Khaùnh-Ñaøm sau naøy. Veà Löu Khaùnh-Ñaøm, Ñaïi-Vieät söû kyù toaøn thö, Lyù kyû, Nhaân-toâng baûn kyû cheùp raèng nieân hieäu Thieân-phuø Khaùnh-thoï, thaùng 12 (DL 1228) vua Lyù Nhaân-toâng saép baêng, tuyeân trieäu Thaùi-uùy Löu Khaùnh-Ñaøm vaøo cung ñeå thaùc vieäc laäp thaùi töû Döông-Hoaùn noái ngoâi, laïi cuõng ghi Khaùnh-Ñaøm maát naêm Thieân-chöông Baûo-töï thöù tö (DL.1136).


21

Taøi lieäu ghi cheùp. Vieät-Nam,

Höng-yeân tænh nhaát thoáng chí, Ñaïi-Vieät söû kyù toaøn thö ( Lyù kyû, Nhaân-toâng kyû).

Trung-quoác a/. Xem Phaïm-Daät ôû treân. b/.

Xem Mai-Caàm ôû treân. Treân ñaây, toâi ñaõ daãn quyù ñoäc giaû löôùt sô qua trang söû anh huøng thôøi Tieâu-sôn. Toâi xin ngöøng ôû ñaây, vaø môøi quyù ñoäc giaû ñi vaøo haøo quang cuûa toå tieân ta ñeå laïi, trong boä Nam-quoác sôn haø naøy.

Vieát taïi Pontault Combault, Phaùp-quoác, muøa heø, thaùng saùu, naêm AÁt-hôïi (1995).

Yeân-töû cö-só Traàn-Ñaïi-Syõ.

thö vieát cho tuoåi treû toäc vieät · teá, hai vò naøy chæ laø hai trong maáy chuïc...

Documents