the muros times nº 20 xaneiro 2015
DESCRIPTION
REVISTA DIXITAL MURADANATRANSCRIPT
1
REVISTA DIXITAL
DE ARTE E CULTURA
Nº 20
XANEIRO—2015
The Muros
Times
2
Indice:
Coplas muradanas para pedir o sol ou a choiva (p/ J. Manuel Formoso Luces) Páx. 3
1908: Roubo sacrílego na Igrexa de Abelleira (p/ Manuel Lago Alvarez) páx. 4
Carta aos Reises Magos (p/ Amado Barrera) páx. 5
El Castillo y las baterías de Muros (p/ Ramón de Artaza Blázquez) páx. 6-8
Conchiña (p/ Marcelino García Lariñol) páx. 9
A Nosa Xente (Paquito de Cheña) páx. 10-11
Fondos Europeos: o FEP (p/ Inés Monteagudo Romero) páx. 12-13
Pregón da Cabalgata de Reises de 1977 páx. 14-16
CONGRIO (Conger coger) (p/ Amado Barrera) páx. 17
Os nosos fotógrafos: José Sendón Caamanho páx. 18-19
Nas noites de invernía (p/ Nieves Formoso Vidal) páx. 20-21
Os beneficios da música nas mulleres embarazadas (p/ Esmu-Carnota) páx. 22
O peirao vello de Cabanas (p/ Elixio Vieites) páx. 23
O verán de 1936 en Muros páx. 24-25
Neve en Muros (p/ Alianza Uhía Patiño) páx. 26-27
A corbata (p/ Manuela Tajes) páx. 28
Presentación en Esteiro páx. 29
Comercio y tráfico marítimo en la Galicia del Antiguo Régimen, 1750-1820 – (I)
(p/ Isidro Dubert García) páx. 30-34
O candil do diaño (p/ Manuel M. Caamaño) páx. 35
A Cruz de Punta de Lens (p/ Xokas Figueiras) páx. 36
A voz dos nosos poetas (Marcelino Garcia Lariño, Agustín González López) páx. 37
A Don Casimiro Torres Pombo: In Memorian (p/ M. Lago Álvarez) páx. 38-39
“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions
verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.
The Muros Times Nº 20—XANEIRO—2015
Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez
Difusión da Cultura—
Depósito legal : C2437-2013
3
p/ José Manuel Formoso Luces.
Cando eramos novos, si chovía moito ou había
seca os rapaces saiamos a rúa cantando coplas
pedindo remedio a tales males; que males eran
si moito chovía ou moito sol había para as terras.
Hoxe xa non se leva facer tal cousa... pero hai
van unhas poucas das que eu lembro:
San Amaro da Portela
dádenos auga pra a terra.
Santa María do convento
dádenos sol e bó tempo.
San Roquiño do sombreiriño
dádenos auga para o milliño.
Los campos se secan
Las hierbas no nacen
Y los corderitos
Se mueren de hambre.
---o---
Auga, auga, Virxen María
Porque a terra a pedía.
Auga, auga, Divino Sacramento
Para que Dios nos de o sustento.
---o---
Santo Dios de mi corazón
Dádenos auga pola vosa Pasión
Polas vosas llagas
Dádenos auga Divino Xesús.
---o---
Arco de paz --- vaite de ahí
Cas mozas bonitas --- non son para tí:
Vaite chuvia --- vente sol
Polos campos dárrebol
Que che chama --- teu padriño
Para arrolal --- o meniño
Que cha de dar – pan e viño.
Coplas muradanas para pedir o sol
ou a choiva
4
NOVAS DE ONTE:
1908:Roubo sacrílego na igrexa de Abelleira p/ Manuel Lago Álvarez
En outubro do ano 1908 produxose na igrexa de Santo Estevo de Abelleira un roubo de obxetos relixiosos.
Comunicados os feitos ao Sr. Arcebispo, este dispuxo que na dita igrexa se celebrase con asistencia do
clero da tabla unha solemne función de desgravios, con exposición do Santísimo, sermón e o maior
número posible de comunions.
Logo de recibidas as intrucions do Sr. Arcebispo, o párroco da fregresia puxo en coñecemento do clero da
tabla o ordenado e pideu aos párrocos que se dignasen
asistir á función relixiosa coas imaxenes das súas
parroquias, que na dita igrexa de Abelleira foran
profanadas. Secundada a idea por todos, o día 11 de
outubro pola tarde deron principio as confesións nas
parroquias, reanudándose na mañá do día 12, día en que
se celebrou a función.
A igrexa de Abelleira revisteuse coas súas mellores galas,
sen que por iso deixase de presentar un aspecto de
desolación, notándose as súas portas destrozadas,
entreabertas as dos camaríns das imaxenes e estas,
desmanteladas unhas, e outras sen as súas coroas y sen
adornos. As nove e media da mañá empezaron a chegar
a dita igrexa as procesións, sendo a primeira a das
parroquias de Tal e Esteiro, coas imáxenes da Santísima
Virxe do Carme e a dos Dolores. A Igrexa atopábase
repleta de xente cando chegara esas imáxenes e oubo
necesidade de ordenar que saíran gran parte delas para
que puidesen entrar, excitando os sentimentos do pobo en
tal forma, que non pido conter a súas bágoas e o llanto foi
xeral, chorando homes e mulleres. Inmediatamente
notouse un inmenso xentío que chegaba procesionalmente
da Vila de Muros, presidido polo Arcipreste e párroco, e autoridades locais, traendo a fermosa imaxe do
Santísimo Rosario. Daquela xa era sumamente difícil pasar ao templo, atravesando a muchedumbre que
invadía o adro, e solo a duras penas pudo a imaxe ser colocada no sitio preparado para ela no interior do
templo.
Seguidamente o párroco celebrou a misa de Comunión e ante a dificultade de que todos os fieis se
acercase aso presbiterio a recibir a comunión, o sr cura deuna no altar e o reverendo sr. Arcipreste no
fondo da igrexa nun sitio reverentemente preparado ao efecto, entrando a xente por unha porta e saíndo
pola outra. Comulgaron mil e pico de persoas, distribuíndose con este motivo na ex-colexiata de Muros,
parroquias de Louro, Serres, Tal, Esteiro e Torea, unhas novecentas comunions, según datos dos
respectivos párrocos.
As doce deu comezo a Misa solemne, previa exposición do Santísimo, pero vendo que o templo non daba
cabida nin a oitava parte da concorrencia oubo necesidade de celebrala á porta, oficiando o presbítero
José Mayo, sendo ministros os reverendos párrocos de San Mamede de Carnota e Santiago de Tal.
Fixo a escolta a forza do posto de Muros, presidida polo seu xefe e rematada a misa quedou exposto o
Santísimo, estando constantemente chea de xente a igrexa velando o SS.
As dúas notouse a chegada da procesión da parroquia de Serres que entraba coa imaxe do Sagrado
Corazón entoando himnos ao Señor, e unha vez no templo o párroco cos seus feligreses fixo pública
protesta do sacrilexio cometido na igrexa de Abelleira.
5
Queridos Reyes Magos de Oriente a Occi-dente: Este ano fomos moi bós, así que imos pedirvos unha chea de cousas que, como non son só para nós, publicamos nesta benquerida revista por raro nome THE MUROS TIMES, para que conste e perdure que pedidas vos quedan, agora, vós veredes, meus maghos Magos. Velai vos van:
1. Deixade, porfa, enriba da mesa das propostas a debatir no Pleno do Concello de Muros, a da PROHIBICIÓN DE ACTUA-CIÓN EN TODO O TERMO MUNICIPAL DE CIRCOS CON ANIMÁIS.
2. Que o esteiro de Esteiro sexa promocio-nado e coidado como merece: cuns pasa-les que sirvan para pasar, cunhas ribeiras que se podan pasear río arriba, cunha pu-blicidade para veciños e visitantes da súa beleza e riqueza en animáis e prantas...
3. Poñede nas mochilas ou bolsillos dos aficionados a camiñar monte arriba, praia abaixo, sexan paisáns ou sexan foráneos, unha pouca de EDUCACIÓN, cando sexa que non veñan con ela da casa. A suficinte e necesaria para que non lles dea por ir deixando un rastro de envases e lixos de toda clase polo monte ou pola praia.
4. Que a Lagoa de Louro sexa tratada e coidada como a xoia da coroa que é da Natureza de Muros. Se a tivesen outros pobos emprendedores, sería foco turístico de atracción nacional e máis alá.
5. Que funcionen los EDAR (sexamos rea-listas: xa que cremos nos RRMM, pidamos imposibles)
4. Que a Montaña Encantada de Esteiro (Rutas de “A Pedra do Cadro” e brañas) sexa declarada de interese turístico nacio-nal (xa estamos lanzados a pedir imposi-bles). Un paseo virtual pola que vai a bra-ña vese neste enlace: https://www.youtube.com/watch?v=WvzUcN3OdF0))
5. Que á xa tradicional Travesía a nado á Illa da Creba (levamos dúas edicións) par-ticipen os arroases todos da ría
6. Que no Outono se recuperen as Xorna-das Micolóxicas en Muros, que non todo vai ser marisco, home.
7. Que o IES de As Insuas expoña a CO-LECCIÓN DE CUNCHAS que levóu do cole-xio Ricardo Tobío de Esteiro (mentras, po-dedelas ver neste blog: http://cunchasdemuros.blogspot.com.es/)
8. Que alguén publique un libro sobre as volvoretas muradáns, que mira que che son juapiñas. Xa postos que outro alguén publique un libro sobre as aves da beira-mar muradán. Coma non hai dous sen tres, que o terceiro publique unha guía so-bre os cogumelos da bisbarra... Hala, ha-la, que saian libros das flores, das árbores e da fauna toda de todo o término munici-pal. Que de herbas e de bichos ben pode-mos presumir, oh! Eu poño o meu gran de area ofrecendo as entradas de O BLOG DE AMADO: HERBAS, BICHOS E DICHOS (http://amado-amadoblog.blogspot.com.es/)
9. Que a Illa de A Creba sexa declarada Patrimonio da Humanidade (por pedir que non quede)
10. Que tomemos as uvas do finde do 2015 nun Concello sen circos animáis. E xa postos, Que os Circos con Animáis sexan prohibidos pola Xunta de Gali-cia en todo o territorio nacional, digho jalejo.
Carta aos RRMM dun Amado muradán nado en Burgos e amante confeso das muradáns,
das Naturezas, digo )
6
R E C U E R D O S D E L P A S A D O
EL CASTILLO Y LAS BATERÍAS DE MUROS Artículo publicado no ano 1953 por Don Ra-
món de Artaza Blázquez, Cronista Oficial de Mu-
ros, no Boletín da Real Academia Galega.
El grabado que aquí se presenta, es el del anti-
guo castillo oficial de la Villa, con sus torreones y
aspilleras, tal y corno se conservaba en el último
tercio del siglo XVIII, construido sobre pe-ñascos y
rodeado de mar, menos por su unión a la tierra,
que co-rrespondía a la entrada del mismo y que
hoy se conserva como entrada para la Cárcel públi-
ca. De todo esto sólo queda una pe-queña parte,
debido a la construcción de la Lonja Municipal que
derribó el frente Norte que aparece en la foto.
Dicho castillo contaba con doce cañones mon-
tados y dos almacenes abovedados, para pólvora y
balas, según así lo manifiesta un documento oficial
municipal.
Riobóo y Seixas dice: <<…hacia la playa o
concha, tiene un buen castillo (1749) guarnecido de
14 cañones y son de bronce y uno cruza toda la
playa, de 4 a 18 libras de calibre, a cargo de un
sargento maior que provehe el Rei…>>>.
El P. Sarmiento dice: <<… contaba el castillo
con 16 `piezas>>. Paadín, al enumerar las fortifica-
ciones de Galicia, cita la de Muros en el año 1849.
Cornide escribe: <<…defiende su entrada (el puerto)
un antiguo castillo o batería, aunque de poca consi-
deración y en mal estado (1785)>>. No estaría en
tan mal estado cuando el 1 de agosto de 1777 salu-
dó con una salva de siete cañonazos, la entrada en
la Villa del Arzobispo compostelano Sr. Bocanegra,
Señor de ella.Miñato señala(1827): <<un castillo
muy bueno, con su cuartel para la guarnición, que
se halla abandonado. Este castillo fue tomado por
los ingleses el 22 de julio de 1805, muriendo en la
refriega el comandante y quedando desde esta fe-
cha una serie de lisiados en la Villa, al arrojarse sus
defensores, desde los muros, para huir del ataque.
La causa del desastre se atribuye al poco caso que
los jefes hicieron de los avisos que,, acerca de las
intenciones del enemigo, se le hicieron, además de
la falta de auxilio que tuvieron los sitiados. Las fuer-
zas atacantes pertenecían a la escuadra del almi-
rante Calder que, después del combate llamado de
Finisterre, entre la escuadra franco-española y la
inglesa, destacó unos buques que bombardearon a
Muros, dejando señales en muchos edificios que
aún pueden verse, y tomaron el castillo. Como re-
cuerdo de este hecho, una casa de la Calle de la
Marina de la Villa, conserva colgada de su fachada
una bala de hierro de unos 20 k., con la siguiente
inscripción: <<Regalo inglés. Julio 22 de 1805>>,
hecho que se confirma plenamente con el acta mu-
nicipal que dice así: <<En la Villa de Muros y Casa
de su Ayuntamiento a 19 de Enero de 1806. Yo es-
cribano requerido por parte D. Juan Antonio de Ar-
taza Olaquibel, habiendo noticiado este Real Despa-
cho a su merced el Juez de esta Villa D. Juan Anto-
7
nio Sánchez Porrúa, teniéndolo en mi presencia, se
lo hice saber y notifiqué, para que bajo la multa de
doscientos ducados de irremisible exacción, haga
guardar y cumplir el Real Despacho ejecutorio, libra-
do por or queden del Rey Carlos IV, a favor de D.
Juan A. de Artaza poniéndole en posesión de su viz-
cainia y nobleza, guardándole las preeminencias y
prerrogativas que le corresponden como tal noble…
>> etc. Agregando luego: <Obedece como debe, el
Real Despacho que se le hace saber, y mediante a
que con motivo de haber entrado en esta ría una
fragata inglesa haciendo varios insultos
(cañoneando) fue preciso quitar de este Ayuntamien-
to el archivo de papeles y privilegios y libros corres-
pondientes a el para fuera de la Villa, a distancia de
cerca de una legua, luego que se recoja se colocará
el referido Señor en los libros que corresponden a su
estado de nobleza…>>, etc. Queda, pues confirma-
do el hecho aludido.Dicha fortaleza fue luego con-
vertida en la Cárcel del partido. Hoy, después de
sufrir una completa transformación, en su parte más
esencial, al ser casi destruido para levantar la Lonja
Municipal, quedó el resto destinado a cárcel, per-
diendo por esta causa su típico valor histórico, desa-
pareciendo su aspecto de fortaleza. Parece ser que
su construcción fue debida a los muradanos y luego
cedida al Estado. Tuvo siempre tropa de línea con
un oficial al frente, que en 1646, lo era D. Antonio
García, sargento mayor de la plaza y a principios del
siglo XVII D. Blas Cidrás y San Martín, teniente de
caballería. Tenía también un guarda-almacén que,
en años anteriores al 1778, era D. Antonio Paadín,
cirujano.
En el año 1742 estaba alojado en la Villa un pi-
quete del Regimiento de Lisboa, destinado, por or-
den del capitán General, en número que llegó a cin-
cuenta soldados el mismo año.
En 1744 vino, por orden del mismo Capitán Ge-
neral de Galicia, a establecerse en el pueblo para
su defensa, una compañía de Granaderos del cita-
do Regimiento, cuy capitán era D. Francisco del
Valle. En 1825 constaba la guarnición, de un desta-
8
camento del provincial de Compostela, compuesto
de un oficial y 39 soldados.
El 22 de mayo de 1744 remitió el conde de Itre,
Capitán General y gobernador de Galicia, de los
reales almacenes de artillería de la Coruña, a la
Villa y puerto de Muros, para su entrega al Alcalde,
los pertrechos de guerra siguientes: diez cureñas
de Marina de mediano servicio, tres de calibre die-
ciocho, tres de cuatro, una de seis, otra de tres,
otra de dos y otra de uno, once cucharas de cobre
con sus astas de calibres varios, diez lanadas, más
un atacador y lanada de un asta de calibre de dos,
doscientas treinta y tres balas de fierro de diferen-
tes calibres, un rascador, dos sacatrapos, cincuen-
ta libras de cuerda, doce quintales de pólvora. To-
do ello lo conduce Alberto de Lojo en su pinaza
llamada San José y Ánimas… firma Antonio Bale-
noso, Controlador provincial a la Artillería de Gali-
cia.En otro oficio de 4 de julio, se mandó, por el
Capitán General, reparar las trincheras y el castillo,
ordenando a los naturales de la Jurisdicción y Alfoz
ayuden a dichas obras, imponiéndoles castigo de
no hacerlo, y por otro del 5 de septiembre se orde-
na se repartan en cinco porciones, según costum-
bre del país, las trincheras que se han de compo-
ner en el partido, cargando a la Villa su séptima
parte y de que se ejecute lo mismo en la Jurisdic-
ción y alfoz, para preservarse así de los insultos
que amenazan el actual sistema.
En oficio de 23 de agosto de 1744, el Capitán
General, conde de Itre, interesaba que, para mejor
conservación y defensa del fuerte, tratase la autori-
dad local de ver de expropiar el trozo de terreno
existente cerca de la entrada, o puerta del castillo
para, de esta suerte, construir una excavación o
foso, que diese mayor seguridad, dificultando la
entrada.
En el plano inserto puede verse el lugar que
ocupaba la batería del puerto, que situaba al lado
sur del desagüe del llamado rio de las ratas, en la
plaza de la Constitución.
Además del castillo citado, contaba la Villa para
su defensa con otras piezas de artillería colocadas
en puntos diversos. Uno de estos lugares era el
llamado Curro de los Toros, en la plaza del Ayunta-
miento, en la que estaba instalada una batería de
cinco cañones, precisamente en la actual curva
que hace el malecón de la Marina (hoy ampliada
para ensanche de la plaza en el arranque del mue-
lle del Sur). En este lugar y a la orilla de la playa,
se alzaba un murallón de piedra capaz de sostener
e instalar las mencionadas piezas. Muchos de los
cañones de calibres varios y de la batería estuvie-
ron muchos años abandonados en la playa y en el
muelle Sur, alguno sirviendo de estaca de amarre
de las embarcaciones; estos cañones eran de hie-
rro. Frente a esta batería, al otro lado de la bahía y
en la isleta de San Antón (Laxeiras), había un ca-
ñón que enfilaba a la Villa cruzándose con la bate-
ría de la playa y con el castillo. Cerca del Cabo
Rebordiño había otra batería, cuyos cañones esta-
ban emplazados en una plazoleta circular de pie-
dra, cuyos restos aún hoy pueden verse, cerca del
Faro, en la carretera de Muros a Corcubión. Tales
eran las defensas oficiales con que la Villa contaba
en tiempos pasados para su seguridad. (Ramón de
Artaza Blazquez— Cronista Oficial de Muros)
9
C O N C H I Ñ A
p/ Marcelino García Lariño
Conchiña a da Virxe do Camiño, ademais de este epónimo, e dos seus apelidos, tamén é
coñecida polos sobrenomes de Conchiña da Rabela, Conchiña do ‘Marinero’, Conchiña de Marselo,
Conchiña de Carmucha, e incluso por outros que agora non vamos nomear porque non veñen ó caso. Din
dela que ten máis títulos que a aristócrata duquesa de Alba,
que xa é dicir.
A Conchiña de tantos títulos, no seu quefacer cotián ten
cousas moi raras, por non dicir estrañas ou extravagantes. A
xente di que nestes feitos inauditos tíralle ó seu pai. De ser isto
certo, o máis seguro é que sexa cuestión de xenes.
Unha das súas actuacións máis arrevesadas, que non
desafortunadas, pasoulle aquel día que chovía a mares; chovía
a Deus dar, chovía unha fartura, e Conchiña despois de colle-lo paraugas no paraugueiro saíu da casa da
Virxe en medio daquel diluvio e foi á Lonxa que está a quilómetro e medio, a onde chegou pingandiño. Da
Lonxa foi, que tamén tiña que ir, á casa do señor cura e chegou coma un pito da chuvia. Tanto e así que
cando a señora Maruxa, irmá do cura, lle
franqueou a porta e veuna coma unha
afogadiña, con todo sentimento e de corazón
díxolle:
–Conchiña, muller, como ves. ¿E por
que non abriches o paraugas?
A moza mirou para el, que o levaba
cerrado na man, e con toda sinceridade e
seriedade do mundo, díxolle a santa verdade:
–Porque non sabía que o traía.
Conchiña sigue solteira. Deus sabe ben
o que fai.
10
A NOSA XENTE
PAQUITO DE
CHEÑA p/ Francisco Abeijón Núñez
Francisco Xabier Cernadas Veloso naceu
en Esteiro (Muros) no lugar de Trión o 15 de xuño
de 1965. Foi o terceiro fillo do matrimonio formado
por Manuel Cernadas e María Veloso. Neto daquel
alcalde republicano de Muros que fora un dos que
tivera que fuxir rumbo a Bilbao a bordo dos vapo-
res Santa Rosa e Santa Eulalia ó iniciarse a guerra
civil.
Paquito de Chena empezou a escola na Casa
da Sociedade e logo cando abriu Freixeiros en
1974 foi o colexio público Ricardo Tobío. Foi un
rapaz que a cotío andaba metido nas chamadas
actividades extraescolares. Aínda que fora quitán-
dolle tempo á hora de facer os deberes, sagrados
para os nosos país. Era quen de se tirar pola ven-
tana e escapar para o colexio a aprender o baile
tradicional galego mentras que a súa nai coidaba
que o rapaz estaba arriba estudiando no cuarto.
Gostaba da poesía, en especial de Rosalía de
Castro a que adoraba e a que recitaba de memo-
ria. Son memorables os seus recitais na taberna de
Avilés de Taramancos nas festas de estudiantes de
Noia ou a súa actuación xunto cos poetas da Coru-
ña no Orzán en 1985 na marcha anti-militarista que
alí houbo en protesta pola celebración do día das
forzas armadas na cidade herculina.
Na escola aprendeu o baile galego . E tamén se
iniciou nun dos seus grandes praceres: tocar a
pandeireta. Acórdome que a primeira que tivera
rompeuna durante unha protesta estudiantil no ins-
tituto. E entre todos os compañeiros fixemos un
escote para mercarlle outra a que lle poría de no-
me “manuela” e que levaría consigo a todas as fes-
tas dende aquela.
Sendo o único membro masculino do primeiro gru-
po de baile do colexio de Esteiro tiñan un coñecido
número no que el soio quitaba a bailar as demais
rapazas do grupo, unha por unha todas colocadas
en roda. Fixo un traballo de recolección de puntos
e cancións populares entrevistándose coas vellas
da parroquia. “A auga da fonte lamuda / non lla
deas a ninguén / bébena as de Trasdacosta / por
eso cantan tan ben”.
Sería no seo do teatro donde se atoparía máis
cómodo. Dirixido por D.Xosé Agrelo Hermo acadou
cotas interpretativas dignas do teatro prfesional.
Empezou no grupo do colexio, Agrocobo, co que
representou en 1979 a obra de Castelao, Os vellos
non deben de namorarse, facendo o papel do boti-
cario Saturio. Durante a primeira representación no
ximnasio do colexio produciuse a curiosa anécdota
de que estando os pais para ver a obra, a súa nai
que non sabía que o rapaz actuaba, quedou pas-
11
mada cando veu ao seu fillo enriba do escenario.
Xa fóra do colexio, foi fundador do grupo Xestruxo
co que puxo en escea a principios dos oitenta a
obra “Pancho de Rábade” de Álvaro de las Casas.
En 1982 durante as festas da Guadalupe de Rianxo
encandeou coa súa actuación ao propio Alfonso
Sastre na interpretación do afiador tratamundos que
ideara Álvaro de las Casas. Tamén participaría na
posta en escea das obras de Xosé Agrelo, “Metá e
metá” e “Noite de lobos”.
En 1985 por motivos de estudios trasladouse a
Santiago. E alí da mán de Xosé Manuel Olveira
“Pico” , entrou en contacto con D.Agustín Magán,
pasando a formar parte do grupo DITEA, co que
representou varias obras. Destacando nun papel
protagonista na obra “Romance do alhelí e a
manxerona”.
Activista militante pola dignificación e recuperación
da cultura galega participou en fundación en 1993
da revista “A Motora”. Na que publicaría un moi feiti-
ño traballo sobre as panxoliñas de Nadal en Esteiro.
Tamén sería un dos artífices na recuperación das
festas do Antroido e das murgas en Esteiro “ai!
meus señores / que ben,que ben / volven as mur-
gas / pra que vostedes o pasen ben / se alguén se
pica, non está ben / pois nós cantamos e non face-
mos mal a ninguén” . Encargouse sempre de tarefas
moi relevantes e mesmo foi quen de levar o timón
nos anos máis críticos nos que a falta de participa-
ción facían peligrar a continuidade da festa. Foi
quen de involucrar xente de distintas xeracións para
que participaran “correndo o carnaval” pola parro-
quia nunha gran caravana dende Uhía ata Xanto-
que. “Este ano faltan voces / faceremos un pregón /
escoítasenos a todos menos / que solo a José Ra-
món…” .
Profesionalmente adicouse a hostelería. Empe-
zando dende moi novo –durante as vacacións- no
restaurante O Forno de Noia. E servindo nas vodas
polos restaurantes da comarca (Trapeiro de Mere-
lle, Brasil do Cruceiro, Carmiña de Esteiro…). Así
como no pub Areas onde traballou durante moitos
anos deixando alí unha pegada imborrable do seu
paso por ese local.
Casou con María Xosé Figueiras Figueiras, coa
que en 1991 tería un fillo, ao que lle puxeron de no-
me David. Despois, como tantos outros, tomou o
camiño da emigración. E o 28 de xuño de 1995 par-
tíuselle o corazón en Newark (New Jersey), apagán-
dose unha estrela que aínda brillará por moitos anos
no firmamento de todos os esteiráns.
12
p/ Inés Monteagudo Romero
Técnico de inspección e promoción
Agader
Como comentamos anteriormente a UE conta con
varias ferramentas financeiras para levar a cabo as
políticas rexionais acordadas polos seus
organismos, entre elas os Fondos estruturais e o
Fondo de cohesión por un lado, e os fondos
adicados á conservación e xestión dos recursos
naturais, sinaladamente a pesca, a agricultura e o
medio ambiente, por outro.
Neste contexto é no que se enmarca o Fondo
Europeo da Pesca (FEP), no que se da maior
relevancia a relación entre o desenvolvemento
económico do sector pesqueiro e o coidado dos
recursos e medio mariño. A pesares disto, o FEP
segue a compartir moitos dos procedementos e
filosofía que atopamos nos fondos estruturais.
As axudas do FEP destinanse á apoiar a política
pesqueira común, promover o equilibrio sostible
entre os recursos e a capacidade de pesca,
potenciar a competitividade das estruturas de
explotación, fomentar a protección e mellora do
medio ambiente, promover o desenvolvemento
sostible e a mellora da calidade de vida nas zonas
costeiras con actividade pesqueira, e promover a
igualdade entre homes e mulleres.
Non imos entrar nos diversos instrumentos
programáticos que se requiren para a posta en
marcha dos recursos que ofrece o fondo,
limitándonos a sinalar os eixos prioritarios de
actuación, e as medidas e accións previstas en cada
ún.
Eixo 1: Medidas de adaptación da flota
pesqueira. Neste eixo financiase a paralización
definitiva de actividades enmarcada nun plan de
axuste do esforzo pesqueiro. Tamén a substitución
de motores, paralización temporal das actividades
para axustar o esforzo á produción do caladoiro,
investimentos que melloren as condicións de
seguridade a bordo, as condicións de traballo, a
hixiene e calidade dos produtos, o rendemento
enerxético e a selectividade. Neste eixo teñen
cabida tamén as melloras na pesca costeira
artesanal.
Eixo 2: Acuicultura, pesca interior e
comercialización de produtos da pesca e da
acuicultura. Este e un dos ámbitos de actuación
esenciais do programa operativo español, e
pretende dar prioridade ao desenvolvemento
sostible da acuicultura, e a transformación dos
produtos da pesca e da acuicultura.
Eixo 3: Medidas de interés público. O que se
pretende e incentivar aos axentes implicados no
sector pesqueiro para que poñan en marcha
actuacións conxuntas das que se derive un
beneficio común, así como a mellora da
competitividade, modernización de portos
pesqueiros, promoción e desenvolvemento de novos
mercados, e experiencias piloto.
Eixo 4: Desenvolvemento sostible das zonas de
pesca. O que se pretende é complementar os
FONDOS EUROPEOS: O FEP
13
ingresos a través de fontes alternativas de
emprego. E neste eixo no que se implementa o que
se deu en chamar filosofía Leader, isto é, a
aplicación a través dun enfoque “abaixo-arriba”,
implicando a axentes públicos e privados , que se
agrupan no que se denomina grupos de acción
costeira. Os grupos propoñen e aplican unha
estratexia de desenvolvemento local integrado. En
Galicia hai 7 zonas, en cada unha das cales actúa
un grupo, son GAC 1 A Mariña Luguesa-Ortegal,
GAC 2 Golfo Artabro, GAC 3 Costa da Morte, GAC
4 Seo de Fisterra-Muros Noia, GAC 5 Ria de
Arousa, GAC 6 Ría de Pontevedra e GAC 7 Ría de
Vigo-A Guardia.
Eixo 5: Asistencia técnica. Difusión de accións e
a contribución comunitaria, así como apoio as
actuacións de preparación e execución.
En Muros tiveron especial incidencia, nos eixos 1 e
2, as accións destinadas á paralización temporal da
actividade pesqueira, as destinadas á renovación e
modernización da flota, ás destinadas á
construción e modernización de bateas, á melloras
na xestión, á adecuación das instalacións da lonxa,
entre outras. No eixo 3 son de destacar as
actuacións implementadas pola Confraría de
Pescadores de Muros, mediante o
desenvolvemento de sistemas de vixilancia,
adquisición de vehículos e embarcacións para
actividades de seguimento, e a contratación de
biólogos e persoal de vixilancia.
En canto ao eixo 4, nos últimos anos o GAC
aprobou unha serie de proxectos, entre os que
destacan no noso concello os seguintes:
-Recuperación de galeón, importe total proxecto
98.466,79 €, promovido por entidade pública.
-Empresa de turismo náuticas, importe total
proxecto 124.846,54 €, promovido por unha
sociedade mercantil.
-Ampliación de rede de escolas naúticas Nalu,
importe total proxecto 198.912,05 €, promovido por
unha sociedade mercantil.
-Dotación de mobiliario á Escola de deportes
naúticas de Sel, importe do proxecto 41.065,00 €,
promovido por entidade pública.
-Rehabilitación de edificio para pensión-taberna,
importe total do proxecto 313.332,58 €, promovido
por particular.
-Pesca deportiva, importe total do proxecto
28.973,21 €, promovido por particular.
-Posta en valor do patrimonio mariñeiro, importe
total do proxecto 68.971,22 €, promovido por
entidade de dereito público.
-Corredor costeiro: Bornalle, importe total do
proxecto 85.000,-, promovido por entidade pública.
Tamén se aprobaron actuacións conxuntas,
promovidas por varias entidades, que suporán
melloras no noso concello, e que teñen que ver
básicamente coa comercialización de produtos da
pesca, trazabilidade, etc.
A piques xa de rematar o prazo de xustificación
deste período de programación, veremos que nos
preparan para o próximo!
Moi bo nadal e mellor ano!
14
Esta tarde, por undécimo año consecutivo, saldrá
a la calle, acaso de forma más vistosa que nunca,
la Cabalgata de Reyes. La comisión ha querido
sumar al programa de este año, un pregón que
abra con solemnidad este día grande. Sería para
ello precisa la presencia en este escenario de un
literato ilustre, grandilocuente, capaz de elaborar y
hacer llegar al pueblo entero la más bella de las
piezas oratorias. No ocurre así. Los organizado-
res han querido que la Cabalgata se haga entera-
mente en Muros y el encargo de hacer el pregón
ha recaído en mi modesta persona. No he sabido
ni he querido negarme y, aunque consciente de
mis limitaciones en este terreno, buena voluntad
para cumplir el encargo no me falta.
Y si la misión o el papel del pregonero es alabar,
hacer público y notorio un hecho determinado o
cantar con entusiasmo las virtudes de un seme-
jante o de un grupo humano concreto, permitidme
que, -admirado por este excepcional aconteci-
miento que dura y perdura contra viento y marea;
que cobra más vida cada año y se agiganta con el
paso del tiempo- eleve desde aquí mi voz e inten-
te esbozar, sin afán de dar coba, sin personalis-
mos e incluso huyendo del fácil triunfalismo a que
los muradanos somos a veces tan propensos, es-
te sencillo primer pregón de la Cabalgata de Re-
yes que hoy, -como antes decía-, alcanza su un-
décima edición.
Pero no quisiera dejar para más tarde lo que creo
que debo hacer en primer lugar: vaya desde aquí
mi reconocimiento personal, el cariñoso homena-
je, sin duda compartido por todos vosotros, para
aquellos jóvenes –hoy ya hombres- que lograron
lo que parecía inalcanzable: organizar en esta pe-
queña Villa la mejor Cabalgata popular que hay en
todo el país. Es, a mi juicio, un homenaje que en
justicia se merecen y que creo que nuestro pueblo
les debe.
Pregón de D. Fernando Lago Lorenzo,
na XI Cabalgata de Reises de Muros.
(5 de xaneiro de 1977)
15
Porque, sin ningún género de dudas, la Cabalgata
de Reyes de Muros ha desbordado ya las fronteras
de la comarca e incluso e incluso de nuestra Región.
Periódicos de ámbito nacional vienen recogiendo en
sus páginas reseñas de este acontecimiento mura-
dano, de esta Cabalgata de Reyes a la que dieron
vida, allá por los años sesenta, un grupo de mucha-
chos entusiastas deseosos de colmar la ilusión de
tantos niños de nuestra noble villa que querían co-
nocer y ver de cerca la barba blanca del amigo Mel-
chor, el rubio pelo del joven Gaspar y el negro y bar-
bado rostro de Baltasar. Con ello pretendían tam-
bién –y lo consiguieron plenamente- que se conocie-
se una faceta más de nuestro pueblo y que se ha-
blara de él, porque Muros quedaba así incorporado
a aquella España desarrollista y televisiva que em-
pezaba a ser atracción de turistas de todos los paí-
ses.
Pero si la idea inicial, noble y ambiciosa; el sueño de
hacer que al menos el 5 de enero de cada año, Mu-
ros fuese centro de atracción de Galicia toda, de
España entera, corría el riesgo de quedarse sólo en
eso: en un sueño. Sin embargo, al igual que Home-
ro, aquellos muradanos creían –y todavía creen—
que a veces los sueños también pueden hacerse
realidad. Había que arriar la bandera del derrotismo
y hacerla trizas; infundir optimismo a los escépticos;
acabar con el clásico tópico que retrata la inconstan-
cia de nuestras gentes y gritarles hasta la saciedad
que QUERER ES PODER. Afortunadamente la
gente de la Villa lo fue entendiendo así y cada vez
fueron más las personas dispuestas a colaborar en
las actividades que, paralelamente se fueron organi-
zando, tendentes todas ellas a la recaudación de
fondos para la Cabalgata de Reyes. El resultado lo
tenemos en esta undécima edición; en este día de
fiesta que se dedica a los niños. Lo que parecía
imposible se ha conseguido. Al fin podemos decir,
sin temor a equivocarnos, que directa o indirecta-
mente todo el pueblo se siente hoy partícipe de este
acontecimiento; todos somos un poco autores y a la
vez beneficiarios de esta bella obra popular.
Y quería llegar aquí, precisamente, porque seriamos
muy poco consecuentes si de este hecho concreto
que estamos comentando no extrajésemos una en-
señanza. No seriamos conscientes de nuestra con-
dición de muradanos si no advirtiésemos la lección
que este grupo de activos promotores de la Cabal-
gata nos han venido dando a lo largo de once años
de constante superación y entrega sin desmayo a la
complicada labor organizativa de actos y festivales
16
cada vez más brillantes. Con ilusionado afán de
servicio a su pueblo, fueron capaces de abrir ca-
mino y aún de alfombrárselo a unos Magos que en
nuestra niñez éramos incapaces de imaginarnos.
Pero los niños de hoy pueden verlos e incluso acer-
carse a ellos y hablarles. Y el milagro –que no es
tal—se debe a que un buen día alguien dijo que era
posible si el pueblo quería; y el pueblo quiso. Y es
que la concordia crece lo pequeño, mientras que,
por el contrario, la discordia arruina lo más grande.
Pero sería deseable –y he aquí una reflexión que
todos debemos hacernos—que este mismo entu-
siasmo, este mismo interés y espíritu de servicio a
la comunidad que este grupo de promotores de la
Cabalgata han mostrado de manera constante a lo
largo de once años, no muriese. Al contrario, que
continuase creciendo día a día y que se extendiese
a otras parcelas de la vida de nuestro pueblo. Este
hecho, de valor casi exclusivamente sentimental –
que sin embargo prestigia y realza la categoría de
nuestra Villa—puede ser el ejemplo. Pero, ¡cuántas
cosas no menos importantes y tal vez más trascen-
dentes podríamos hacer si permaneciésemos uni-
dos y trabajando en equipo, apretadamente, por
este Muros al que decimos querer entrañablemente
Todavía, desgraciadamente, son muchos los que
se limitan a contemplar impasibles el paso del tiem-
po; a ser meros espectadores, cuando no malinten-
cionados críticos, de cualquier tarea o labor que los
más arriesgados emprenden. Tal vez, como el es-
píritu del arpa, esperen la voz que les diga:
“levántate y anda”. Ojalá que el sonar de las trom-
petas y tambores que al impulso de nuestros jóve-
nes recorrerán esta tarde las calles del pueblo,
sean la voz que despierte el “genio”, el sonido ar-
monioso que llame a la concordia y al trabajo colec-
tivo por el engrandecimiento de Muros. Ojalá, --
repito—nadie se quede rezagado y entre todos con-
sigamos situar a nuestro pueblo a la altura y en el
lugar que por su historia y por su tradición se mere-
ce. Unos jóvenes ya nos han enseñado el camino.
Así, si no nosotros, tal vez nuestros hijos puedan
también decir un día con orgullo –y permitidme el
plagio-- : SER DE MUROS ES UNA COSA
MUY SERIA ¡.
17
p/ Amado Barrera.
Non imos detallar cómo é un congrio, caramba, que
estamos en Muros ¡¡, pero daremos algúns datos
curiosos, que tampoco non ten que estar todo o
mundo ao tanto de todo.
IDENTIFICACIÓN: NON CONFUNDIR COA AN-
GUÍA. Non é tan difícil a confusión para un profano.
Daremos só unha clave das varias que hai para
evitar confusións: A aleta dorsal empeza xusto en-
cima do extremo das pectorais, ou sexa, moito
máis adiante ca da anguía.
Do seu HABITAT mencionaremos tamén só o dato
de que habita os fondos dende os máis someros
ata cousa dos 500 metros.
ALIMENTASE de case todo o que pilla, peces, mo-
luscos e crustáceos. Se o congro é xa algo maior,
nótanselle ben as marcas dos tentáculos de pulpos
e calamares que loitaron por non seren comidos.
Caza case exclusivamente pola noite.
REPRODUCCIÓN: É o aspecto máis asombroso e
peor coñecido deste magnífico peixe.:
1º Só se reproducen unha vez. Logo, morren. A
súa idade entón non está moi clara, estímase que
poden facelo entre os 5 e os 15 anos, acadando
entón as súas maiores tallas, do ata 3 metros, as
femias, que se volven branqecinas e que poden
acadar xa os 50 kg. de peso (a metade do peso
corresponde ás gónadas), mentras que os machos
son ben máis pequenos e raramente chegan ao
metro.
2º Para face-la posta de ovos ou esperma vanse a
zoas moi alonxadas (ata o Mar de Sargazos moi-
tos) e profundas (de 1000 a 3000 metros!!)
3º A larva é coma a da anguía, leptocéfala, e tarda
2 anos en pasar polas diferentes fases larvarias,
chegando entón á costa, donde vai collendo cor e
alí se asentará o resto da súa vida. (a angula da
anguía xa sabedes que se mete nos ríos).
3º. PESCA: Xa vimos que morren tras reproducirse,
asi que todo o congrio que se pesca aínda non o
fixo. Pero ás veces cóllense algunhas “bailarinas”,
cando estaban a piques de iniciar a súa emigración
reproductora, que son case que só un envase de
gónada e o resto unha masa xelatinosa que se
desfai na auga e non vale para nada.
Péscase con varias artes: nasa, anzuelo, cerco,
deriva e palangre de congrio, que se cala en el fon-
do.
Un congrio grande éche un trofeo para a pesca
CONGRIO (Conger coger) -O congrio, Rei indiscutible dos nosos fondos mariños costeiros.-
18
Os nosos fotógraf@s Xosé Sendón Caamanho
Por mais que buscara non din encontrado unha foto
del actualizada. Todo o seu perfil
está cheo de fotos de todo tipo,
pero del tan só unhas poucas, i as
que hai, son de cando era neno. I e
que Pepe e así, unha persoa
inmensamente humilde. Sempre
coa súa cámara ao lombo, é hoxe,
mais ca nunca, un notario da
realidade e da actualidade, porque
non perde ocasión de plasmar e
fotografar canto acontecemento se
produce no noso Concello. Pero hai moito mais. As
súas fotos son auténticas obra de arte, feitas co pincel
dixital do seu obxetivo. Fotos de aquí e de acolá, pero
con uns referentes moi claros: Montelouro e a Vila,
que son fotografados por Pepe con unha excelencia
profesional digna de eloxio. Só contemplar as luces
das súas fotos é como adentrarse nun algo diferente.
Solpores e amenceres son captados por este
Lourean con un tacto primoroso. Poucos como el
poden facelo, por moita cámara que teñan. I é que
Pepe, humilde de seu, traslada ao seu ollo, e de ahí á
cámara, a sensación de paz interior da natureza na
mais perfecta naturalidade.
19
20
p/ Nieves Formoso Vidal.
Nas noites de invernía e cando moitas veces
quedabamos ás escuras, me avó e meu pai
xuntaban aos fillos e netos e púñanse a contarnos
contos e recitar poemas. Os contos case sempre
eran de medo, e prefiro non recordalos, pero os
poemas si. Recitados á luz e o calor da lareira,
parecían como si cobrasen vida.
Lembro con especial agarimo un longo poema do
Poeta Añón titulado “El borracho y el eco”. Me avó
o recitaba tal como se si atopara el ás portas do
convento do que fala o poema, e meu pai facía de
eco. Tempos que foron... pero que lembro xunto
ao especial cariño por meu pai e meu avó, e que
quero compartir cos lectores de TMT. Ahi vai unha
pequena reseña sobre o Poeta Añón e o texto do
poema “el borracho y el eco”.
Francisco Añón Paz, nado lo lugar de Boel, no
concello de Outes no ano 1812, faleceu en abril de
1878, foi un escritor e poeta. Estudiou no
Seminario en Santiago. Posteriormente estudiou
Xurisprudencia e licenciouse pola Universidade de
Santiago en 1845.
Participou na Revolución Galega de 1846 e tivo
que fuxir a Portugal. Viaxou tamén a Francia e
Italia. En 1861 estudiou xornalismo en Madrid e
algúns anos máis tarde viviu novamente en
Portugal.
Francisco Añón Paz foi un dos grandes pioneiros
do Rexurdimento. Escribiu uns cento corenta
poemas en castelán, galego e portugués. Ata 1920
algúns dos seus versos foron publicados. A Real
Academia Galega dedicoulle o Día das Letras
Galegas en 1966
Nas noites de invernía...
EL BORRACHO y
EL ECO
Noche oscura y tenebrosa
Tan achispado iba Antón
Que cayó de un tropezón
En la senda borrascosa
Lanzó un recio juramento
Diciendo:
¿quién se cayó?
Y en la pared del convento
Resonó el eco;
-YOOOOOOOO…
-Mientes, fui yo quien caí
Y si el casco me rompí
Tendré que gastar pelucas
-LUCASSSSSSS…
-No soy Lucas, ¡voto a Dios!
Y nos veremos los dos
Tunante de farfantón
-ANTONNNNN…
-¿Me conoces? ¡Eh tunate!!
Pues espérate un instante,
conocerás mi navaja.
-BAJAAAAAAA…
-Bajaré con mucho gusto
¿Te figuras que me asusto?
Al contrario, más me exalto.
-ALTOOOOOOO…
-Alto yo! Piensa el osado.
Que cien lauros que he ganado
Hoy con mengua los marchito?
-CHITOOO....!
-Y se atreve este insolente
Mandar callar a un valiente
¿Qué calle yo, miserable?
-HABLEEEEEEE…
-Hablaré por vida mía
Hasta que con este acero
tu lengua impía taladre.
-LADREEEEEE…
-¿¡Ladrar yo!? ¿Soy perro quizás?
21
Dime villano ¿do estás?
Que de no verte me aburro.
-BURROOOOOO…
-¿Burro yo? ¡Insulto tamaño!
Vengaré de un modo extraño;
Que el sitio me es oportuno
- TUNOOOO....!
- ¿Mas, dónde está el majadero
Que ya hacerle rajas quiero?
Responda ¿dónde se encuentra?
- ENTRAAAA.....
- ¿Por qué no sales, bellaco?
¿Es que tu valor es flaco
Contra el mío colosal?
- SAAAALL...
Aquí me tienes, cobarde,
Dime ¿quieres que te aguarde?
Do estas? bali!, nadie se me acerca?
— CERCA!
— Pero ¿dónde estás? repito.
Que escuchando estoy tu grito
Mas el no verte me admira?
—MIRA!
— Ya miro; pero que diablo!
Si no veo con quien hablo,
Pues no parece ninguno
—UNO!
— Uno? pues bien, salga ya:
Mi coraje probará:
Le aguardo, aquí me coloco
— LOCO!
— Chanceaste acaso tú?
Por vida de Belcebú
Sal presto; me desespero
— ESPERO!
— Así te burlas de mí?
Responde: quién eres di?
Ya de colera reviento
— VIENTO!.
— Eres algún trasgo inmundo
Ó eres cosa de este mundo?
Habla: nada hay que me asombre
— HOMBRE!
— Mas eres vivo ó difunto?
Aclárame todo al punto
Y con quien hablas repara
— PARA!
— Si eres ánima afligida.
Bien; mas si eres de esta vida,
Hoy mi brazo te destruye
— HUYE!
— En vano intentarlo quieres,
Pues mientras no sé quién eres,
Mi espíritu no se asombra
— SOMBRA!
— Sombra? Dios mío! en tal caso
Perdóneme, que eché un vaso,
Tres cepitas y un bizcocho
—OCHO!
— Ocho! se engaña, pardiez!:
Serían siete tal vez,
Que otra la tomó Ramona
— MONA!
— Lo que es mona, no señor:
Me puso alegre el licor,
Y á Ramonita también
—BIEN!
— Señor, no volveré más:
Fué en el café de D. Blas,
Do estuve con ella sola
—HOLA!
— Es un poco vivaracha,
Pero muy guapa muchacha,
Muy salada y oportuna
—TUNA!
— Eso es tal vez impostura;
Mas ya que V. lo asegura;
Sobre ese punto no alterco
— TERCO!
— Bien, señor, ya no replico.
Si queréis, callaré el pico,
Como si fuera de tabla
—HABLA!
— Pues señor, iba diciendo.
Con ella hablando y riendo
Tomé lo que me convino
—VINO!
— Vino, si señor, un poco:
Dos vasos me han vuelto loco;
Que echase más no penséis.
—SEIS!
— ¡¿Seis?!; No me acuerdo en efecto,
Que tengo siempre el defecto
De no contarlos después
— PUES!
— Mas en medio de todo eso
No se me ha turbado el seso.
Ni á la muchacha toqué
—QUÉ?
— Que no quise abusar de ella.
Pues aunque es muy fresca y bella
Aún tengo alguna virtud
—TÚ?
— Yó, pues que mal hice?, diga.
Cuando le cayó una liga
Se la puse y nada más
—MÁS!
— Ah! sí, me acuerdo, de prisa
Le miré si la camisa
Era lienzo de Cambray
-AY!
— Sombra que todo lo sabes,
Despáchame cuando acabes,
Que por mi parte acabó
—VE.
— Si, gracias, me voy que es tarde:
Adiós! el Cielo te guarde!
Triste sombra veneranda
— ANDA.
Marchose Antón taciturno
Con tímida planta lista.
Recelando que aún le embista
Aquel fantasma nocturno
Que se ocultara a su vista.
Llega a su casa al momento,
Do le esperaba su esposa,
Y afirmó con juramento
Que una sombra pavorosa
Le hablara junto al convento.
22
p/ Esmu-Carnota
O bebé, a partires da semana 20 do embarazo xa
pode oir. Por iso, aínda que o pqueno non poida
entender as palabras que a súa nai lle di, é moi
recomendable falarlle, xa que si que capta a mu-
sicalidade, o ton e o sentimento que a nai lle
pon ás palabras que lle adica.
Nembargantes, as palabras non son o único me-
dio que ten a mamá para comunicarse co bebé.
A música tamén permite ao neno captar o esta-
do de ánimo e contaxiarse do seu benestar. É
máis, algún estudios científicos, afirman que o
bebé é capaz de recordar ata o ano as melodías
que escoitaron menetres estaba na barriga da
súa mamá.
Escoitar música no embarazo ten numerosos
beneficios tanto para a nai como para o bebé:
estimula a frecuencia cardíaca no feto e a pro-
ducción de endorfinas na nai. A través do oído,
a música actúa sobre todo o ser humán, poñen-
do en marcha resonancias vibratorias que acti-
van millón de células cerebrais, favorecendo o
desenrolo do cerebro.
¿Qué tipo de música é a máis adecuada du-
rante o embarazo?
Dispois de estrudiar durante anos as reacción do
feto en relación á música, o investigador inglés
Michele Clements, chegou á conclusión de que
a música barroca, sobre todo os sons harmóni-
cos e agudos de Vivaldi e Mozart, calman e re-
laxan ao neno.
As conclusións de Clements confirmáronse coas
investigación de Don Campbell, autor do libro
“Efecto Mozart”, no cal relatan os experimentos
que demostran cómo a música do compositor
austríaco e, en Xeral, a música barroca, estimu-
lan as novas conexión de neuronas no cerebro
dos nenos, poruqe son ricas en simetrías e en
modelos recurrentes que conseguen desenrolar
tanto o hemisferio dereito coma o esquerdo,
completando as súas función.
Os seus ritmos e as súas melodías estimular,
ademáis a creatividade e as áreas docerebro es-
pecializadas en favorecer a motivación.
Así que … xa sabedes! Dende o minuto un, po-
ñédelle música ás vosas lindas barrigas!!!!!
OS BENEFICIOS DA MÚSICA NAS MULLERES EMBARAZADAS E NOS XESTANTES
23
Peirao vello de Cabanas p/ Elixio Vieites.
Tipo de ben: Porto,
Concello: Muros
Parroquia: Santiago de Tal
Lugar: Cabanas (Tal)
Cronoloxía: Descoñecida,
Descrición: Antiguo peirao na parroquia de Tal de
grandes perpiaños ao lado de outro máis moderno.
O último, no que atracan pequenas embarcacións, é
o que sae na foto da páxina do pxom, pero este pa-
rece moito máis anterior. Utilizado en outro tempo
para o desembarco de lanchas que traían peixe, e
sobre todo sardiñas, para as fábricas de salgadura
que tiñan ao seu carón e das cales aínda se conser-
van as ruinas .Forma un conxunto etnográfico pro-
texido do concello de Muros.
Propiedade: Pública
Uso actual: Outros
Código no Catálogo da Xunta:
Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta
e dos PXOM)
Referencias bibliográficas:
Muros. Ronsel de Pedra. Espiral de mar. Depu-
tación da Coruña Francisco X.Fernández Naval.
Maribel Longueira,ISBN 84-95950-42-1
http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/mapes/
MUROS/documents/22396CA015.pdf
Afeccións:
Ten camiño de acceso?: Si
Está cuberto de maleza: Non
Está afectado por algunha obra: Non
Estado de conservación: Malo
Atópase en perigo nestes momentos?:
Está caendo de vello. Os embates do mar aínda
non poden cos grandes perpiaños, pero algún ana-
co está cedendo e ten pequenos derrubes.Ao estar
ao lado de outro máis novo non se visualiza a nece-
sidade de arranxalo
Onde está localizado:
24
O verán de 1936 en Muros.
En TMT vimos publicando anacos da historia de
Muros. Nos últimos números publicamos sobre
feitos acontecidos en Muros fai case oitenta anos.
Traemos hoxe as páxinas de TMT, un relato pu-
blicado no ano 1938 no libro de M. Silva Ferreiro,
titulado “Galicia y el Movimiento Nacional”, que tal
vez sexa diferente a outros sobre o mismo tema
do acontecido en Muros naquelas datas, pero
sendo TMT una publicación aberta e plural ten a
obriga de ofrecer distintos pareceres sobre os
mesmos feitos históricos. Velaiqui o relato de M.
Silva Ferreiro.
MUROS: Estado social. Movimiento de julio . El
Capitán de Carabineros en Muros. Llegan los
artilleros. Primeras Autoridades.
Abundaba esta comarca en sindicatos y socieda-
des, que de obreras apenas si tenían más que el
nombre; pues, aunque sus componentes eran en su
mayoría gentes de trabajo, no era el sindicato para
ellos, sino ellos para el sindicato. El sindicato no
servía los Intereses del obrero, eran los obreros
los que ciegamente servían los intereses del sindi-
cato, Interés representado casi siempre por las
conveniencias propias de los dirigentes.
Cuatro sociedades se disputaban en el sector
<Muros> la cotización de los trabajadores y ambi-
cionaban, con la esclavización de su voluntad, la
tutoría y administración de sus derechos políticos:
«Unión de Trabajadores de Mar y Tierras, con resi-
dencia en Muros; -Agrupación de Trabajadores y
Agricultores, en Serres, Protección Social Estelrana-
, en Esteiro, con una sucursal faista en Tal, y
Agrupación Socialista de Oficios Varios», en Car-
nota. Todas estas sociedades, excepto la de Tal,
tributaban a la CNT. y a la U.G.T, con predominio
de la primera en Serres y equilibrio de fuerzas en
Muros.
No son los muradanos de carácter levantisco y re-
volucionario; pero, las prédicas demagógicas de
unos cuantos y el ambiente general, hablan lle-
gado a crear un estado social propicio a una
revuelta.
Los primeros días del movimiento transcurren
sin novedad alguna digna de mención. Sólo
cuando a los elementos directivos de las socieda-
des llegaron órdenes concretas o confirmación
de órdenes ya anteriormente recibidas, comenza-
ron a manifestarse las gentes del Frente Popular
en la requisa de aparatos radio, armas y autos
primero y en algunas salvajadas después. La
ocasión era propicia: en Muros no había ni civiles
ni carabineros -la fuerza armada se había concen-
trado en Noya- y ellos, los revoltosos, era los due-
ños del pueblo. Como tales, se posesionaron del
Ayuntamiento y allí establecieron su cuartel gene-
ral.
25
D. Francisco Marín (Capitán de Carabineros de No-
ya) no se contentaba con dirigir la revolución en
Noya, procuraba también alentar en los pue-
blos circunvecinos, y con este objeto, o con el
más egoísta de preparar todo lo necesario para
cubrir la retirada, se presentó en Muros el día 23,
entrevistándose en el Ayuntamiento con algunos
dirigentes, entre ellos el telegrafista D. Florentino
del Río elemento destacado entre los marxistas a
los que, por su profesión, tenía al corriente de la
marcha del movimiento en España.
De aquella entrevista salió el acuerdo de requi-
sar a D. Antonio Pérez Rodríguez y a la
Vda. de Chas respectivamente, los Bous <Santa
Eulalia> y <Santa Rosa>, que habían de servir
para la huida de los carabineros. Acaso saliese
también del conciliábulo el acuerdo de hacer ex-
plotar una bomba en la casa de D. Pablo Roura,
otra en la casa del Sr. Cura de Serres, y otras
varias en diversos lugares de la misma parro-
quia, hechos realizados hacia el día 24.
En la madrugada del 26, algunos vecinos de Mu-
ros pudieron presenciar, convenientemente protegi-
dos por las sombras de una noche que moría, las
diversas escenas a que dio lugar la llegada y
embarque de los carabineros huidos de Noya, a
los que se unieron algunos dirigentes de la co-
marca, entre ellos José Veloso Mayo (a) <Trosky>.
A pesar de que los Bous estaban ya de an-
temano preparados, los fugitivos encontraron sin
embargo algunas dificultades con que no contaban
y en las que no habían pensado. No contaban
por ejemplo, con encontrar al patrón del Santa
Rosa D. Joaquín Lariño, más dispuesto a escurrir el
bulto que a embarcarse en aquella empresa, a la
que, al fin, le llevó la fuerza de las pistolas
que le encañonaban; ni pensaran en el medio de
acercarse a los Bous un tanto distantes del puerto.
Esta última dificultad había de resolverla Juan
Lestón Tajes (a) <Juanás>, a quien buscaron para
que, como motorista, sirviese una de las motoras
que había amarradas en el muelle, la de Cipriano
Lampón (a) <Pata de Pau>, en la que sucesiva-
mente fueron trasladándose a los Bous carabine-
ros y paisanos, convencidos unos, obligados otros,
y preocupados todos por el resultado incierto de
una travesía amenazada de mil peligros desco-
nocidos.
Al amanecer el día 26, no se veía por las
calles de Muros ni un sólo rojo con apariencias
de tal; los que no se fueron con los carabineros
habían huido al monte Lajeiras vulgarmente conoci-
do por el de <Cruz de Pelos>-, procurando esca-
par así a la acción de la justicia.
El día 30 entra en Muros una sección de Arti-
llería mandada por el Capitán Saavedra, encon-
trando aquel sector completamente pacificado y
unido ya al Movimiento nacional bajo la autoridad
de la G.C. y Carabineros que unos días antes re-
gresaran de Noya.
El Capitán Saavedra nombra delegado de
O.P. en Muros a D. Adolfo del Sel Portillo, y días
más tarde se constituye el Consejo Municipal
formado por D. Adolfo del Sel, D. Pablo
Roura Paz, D. Manuel Rodríguez París, D. Enrique
Goday, D. Manuel Rama Riomayor y D. Pedro
Lestón Mayo, todos los cuales realizaron, en los
primeros momentos, una eficacísima labor, refle-
jada en una espléndida aportación del municipio
de Muros al Movimiento Nacional.
26
p/ Alianza Uhía Patiño
Non é fácil que neve en Muros porque está ao
nivel do mar, e a temperatura necesaria pra que
se produza o fenómeno metereolóxico da nevada
nunca chega aos mínimos necesarios, pero aínda
así, e como somos un pouco diferentes (case todo
nos pasa), ao longo do século anterior déronse
nevadas en Muros; pequenas nevadas que
encheron o pobo dun branco invernal e que
trouxeron a ledicia do inesperado ás nosas
xentes.
Non se conservan moitas fotos deste fenómeno
extraordinario nas nosas terras, pero as poucas
que hai son un claro testimonio do fermosa que
queda a Vila cando a neve cubre co seu blanco
manto os seus tellados e rúas.
Aquí deixo unhas fotos de diferentes anos nos
que nos visitou a neve. Seguramente que alguén
terá nos seus caixons algunha mais, pero estas
son unha boa testemuña gráfica.
Teño a esperanza de que este ano tamén neve, e
que se cumpra o dito popular que todos
coñecemos: “Ano de neves, ano de bens”.
NEVE EN MUROS
27
28
p/ Manuela Tajes.
Tamén se lle chama <garabata>, pero
correntemente dicimos corbata. Esta e unha
prenda de adorno masculina e de uso agora
menos frecuente. Noutros tempos era moi usada e
considerábase un signo de distinción.
Din as estatísticas que aínda que é de uso
maioritariamente masculino, son mais as mulleres
que saben facer o seu nó, que os homes. Isto non
deixa de ser “unha mais” do que foi en algúns
tempos “o sexo forte”.
Na miña casa, na que son a única muller, o meu
marido, pouco usa esta prenda, pero as poucas
veces que quer facelo anda detrás miña para que
lle faga o nó. Eu que lle son de moita paciencia e
moita retranca, sempre protesto e sempre lle digo
que haber cando aprende a facer o dichoso nó. El
sempre me contesta o mesmo: “e para qué estás
tí”. Refunfuño polo baixo..., pero acabo facéndolle
o ditoso nudiño, acompañándolle sempre a mesma
cantinela.... “que xa eres grandiño....”, e nin caso...
el ó del. Pois como caso non me fai cando llo digo,
agora voullo dicir por escrito, que o escrito, escrito
queda. Aí vai como se fai o nó simple da corbata:
Preparación: Sube o cuello da camisa, pecha o
botón e reaxusta a corbata.
Os homes de talla mediana poñerán a parte
pequena da corbata a nivel da cintura. Os homes
con bustos curtos preferirán o nó dobre que é de
forma semellante.
As etapas :
Etapa 1 : Por debaixo do pescozo, cruzar a parte
ancha sobre a parte estreita un pouco mais abaixo
do pescozo.
Etapa 2 : Deslizar a parte ancha por debaixo da
parte estreita.
Etapa 3 : Dobrar a parte ancha por encima da
parte estreita.
Etapa 4 : Pasar a parte ancha por enriba detrás da
corbata colocando o seu dedo índice sobre o nó
que se está formando. Retirar o dedo e deslizar a
parte ancha n interior do nó.
Etapa 5 : Manter a parte estreita, enseguida
delicadamente tirar a parte ancha para cerrar o
nó. Axustar o nó, logo subilo ata o último botón
do pescozo.
Unha vez que o nó está feito, a parte estreita non
se debe ver e a extremidade da parte ancha debe
situarse a nivel da cintura.
Queda escrito, pero como as mulleres e nais
somos así... como somos... e queremos que
maridos e fillos vaian guapos... pois xa sabemos o
que nos toca... seguir facéndolle o nó da corbata
A CORBATA
29
Presentación en
Esteiro Fotografias: José Manuel Formoso Luces e
Xosé Sendón Caamanho
O sábado 20 de decembro, The Muros Times fixo a
presentación do seu número especial de decembro en
lembranza de Don Ricardo Tobío Rama, recordado
meritoriamente en Esteiro e a súa contorna, por haber
adicado 60 anos da súa vida ao exercicio da profesión
médica con notable saber e especial atención a canto
doente solicitaba da súa ciencia.
O local da Sociedade Esteirana veuse ateigado dun
público que sigueu con total atención as intervencións
dos membros da mesa, que presidiu o Decano da
Facultade de Medicina da Universidade de Santiago
de Compostela, Juan Jesús Gestal Otero, xunto con
Don Francisco Tobío, neto de Don Ricardo, Amador
Martín, autor da biografía, a doutora Dona María
Castiñeira, membro de TMT e Licenciada en
Medicina, e Manuel Lago Álvarez, editor da revista
dixital muradana.
Todos os oradores loaron a figura de Don Ricardo
como a dun home entregado totalmente a súa
profesión e aos doentes, aos que trataba con especial
cariño, como si foran a súa propia familia.
A data escollida para a presentación coincidiu co
corenta e un aniversario do pasamento de Don
Ricardo, ocorrido o 21 de decembro de 1973. Ao
remate do acto, Amador Martín , en nome de TMT,
entregou a familia do recordado galeno, unhas flores
para que foran depositadas na tumba de Don
Ricardo.
TMT no seu afán por poñer en valor o arte, cultura,
historia e tradicións de Muros e as súas xentes,
publicará este ano 2015, números especiais da revista
dixital adicados a Sociedade Protección Social
Esteirana, co galo do centenario da súa fundación, á
pesca de baixura en Muros nos anos 50-60; ao poeta i
escritor Manuel da Roura, e ao médico muradán Don
Antonio Beiro Uhía, falecido en 1932.
30
COMERCIO Y TRÁFICO MARÍTIMO EN LA GALICIA DEL
ANTIGUO REGÍMEN, 1750-1820 – (II)
(Muros en su apogeo)
p/ Isidro Dubert García
Catedrádico de Geografía e Historia en la Universi-
dad de Santiago de Compostela
2. Coyuntura comercial, comercio costero
y tráfico marítimo
La entrada en vigor de los Decretos de Libre Co-
mercio en 1778, supuso una clara y franca inflexión
en los ritmos del comercio y del tráfico marítimo ga-
llego. A grandes rasgos, su posterior evolución ha-
bría de darse en un marco caracterizado por la cri-
sis del comercio colonial realizado desde A Coruña,
la ausencia de una flota mercante autóctona de
cierto peso y relevancia y el protagonismo del puer-
to coruñés como destino preferente de una parte
sustancial del tráfico marítimo local y, cada vez en
menor medida, del proveniente del norte peninsular
cantábrico y el resto de Europa.
Es en este contexto donde cabe situar el estudio de
la evolución del comercio gallego entre 1796 y
1816. Para ello, contamos con la ayuda de las se-
ries anuales de la avería confeccionadas a partir del
pago del medio por ciento del total del valor de las
mercancías que entraban o salían por los puertos
de Galicia. Un impuesto que sin embargo se encon-
traba afectado por factores que se sitúan más allá
de los aspectos estrictamente comerciales, caso de
la inflación monetaria o de las naturales variaciones
ocurridas en los precios de un mismo producto en
razón de su calidad. Esto significa que a finales del
siglo XVIII y comienzos del XIX su monto total pudo
haber subido levemente respecto a épocas pasadas
sin que la cantidad real de las mercancías con las
que se traficaba hubiese variado de manera signifi-
cativa. Asimismo, también se vio afectado por las
urgencias recaudatorias que la Corona tuvo en de-
terminados momentos, como por ejemplo con pos-
terioridad a abril de 1793 y mayo de 1797, cuando
la avería se duplicó con la intención de conseguir
por esta vía más dinero para hacer frente al coste
de las guerras mantenidas, respectivamente, con
Francia e Inglaterra. Con todo, es este un problema
que se ha planteado en todos los trabajos que han
venido recurriendo a esta fuente, lo cual no ha im-
pedido a sus autores hacer uso la avería en sus
investigaciones. Aunque todos ellos han tenido la
precaución, eso si, de uniformizar sus series y de
querer ver en sus evoluciones la tendencia que en
la media y larga duración ha seguido el comercio
costero del puerto o área regional objeto de estudio.
Los datos manejados a continuación proceden de
las contabilidades del Real Consulado de Comercio
de A Coruña depositadas en el Archivo General de
Simancas, se conserva una copia del registro anual
que los responsables de aduanas de los distintos
puertos consulares tenían la obligación de llevar
acerca de las cantidades, clase, valor de la mercan-
cías y avería pagada por cada partida de carga que
se movía cotidianamente en sus muelles. Dicha co-
pia era remitida luego a A Coruña, donde el admi-
nistrador del Real Consulado procedía a elaborar
con su información un estado general de cuentas
relativo a los beneficios generados ese año por el
comercio marítimo en el reino.
En Galicia, el desarrollo del comercio litoral se vio
afectado por el comienzo de la guerra con Inglate-
rra, motivo por el cual entre 1796 y 1801 tuvo lugar
un descenso escalonado en la recaudación de la
avería (Gráfico nº 1). La actuación a distintos nive-
les del corso gallego y francés y la continua presión
ejercida por los navíos británicos sobre nuestras
costas fueron responsables de la reducción experi-
mentada por el tráfico de barcos en la zona. En
esos años hay noticias que hablan de la entrada en
Oporto de corsarios británicos llevando consigo a
numerosas presas españolas.
La firma de la Paz de Amiens en marzo de 1802
permitió una cierta recuperación del comercio marí-
timo. Y aunque carecemos de datos para los dos
31
años que siguen a 1803, la información disponible
para 1806 y 1807 nos remite a un retroceso comer-
cial cuyo origen pensamos habría que situar en
1804, fecha de reanudación de las hostilidades con
Inglaterra. Nuevamente, la presión de sus navíos
sobre los puertos gallegos fue constante. Así se
desprende por ejemplo de lo sucedido en la villa de
Muros. En junio de 1805 los ingleses desembarca-
ron en ella y tras una breve refriega con el pequeño
retén militar que la defendía, procedieron a inutilizar
los cañones del castillo que custodiaba su ensena-
da. Unos meses más tarde, en enero de 1806, un
barco enemigo se acercó hasta la villa para bombar-
dearla, mientras que en marzo de ese mismo año,
cuatro lanchas inglesas conseguían sacar a remol-
que y hacerse con el control de una fragata france-
sa, la Alcides, que previamente se había amparado
en puerto. Como es lógico, estas acciones no solo
afectaban al cabotaje practicado en la ría o entre las
rías vecinas, sino también a la pesca y a los tráficos
marítimos de mayor envergadura que los pataches y
pinazas muradanos realizaban hacia el norte de Es-
paña. En suma, condicionaban la vida económica de
los puertos gallegos, contribuyendo además a enca-
recer las primas de los seguros, a depreciar el valor
de las mercancías almacenadas y a generar gran-
des pérdidas a los comerciantes locales, cuya res-
puesta solía pasar por financiar las actividades del
pequeño corso. El comienzo de la Guerra de la In-
dependencia y el cambio de alianzas internacionales
que ésta supuso para España, explican el relativo
auge por el que atravesó el comercio costero de Ga-
licia a partir de 1809-1810. Un despegue basado en
un tráfico alimentado casi en exclusiva por barcos
de procedencia inglesa y portuguesa. Dadas sus
particulares características, dicho tráfico se mantuvo
activo hasta el mismo fin de la guerra, en 1813, mo-
mento en que inició un paulatino retroceso, que a su
vez se vio seguido por el del comercio marítimo
(Gráfico nº 1). Un buen ejemplo de esto lo tenemos
en A Coruña, donde el porcentaje de buques de
bandera inglesa y portuguesa al total de barcos ex-
tranjeros atracados en puerto pasó de ser un 95%
en 1813, a un 57% en 1815 y a un 50% en 1816.
Frente a este panorama, en Cantabria la apertura de
hostilidades con Inglaterra en 1796 se tradujo en las
caídas experimentadas por su comercio marítimo
durante los años de guerra (1797-8 y 1800-1) y en
su franca y neta recuperación durante los de paz
(1796, 1802-4). Con posterioridad a 1804 ese mismo
comercio sufrió un intenso y prolongado declive has-
ta 1813, contrastando de este modo con lo sucedido
en Galicia, sobre todo a partir de 1809 (Gráfico nº
1). Aunque más interesante que ese contraste, es
que el volumen de negocio relativo a la recuperación
comercial de Cantabria en 1802-4 superase con mu-
cho al conseguido por el noroeste peninsular en las
mismas fechas, sin ir más lejos, hasta en un 46% en
1803. Algo que resulta llamativo habida cuenta que
el comercio marítimo santanderino estaba inmerso
en una profunda recesión desde al menos 1793, por
lo que la mencionada recuperación de 1802-4 no
hace sino poner de relieve la hondura de la crisis por
la que atravesaba el comercio marítimo gallego des-
de 177. Una decadencia que en este caso hay que
poner en relación con el cuestionamiento que los
Decretos de Libre Comercio, aparecidos ese año de
1778, hicieron del privilegio que hasta entonces ha-
bía tenido A Coruña para comerciar con el Nuevo
Mundo en régimen de monopolio (Gráfico nº 2). Por
esta razón, no deja de sorprender el acusado peso
que los tratos realizados en el puerto coruñés tuvie-
ron en el marco del comercio costero gallego, ya
que entre 1796 y 1816 fueron responsables de la
recaudación del 63.1% del total de la avería, frente
al 28.6% de Vigo o al 8.3% de los restantes 35 puer-
tos agregados al Real Consulado.
Pese a la preponderancia de la que gozó en Galicia,
el comercio marítimo coruñés se hizo eco en su de-
cadencia de los efectos originados por las diferentes
guerras que España mantuvo con Francia e Inglate-
rra, así como de los cada vez menores beneficios
que desde 1778 generaban los intercambios con el
Nuevo Mundo. En este contexto, lo destacable es
que su protagonismo en el seno del comercio que
tenía lugar en los puertos consulares no haya deja-
do de incrementarse con posterioridad a ese año de
1778, hicieron del privilegio que hasta entonces ha-
bía tenido A Coruña para comerciar con el Nuevo
Mundo en régimen de monopolio (Gráfico nº 2). Por
esta razón, no deja de sorprender el acusado peso
que los tratos realizados en el puerto coruñés tuvie-
ron en el marco del comercio costero gallego, ya
32
que entre 1796 y 1816 fueron responsables de la
recaudación del 63.1% del total de la avería, frente
al 28.6% de Vigo o al 8.3% de los restantes 35
puertos agregados al Real Consulado.
Pese a la preponderancia de la que gozó en Gali-
cia, el comercio marítimo coruñés se hizo eco en su
decadencia de los efectos originados por las dife-
rentes guerras que España mantuvo con Francia e
Inglaterra, así como de los cada vez menores bene-
ficios que desde 1778 generaban los intercambios
con el Nuevo Mundo. En este contexto, lo destaca-
ble es que su protagonismo en el seno del comercio
que tenía lugar en los puertos consulares no haya
dejado de incrementarse con posterioridad a esa
fecha, o lo que es igual, con posterioridad al inicio
de una crisis que a partir de 1787 se agravaba a
pasos agigantados31. Lo prueba que el montante
de las operaciones comerciales cerradas en A Co-
ruña en 1763-65 supusiesen el 20.1% del comercio
marítimo de Galicia, en 1765-68 el 46.8%, en 1768-
78 el 52.5%, en 1796-1803 el 60.4%, en 1806-12 el
50.9% y en 1815-16 el 66.5%.
Tres serían las razones que a nuestro juicio contri-
buirían a explicar esta paradoja. Primera, la incapa-
cidad de los grupos mercantiles y de las protobur-
guesías de las distintas villas litorales para buscar y
poner en marcha por si mismas alternativas comer-
ciales diferentes a las imperantes en sus respecti-
vos puertos, centradas mayoritariamente en la pes-
ca, y en consecuencia, las dificultades para que
éstos viesen modificada su posición relativa dentro
del esquema comercial aparecido en Galicia en
1785. Segunda, el excesivo peso que los intercam-
bios trasatlánticos alcanzaron en el interior de la
estructura comercial gallega más allá de 1765, al
punto de haber conseguido situar en dependencia
de su particular lógica a una parte significativa del
cabotaje gallego, en particular, y al realizado por los
pataches y pinazas hacia los principales puertos del
norte de España, en general. Tercera, las induda-
bles ventajas que a los mercaderes coruñeses re-
portaba la centralización y jerarquización implícita
en el sistema comercial instaurado en Galicia por el
Real Consulado, además, claro está, de que su lo-
calización física radicase en la misma plaza donde
ellos operaban, lo cual les facilitó, primero, hacerse
con su control, y luego, hacerlo funcionar en benefi-
cio de sus intereses.
La atención que en las páginas siguientes prestare-
mos a estos tres aspectos, por otro lado muy rela-
cionados entre si, confiamos nos ayudará a arrojar
luz sobre facetas poco conocidas del comercio y el
tráfico marítimo en la Galicia de finales del Antiguo
Régimen.
La incapacidad de las elites mercantiles de A Coru-
ña para reorientar sus actividades en una dirección
diferente a los beneficios generados por el comer-
cio colonial a partir de 1778, se hace patente en su
paulatina especialización en la reexportación de
productos textiles y manufacturas no gallegas en
dirección a América. En el marco de una coyuntura
recesiva, este fue uno más de los elementos que
contribuyó a acentuar el carácter deficitario del co-
mercio marítimo coruñés, puesto que a medio plazo
acabó ayudando a que en él primasen en exceso
las importaciones sobre las exportaciones: hasta en
un 77.9% del valor de los tratos realizados en 1796-
1801 y en un 90% en los de 1815-1816. La intro-
ducción entre esos dos momentos de materias pri-
mas, oro, plata, frutos y géneros americanos tendió
a incrementarse, al igual que la de productos y ma-
nufacturas extranjeras, mientras que la exportación
de géneros nacionales a los mercados del Nuevo
Mundo caía en picado (Tabla nº 1).
Todo indica que frente a la adversidad, los grupos
mercantiles de A Coruña optaron por reforzar la
relación con la que había venido siendo su fuente
de ingresos más rentable y segura antes que por
diversificar sus actividades. Y aunque solo un dete-
nido estudio de la burguesía local podrá llegar a
darnos una explicación satisfactoria del porqué de
este comportamiento, cabe apuntar ahora que qui-
zás todo se debiese a que los márgenes de ganan-
cia que todavía arrojaban los intercambios tras-
atlánticos los hacían particularmente atractivos para
los integrantes de la segunda generación de comer-
ciantes aparecida en la ciudad con posterioridad a
1778. Es decir, para aquella en cuya composición
predominaban los funcionarios de correos, los mili-
tares o los funcionarios de la administración local.
Individuos que acudían al negocio atraídos por la
facilidad y rapidez de las ganancias que obtenían
como comi-sionistas, si bien, incapaces en todo
punto de modificar a medio plazo las bases del co-
mercio colonial gallego o de proponer alternativas
33
viables al mismo.
Esa incapacidad para buscar y encontrar un recam-
bio a los beneficios generados por el comercio ame-
ricano no fue exclusiva de las elites mercantiles co-
ruñesas. A otro nivel es posible hallarla también
entre las protoburguesías comerciales de las pe-
queñas villas litorales situadas en la mitad norte de
la fachada atlántica, donde en más de una ocasión
se pusieron de manifiesto tanto las dificultades que
tuvieron como el desinterés que mostraron en hacer
evolucionar el comercio local más allá del
“monocultivo pesquero” que en ellas se practicaba y
que tan buenos dividendos les reportaba.
Por ejemplo, y por seguir con un caso al que ya se
ha hecho alusión, a comienzos de la década de
1750 un 64% de los 452 hogares catastrados en
Muros estaban encabezados por marineros ma-
triculados. Al igual que la mayoría de los varones
de la villa, casi todos ellos estaban enrolados en
alguna de las 77 lanchas de pesca de entre 25 y 50
quintales que faenaban en la ría, o en los 19 pata-
ches y pinazas que durante la época de la sardina
sacaban el pescado salado en ella hacia los puertos
del País Vasco, a veces, tras haberse detenido en
A Coruña a completar carga. En el tornaviaje solían
traer consigo brea y alquitrán francés e hierro vas-
co. Este último era transportado luego por las men-
cionadas lanchas a Vigo o a los principales puertos
del norte de Portugal. Sin ir más lejos, entre co-
mienzos de julio y mediados de agosto de 1756 las
encontraremos descargando en los muelles de
Oporto un total de 2.465 toneladas de hierro en ba-
rra vizcaíno, mientras que entre finales de marzo y
abril de 1757 desembarcarían 732 toneladas
más36. Terminada la temporada de sardina, los
patrones y las tripulaciones de los pataches y pina-
zas muradanos pasaban a ganarse la vida en el
cabotaje con el transporte de fletes ajenos, hasta
que con el reinicio de la misma volvían una vez más
a Muros antes de encaminar sus pasos en dirección
a los puertos vascos.
Esta estructura comercial estaba controlada por un
reducido grupo de individuos que guardaban entre
si relaciones de tipo familiar o profesional y que,
además de dar cabida en su seno a mercaderes
foráneos, integrantes de las elites del gremio del
mar local y a patrones de los barcos de la villa, con-
taba con la presencia de hidalgos, regidores munici-
pales y canónigos de la iglesia colegial. Gentes a
las que el negocio proporcionaba substanciosas
ganancias, de ahí que lo mantuviesen en el tiempo
sin introducir grandes innovaciones. Que esto fue
así, nos lo indica por ejemplo el hecho de que a me-
diados de los años setenta Muros fuese presentada
en los escritos de destacados ilustrados gallegos y
españoles como una villa marinera modélica por
esa exitosa combinación de pesca y salazón, co-
mercio con el norte de España y transporte de fletes
ajenos38. También que unos pocos años más tar-
de, en septiembre de 1797, podamos encontrar a
Manuel Álvarez, vecino de Muros y patrón de la pi-
naza Nuestra Señora del Rosario, desembarcando
en Vigo algo más de un quintal de brea y alquitrán
procedente de la villa francesa de Bayona. Del mis-
mo modo que en junio de 1803 veremos a Bartolo-
mé Longa, dueño y patrón del patache muradano
Nuestro Señor San José, entregar en ese mismo
puerto los géneros traídos de Bilbao o, y ya para
dejarlo, en junio de 1816 a Manuel Porrúa, vecino
de Muros y capitán de la pinaza Nuestra Señora del
Camino, situar en los muelles vigueses las 920
arrobas de brea y alquitrán contratadas en el sud-
oeste de Francia semanas atrás39. Travesías que,
en mayor o menor grado, dejaban su impronta en
los registros de avería de los principales puertos
vascos.
En suma, todo apunta a que entre 1750 y 1816
quienes controlaban el comercio muradano estuvie-
ron lejos de favorecer la búsqueda de alternativas a
un sistema de intercambios que pivotaba sobre el
“monocultivo pesquero” y el transporte de sardina y
carga complementaria a Asturias, Cantabria, el País
Vasco o el sudoeste de Francia.
Por esta razón, no es extraño que la villa de Muros
apenas si fuese responsable de la recaudación de
poco más del 1.1% de la avería ingresada por el
Real Consulado de Comercio de A Coruña entre
1796 y 1816, motivo por el cual en todos esos años
le fue imposible modificar su posición relativa dentro
del esquema portuario instaurado en Galicia en
178541. En estas condiciones, menos extraño re-
sultará aunque el cabotaje de la flota de Muros al
País Vasco, como el practicado por los barcos de la
mayoría de las villas marineras situadas al norte de
34
su ría, se viese condicionado por los problemas que
en esos años conocía el comercio colonial de A Co-
ruña.
La información recogida en el Gráfico nº 3 se hace
eco de ese condicionamiento. En él es posible ad-
vertir como el tráfico marítimo gallego con destino a
Bilbao experimentó un rápido y primer impulso entre
1753 y 1764, coincidiendo con las obras de cons-
trucción del arsenal de Ferrol, y un segundo, escalo-
nado de 1765 a 1777, coincidente a su vez en el
tiempo con la duración del privilegio de A Coruña
para comerciar con América en régimen de monopo-
lio. El cuestionamiento del mismo a raíz de la entra-
da en vigor de los Decretos de Libre Comercio en
1778, supuso el lento e inexorable declive de un ca-
botaje compuesto en su mayor parte por pinazas y
pataches.
Se pone entonces de manifiesto la incapacidad tan-
to de las elites mercantiles de A Coruña como de las
diferentes villas marineras para modificar las bases
de sus respectivos comercios locales, o para alterar
la estrecha relación de dependencia que ambos
mantenían entre si. Por esta razón, tras 1778 el tráfi-
co y el comercio marítimo ejercido desde la mitad
septentrional de la fachada atlántica entraría en re-
gresión.
Frente a esto, la lógica comercial imperante durante
la segunda mitad del siglo XVIII en las villas litorales
situadas al sur de la ría de Muros fue otra. Como
tendremos oportunidad de mostrar en el siguiente
apartado, todo giraba en ellas alrededor de la saca
de sardina a los puertos del norte de Portugal. Igual
ocurría en Vigo, desde donde la mencionada sardi-
na era además exportada a las costas del sur y Le-
vante español. Tras el cierre del mercado portugués
al pescado gallego en 1774 y el inicio del ciclo de
guerras con Inglaterra en 1778, Vigo acabaría con-
virtiéndose en el gran puerto del sudoeste de Gali-
cia43. En un primer momento esto fue posible gra-
cias a la actividad exportadora desarrollada por los
factores catalanes, mientras que, en un segundo,
pesaron en ello los beneficios que a la villa le repor-
taba: a) la práctica del corso marítimo, b) el acceso
al comercio americano, c) la importación-
exportación de los más variados productos del norte
de Europa, la costa cantábrica y el sur y este de la
península Ibérica, d) la redistribución de una parte
de esos productos en la propia Galicia, y e) la siste-
mática expedición del vino del Ribeiro hacia Ferrol y
A Coruña.
Un último aspecto que explica esa preeminencia de
A Coruña en el seno de un comercio marítimo galle-
go en recesión, tiene que ver con los efectos deriva-
dos de la jerarquización y centralización inherente al
sistema comercial instaurado con el nacimiento del
Real Consulado. A medio plazo ambos factores, je-
rarquización y centralización, funcionaron en benefi-
cio de las elites mercantiles coruñesas, más aun,
cuando éstas no dudaron desde su mismo naci-
miento en hacerse con el control de la institución.
Fue así como pronto comenzaron a identificar sus
propios y particulares intereses con los del conjunto
de Galicia. En este sentido, conviene no perder de
vista que el grueso de las aventuras industriales fi-
nanciadas por el Real Consulado, lo fueron en fun-
ción del potencial valor que éstas tenían para pro-
yectar el comercio local en el marco las transaccio-
nes que se confiaba en poder realizar desde el puer-
to de A Coruña. Nos lo indica, por ejemplo, el hecho
de que la mayor parte de las escuelas taller y las
fábricas abiertas con su ayuda se localizasen en las
inmediaciones de la ciudad. En línea con esto se
encuentran sus continuas negativas a favorecer la
descentralización y flexibilización del sistema consu-
lar. Lo prueba la firme y decidida oposición del co-
mercio coruñés, manifestada por boca del Real Con-
sulado, a la incorporación de Vigo a los beneficios
de la Carrera de Indias (1783), al nacimiento de una
institución semejante en Ferrol (1797) y Vigo (1820),
o a la habilitación del puerto de Carril para negociar
con buques extranjeros (1813). Parece evidente
pues que la preeminencia de los grupos mercantiles
de A Coruña en el comercio marítimo gallego pasa-
ba por el mantenimiento de un sistema que habría
de revelarse poco eficaz a la hora de sentar las ba-
ses para el futuro desarrollo comercial del reino.
35
O candil do diaño
p/ Manuel M. Caamaño
Un dos sucesos mais asombrosos que podo lem-
brar na miña dilatada vida como mariñeiro, é o epi-
sodio “ do farol”.Foi tan grande o desconcerto e a
conmoción que xerou este episodio entre os meus
tripulantes e un servidor mesmo , que decidimos de
mutuo acordo, non contarllo a ninguén ao chegar a
porto, pois temiamos ser tomados por ilusos ou
simplemente por mentiráns.Todo isto aconteceu un
día de verán alá polo ano 90 do pasado século. Un
día que o mar era chan como a superficie dun barril
de aceite e nin unha lixeira brisa atenuaba o calor
reinante.Faenabamos ao Oeste de Cabo Vilán nas
proximidades dun pecio de procedencia e nome
descoñecido o que nos chamamos para diferencia-
lo de outros o casco do Celta. Como estaba tan
calma, decidín aproximarme mais do que sensata-
mente debe facerse coas redes ao casco , con tan
mala fortuna que prendemos nel.Logo de varias
horas e múltiples esforzos, fomos capaces de des-
enganchar as redes do pecio , sen mais avaría que
a rede rota e a conseguinte perda de tempo.Non
obstante ao baleirar o contido do saco na cuberta, a
pesca resultante foi bastante boa, o que mitigou
parte do tempo perdido. Preparamos outra rede e
volvemos a largar os artes.Logo, mentres os mari-
ñeiros seleccionaban a pesca , ocorreu algo inaudi-
to , do que aínda hoxe en día despois de tantos
anos resístome a crer o que viron os meus ollos.
Porque non o dubidedes nin un solo intre, iso e
soamente iso, foi o que viron estes olliños, os que
vermes algún día han de comer.Un obxecto estraño
de metal , que en un principio asemellóuseme a
una caixa, apareceu entre a pesca.Baixei a cuberta
para ver de preto o que era, e ao observalo mais
polo miúdo vin o que parecía ser unha especia de
caixa de latón coa forma dunha pequena casa e
cunha porta en cada un dos seus catro lados; No
seu pináculo tiña unha argola , que supoño seria
para poder penduralo, e non mediría mais duns 30
Cm. De alto por 15 de lado.Era claramente un farol
de aceite dos que se usaban antigamente nos ve-
llos navíos de vela, para nas noites de navegación
alumear, e así facerse visible para outros posibles
barcos que navegasen preto da súa derrota.Un ma-
riñeiro alcumado “O Valente” manipulaba o farol ca
intención de abrir algunha das súas portas , e can-
do por fin o conseguiu, cal seria a nosa sorpresa ao
poder ver... que o farol estaba aceso!. Unha feble
luz tilitaba no interior da lanterna.“O Valente” non
fixo honor ao seu nome neses momentos , foi tal a
súa sorpresa que
deixou caer o “artiluxio do Demo” na cuberta, como
se mesmo fora cousa do diaño o que acababa de
ver.
Nun longo período de tempo no que ningún de nós
se atreveu a tocalo , observabamos a súa luz acesa
e desafiante a todas as leis coñecidas da física e
da razón. Entón eu, posuído dun valor que tan so
proporciona o medo , nun rápido movemento guin-
dei o farol por fora da borda o mar. Durante moito
intre , mentres o farol regresaba de novo ás profun-
didades mariñas (das que nunca debería haber saí-
do), puidemos ver aínda a súa terrorífica luz, logo ,
nada.Quedamos todos un bo intre atónitos , sen
mediar palabra entre nós , ata que se nos foi pa-
sando o pasmo e o susto.Decidimos non contarllo a
ninguén o chegar o porto, pois certamente nadie
nos houbese crido e houbésenos tomado por men-
tiráns ou por algo aínda peor.
Agora pasado o tempo , decídome a contalo, ca
intención de compartir con todos vos tan pavoroso
acontecemento, facendo de este modo un claro
acto de confesión co que tratar de aliviar os pe-
sadelos que me perseguen dende aquel maldito
día.
Aínda hoxe , logo de tantos anos, ao lembrar aque-
la lúgubre e tenue luz daquel maldito farol, volvo a
estremecerme coma se aquel brillo diabólico me
estivese alumeando aínda.
36
p/ Xokas Figueiras.
Tipo de ben: Cruceiro, Paisaxe natural,
Concello: Muros
Parroquia: Louro (Santiago)
Lugar: O Ancoradoiro
Outra denominación do ben: Cruz de Pepe da
Pedra
Cronoloxía: Século XX,
Descrición: Situada na Punta Lens, moi preto do
complexo vacacional e praia do Ancoradoiro. Enci-
ma dun penedo érguese unha cruz de pedra de es-
caso metro de altura nun entorno natural privilexia-
do, conmemora a Pepe “da pedra” que achou a
morte naquel lugar sendo arrastrado polo mar no
ano 1960. A cruz ten pegadas dúas placas metáli-
cas cos seguintes gravados: a inferior di “SOCIO
AMIGO, YA ESTAS EN EL MAR QUE TANTO
AMASTE AHORA DINOS: ¿QUE ES LO QUE HAY
MAS ALLA DE LAS ESTRELLAS”; e a superior, “A
mis Padres para siempre”.
Propiedade: Descoñecida
Uso actual: Outros
Código no Catálogo da Xunta:
Categoría do Ben: Non está inventariado
Elementos mobles:
Tradición oral:
Referencias bibliográficas: INVENTARIO DO
PATRIMONIO MARÍTIMO PESQUEIRO NO ÁMBI-
TO DAS CONFRARÍAS DE PESCADORES DE
MUROS, LIRA, O PINDO, FISTERRA E LAXE
Afeccións:
Ten camiño de acceso?: Si
Está cuberto de maleza: Non
Está afectado por algunha obra: Non
Estado de conservación: Moi bo
A Cruz de Punta Lens
37
A voz dos nosos poetas
A PAZ DO NADAL Por Marcelino García Lariño
________________
Hoxe veu nacer ó Mundo
para ser seu Salvador,
da maneira mais humilde
Xesús, fillo do Señor.
Por non atopar pousada
San Xosé e mais María,
foron durmir a un portal
que xa estaba en ruína.
E a isto da media noite
María pariu un meniño;
noite fría e de xeada
na que naceu Xesusiño.
Guiados por unha estrela
para Belén saen tres Reis
a adorar e agasallar
a este Neno Rei dos Reis.
O home e incapaz
de darlle o Mundo solaz.
Só o Neno que naceu hoxe
traerá o Mundo a PAZ.
VAL DE BADERNADO p/ Agustín González López.
Sobre o val de Badernado
a néboa baixou dois montes,
deixou o val asolagado...
Serres, Baño, Rebordelo,
Portugalete, A Abesada,
Eiroa, Fondo, O Castelo,
Retorta, Burleo, A Acea,
Boavista, Valdexería,
A Virxe, na súa area,
eran só néboa sombría...
Mais de repente aquel raio
que cara ao mar descendía...
era o sol que aparecía
por San Miguel de Sestaio...
38
A DON CASIMIRO TORRES POMBO
IN MEMORIAM p/ Manuel Lago Álvarez
A redacción de TMT, fíxome o difícil encargo de
escribir sobre Don Casimiro. Difícil vaime ser,
porque foron moitos de relación e moitos anos
tamén de colaboración directa na redacción e
edición da Folla Parroquial de Muros, grande
etapa na que aprendín del un pouco de todo o seu
gran saber. Tan cercana foi a nosa relación que a
mais de un deulle por dicir que eu era o cómplice
de Don Casimiro, e digo eu, que si ser cómplice, é
ser alumno dun home de Deus, síntome
inmensamente orgulloso.
O 15 de xaneiro de 2014, os 85 anos de idade,
faleceu don Casimiro, quen foi durante cuarenta e
dous anos o noso párroco, párroco de San Pedro
de Muros. Don Casimiro chegou a Muros o día 17
de marzo de 1966, para cubrir a vacante que
deixara o anterior párroco don Ramón García
Longo, que falecera o día 9 de febreiro dese
mesmo ano. O que en principio ia ser o cubrir
temporalmente a vacante deixada polo vello cura
don Ramón, converteuse nunha estancia
duradeira no tempo.
Don Casimiro naceu na parroquia de San Estevo
de Noalla, (concello de Sanxenxo), o 28 de agosto
de 1928. Fillo de Don Casimiro Torres e Dona
Elisa Pombo, foi o segundo de cinco irmáns. Xunto
con él, os seus irmáns Maruxa, Luís, Berta e Suso,
foron criados nun ambiente familiar profundamente
cristián. Despois de facer os estudos
correspondentes, o 28 de xuño de 1953 foi
ordenado sacerdote polo Cardeal Quiroga
Palacios, sendo o seu primeiro destino a parroquia
de Santo Tomás de Piñeiro, e logo a do Carme, en
Seixo (Pontevedra). Logo de case once anos nesa
parroquia, na que promoveu a construción do novo
templo parroquial foi destinado a de Muros.
E a Muros chegou en marzo de 1966,
comenzando a súa labor pastoral poñéndolle o
acelerador a Conferencia Local de San Vicente de
Paúl para a asistencia as familias mais
desfavorecidas, e o longo dos anos, pondo en
marcha as necesarias obras na igrexa parroquial,
na casa reitoral e nas capelas da parroquia. Foron
42 anos como o noso párroco nos que deulle un
pulo á vida da parroquia: reinstaurar a Adoración
Nocturna, que desaparecera nos anos da guerra,
logo de ser fundada en Muros no ano 1918;
creación das Comunidades Neocatecumenales,
que foron as primeiras de Galicia, posta en marcha
da Folla Parroquial, creación das confrarías de
Semana Santa, e tamén, como non, a súa grande
labor de apostolado, e o fomento das vocacións
sacerdotais, das que Muros se sinte orgulloso. No
ano 2008, véndose moi enfermo, presentou a
renuncia canónica ao Sr. Arcebispo que lle foi
aceptada, pero non por iso deixou de traballar e
colaborar co novo párroco en todo canto puido.
39
Puidera contar cento e moitas anécdotas das
miñas longas conversas con Don Casimiro, pero
voume quedar con dúas o tres. Nos últimos anos
era eu, xunto coa a súa fiel Mari-Carmen quen o
acompañabamos a Santiago ás consultas
médicas. Os dez primeiros minutos de viaxe eran
para cambiar impresións sobre o acontecer da Vila
e da parroquia; logo... a rezar o rosario no coche.
E entre padrenuestro e padrenuestro... a súa voz:
“adelanta a ese...” “pon la cuarta”, etc, I eu dicíalle:
don Casimiro, vde. rece que do coche encárgome
eu ¡, I el respondía: “Tú obedece, que se puede
estar a lo divino y a lo humano”. E outra: tiña Don
Casimiro un gato de notable porte, o que a min me
permitiu chamarlle “kaifás”, pese o que el lle
chamaba sempre “don gato”. Pois aconteceu que
unha parroquiana lle chamou ao seu gato “judas”.
El alporizado, e con voz forte díxolle: “en mi casa,
judas no, en mi casa, judas, no ¡. E así quedou a
cousa. E xa rematando... Entereime, o mesmo
dia 15, en casa de Marcelo da Rabela de que
estaba internado no hospital de Santiago e de
inmediato falei con el interesándome polo seu
estado, e cal sería a miña sorpresa... que me foi
levando na conversa de forma que era el o que me
estaba preguntando pola miña saúde.. que si
tomaba as pastillas... que si me tiña que coidar.
Lonxe de min pensar, que dúas horas despois Don
Casimiro xa non estaba entre nos. O resto... xa é
historia conocida.
Don Casimiro foi unha persoa de carácter
forte de pero grande e nobre corazón. Me ten
rifado moitas veces, pero aos tres minutos xa lle
pasara o enfado. Pode que non fora santo da
devoción de moitos, e que tivo os seus momentos
de luces e de sombras, pero os que o coñeciamos
ben sabemos que foron mais as luces que as
sombras. Xa retirado de párroco había moita xente
que lle dicía: “canto o botamos de menos”, i el
respondía: “ya lo sé, pero después direis más: no
hubo mejor cura que el que murió ni mejor
campana que la que rompio”.
O paso de Don Casimiro por Muros non
pode ser como unha cantiga perdida no vento ¡,
Muros ten unha débeda de gratitude con Don
Casimiro, un sacerdote exemplar que dedicou
corenta e oito anos da súa vida a unha terra allea
a súa, pero na que soubo integrase e comprender
e atender as súas xentes. Esta gratitude debe
perdurar no tempo, e que mellor para iso que
otorgarlle a Medalla de Ouro da Vila a título
póstumo e adicarlle unha rúa, que ben poderá ser
a que sobe da praza do concello ata a igrexa
parroquial. Ahí queda o meu sentir, que creo
comparten moitos muradanos. Que quen teña que
decidir, decida.
40