the universe

68
طــةردونوف حةسةنة روة؟ستبو ضؤن زةوى دروندة؟ستة ضة زةوى تا ئي تةمةنىت؟وى تةواو ئةبينى زة كةى تةمة شينة؟ بؤضى ئاسانوةى لةكوي خؤر، تيشكء طةرميت؟ني ديختةكراوى ثو كى نوي ضاثي2010 ب: طةردون ناوى كتيوف حةسةنة وسينى :ر نناسى طةردون بابةت:ةوف ؤ رر ةكان: شين نى ويي ديزاييزة عةز# لينى بةرط: هةل ديزاي تيا ذ:1000 دانة: ذمارةى سثاردن1559 ى2010 - ضاثى :يةكةممانى سلي967 ةى ذين ضاثخان ضاثى دووةم:مانى سلي2010 ضاثخانةى(لي هي) ت تةرني ئن ضاثى:1 2

Upload: shero-rauf

Post on 26-Mar-2016

230 views

Category:

Documents


7 download

DESCRIPTION

All about the Universe

TRANSCRIPT

Page 1: The Universe

طــةردون رةوف حةسةن

ضؤن زةوى دروستبووة؟ • تةمةنى زةوى تا ئي�ستة ضةندة؟• كةى تةمةنى زةوى تةواو ئةبي�ت؟• بؤضى ئاسان شينة؟• خؤر، تيشكء طةرميى لةكوي�وة•

دي�ني�ت؟

ضاثي�كى نوي�ى ثوختةكراو

2010

ناوى كتيب: طةردوننوسينى :ر�ةوف حةسةن

بابةت: طةردونناسىديزايينى وينةكان: شيرؤ ر�ةوف

ديزايينى بةرط: هةلل#ة عةزيزة1000 ذ: تيا دان

ى 1559ذمارةى سثاردن : 2010ضاثخانةى ذين967سليمانى ضاثى :يةكةم-

(هيلي)ضاثخانةى2010سليمانى ضاثى دووةم:ضاثى: ئنتةرنيت

1 2

Page 2: The Universe

ثي شةكى ضاثى دووةم

لةر�استيدا ئةم ضةند وشةيةى وةك ثيشةكى ليرةدا ثيشكةشتانى دةكةم، ضةند ر�ونكردنةوةيةكن سةبارةت ضاثى ثيشوى طةردونء، ئةم ضاثة نوآء بذارء ثوختةكراوةش.. بؤ

قوتابيانء خوينةرانى ئازيزم بةثيويست زاني. بةرلةوةى دةست بة ضيؤكنوسي بكةم، هيشتا ضواردة ثانزة

سالن بوم، جؤشء خولياى طةنانةم وابو هةر دةبآ زنيةييك كتيبيك لة بوارة زانستيية جؤراوجؤرةكاندا دانيمء، كتيبخانةى

كورديى ضؤل#وهؤل لة كتيبى زانستيى، كةمآ ثآ ئاوةدان بكةمةوة.. بة ثشتبةست بةو زانستييانةى تا ئةو سةردةمة

(كؤتايى ثةناكانء سةرةتاى شةستةكانى سةدةى بيستةم) لة ئارادابون، سآ ر�ةشنوسم بؤ ضاث ئامادةكرد، لةذير ناونيشانى

(زنيةى ثةراوى زانيارى)دا. : ئةمةى بةردةستان.. لةسةرةتادا بة ئوميدىطةردون- 1

زنيةى ثةراوى زانيارىثرؤذةيةك دامناء، ضاثى ييكةمى بة

بلوكراوةتةوةء، ليرةدا ئةوةم ل لبرد، ضونكة هيضى ) 1 ذمارة (دى لة بوارى زانستيدا بةدوادا نةهاتء نةبوة زنية.

: بة ر�يبةرى تيؤرء كتيبة ناودارةكةىذيانء سروشت- 2 داروين، (نةذادى جؤرةكان)ء، نوسينةكانى شبلى شيلء سةلمة موساء طةليك سةرضاوةى دى لة بوارى نةشوناء

طةشةكردنى ذيان لة تاكخانة يةكةمينةكانةوة، لة قةوزةوة، لة ئةوانةى لةنيوان ر�وةكء زيندةوةردان.. ئةما لة ئةميبياوةء

دابةشبونى خوديىء زؤربونء طةشةكردندنييان.. واتا ثةرةسةندنى دانةبر�اوى فيزيكى بؤ بايةلؤذى.. بةو مةبةستةى

بةشيوةيةكى زانستيانة ئةوة ئاشكرابيت ئةم طةردونء زيندةوةرانة لة ضةند ر�ؤذيكدا دروست نةكراون، يان لة

ئاسانةوة فر�ينةدراونةتة خوارةوة.. بةل#كو سروشت وةك مةزنتين داهينةرء خولقينةر، بؤ خولقاندنى هةلومةرجى لةبار

بؤ طةشةكردنى جؤراءجؤرى نيو خؤيان، تا طةيشتونةتة ئةمدؤخةى ئيستةيان ملياران سال#ى خاياندووة.

- ناوم لينةنا بو.. سةبارةت بة ئةتؤمء ئةليكتؤنء فؤتؤنء3 سةرجةم جيهانة بةضاونةبينراوةكةى نيو ئةتؤمء شةثؤل

تيشكء وزةء...تد بو. ئيدى وام نيازم بو هةمو كاتى خؤم بؤ ئةم زنية بابةت

زاستيية تةرخانبكةم.. هيندةمان زانى لة كؤتايى شوباتى دا هةل#يانكوتاية سةر مال#مان لة طةر�ةكى طاوران.. كةسان1963

لةمال نةبوين.. دةرطة شكينراء هةرضى ثيوةندى بةمنةوة هةبو

1 2

Page 3: The Universe

(كتيب، ر�يكؤردةر، ئةلبومى وينة، ثاسكيل، ر�ؤذنامة دةستخةتةكانء، هةرضى نوسيء ر�ةشنوسء ثاكنوسء....تد)

متالنكران.. براكةم طياء من بؤ كةركوك هةلت.. كاتآ بةربو هيضيان نةداينةوةء هاتةوة سةر هةوارى نيمضة خال#ى.. نازان

ضؤن تةنيا ئةم ر�ةشنوسةم لة نيو تاقيكدا لةطةل ضةند كتيبىقوتابانةمدا ر�زطارى ببو! دا لة ضاثخانةى ذين لة1967ئيدى كاتآ لة سةرةتاى

هةفتةنامةى (ر�اثةر�ين)دا كارم دةكرد.. ثةلةثاكنوسيكم كردءضاثكرد..1200بةقةرزء قؤل#ة ل م ة دان

بةو هيوايةى ئةطةر هةموى بةمايةى خؤى بفرؤشةوةء ئةوى100 ة ةرز ق ة دينار

ثيبدةمةوة.. كةضى وير�ايئةوةى هيضى ل نةفرؤشرا، كؤمةل#يك مةلء فةقيى ئةو سةردةمة، كة هةنديكيان برادةريشم بون، مةزبةتةيةكيان ليكردمةوةء دايانة دادطةى سليمانى، بةو

بيانوةى ئةوةى لةم كتيبةدا هاتوة هةموى كفرء ئيلحادة، داواى موصادةرةكردنى كتيبةكةء سزادانى نوسةرةكةشيان كرد،

ئةوساكة حةمة صديق مةحوى نوسةرء هونةرمةندء هاور�يى تيكؤشان ثاريزةر بو.. زؤر مةردانة داكؤكى ليكردمء داواى لة

مةلكان كرد، ئةطةر ر�است ئةكةن با بضن داوا لةسةر ر�ةقابةى حوكمةت تؤماربكةن، بؤضى ر�يطةى داوة كتيبى وا ضاثبكريت!

نةيانويرا ئةو كارة بكةنء بةناضارى داواكةيان كشانةوة! ئةما لةوليشةوة بؤ ر�زطاربون لةو ذمارة زؤرةى كتيبةكة لة

مال#دا مابونةوة، نةمدةزانى ضييان ليبكةم؟! ناضار بة سةد دانةو،

دوسةد دانةم لييان بة تونى طةرماوةوة دةنان، ئةوةبو لةسال#ى دا لة ديداريكى تةلةظزيؤندا باسى ئةو طةرماوكردنة1971

خؤشةى خؤمكرد، كة هةر جامة ئاويكى طةرمم بةسةر خؤمدات! 100دةكرد ةكةو سةر د ة ل م فلس

دواي ئةم دةيان سال#ةى بةسةر ئةو ضاثةدا تيثةر�بو، بابةتةكانى ئةم كتيبة وةك هةندآ زانياريى سةرةتايىء بنةر�ةتيش

سةبارةت بة طةردون بونة ثيويستييةكى هةنوكةيى بؤ خؤينةرء تةنانةت ثرؤطرامى خوينديش.. سةير لةوةداية دةتوان بل#يم

ى95زيت لة زانيارييكان ى % دوتويى كتيبةكة تا ئيستةيش هيض طؤر�انيكييان بةسةردا

نةهاتون.. بؤيآ هةول#مدا هةر بةو زمانء شيوازةى خؤى ضاثى دووةمى بكةمةوةء، تا بؤم لوابآ نةمهيشتوة تاموضيذء بؤنء بةرامةى ئةو سةردةمةى ليبسينمةوة.. ئةو بذارء ثوختةكرنء

ياننويكردنةوانةى ثيويست بون بييانكةم، تةنيا ئةم ليةنانةطرتؤتةوة:

ليةنى زمانء دار�شت: هةل#ة زمانةوانييكان-1 ر�استكردونةتةوة، بةلم ئةو ناوء وشانةى

بةناضارى خؤم دروستمكردبون، هيشتمنةوة. ذمارةو ثيوةر: ثيوةرى (ميل)ء ذمارةى (بليؤن)-2

كيشةييكيان بؤم نابؤوة.. ئةء سةردةمة ميلء ياردةء ثآء طرى (ئينج) بؤ ثيوانى دريذىء دورى

بةكار دةهينران.. ئةوانةم بة كيلؤمةتر،

1 2

Page 4: The Universe

مةترء سانتيمةتر طؤرين.. هةروةها

ئةوسا (بلوين) لةبرىن- مليؤ ر ةزا ه ر –مليا

بةكاردةهينرا، ئيستة لةبرى بلوين ملياربةكاردةهينريت، ئةويشم واليكرد.

ثةراويز: ضةندين ر�ونكردنةوةء زانياريي زيتء-3 هةندآ ر�استكردنةوةيش كة بةثيويستم زاني لة

ثةراويزى لثةر�ةكاندا جيطةم بؤ كردنةوة. وينة: ئةو سةردةمة دانانى وينةييك وير�اى-4

خةرجييكةى، سةفةريكى بةغدايشى بؤ بةزةنطؤطرافكردنى دةويست، لةكاتيكدا

ئيستة دةتوان لةى سان ةئا ب ة ةو ةرنيت –ئنت

هةر هيض نةبيت ضةند وينةييكى ثيويستى زانايان- بطويزمةوة نيو لثةر�ةكانى كتيبةكةم، ئةى

بؤ دايان نةنيم؟! دوا وتةم ئةوةية: ئةم بابةتة وير�ايئةوةى ثر�ة لة ذمارة بة

سفرة زؤرةكانيانةوةء، ثر�يشة لة تيؤرى تا ر�ادةيةك وشكء ر�وت، وةل بةلى زؤرينةى خةل#كييوةء، بة تةمةنة

جياجياكانيشيانةوة، بابةتيكى سةرنر�اكيشء ثيويستء

بةلةزةتيشة.. جا لةبةرئةوةى زؤر بةدةطمةن نةبآ، نوسخةكانى ئةم كتيبة لةبةردةستى خوينةراندا نةماون،

بؤيآ بة ثيويستم زانى ضاثى دووةمى بكةم، خؤ ئةطةر ئةم كتيبةم لةم سةردةمةدا دابناية، كةمتازؤر سيماى

تؤذينةوةى زانستييانةى بةخؤيةوة دةطرت.. بؤيآ هيوادارم وةك ضةثكآ زانياريى طشتىء بنةر�ةتى لةمةر� طةردون، نةك

وةك تؤذينةوةييكى ئةكاديييانة، ليم وةرطرن. ر�ةوف حةسـةن

2010 سلي�مانى

1 2

Page 5: The Universe

ثي شةكى ضاثى يةكةم

ئةطةر بل#يي هةر يةكيكمان نيوةى تةمةنى ئةذىء نيوةكةى ترى وةك مردو واية، ضونكة بةنوستنةوة بةسةرى ئةبات.. وتةيةكى باو دوثات ئةكةينةوة.. دوبارةكردنةوةش كاريكى بيزاركةرء ناثةسةندة.. بةلمستةوة ليم وةر�س مةبة.. ضونكة ئةمةويت ثيتبل#يم ئةو تكاية هةر لةئي نيو تةمةنةى بةئاطاء خةبةريشي هةموى لةم دنيايةدا بةسةر نابةين!

بةل#كو بةشيكى زؤرى لةناو ئةو طيتيانةداين ئاودامان وةهمء خؤرافياتء خةيال#ى لةواقيعء ر�استى دابر�اون.. ئةتوان بل#يم زياد لة

ة80 ل ن ن دوري ةمةنا ى ت % خؤمانء ئةم جيهانةمانةوة.. كة بةتةواوى هةست بةبونى خؤيشمان

ناكةين. هةريةكةمان لة دةروازةيةكةوة ئةضيتة ناو ئةو طيتييانةوةء هةر

يةكةشان بةجؤريك تيوةى ئةطليي! ئةم هةميشة لة خةيال#ى ئةو بةهةشتة خؤشةداية خوا طفتى ثيداوةء لةوة دنيادا بؤى ئامادةكردووة! لةسةر ثيخةفة ر�يزكراوةكانى لةطةل

ثةرييةكاندا ر�ائةبويريت! هةمو شتيكيشى بآ هيض ئةركء ئوركيك لةبةردةستدايةء هةر لةئيستةوة هةمو هؤيةكى ضيذء ثشودانى بؤ مةيسةر كراوةء وائةزانيت هةمو ذيان بريتيية لة سةردانةواندنء

هةول#دان بؤ زؤرتر كردنى ذمارةى ثةرىء غيلمانةكانى لةو بةهةشتةدا! ئةوى دى سةرى ناثةرذيتة سةر ئةوةى بي لة شتيكى دى جطة لة

بةذنء بالء ناوى خؤشةويستةكةى بكاتةوةء هةميشة بةهةشتيكى خةيال#ى بؤ ذوانى خؤى ئةو سازدةداتء لةوانةية لةويدا بيلة

بةراوردكردنى مانطء ر�ؤذء ئةستيرةكان بكاتةوة لةطةل ر�وخسارء ئةبرؤء ضاوى دولبةرةكةيدا! ئةما كاتى سويندى وةفا خواردن ديت

بة يةكيك لة خواوةندة يؤنانييكانى عةشقء جوانى! ئةوى دييش خةيال#ى ثوضى دونيا وا دةماغء دل#ى ثيضاوة، قيامةت هةر

ء ثةنا بةخوا لةمةيان! 1مةطةر ر�ؤذى قيامةت بيتةوة فيكرى بةمؤرة هةر ييكةمان لة كةناريكدا طرفتارء ئالودة ئةبي.. ئيدى هةر

كاتآ يةكيكمان بؤ ماوةيةكى زؤر كةميش طةر�اينةوة ناو ئةم طيتيية ر�استينةيةء بيمان ليكردةوةء هةستمان بةبونى خؤمان كردء ر�وبةر�وى

نةهامةتىء طيوطرفتةكانى بوينةء لوتان بة بيمروةتىء ناداثةروةرييةكاندا ضزا.. دةست ئةدةينة ثيال#ةى مةىء جاريكى دى

بةرةو طيتى مةستيىء خةيالء ئاوازء سؤزى بةجؤشى شاعيانة هةل#ديي.. ئةو طيتييةى جوانى ئافرةت تيايا لةنيو شةرابى سوردا

دةرئةكةويتء، زر�ةى بةيةكدادانى ثيال#ةكانان لة ئاوازى لةرينةوةىتةل عودء ذيى كةمانء هةناسةى نةى ل كاريطةرتر ئةبيت!

بؤ طيتييةك لةسةر هةمو كاغةزيكى قومار وينةى تةلرء قةمةرةء ئافرةت ئةدرةوشينةوة.. لةناكاو تةميكى سثى هةمويان دائةثؤشآ،هةركة تةمومذةكةش ر�ةوييوة هةمو شتةكان وةك خؤيان ليديتةوة..

ضةند بةئاسانى ئةتواني بضينة ناو ئةو طيتييةوة! هةميشة دةروازةكانيمان بؤ خراونةتة سةر طازى ثشت.. بةلم ضةند بةطرانى

- بةيتيكى (مةحوى)ية 1

1 2

Page 6: The Universe

ليوةى ديينةوة دةرآ؟! هةمو دةروازةكانيمان بةرةو ر�و دائةخرين.. ئيدى كردنةويان هيجطار سةختء طرانة.. بة جؤريك هةنديكمان

ناتواني تا مردن ليى دةربازبي.خوينةرى خؤشةويست!

ئةمةويت ليرةدا كةميك واز لة ئاخاوتن بةزمانى عاتيفة بيني.. كةميك لة هةل#بةستء ثةخشانء ضيؤكء داستان دوركةوينةوة، با لةطيتى خةيالء

خؤخل#ةتاندن بضينة دةرةوة -هةرضةندة زؤر طرانة- بؤ ناو طيتى ر�استةقينة.. ئةو طيتييةى تةنانةت خةياليش ناتوانآ بةتةواوى دةورةى بداتء هةل#بةست ناتوانآ ذمارةكانى بوينيتةوة.. بؤ طيتييةك هةرطيز مانط تيايدا لة ئةبرؤء

ر�وخسارى دؤستء خؤر لة كول#مى خؤشةويست ناضيت.. بؤ طةردونى فراوان.. بؤ سةر شانؤيةكى هيجطار طةورة كة ئيمةى مرؤــظ تيايدا لةسةر

زةر�ةيةكى بضوكى طل لة قوذبنيكى دوريدا ونبوينء ئةمانةويت جيطةى خؤمان لةسةر ئةم شانؤية بدؤزينةوةء ئةو دةورةى لةسةرمان ثيويستة

بةتةواوى نايشى بكةين.. با بةرةو ئةو شانؤية بضي كة سةرء ذيرى نيية.. هيض شتيكى بةزء هيضى نزمى تيانيية.. هيضى دورء هيضى نزيكى تيانيية..

بةل#كو هيض ياسايةكى تةواو ء ر�استء نةطؤر�ى ئةوتؤى تيانيية

بةسةر هةمو طةردوندا بضةسثآ.. تةنيا ياسايةك نةبيت ئةويش

ت، طؤر�ي كةء نا ى تيش –خيراي بيطومان دوايى ئةمة ر�وندةكةينةوة- ئيدى هةرضى ياسايةكى زانستى دى هةية لة كاتء شوينيكةوة بؤ كاتء شوينيكى دى جياوازة.. بؤ طيتييةك

هيض شتيكى وةستاوى تيانييةء طشتيان ئةسور�ينةوةء يةنء ئةضن!بةكورتى بؤ طيتييةك هةمو شتةكان تيايدا ر�يذةيى (نيسبى)ن.

لةناو ئةم شانؤ طةورةيةدا داستانيكى هيجطار دورء دريذ نايش ئةكريت كة تةمةنى مرؤــظ لةضاويدا ضاوتروكاندنيكة.. بيطومان

ثال#ةوانى ئةو داستانة مةزنة هةر (مرؤظ) خؤيةتى كة ئةيةويت هةرضى لةم طةردونةداية هةموى فيربيتء بياناتة ذير دةسةلتى خؤيةوةءيةكةيةكةء بةئارةزوى خؤى بةكارييان بينيتء سوديان ليوةرطريت.

خوينةرى بةنرخ! ماوةيةكى كةم لةطةل#مدا وةرة ناو ئةم جيهانةوةء سةيريكى خيراى ئةم

شانؤية بكة! وشةء وتةكانى ناوى دور لةخةيالء نزيك لة زانست.. هةمو وشةييكى ثاش تاقيكردنةوةييكى زؤرء هةمو ذمارةييكى ثاش ثيوانء

ئةندازةطرتنةوةييكى ورد نوسراونةتةوة. بةلم ئةى خوينةرى بةر�يز! وانةزانى ئةو تاقيكردنةوةء ئةندازةطرتنة وردء زانستييانة من كردومن.. نا.. هةمو ئةو ئةركةى من كيشاومة تةنيا طؤر�ين،

يان وةرطير�ان (تةرجةمة)ية.. وةرطرتنة.. بة هةندآ ئاسانكارىءر�يكخستنةوةى بابةتةكانةوة.

ئةل#يم طؤر�ين.. مةبةست لة وةرطير�انى تةنيا كتيبيك نيية.. بةلكو ئةوةى ليرةدا ئةيوينيتةوة ثوختةء طوشراوى زيت لة ثةنا كتيبء ليكؤل#ينةوةى

زانستيىء طةردونيى نيو طؤظارء بةرنامةى زانستى ر�اديؤكانة.. سودمةندترين بابةت ل هةل#بذياردونء بؤم خستونةتة دوتويى ئةم كتيبةوة..

بةو هيوايةى بتوان زنيةيةك كتيبى زانستى بةزمانى كوردى

بنوسمء، كتيبخانةى كورديانى ثآ ئاوةدان بكةمةوة.. كة لةم بوارةدا

زؤر بيبةشء دةستكورتة.. تةنانةت بةتال#يشة.. تا لةم ر�يطةيةوة

1 2

Page 7: The Universe

ش زؤر كةمي ى ض ةكةر ئ ك –سودي بيت- بة قوتابيانء لوة تازةثيطةيشتؤكان بةتايبةتىء، خوينةرانى كورد

بةطشتى بطةيينم.رةوف حةسـةن

1962 سلي�مانى

سةرني�كى مي�ذويى

بؤ يةكةمينجار كة قوتابانة لة ر�ؤذهةلتء ولتانى ئيسلميدا بلوبؤوة.. لة زؤربةى ولتةكاندا بةربةرةكانييةكى توندى كرا..

بةتايبةت لةليةن ثياوانى ئايينييوة.. بةبيانوى ئةوةى لة قوتابانةدا هةندآ زانيارى ئةخويندرين لةطةل زانيارييكانى ثةرست لة مزطةوتء كل#يسةكاندا ناطونين! بةل#كو لةطةل فةرمودةكانى ثيغةمبةرء ئةوةى لة

قورئانء تةوراتدا هاتون زؤر جياوازن.. لة قوتابانةدا هانى نةوةى تازةثيطةيشتو بؤ طومانء كوفرء بيدينى ئةدةن! ثييان ئةل#ين زةوى

نةوةستاوةء بةدةورى خؤىء خؤردا ئةسور�يتةوة.. ئاسان حةوتةبةقة نيية.. باران لة هةل#مى دةرياكان ثةيدائةبيت.. لةويدا زمانى كافران

(غةيرى عةرةبى) ئةخويننء بةهؤيةوة ر�اوبؤضونى كافران فيرئةبنء،ثةنا بةخوا لييان!

نامةويت ليرةدا لةسةر كردنةوةى قوتابانةء سودةكانى هةل#دةمآء بةرثةرضى ئةو بر�ءبيانوانة بدةمةوة.. بةلم لة هةموى

سةيرتر ئةوةية ثاش ضةند سال#يك، زؤربةى ئةوانةى ئةمانةيان ئةوت (ثياوةكانى ئايي) كور�ةكانيان، تةنانةت كضةكانيشيان ناردنة

قوتابانة، دوايئةوةى زانييان ئةوانةى لة قوتابانةدا ئةخوينن لةناوكؤمةل#دا ضةند ر�يزيان هةية.

ئةمةى سةرةوة بةل#طةيةكى هةستثيكراوى كؤمةل#ةكةمانة، لةمةيشةوة بؤمان دةرئةكةويت ئةو مرؤظة بي ضةقبةستوانة نايانةويت شانبةشانى ثيشكةوتنى زانستء شارستانى بر�ؤن.. هةردةم هةول بؤ طيوطرفت خستنة بةر ثيضكةى ثيشكةوتن ئةدةن.. بةلم كاتآ بؤيان دةركةوت ر�ةور�ةوةى زانستء شارستانى بةخيرايىء طور�ء تينيكى ئةوتؤوة ئةر�واتء مرؤظايةتى لةطةل خؤيدا ر�ائةداتء ئةتوانآ هةمو طيوطرفتء كؤسثيكيان ثيشيل بكات.. ئيدى ئةمانيش بةناضارى

دةست بةدامينييوة ئةطرنء لؤذلؤذ دواى ئةكةون. ئةمةى ئةمر�ؤ ئةيبينن لة سةدةكانى ثيشوتردا بةشيوةيةكى

توندوتيذتر ر�ويداوة.. ضونكة ئةوكات مرؤظايةتى لة ذيانيكى سةرةتاييدا ئةذيا.. خةل#كى لةتةك ئةو ذيانةدا ر�اهاتبونء زؤربةى

1 2

Page 8: The Universe

هةرةزؤريان ثيى ر�ازيبونء هةمو طؤر�انء ثيشكةوتنيكييان ئةبوغزان.. هةمو كردةوةء شيوازيكى در�ندانةيان بةرامبةر هةر كةسيك بةكارئةهينا

بيويرايآ هةندآ طؤر�ان باتة نيو ئةو بيءباوةر�ة كؤنةيانةوة.. يان تيؤرييةكى زانستى بدؤزيتةوة.. هةمو ئةو ر�ةفتارة در�ندانانةش بةناوى

ئايينةوة فةرمانييان بؤ دةرئةكران دةستوثيوةندى ئايينيشجيبةجييان ئةكردن.

وابزان بؤ سةلاندنى بةربةرةكانيكردنى زانستء زانايان لةليةن دةستوثيوةندى ئايينةوة، ثيويستمان بة هينانةوةى بةل#طةى زؤر نيية.. ضونكة هةمو، يان زؤربةى خوينةران ئةزانن دادطةكانى تةفتيشء دةزطة

2ئايينيية حوكمر�انةكانى ئةو قؤناغة ض ثةتثةتييةكيان بة طاليلؤ

كردووة، كاتآ هةقيقةتةكانى سور�اننةوةكانى زةوى دؤزييوةء بة خةل#كى ر�اطةياند!

ونة كؤسث لةبةردةم ثيشكةوتنىبةمؤرة ئةو دامودةزطةيانة بزانستدا، بةتايبةتى زانستى فةلةكى (طةردونناسى)دا.

با ليرةدا بووةستيء بزاني ثيش طاليلؤء بةرلة زايي.. زاناء فةيلةسوفةكان ضؤن لةم بابةتة طرينطةيان كؤل#يوةتةوة؟ ضييان

هةستثيكردووة!؟ ضيشيان دةربارةى طةردونء سروشت نوسيوة؟ ***

Galileo Galilei 1642 - 1564: طاليلؤ طاليلى- 2

G

زانايةكى طةردونناسء ى فةيةسوفيكى ئيتاليايية، ليب�اوانة داكؤكى لة تيؤرييكةىبيكارىء فيزيكناسء

.بةبزوتنةوة دةستنيشانكرد هةل#ةكانى ئةرةستؤيشى سةبارةت كؤثةرنيكؤس كرد،

فةيلةسوفة كؤنةكان ئةيانوت لة سروشتدا خاك، ئاو، هةواء ئاطر هةن.. هيضيان دروستكراو ني.. هةمو ئةو تةن (جورم)انةى ديكةيش يةك لةدواى يةك (زةوى ، مانط، خؤر، ئةستيرةء طالكسييكان) لةو

مادانة دروستبونء، بةهؤى ئةو وزانةى لة هةناوياندان، يان لة نيوانيادان، وةك: طةرمى، ساردى، تةر�ىء وشكى... بةدةورى يةكدا

ئةسور�ينةوة! ودا تيؤر (نةزةريية)ى زؤر لةبارةى طةردونةوةجطة لةمة لة ر�ابرد

دانراون، بةلم زؤربةيان لةسةر بنضينةيةكى لواز بون.. ضونكة بةزؤرى

لةئةنامى ئةو دياردانانةوة بون كة بةضاوى ر�وت ئةيانبينيء، تةنيا

)يانالركة الظاهريةجولنةوة ديارةكة ( لة ئاسانء زةويدا ئةبينى..

بيطومان تةنيا ضاو نهينىطةردونان بؤ دةرناخات.

هةرضؤنيك بيتء ضةنديك بةهةل#ة سةبارةت بة طةردون

نوسيبيتيان.. طرينط ئةوةية ميذو دةرى ئةخات، مرؤـظ لة زؤر

كؤنةوة بيى ضؤنيتى دروستبونى طةردونء سروشت لةبنةوةر�ةتةوة

كردؤتةوة.

1 2

Page 9: The Universe

ميذوى ئةم باسة بؤ ثيش طريكةكانيش ئةطةر�يتةوة، لةسةردةمى طريكدا كةمتازؤر ئازادى بيكرنةوة هةبو.. فةيلةسوفةكان ئةيانتوانى بةسةربةستى بيءبؤضونى خؤيان بةنةر�و.. ضونكة ئةوان باوةر�يان

بةتةنيا يةك خوا نةبو.. (يةكتاثةرست نةبون).. واتا بايةخيكى ئةوتؤيانبةئايي نةئةدا.

لةناوياندا زاناء فةيلةسوفء مامؤستاء هونةرمةندى مةزن دةركةوتن.. لة ر�ؤذانى فةرمانر�ةوايى (بيركليس)دا ئازادى بيوباوةر هةبو.. (هيؤدؤتس) هاتة (ئةسينا) بؤئةوةى ميذوةكةى بؤ خةل#كى

بوينيتةوة.. ثاش ئةم (ئةناطزاطؤراس) هاتة ئةسيناء ويستى زانياريية سةرةتاييةكانى سةبارةت بة خؤرء ئةستيرةكان بة خةل#كى

415بطةيةنيت.. بةلم خراية بةنديانةء دورخرايةوة، تا لةسال#ى مرد.. ئةوةى شايانى باسة ئةناطزاطؤراس يةكةمي كةس بووة لة3ث.ز

ميذودا بةهؤى بيور�اكانييوة لةليةن دةسةلتى ئايينييوة كراوةتةقؤربانيى.

طةورة فةيلةسوفى يؤنان، دواى مردنى بيركليس4سؤكراتى دةركةوت.. كؤمةل#يك طةنى ليهاتو ليى نزيكبونةوةء بونة قوتابى ئةو،

تا لة زانيارييكانى سودمةندبن.. سؤكرات كتيبى نوسراوى خؤى نيية.. تةنيا فةرمودةء ر�ينماييةكانى لى قوتابىء فةيلةسوفةكانى دواى خؤى لةشيوةى طفتوطؤ (ديالؤط)ى مةنتيقيدا ماونةتةوة، دواجار ئةمةيش بة

دةركردنى فةرمانى كوشت بةسةر سؤكراتدا كؤتاييهاتء، لة هةمان

: ثيش زايي.. بةر لةدايكبونى حةزرةتى عيسا.ث.ز - 3Sōkrátēs: سؤكرات- 4

كاتيشدا فةرمانى ليخؤشبونى بؤ دةركرا بةمةرجيك واز لة فيركردنى قوتابييكانى بينيتء زانياريية سروشتييكانيان ثينةل#يتةوة.. بةلم ئةو

وتى : (نا.. مادام ئةو دةنطة هيمنة ثضوكة لةنيو دلء هةناومةوة فةرمان ثيئةدات لةسةر ئةو ر�ييةى طرتومةتةبةر بةردةوامبم.. ر�يطةى

ذيرىء ر�استى.. واز لة فيركردنييان ناهينمء، ئةوةى لة ميشكما هةيةبةئاشكرا ثييان ئةل#يم، بيئةوةى طوآ بة ئةنامةكةى بدةم!)

لة ئةنامدا بة بيدين (موليد)ء، بة تيكدانء ليل#كردنى ميشكى لوان تاوانباركراء، فةرمانى كوشتنيشى بةشيوةيةكى دل#ر�ةقانة بؤ

دةرضو.. بةوةى لةناو كةسوكارء قوتابييكانيدا ثيال#ةيةك ذةهربواتةوة.

هةمو لةدةورى ئةطريان.. ثيال#ة ذةهرةكةى نادواى وةسييةتكردن.. بةسةرةوةء بة دل#نيايى

مرد.. بةلم زانيارييكانى لة ميشكى قوتابييكانيدا

مايةوة. ئةفلتون يةكيك بو لة

قوتابييكانى كة ئةو ئةركةى لةئةستؤدا بو.. هةروةها

ئةرةستؤ تاليسى مامؤستاى ئةسكةندةر، قوتابييةكى

ئةفلتون بو كة لةدواييدا بو بة باوكى ميذوى سروشتيىء، يةكةم كةسبو ئةدةبى لة زانست

1 2

Page 10: The Universe

جياكردةوة.. ئةويش لة كتيبةكةيدا بةناوى (ميذوى سروشت)ةوةء،ثوختةى زانيارييكانى ناو ئةو كتيبة ئةمانةن:

مادة هةميشةييةء دروست نةكراوةء لةناويش ناضيت..-1 هةرضييةك هةية لة شتيكى نةبوةوة دروستبووةء، هيض

شتيك لة نةبوةوة نابيت. ضاوطةكانى مادة ضوار توخم (عونسر)ن: هةوا، خاك، ئاو-2

ء ئاطر. بةدةورى زةويدا5ئةستيرةء خؤرء ثةروانةكان -3

.6ئةسور�ينةوةء لةناوةر�استى طةردونداية.7زةوى طؤيية-4طةردون كؤتايى ديتء سنوريشى هةية. -5

بةلم ثيش ئةرةستؤ لةسةدةى ثينجةمى ث.ز دا، (فيساطؤرس)ء، دواى ئةو (فيلؤلدس) وتبويان كة زةوىء هةمو ثةروانة (هةسارة)كانى

دى لة دةورى بنكة، يان ضةقيكى ئاطرين ئةسور�ينةوة.. هةروةها لة

خؤم ئةم ناوةم ليناوةء،.. ، هةسارةيشى ثيدةل#ين)Planet(: ثةروانة - 5 ضونكة هةسارة هةر اتاى ئةستيرةية، وةل. بةلمةوة لة هةسارة ثةسةندترة

ثةروانةكان ئةستيرة ني. - ديارة ئةرةستؤ تةنيا ثشتى بةو بزوتنةوةء دياردانة بةستووة كة بةضاو 6

بينيونىء هيشتا هيض ئاميريكى ياريدةدةر لةئارادا نةبو تا ياريدةى بداتء نةكةويتة ئةو هةل#ة زانستييةوةء، سةير لةوةداية -لةم خال#ةدا- بر�واى بةبؤضونة

زانستييكانى زانايانى ثيش خؤى نةبوة. : (كروى).. خر�ء طردةل#ة لةشيوةى تؤثدا، لة طؤى مةمكةوة ئةم ناوةمطؤيى- 7

وةرطرتووة.

هةمان سةدةدا، (مارتيانؤس كابل) بيوباوةر�ةكانى خؤى دةربارةىناوةر�استى طةردون بلوكردةوةء وتى:

(زةوى ناكةويتة ناوةر�استى طةردونةوة.. بةل#كو خؤر ئةكةويتةناوةر�استى ثةروانةكانييوة.)

ئيدى ر�وناكايى ئةم زانياريانة كوذايةوة، تا لة سةدةى شانزةهةمى مذدةى ر�استيىء8زاييندا لوى بةجةرطء بوير (نيكؤل كؤثةرنيكؤس)

واقيعى بة خةل#كى طةياند، كاتآ كتيبة بةنرخةكةى بلوكردةوة.. تيايدائةل#يت:

(لة باسكردنى سور�انةوةى خؤرء ثةروانةكانيدا ئةطةر زةويش بة ثةروانةيةك وةك ثةروانةكانى دى دانيي، باسةكةمان ئاسانت ئةبيتء

هةمو ثةروانةكان بة زةويشمانةوة بةدةورى ئةو خؤرة داضةسثاوةدائةسور�ينةوةكة لةناوةر�استيانداية).

دا، كاتآ طاليلؤ تةليسكؤثة فةلةكييةكةى1609لةسال#ى دروستكرد، توانى ئةو ر�استييانةى كؤثةرنيكؤس بلويكردبونة، ئةم بة

دوربينةكةى ثيشانى خةل#كيان بداتء ثييان بسةلينآ كة ر�است.. بةلم زؤر كةسء ناوةند بايةخيان ثينةداء ئةيانوت: ئةوةى لةتةليسكؤثةكةشدا بةضاوى خؤمان ئةيبيني ر�است نيية.

Nicolaus Copernicus 1473-1543 :نيكؤلوس كؤثةرنيكؤس- 8 يةكيكة لة طةورة زانايانى سةردةمةكةى.. طةردونناسء بيكاريزانء ياساناسء

ثزيشكء ديثلؤماسىء سةربازيكى ثؤل#ةنديية.. ئةو تيؤريةى لة كتيبةكةيدا بةناوى كرديية يةكةمي زاناى مرؤظايةتى كة تيؤرى (لة شؤر�شةكانى كةشة ئاسانييكادا)

. ناوةنديتى خؤرء ثةروانةيى زةوى دانا

1 2

Page 11: The Universe

لة كتيبة9هةر لةو سةروبةندةدا كاتآ برؤنؤى ئيتاليايى A ceia da terça-feira de cinzasبةناوبانطةكةيدا كة بةناوى

دايناء هةرايةكى طةورةى نايةوةء، كل#يسة سوتاندى.. ئةوةى ر�ونكردةوة كة طةردون بيسنورء ضونيةكةء، طةل ثةروانةى دى وةك

زةويشى تياية، كل#يسةى ر�ؤما دادطةيى ئةكاتء وةك لةر�يلدةر حةوت سال لة زينداندا ئةشكةنة ئةدريت، بةلم ثةشيمان نابيتةوة.. فةرمانى

جيبةجآ1600كوشتنةكةى بةسوتاندن لة طؤر�ةثانيكدا سال#ى دةكريت.

ويية ئةوةبو، خوينةر لةوةمةبةستم لةم ضةند كورتة باسة ميذ دل#نيابيت هةر ثيتء وشةء ذمارةء بيء بيؤكةيةكى زانستييانةى نيو

ئةم كتيبةء زؤربةى كتيبة زانستييكانى دييش، بةئاسانىء بةبآ ئازارء قوربانيدانى طةورةى زاناء فةيلةسوفان وةدةست نةكةوتون.. بةلم

لةطةل ئةمةشدا زانستى طةردون (طةردونناسى) هةنطاو بةهةنطاو هةر لةبةرةوثيشةوة ضوندا بووةء، طةورةترين هةنطاويكى ئةم زانستة

تيثةر�اندنى سنورى تيؤرى (نةزةريى)ء، ليكؤلينةوةى فيكريى بو بؤ ناو طيتى تاقيكردنةوةى حةقيقييوة.. ئيدى ر�ؤذ لةدواى ر�ؤذ زانيارى تازةء

ثاكء ثوختمان لةبارةى طةردونةوة ئةطاتآ.. ئةمةيش لةسايةى ئةو هةولء تةقةلليانةى ولتة ثيشكةوتؤكان لة بوارى ناردنى مانطى

(نؤلنؤ)، يان بةناوى Giordano Bruno 1548- 1600 طيؤردانؤ برؤنؤ: - 9 فةيلةسوفء طةردونناسء شاعيء ر�اهيبيكى)يشةوة ناسراوة، (برؤنؤ دي نؤل

ة 300ئيتاليية.. هةر لةو مةيدانةدا كة سوتينرا، ثاش ل سال، دا ثةيكةرى1899 برؤنؤ دانرا.

دةسكردء كةشتيى ئاسانيدا بؤ بؤشايىء ناوجةرطةى ئاسان ئةياندةن.

مايةى خؤشحال#يية كة ئيدى هيض دامودةزطةيةكى كؤنةثةرست تواناى

ئةوةى نيية ر�يطةى طةشةكردن لةم زانستة بطرآ، يان كؤسث باتة بةردةم

ثةرةسةندنى.. ضونكة ئةو ر�ؤذطارة بةسةرضو كة خيرايى ثيشكةوتنى زانست بةخيرايى ر�ؤشتنى

ئةسثء ولخ ئةثيورا.. ئةمر�ؤ زانست خيرايى فر�ؤكةء دةنطء بطرة

ساروخيشى تيثةر�اندووةء لةناو خيرايى تيشكدا كاردةكات.. بةجؤريكة

ئةوةى دوينآ دؤزراوةتةوة ئةمر�ؤ كؤن بووةء، ئةوةى ئةمر�ؤش ئةدؤزريتةوة سبةينآ كؤن ئةبيتء

هى نوآ جيى ئةطريتةوة.. ئيمةى ئةم هةريمة طوناحةيش هيضمان ثيناكريت جطةلةوةى ر�ؤذبةر�ؤذ ئاطادارى ئةو دؤزينةوةء داهينانء

ثيشكةوتنانة بيء لةمة زياتر لةكاروانةكة دوانةكةوين!

1 2

Page 12: The Universe

ثةيوةنديى ني�وان

طؤى زةوىء... خؤر !

بةرلةوةى سةرمان هةل#ب�ينء ر�و لةء طومةزة شينةى بةسةرمانةوةية بكةين.. با كةمآ سةردانةوينيء سةرنيكى ئةو زةوييةى لةذير

ثيمانداية بدةين.. ضةند ثرسياريكى سادة بةلم زانستيانة لةخؤمان بكةين: ئةم زةويية لةكويوة هاتوة؟ يان ضؤن ثةيدابووة؟ لةكةيةكةوة

هةيةء تاكةى هةروا ئةمينيتةوة؟! ئايا لةثاشةر�ؤذدا ضى بةسةر ديت؟ لة بةشةكانى داهاتوى ئةم كتيبةدا هةول#ئةدةين بةثيى توانا وةلمى

هةندآ لةم ثرسيارانة بدةينةوة. ئةما با سةرهةل#ب�ينء ضاوبب�ينة ئةو طؤ ئاطرينة بةهيزء مةزنة.. بيطومان ضاومان ر�يشكةوثيشكة ئةكاتء تيشكةكةى ئازارى ئةدات.. طرينط نيية.. بؤ وةلمى ثرسيارةكانان ثيويستة بةرلة هةمو شتآ،

1 2

Page 13: The Universe

ء10هيض نةبآ هةندآ زانيارى سةرةتاييمان لةبارةى خؤرء قةبارةى دورييكةى ليمانةوة هةبيتء، ئةوجا بزاني ئاخؤ ئةو زةوييةى لةذير

ثيمانداية ض ثةيوةندييةكى بةو طؤ ئاطرينة دورةوة هةية؟ ئةو طؤ ئاطرينةى ناومان ناوة خؤر (يان ر�ؤذ)ء، هيض كاتيك لةو

باوةر�ةدا ني لة تؤثيكى ثآ، يان سينييةكى ضا طةورةتر بيت، ئةزانيت ) مليؤنيكء1.300,000لةضاو قةبارةى ئةم زةوييةدا ضةند طةورةية؟ (

سيصةد هةزار (ئةوةندةى ئةم طؤى زةمينةمانة! ئةطةر بةباشى لةم ذمارةية تيناطةيت، ئةوا موجةللةديكى هةزار ثةر�ةيى بينة بةرضاوت،

زةوى تةنيا هيندةى يةك ثيتة لةو كتيبة طةورةيةدا! خؤ ئةطةر هةر تةسةورى ئةو طةورةيية ناكةيت، بر�وانة ئةو ذورةى تييدا دانيشتويتء وابزانة خؤر بةقةدةر ذورةكةية، ئةوجا زةوى وةك دةنكة نؤكيكى ليديت

لة قوذبنيكى ذورةكةدا فر�يدرابيت! ئةطةر خؤر لةشيوةى تؤثدا ناوةكةى بةتال بواية، ئةوا جيطةى

زةوىء مانطيشى تيا ئةبؤوة، بةو مةرجةى مانط بةم دورييةى ئيستةى ليمانةوة بةدةورماندا بسور�يتةوة.. تةنانةت بةم شيوةيةش هيشتا

قةراغى خؤر هيندةى دورييكةمان لة مانطةوة، هيشتا ئةويش هيندةليوةى دور بو!

ئةمة طةورةيى قةبارةى خؤر، ئةى دورييكةى ليمانةوة ضةندة؟ دورى ئةو طؤ ئاطرينة ليمانةوة

لة هةمو كاتيكدا وةك يةك نيية.. بةثيى سور�اننةوةى هيلكةيى زةوى بةدةورى خؤردا ليى دورء نزيك ئةكةوينةوة.. بةثيى وردترين

: يان قةوارة واتا ئةندازةى طةورةيىء ثضوكى، حةجم قةبارة- 10

) مليؤن144ثيوانةكردن، خؤر لةنزيكتين كاتيدا لة زةوييوة نزيكى (م150كمء، لةوثةر�ى دوريدا نزيكةى ك ن مليؤ

ئةبيت. بؤئةوةى بتوانى بةباشى لةم دوريية بطةيت، با بةضةند شيوةيةكى دى بؤت ر�ونبكةمةوة.. ئةطةر ر�يطةيةكى ئاسني لةنيوان خؤرء زةويدا

م200هةبوايةء، شةمةنةفةريك بةم خيراييةى ئيستة (واتا ك 100لةسةعاتيكدا) لةزةوييوة بةرةو خؤر بر�ؤشتاية، ثاش نزيكةى

سال ئةما ئةطةيشتة خؤر.. بيطومان دوايئةوةى هةمو شةمةنةفةرةكةئةتوايةوةء ئةبو بة طاز!

بؤئةوةى دورييكةى ر�ونت بيت.. مندال#يكى وةهمى بينة بةر ضاوت، دةستى هيندة دريذ بيت ليرةوة بطاتة خؤرء حةزبكات ثةنةييك لة

ر�وخسارى خؤر بدات.. وةك ضؤن ثةنة لة ثشكؤيةك بداتء ثةنةى بسوتآ.. ئةزانى كةى ئةو مندال#ة هةستى بة داثل#ؤخانء ئازارى ثةنةى

ئةكرد؟ ئةو مندال#ة هةرطيز هةستى بة دةست سوتانةكةى نةئةكرد.. ضونكة طةورة ئةبوء ثي ئةبوء ئةشرد ئةوجا ئازارى سوتانةكة لة

ثةنةيةوة ئةطةيشتة لى! ئةطةر دورييةكةيت نة بةذمارةونة بةسةفةركردن بؤىء نة بة

دةستليدان هةر تةسةور نةكردووة، با بةطوييش بيبيسيت! ئةطةر تةقينةوةييكى زؤر بةهيز ئائيستة لةسةر خؤر ر�وبدات، ئةزانيت كةى

مانط ئةما طرمةكةيان ئةبيست،2سالء 14طويت ل ئةبيت؟ ثاش دوايئةوةى هيض تةقةء ر�ةقةيةك لةوآ نةئةما!

ئيستة ئةتوانيت بةباشى ئةو دوريية بةمل#ينيت.. بةلم هةمو ئةو دورييةى باسانكرد، بةبةراورد لةطةل دورى ئةستيرةكان ليمانةوة،

1 2

Page 14: The Universe

ناطاتة دورى ضاوى تؤء ئةم لثةر�ةيةى ئةيوينيتةوة! بةل#كو ناكاتةدورى نيوان دو ثيتى ئةم كتيبة.

ئايا ئيستة لةو باوةر�ةدا نيت ثةيوةنديةكى توندءتؤل لة نيوان خؤرء تؤدا، يان خؤرء زةويدا هةبيت؟ بؤنا! ئةوةتا ر�يذةى دورييةكةيت

لةضاو ئةستيرةكاندا بؤ ر�ونبؤوة.. بةواتايةكى دى ر�يذةى نزيكيكةيت زانى.. بةلم تةنيا نزيكى، يان دراوسييةتيمان لةطةل خؤردا تاكة

بةل#طةى خزمايةتيان نيية.. بةل#كو ثةيوةندييةكى زؤر بةهيزء توندوتؤل#تمان لةطةل#يدا هةية.. ئةى نازانى لةو ر�ؤذةوةى لةداييك بويت، ئائيستة بةقةدةر ذمارةى سال#ةكانى تةمةنت، ئةوةندة جار لةطةل هةمو

زيندةوةرء بونةوةرةكانى دى، بةسوارى ثشتى ئةم طؤى زةويةوة لةدةورى خؤر طةر�اويت! ئةم سور�اننةوةيةى زةوى بةدةورى خؤردا، كة

جارجار ليى نزيكتء جارجار ليى دورتر ئةكةويتةوة، سةدان مليؤنسال#ة لةسةر ئةم ر�يبازةى بةنيسبةت خؤرةوة بةردةوامة.

***

ء 365 هيلكةييدا بة 11طؤى زةوى لة ضةرخيكى 6 ر�ؤذ ة10خولةكء 9كاتذمير ء ضرك دا سور�يك بةدةورى خؤردا تةواو12

ة366ئةكات.. هةر لةم ماوةيةشدا ةك ضار سور�ء سور�يك بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة! ئةو سور�ة زياترةش لة ئةنامى

تةواوكردنى سور�انةوةى بةدةورى خؤردا ديتة كايةوة، بيئةوةى هةستى

: سور�طة، خولطة، مةدار، فةلةك.. ضةرخ- 11: سانية. ضركة: دةقيقة، خولةك: سةعات، - كاتذمير 12

ثيبكةين.. ضونكة ئةطةر هةميشة لةسةر زةوى ر�ؤذبيت، يان هةر شةو بيت، وائةزاني زةوى ناخوليتةوة.. بةلم سال#ى جاريك خوليك بةدةورى

خؤيدا ئةدات بيئةوةى شةوء ر�ؤذ لة هةمو خال#يكى سةر زةويدا ر�وبدات.. تةنيا لةسةر ديوى ر�و لةخؤر ر�ؤذةء لةوديوى شةوة.. لةمةوة

24بؤمان دةرئةكةويت هةر خوليكى زةوى بةدةورى خؤيدا ت!4كاتذمير نزيكةى ةني ةخاي م ئ ة ك ك ة خول

ةكدا30زةوى بةخيرايى ةي ضرك ة ل م ك بةدةورى خؤردا ئةسور�يتةوة.. ئةمةيش خيراييةكى ئاوةهاية..

ك25ساروخيك بةم خيرايية ئةتوانآ بة سور�ي ك ة خول بةدةورى هةمو زةويدا

بسور�يتةوة.. بةلم خيرايى خيراترين كةشتيى ئاسانيى

تا ئيستة- ـظ مرؤ ى ستكرد ة –دت90ضارةكى ئةو خيراييةيةء بة م ك كة ة خول

نةيتوانيوة خوليك بةدةورى زةويدا بسور�يتةوة.م960طؤى زةوى لةم طةشتةيدا نزيكةى ك ن مليؤ

ى17ئةبر�يت، لة هةمو ضركةيةكدا هيل# ة ل طرآ % بةدةورى13ر�است لئةدات بؤ دروستكردنى ضةرخة هيلكةييةكةى

خؤردا.. لةم سور�انةوةيةيدا ضوار كذة (وةرز)ى سال ر�وئةدةن..هةريةكةيان بةماوةى خؤى:

، يان خولطة، يان سور�طةى هيكةيى: الفلك، او الدارضةرخى هيلكةيى- 13الهليجى. بازنةيى تةواو نيية.

1 2

Page 15: The Universe

ء 92بةهار: مير21 ر�ؤذ كاتذء 93هاوين: مير14 ر�ؤذ كاتذء 89ثاييز: مير18 ر�ؤذ كاتذء 89زستان: مير1 ر�ؤذ كاتذ

بيطومان لة خولننةوةى بةدةورى خؤيدا شةوء ر�ؤذ ر�وئةدةنءم24شةوء ر�ؤذيك ةل ب ة، ةواو ى ت مير كاتذ

23خولننةوةكةى وةك وتان كةمت ئةخايةنيتء بة كء 56كاتذميرء ة خول ت.4 ةبي ةواو ئ ة ت ضرك

*** وةكو دةرئةكةويت طؤى زةوى بةم خيرايية كةمةى ئيستةى

نةسور�اوةتةوة، بةل#كو خولننةوةكةى بةدةورى خؤييدا بة ماوةيةكى كةمت تةواوكردووة، واتا لة ئيستةى خيراتر بووة.. ر�استى ئةمةيشمان

بةوةدا بؤ دةرئةكةويت كة دريذى ماوةى شةو ء ر�ؤذ لة زيادبونيكى بةردةوامداية، بةلم ئةو زيادبونة هيندة كةمة هةستى ثيناكريت!

هةر0,001ئةويش تةنيا بؤ ة ةي ضرك ة 100قةر�نيك ( ب ةر ه سال).. واتا (صةد100,000

هةزار) سال ضركةيةك ر�ؤذ دريذ ئةبيت. بةم ثيية دةركةوتوة، لة ديرزةماندا شةوء ر�ؤذآ لةسةر ئةم زةويية تةنيا

ة!7 بوو ن ما ة ى ئيست مير كاتذ دا خاوبونةوةيةك لة1875ئةوةى لةم بارةيةوة شايانى باسة، لة سال#ى

سور�اننةوةى طؤى زةوى بةدةورى خؤيدا ر�ويدا، هةمديسان لة سال#ى

سال#ةدا15دا خيرا بؤوةء ئةنامى ئةو خاوبونةوةية لةو 1899 طةيشتة يةك خولةك.

لة دريذةداناندا بة باسى سور�اندنةوة، مةبةستمان ئةوةبو ثةيوةندى نيوان طؤى زةوىء خؤرمان بؤ ر�ونبيتةوة.. هةروةها لةو خاوبونةوةيةى

بةدةورى خؤيدا بؤمان دةرئةكةويت لة ر�ؤذانى سةرةتاى ذياندا زؤر طورجوطؤل بووة! لة ر�ؤذانى دواييدا سستء خاو بؤتةوةء، لة

داهاتوشدا ر�ؤذيك ديت لة سور�اننةوة ئةكةويت! تا ئيستة ئةوةمان بؤ دةركةوت طؤى زةوى وةك ثةروانةى دةورى مؤم بةدةورى خؤردا ئةسور�يتةوةء خؤريش وةك دايكيكى دل#سؤز ذيانء

طةرمايىء ر�وناكى ثيبةخشيوة.. بةلم طؤى زةويش تاكة ثةروانةيةكى دةورى خؤر نيية.. بةل#كو ئةو ثةروانةيةى ئيمةى لةسةر ئةذين لةطةل

) دة ثةروانةن، دورء نزيك لةدةورى10دةستة خوشكيكيدا كة نزيكةى (ئةو مةل#بةندة ئاطرينة مةزنة ئةسور�ينةوة كة خؤرة.

كةواتة تةنيا ثةروانةى زةوى دراوسيى خؤر نيية، تةنيا ئةويش ثةيوةندى ثيوة نيية، بةل#كو ضةندين ثةروانةى ديكةيش هةنديكيان لة زةوى ثضوكتء هةنديكى دييان سةدان هيندةى زةوى ئةبن، بةدةورى

خؤرةوةنء خيزانيكى سةربةخؤ ثيكدينن. ئةما با هةمويان كؤبكةينةوةء بزاني، نةهةر زةوى ضؤنء كةى ثةيدا

بووة، بةل#كو زةوىء دةستةخوشكةكةيشى كةىء ضؤن لةداييكبون؟ ضؤن طةردونناسان هةمويانيان كؤكردونةتةوةء خيزانيكى طةورةيان ل

1 2

Page 16: The Universe

دانة4014دروستكردون كة بة مانطةكانى دةوريانةوة ذمارةيان لة بةرةوذورترة، بةل#كو هةزارانيش ئةبن، ئةطةر وردة ثةروانةء ثارضةء تةنة طضكةكان باسبكةين.. هةمويانيان كؤكردؤتةوةء ناويان ناون

(خيزانى خؤر)!

لةداييكبونى

خي�زانى خؤر

خيزانىبةهؤى دوزينةوةى دةيان مانطى دى ثةروانةكانةوة، ئيستة ذمارةى -14.سةرةكى خؤر زؤر لةوة تيثةر�ى كردووةء،بةسةدانن

طةردونناسان لة ديرزةمانةوة بييان لة دروستبونى ئةم سروستء طةردونةى تيايا ئةذين كردؤتةوةء ضةندين تيؤرييان لةسةر ضؤنيتى

دروستبونى زةوىء خؤرء ثةروانةكانء مانطةكانييان داناوة.. ر�ةنطة، بةل#كو دور نيية هةمو كؤمةل#ةى خؤر ملياران سال لةمةوبةر لةسةر يةكآ

لةم تيؤرييانة دروستبوبيت! هةروةها دوريش نيية ر�ؤذيك دابيت طةرونناسان طشت ئةم

تيؤرييانة بسر�نةوةء تيؤرييةكى ر�استء ر�ةوانتء زانستيانةتر بؤ ئةم مةبةستة دابنين.. طرينط

ئةوةية ئةم ضةند تيؤرييةى ليرةدا باسيان ئةكةين، هةمو بةرهةمء سامانيكى زانستية

طةردونييكانى مرؤظايةتيية تا ئةمر�ؤ. ثيشئةوةى بيينة سةر باسى تيؤرييةكان، باشت

ور�اننةوةىواية لةوة دل#نيابي، كةس طومانى لة س

1 2

Page 17: The Universe

هةمو ثةروانةكان بةدةورى خؤردا نييةء، خؤريش لة ناوةر�استيانداية.. ضونكة هةندآ تيؤرى كؤن هةن كة تا ئةم سةدانةى دواييش ر�ةواجييان هةبو ء، طؤى زةوييان بة ناوةر�استى هةمو طةردون دائةنا، لةوانة تيؤرى

زؤر لةوةكةى ئةرةستؤ ئةضيت كة15(ثةتل#يمؤسى ئةسكةندةرى) ئةل#يت: زةوى ئةكةويتة ناوةر�استةوةء، ئةوانى دى بةدةورى زةويدا ئةسور�ينةوةء، لة هةمويان نزيكت ليمانةوة مانطة، ئةما ثةروانةى

عةتاردء زوهرةء دوايى خؤر ء، لةدواى هةموشيانةوة ئةستيرةكانن كة بة تةبةقةى ئاسانةوة لكينراونء...تد، زؤربةى ئايينةكانيش لةم

بابةتةدا بةثشتبةست بةو تيؤريية هةلنة، ئاماذة بةوةستاوى زةوىء سور�انةوةى هةمو ئاسان بةدةريدا ئةدةن!

بةلم ئيمة ليرةدا طشت ئةو تيؤريية هةلنةى زةوى بة ناوةر�است دائةنين ثشتطوآ ئةخةينء، تةنيا ئةو تيؤرييانة باس ئةكةين لةسةر

ئةو بناغةية دانراون كة خؤر لة ناوةر�استدا دائةنينء.. هةمديسانة10ليرةدا تةنيا ةو تيؤرييان ل ن تيؤريا

هةل#بذاردووة كة بةلمانةوة لةوانى دى ثةسةندترء زانستييانةترن.

16يةكةم: تيؤرى كؤمت دى بوفؤن

طةردونناسيكى ناودارى يؤنانيية.. لة)Ptolemy (90 - 168 كلؤديؤس ثةتل#يمؤس- 15 ئةسكةندةريية خويندويتىء ثيطةيشتووة.. ضةندين كتيبى لةمةر طةردونء تيشكء

ئةستيرةناسىء جوطرافيا داناوة.

)Comte de Buffon (1707-1788 كؤمت دى بوفؤن- 16 زانايةكى طةردونناسء بيكارىء سروشتزانى فةر�ةنسايية.. لة ماوةى

لةو بةرطةى كتيبى (ميذوى سروشت)دا، كة سال#ى

ت1749 م ةريكرد، كؤ دبؤفؤن ئةل#يت طيتى بةمشيوةية دروستبووة:

لةدورةوة هاتبو، بةر�يكةوت بةر (خؤر)17كلكداريك كةوتء، ضةند دل#ؤثيكى ئاطرينى ثضوكى لة

جةستةى جياكردةوةء، دةرثةر�اند، تكةكان بةهؤى هيزى ثال#نةرء كيشكردنى ناوةندييةوة ليى دوركةوتنةوةء، كةوتنة

سور�اننةوة بةدةورى خؤردا. دواتر ر�ةخنةى ئةوة لةم تيؤريية طيا، ضؤن كلكدار بةو ثضوكييةى

خؤيةوة، كة لةزةوى زؤر ثضوكتة، ضؤن توانى هيندةى قةبارةى هةمو ثةروانةكان لة خؤر بكاتةوة؟! ثيدةضيت لةو ر�ةخنةيةدا ر�ةضاوى تةوذمء

خيرايى ثياكيشانةكةى كلكدارةكة نةكرابيت.

ى35ذيانيدا ةناو ى ب ةكة ى كتيب ط ةر ب )يةوة بلوكردةوة،Histoire naturally(ميذوى سروستى-

لةبارةيةوة وتراوة: بوفؤن لة نيوةى دووةمى سةدةى هةذدةمدا،. بةر�استى باوكى شةرعى هةمو زانستييكانى ميذوى سروستيية

جؤرة تةنيكى ئاسانيية بةقةبارةى جؤراوجؤرء لة: Comet :كلكدار - 17 خؤلطةى جياوازدا ئاسان تةيدةكةنء، هةنديجاريش لة خولطةكانيان بةرةو

.خولطةيةكى دى دةردةضن

1 2

Page 18: The Universe

بةلم ئيمة ئةثرسي: ئةطةر ئةم تيؤريية ر�استبيتء، ثةروانةكان ئاوةها دروستبوبن، ئةى مانطةكانيان ضؤن دروستبون؟ ئةو كاتة ثيويستيمان

بة تيؤرييةكى دى جياواز سةبارةت بة دروستبونى مانطةكان ئةبيت! فةيلةسوفى ئةل#مانى (كانت) بةوة قاييل نةبو بةهؤى كلكداريكةوة،

ياخود ئةستيرةيةكى ديكةوة ئةم طيتييةمان دروستبوبيت، بةل#كو واى بؤ ئةضآ خؤر بيئةوةى دةستةودامينى هيض ياريدةدةريكى دةرةكى

بيت خؤى بةمشيوةية ثةروانةكانى دروستكرد.

18دووةم: تيؤرى كانت ثيش جيابونةوةى ثةروانةكان لة خؤر، خؤر هيندة طةورة بو، هةمو ئةو

ثةروانة كةةكةوتنة نيوان خؤىء دورترينشوينانةى ثر�ئةكردةوة كة ئر6(ثلوتؤ)يةء، دورييكةى لة خؤرةوة نزيكةى هةزا

مليؤن كيلؤمةترة.. واتة ئةو خولطةيةى ئيستة (ثلوتؤ)ى تيا ئةسور�يتةوة، ئةوسا لةجيى كةمةرى بو، يان وةك ئةل#ين لةبرى هيل#ى

)ى خؤر بو! خؤر بةم قةبارة مةزنةوة لة دةورىخط الستواءيةكسانى ( تةوةر (ميحوةر)ةكةى خؤى ئةسور�ايةوة.. ثلةى طةرمى ئةوسايشى

لةضاو قةبارةكةيدا نزمبو.

بةهؤى هيزى كيشكردنةوة، مادةكانى بةرةو ناوةر�استى خؤى ر�اكيشا، زياتر هاتةوةيةكء طرذتر بو.. ئةمةيش بووة مايةى زيتبونى خيرايى

) Immanuel Kant(1724 - 1804 :ئيمانؤيل كانت -18 دواهةمي فةيلةسوفى ئةل#ةمانيية كة كاريطةريى كارةكانى لة بوارى ئةثستمؤلؤذيدا تا ئةم سةدةى بيستء يةكةمةش بةردةوامة.. ر�ةخنةطرتنى لة ميتافيزيكى تةقليدىء ثرسيارة لؤذيكييكانى بونة

.مايةى دانانى ئةم تيؤريية لةمةر� دروسبونى كؤمةل#ةى خؤر

خولننةوةى بةدةورى خؤيدا.. ئةم خيرابونةشى، لةسةريكةوة هةل#ئاوسانى خؤى لة ناوقةدء كةمةريداء، فر�يدانء جيابونةوةى ئةل#قةى

جؤراوجؤرى ليكةوتةوة.. بةمؤرة ضةند ئةل#قةيةك دوركةوتنةوةء، لةسةر سور�اننةوةكةيان

بةردةوامبون تا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت. (ثلنؤ) توانى بة تاقيكرنةوة بةل#طةى تةواو بؤ

ونةوةى ئةل#قةكان لةثشتطيى ئةم تيؤرييةء جيابكاتى سورا�ننةوةدا بينيتةوة.

زاناى طةردونناسى فةر�ةنسايى (لثلس).. بةسود وةرطرتن لةم تيؤرييةء، دواى هةندآ دةسكارىء خستنةسةر، تيؤرييةكةى خؤى

بةناوى تيؤرى سةديى لثلسةوة لة كتيبيكدا بلوكردةوة.

19سي�يةم: تيؤرى سةديى، لثلس

تيؤرى طازيى دا، كؤنت ثيير سيمؤن لثلس تيؤرةكةى لةمةر1796لة سال#ى

دروستبونى كؤمةل#ةى خؤر بةمشيوةية بلوكردةوة: ، كارةكانى ئةمP.S Laplas Cont 1749 - 1827: ثيير سيمؤن لثلس- 19

لة كتيبة زانا فةر�ةنسايية بةزؤرى لة بوارى طةشةكردنى بيكاريى طةردونيدا بون، ثينج جزوبةندييةكةيدا بةناوى (ميكانيزمى بونةوةرة ئاسانييكان).. كارى

زانايانى ثيش خؤى كورتء ثوخت كردؤتةوةء، لة بوارى ئةندازةشدا ر�يبازى (تةفازولء تةكامول)ى داهينا.. جطة لة دانانى تيؤرى سةديى، بيؤكةى بونى

تونيلى ر�ةشةكانء هةرةسى ر�اكيشكاريانةشى خستةر�و.

1 2

Page 19: The Universe

خؤر بريتيبو لة طؤيةكى طازيى ئاطرين، طةورةيى لة خولطةى دورترين ثةروانة (ثلوتؤ) تيثةر�يبو.. بةدةورى خؤيدا ئةسور�ايةوة..

لةئةنامى تيشكدانةوةدا خؤر وردة وردة هاتةوةيةكء ثضوكت بؤوةء سور�اندنةوةكةى خيراتربؤوة.. ئةم خيرايية بووة مايةى هةل#ئاوسانى لة ناوقةدى (هيل#ى يةكسانى)ء، قوثانى لة هةردو جةمسةر (قوتب)ى سةرو

ء خوارويدا.. ضونكة مادةكانى لة ضةمسةرةكانييوة بةرةو كةمةرى ئةكشان.. بةردةوامبونى خؤر لةسةر سور�اننةوةى بةم خيرايية، بووة

)قوة الطرد والذبهؤى ئةوةى هةردو هيزى ثال#نةرء كيشكردن ( لةناوقةدى خؤردا ضونيةكب.. ئةنام ئةل#قة، يان بازنةيةكى طازيى

ئاطرينى ليبؤوة، ئةما ئةل#قةيةكى دىء، ئةل#قةى سييةمءضوارةمء.....تد.

ئيدى هةريةك لةم ئةل#قانة خؤيان طردكردةوةء بونة طؤيةكى طازيى طةرم.. دواى ساردبونةوةيان، ئةم ثةروانانةيان ليكةوتةوة كة بةدةورى

خؤيانء خؤريشدا ئةسور�انةوةء ئةشسور�ينةوة. ليجيابونةوةى ئةم ئةل#قانة لة خؤر، نونةيةكى طةورةية لة ليبونةوةء

فر�يدانى قور� لة ثيضكةى طاليسكةوة لةكاتى ر�ؤشتنيدا. ئةو ثةروانانة بةشيكى زؤريان لة مادة غازييةكةى خؤر بةركةوت..

ونى خؤيان، مانطييان بؤخؤيان دروستكردء،بةهةمان شيوةى دروستبئيدى تا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت، مليؤنةها سال#ى خاياند.

بؤ ئةم تيؤريية ئةوة مايةى خؤشحال#ية كة نوسخةيةكى دى لة لة ئاساندا ئةبيني، بةتةواوى لةو مةجةر�ةية ئةضيت20مةجةر�ةكةمان

كة خيزانةكةى خؤرى تيادا هاتةئاراوة..

ئةويش كؤمةل#ة ئةستيرةى

(ئةندرؤميديا- ذنى ثيوةنكراو)ة، هةر

هيندةى مةجةر�ةكةمان ئةبيتء، هيندةى

ئةميش ئةستيرةى تيايةء بال#ى لولوى

لةناوةر�استةوةليبؤتةوة.

ئةوةى زيت ثشتطيى ئةم تيؤريية ئةكات ئةوةية هةمو يةكيك لة ثةروانةكان دةورةيةك

بةدةورى خؤردا لة هةمان ئةو ماوةيةدا تةواوئةكةن كة لةسةرةتاى جيابونةوةياندا تةواويان ئةكرد، ئةو كاتةى بريتى بون لة ضةند

ثيكهاتبون.. واتا لة كاتيكدا طةورةيى21ئةل#قةيةكء لة مادة سةديييةكة خؤر هيندةى خولطةى ئيستةى ئةو ثةروانانة بو.. دةورةيةكى بةدةورى

) كؤمةل#ة ئةستيرة، يان شارة ئةستيرة، كةGalaxy(طالكسى- مةجةر�ة: - 20بؤشايى نيوانى ئةستيرةكان ثر�ة لة طاز.

طاز لة ثلةيةكى بةرزى طةرميدا: سةديم- 21

1 2

Page 20: The Universe

خؤيدا بة هةمان ئةو كاتة تةواوئةكرد كة ئيستة ئةو ثةروانةيةى شوينىدةورةيةكى بةدةورى خؤردا ثآ تةواوئةكات.

بيطومان ئةم تيؤرييةش لة ر�ةخنة بةدور نةبو، لةليةن (ضمبلن)ء (مؤل#ت) لة زانكؤى شيكاطؤى ويليةتة يةكطرتؤكانى ئةمةريكاوة

ر�ةخنةيان ليطرت.. بةكورتى ئةمةش ر�ةخنةكةيانة: (ر�يى تيناضيت ئةو ماددانةى خؤر لةشيوةى ئةل#قة، يان بازنةدا

فر�ييدان، دوايى كؤببنةوةء ببنة طؤيةكء لة خولطةيةكدا بسور�ينةوة!). ئةطةرضى تيؤرى سةديى لثلس يةكيكة لةء تيؤريية ثةسةندء

سةنطينانةى ئةضيتة ئةقل#ةوة، بةلم ئةو دو زاناية توانييان بةو ر�ةخنةيةكةمتازؤر جآ بة تيؤرييةكة مؤلةقكةن!

ضوارةةم: تيؤرى كي�شكردنى غازى

بةهؤى ئةستي�رةيةكى ديكةوة

)ء (مؤل#ت)ى ر�ةخنةطرانى22دانةرانى ئةم تيؤريية هةردو زانا (ضمبلنتيؤرةكةى لثلس بون.. تيؤرييةكةيان بةمشيوةية دانا:

) سال ئةستيرةيةكى طةورة لةخؤر2.000.000.000ثيش دو مليار ( نزيكبؤوة، بةهؤى هيزى كيشكردنييوة توانى دو ضياى طازى لةسةر

ر�وى ئةمديو ء ئةوديوى خؤر دروستبكات، هةروةك ضؤن مانط

ى..1928-1843 : ضامبلن- 22 مريكاي ة ى ئ جيؤلؤج لةطةل (مؤل#ت)ى هاور�ييدا ئةم تيؤرييةيان دانا.. بؤية بةناوى هةردوكييانةوة ناسرا.

دياردةى هةل#ضون (مةد)ى شلةمةنى وةك ئاوى زةرياكان لةسةر ر�وى زةوى دروستدةكات.. كاتآ ئةستيرة طةر�ؤكةكة لة خؤر نزيكت

ئةبيتةوة، هةردو ضيا طازييةكة ئةكاتة بال#يكى دريذبؤوة لةشيوةى سةمونيكى حةجةريدا بةرةو ر�وى خؤى، ئةمةيش طةورةترين ر�وداويكة

لة هةمو ميذوى ذيانى خؤردا ر�ويدابيت.. دواى دوركةوتنةوةى ئةستيرةكة، بال#ة طازييةكة لةخؤر جيائةكاتةوةء، ئيدى بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤرء بةردةوامبونى ئةو بال#ةى لة خؤر جياببؤوة لةسةر

سور�اننةوةى لةطةل خؤردا، بووة مايةى ثارضةثارضةبونى بال#ةطازينةكةء دروستبونى ثةروانةكان.

بةمؤرة ئةوةى بةسةر خؤردا هاتبو بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤريشةوة بةسةر زؤربةى ثةروانةكانيشدا هات.. كاتآ لة خؤر نزيك

ئةبونةوة.. واتا خؤر بةنيسبةت ثةروانةكانةوة دةورى ئةستيرةطةورةكةى ئةدى.. بةمشيوةيةش مانطةكان دروستبون.

ئةم تيؤريية وينةيةكى طةورةكراوى دياردةى هةل#كشانء داكشان (مةدءجةزر)ة كة بةهؤى هيزى كيشكردنى مانطةوة لةسةر زةوى ر�وئةدات.

بةثيى ئةم تيؤريية دروستبونى كؤمةل#ةى خؤر مليؤنةها سال#ى

نةخاياند وةك تيؤريية سةديييةكةى لثلس، بةل#كو

ى ةثي ب طيكدا مان ضةند ة ل ةنيا –ت ئةم زةمةنةى لةسةر زةوى

بةكارى ئةهيني- تةواو بو.. ئةو ماوة كةمةى لةم تيؤرييةدا

1 2

Page 21: The Universe

باسكراوة، بووة هؤى ئةوةى بينيء ضاوديريكردنى ئةمؤرة

ةر ط ة ئ ة طةردونييان ة –ر�وداو جاريكى دى دوبارةش ببنةوة- لةسةر طةردونناسء ئةستيرةناسء

ضاوديرانى ئاسان كاريكى طران بيتء، فرياى ضاوديرىء ليكؤل#ينةوةى نةكةون، بةثيضةوانةى ئةوةكةى لثلسةوة كة وير�اى

طةورةيى سةديةكة كة ئةكةر جاريكى دى ر�وبداتةوة، بةئاسانى بة تةليسكؤث ئةبينريت، ماوة دورودريذةكةيشى دةرفةتيكى لةبارتر بؤ

ضاوديريكردنى زانايان ئةر�ةخسينيت.كة ة م تيؤريي ة ى ئ سةندي –ثة

هةردو زانا جيمس جينزء هارؤل#د جظريز ثشنطيى ئةكةن- لةو دو جةمسةرة باريكء ناوقةد

ئةستورييةى قؤل#ة طازينةكةداية كة بةسةمونى فر�نى حةجةريان شوبهاند، ضونكة ئةطةر بر�وانينة

ثةروانةكانى ناوةر�است، بةتايبةتى ثةروانةى ثةرضيس

ى ةدريذ ةدواييدا ب ل ى) ةر مشت )– باسى ئةكةين- ئةبيني قةبارةكةى لة قةبارةى هةمو ئةوانى دى

طةورةترةء، تا بةرةو جةمسةرةكان بر�ؤين قةبارةى ثةروانةكان باريكءثضوكت ئةبنةوة!

بةثيى ئةم تيؤريية، ئةو ثةروانانةى وردء طضكة بون، لة تواناياندا نةبو بةشيوةى طازيى بيننةوة، بةهؤى هيزى كيشكردنى خؤرةوة لة دؤخى

طازييةوة بؤ دؤخى شلةمةنى طؤر�انء، ئةما بةستييانء

ضونة دؤخى ر�ةقييةوة.. بةلم ثةروانة طةورةكان وةك

ل) ش (زوحة سء كة ضي ةر –ث لةدواييدا بةدريذى باسى ئةميش ئةكةين- نةكةوتنة ذير ئةم

كاريطةرييةوةء، تا ئةمر�ؤيش هةر لة دؤخى طازيدا ماونةتةوة. ئةم تيؤرييةش لة ر�ةتكردنةوةء ر�ةخنة بةدور نةبو.. ضونكة كاتآ

زانايان ثرسيان: ضؤن ئةو ئةستيرة طةر�ؤكة طةورةية ئةو مادة زةبةلحةى لة جةستةى خؤرى كردةوةء، بؤ مليارةها كيلؤمةتر ل دورى خستةوة، لةدواييدا

هةروا بةئاسانى وازى ليهيناء لييدا ر�ؤيشتء، ليطةر�ا بؤخؤى بةدةورى خؤردا بسور�يتةوة؟! ئةى بؤضى بؤخؤيى ر�انةكيشا تا لةطةل خؤيدا

بيبات؟! ئةم تيؤريية، لة ئاست وةلمى ئةو ثرسيارةدا دةستةوسان بو.

ثي�نجةم: تيؤرى طةشةسةندنى طةردون

يةكيكة لة دانةرانى ئةم)1968-1904( زاناى ر�وسى جؤرج طاموـظ تيؤرييةء ددان بة هةمو ئةوتيؤرييانةدا ئةنيت كة لةمةوبةر

باسانكردنء ئةل#يت:

1 2

Page 22: The Universe

-ثينج5000.000.000 ] طةردون ئةم شيوةيةى ئيستةى لةثيش - مليار سال#ةوة وةرطرتوة [مةبةستى ئةوةية: ثينج مليار سال#ة زةوىء

مانطء خؤرء ثةروانةكانى دييش، لةسةر ئةم شيوةء جؤرىسور�اندنةوةيةى ئيستةيان سةقامطيبون.. هةمديسان ئةل#يت:

] بةلم بةر لةو ماوةية شيوةء بزوتنةوةكانيان وانةبون، بةل#كو لة حال#ةتيكى دييةوة بؤ ئةمةى ئيستة طؤر�ران[.

ئةو ليكؤل#ينةوانةى لةم دواييةدا كران، بةتةواوى ثشتطيى ئةم تيؤريية ئةكةن.. لةر�استيدا ئةمةيان بيء بؤضونة زيت لةوةى تيؤرييةكى زانستى

تيؤرىبيت.. بةرثةرضى ئةميش بة تيؤرييةكى دى درايةوة بةناوى .مانةوةى بةردةوامةوة

شةشةم: تيؤرى مانةوةى بةردةوام

سآ زاناى كةمبيدج ئةم تيؤرييةيان بةمؤرة دانا: (طةردون دةستثيكردنء كؤتاييهاتنى بؤ نيية).. واتا هةربووةء هةر

لةسةر ئةمشيوةيةى ئيستةيدا ئةمينيتةوة. ئةمة ناوةرؤكء كاكل#ةء ثوختةى بؤضونةكةيانة.. ديارة ئةم بؤضونة ثيويستى بة تيؤرى (دروستبونى بةردةوامى مادة) هةية، ئةطةرضى

تيكراى دروستبونى ئةو مادةيةش هيندة كةم بيت بة وردترين ئاميربؤمان دةرنةكةويت.

حةوتةم: تيؤرى جوت ئةستي�رة23تيؤرى رةسليان،

) ئةمةية:Double starsثوختةى تيؤرى جوت ئةستيرة ( خؤر لة ر�ابردويةكى زؤر دوردا

لةطةل ئةستيرةيةكى ديكةدا جوت ئةستيرة (جك) بون،

لةكاتيكدا ئةستيرةيةكى دى لة نزيكيانةوة تيثةر� ئةبيت،بةهؤى

ى ةكة جوت ة كردنييو كيش ى –هيز هاوةل#ةكةى- خؤر ثارضةثارضة ئةكاتء، زؤربةى مادةكانى بؤخؤى

ر�ائةكيشيتء، بر�يكيشى بةجيئةمينيت، ئةو بر�ة مادة جيماوة بةتةواوى بةشى هةمو ثةروانةء مانطةكانيان ئةكات.. دواتر لةبةردةواميىسور�اندنةوةء طرمؤل#ةبونياندا ئةم شيوةيةى ئيستةيان وةرطرت.

هةشتةم: تيؤرى تةقينةوةى خؤر

سور�اننةوةى خيراى خؤر بةدةورى خؤيدا، لةطةل هةندآ طؤر�ينى ئةتؤمى لةناوجةرطةى خؤردا بونة هؤى تةقينةوةى خؤرء، فر�يدانى ئةو

ى1957-1877: هةنرى نؤريس ر�ةسل- 23 س طةردوننا بةريتانى

1 2

Page 23: The Universe

بر�ة مادةيةى ثةروانةكانى ل دروستبون، ئةم دياردةى تةقينةوةية تائيستةيش لة هةندآ ئةستيرةدا ر�وئةدات.

نؤيةم: تيؤرى ظؤن ظايساطر

)Von Vaysagrفةيلةسوفى سروشتيى ئةل#مانى ظؤن ظايساطر (وتى طيتى بةمشيوةية دروستبووة:

دواى شيوةطرتنى طرمؤل#ةيى خؤر، بر�يك مادة بةشيوةى طازى لة دةوروبةريدا مايةوة.. خؤر بةهؤى هيزى كيشكردنييوة توانى ئةم بر�ة

طازانة بثاريزيتء بوارى ئةوة نةدات بة بؤشايى طةردوندا بلوببنةوة.. ئةم طازانةيش بريتيبون لة طازى هايدرؤجيء هيليؤمء كةميك طازى

دى.. لة ئةنامى سور�اننةوةى ئةم طازانة لة شيوةى طيذةل#وكةداء، بةريةككةوتنى ئةتؤمةكان، هةمو مادةكان شيوةى طؤى، يان تؤثةل#ةييان

وةرطرت، ئةم كردةوانة مليؤنةها سال بةردةوامبو تا ثةروانةكان دروستبون.. هةر بةمشيوةيةش، بةهؤى ثةرشء بلوبونةوةى ئةو مادة

طازييانةى لةدةورى ثةروانةكاندا مابونةوة، مانطةكانيانيشيان لدروستبون.

بةثيى ئةم تيؤريية، دروستبونى ثةروانةء مانطةكان بة دو قؤناغدا ئةر�ؤن.. لة سةرةتادا لة شيوةى طيذةل#وكةدا مادة طازييكان

ئةسور�ينةوةء، دوايى شيوةى طؤيى وةرئةطرن.

، 24دةيةم: تيؤرى هوي�ل،تةقينةوةى سؤثرانؤ

ئةمة طةرضى لة تيؤرة جوت ئةستيرةييةكةى (ر�ةسل) ئةضيت، بةلم بةنويتين تيؤرى دائةنريت كة زؤربةى زاناكان لةسةرى كؤكنء، بة بةل#طةى ر�استء ر�ةوانةوة ثشتطيى ئةكةن.. تيؤرييةكة بةمشيوةية

دروستبونى خيزانى خؤرمان بؤ ر�ونئةكاتةوة.

لة زؤر كؤندا ئةستيرةيةكى طةورة بةدةورى خؤردا ئةسور�ايةوة، ثاشان ئةستيرةكة تةقييةوة.. ئةم تةقينةوةيةش لة طةردوندا ر�وداويكى مةحال

نيية، بةل#كو ر�وداويكى ئاسايىء سروشتيية. لة ئةنامى تةقينةوةى ئةستيرةكةدا، ثيكهاتةى (مادةكانى) ئةستيرةكة بةئاساندا بلوبونةوة.. جطةلة ثةل#ةهةوريكى طازيى نةبآ، هيضيدى لة

مادةكةى لة دةوروبةرى خؤردا نةمايةوة.. ثاشان هةر لةو ثةل#ة هةورةكة (سؤثرانؤ)ى ثيدةل#ين، بةمؤرةى خوارةوة ثةروانةكانى ل دروستبو:

ى300ثلةى طةرماى ناو سؤثرانؤكة ة ةند ةو ئ طةرمايى خؤر بو، ئةم طةرمايية زؤرةش بؤتة مايةى طؤر�ينى هايدرؤجي بؤ هيليؤم.. هيليؤميش بؤ جؤرة توخيك كة كيشى، يان وةزنى ئةتؤمى

Sir Fred Hoyle 1915-2001:- سير فريد هؤيل 24 science fictionطةردونناسى بةريتانى.. سةرةتا وةك نوسةرى خةيال#ى زانستى

دةركةوت، دوايى زؤربةى ذيانى بةتؤذينةوة طةردونناسييكانةوة لة زانكؤى كامبجCambridge.بةسةربرد

1 2

Page 24: The Universe

قورسء طةورةترى هةبيت وةك ئاسن، قور�قوشم، ماطنيسيؤم،ئةلةمنيؤم، سليكؤن، يؤرانيؤمء...تد.

دواى ئةم طؤر�انكارييانة، طةرمايى ناوجةرطةى سؤثرانؤكة، بةهؤى تيشكدانةوةء طؤر�انى هايدرؤجي بؤ هيليؤم، هيندة كةمبؤوة تا وايليهات نةطاتة سةر روبةرى دةرةوةى خؤى.. لة ئةنامى ئةم

ساردبونةوةيةشدا، تويكل#ى سؤثرانؤكة بةسةر ناوكء ناوةندةكةيدا دار�وخا.. ئيدى لةطةل بضوكبونةوةى قةبارةكةيدا، سةرلةنوآ ثلةى طةرمايى بةرزبؤوةء، خيرايى سور�اننةوةكةشى زياديكرد، ئةمةيش بووة مايةى تةقينةوةى سؤثرانؤكة، لةم تةقينةوةيةدا ثارضةثارضة مادةى بةبؤشاييدا فر�يدا، هةرثارضةيةكى هيندةى قةبارةى زةوى

16طةورة، خيرايى دوركةوتنةوةى ثارضة فر�يدراوةكان ئةطةيشتة مليؤن كيلؤمةتر لة كاتذميريكدا.

ئةوةى لة سؤثرانؤكة مايةوة بارستاييةكى كةم بو لة طاز.. ئةميش دةستى بة سور�اننةوة بةدةورى خؤردا كرد.. ثاشان لة شيوةى ئةل#قة ئةل#قةدا مادةى ل بؤوة.. لةو ماددانة هةر نؤ ثةروانةكة دروستبون..

ثةروانةكانيش لة دؤخى طازييندا بون كة مانطةكانييان ل جيابونةوة.***

بةمؤرة بيؤكةيةكمان سةبارةت دروستبونى كؤمةل#ةى خؤر،بةشيوةيةكى زانستييانة ل طةلل#ة بو.. بؤشان دةركةوت:

طؤيةكى ئاطرينى مةزنةء، دايكى هةمو ثةروانةكانء، نةنكىخؤرمانطةكانةء، ئةكةويتة ناوةر�استى هةموشيانةوة.

ثةروانةكانيش، لة نزيكتينييانةوة بؤ دورترينييان ئةمانةن: عةتارد Mercury- زاوة 1

زوهرةVinous- ظينؤس، ناهيد 2 ئةرزEarth- زةوى 3 مارس (مةريخ)Mars- بارام 4 الكويكباتAsteroids- وردة ثةروانة 5 موشتةرىJupiter- ثةرضيس 6 زوحةلSaturn- كةش 7 Uranus- ئؤرانؤس 8 Neptune- نيثتون 9

Pluto ثلوتؤ- 10 ئةما يةكةيةكة باسيان ئةكةينء، لةثيش هةموشيانةوة باسى دايكء

سةرضاوةى ذيانء طةرمايىء ر�وناكييان، (خؤر) ئةكةين.

خـؤر - ر�ؤذ The Sun

1 2

Page 25: The Universe

طؤيةكى ئاطرينى ثرشنطدارى طةورةية.. ثلةى طةرمى زؤر بةرزة.. ر�ةنطى مةيلةو زةردة.. ئةويش بةهؤى ئةو مادةى كاليسؤمةى لة

دةوروبةريدا هةية.ى6000تينى طةرما لةسةر ر�وى خؤر، ئةطاتة ثلة

سةدى، تا بةرةو ناوةر�استةكةى بر�ؤين تينى طةرمايى بةرزترى50ئةبيتةوةء، لةضةقى خؤردا ئةطاتة ن ثلة مليؤ

سةدى.. ئةم طةرماييةش هيندة بةتينة، ئةطةر هيندةى كةل (هةل#مات)يكى شوشةى ليكةينةوةء، لةدورى هةزار كيلؤمةتر

لةزةوييةوة داينيي، ئةوا هةمو ئاوى دةرياء ر�وبارةكان (طشت تةر�اييةكان)ى سةر زةمي ئةكاتة هةل#م.. بيطومان هةمو زيندةوةرانيش

لةطةل#ياندا ئةسوتين!ة498تيشكى خؤر تا ئةطاتة سةر زةوى ضرك

م150ئةخايينآ.. ضونكة زياتر لة ك ن مليؤ 8ليمانةوة دورة.. واتا كاتآ لة كةلةوة دةرئةكةويت ئةوة زياتر لة

خولةك لةوةوبةر هةلتوة. ئةو توخانةى خؤريان ل ثيكهاتوة: هيليؤم، كؤبةل#ت، يؤرانيؤم، باريؤم،

مةنطةنيز، نظيسينيؤم، نةتائيؤم، كاليسيؤم، صؤديؤم، كليؤم،ئةلةمنيؤم، ئاسن، مس، نيكلء كةميك لة توخةكانى دييش.

ى333هةمو مادةى خؤر زيت لة ة ةند ةو ر ئ هةزا ى744هةمو مادةى زةوى ئةبيت.. هةروةها ة ةند ةو ئ

مادةى هةمو ثةروانةكانة.. واتا خؤر لة تيكر�اى مادةكانى هةموةء،99,87كؤمةل#ةى خؤردا لة ةركةوتو ب ى %

ى0,13هةمو ئةوانى دى، ثةروانةكانء مانطةكانيشيان بة لة % مادةكة دروستبون.

ى1384تيةى خؤر ( هيز ة، م) ك ر ةزا ه ة،27كيشكردنى ةويي ز ى ه ى ة ةند ةو ئ

سةر70واتا قورسايى كةسيكى ئاسايى ى كيلؤي زةوى، لةسةر خؤر ئةبيتة نزيكةى دو تةن! بيطومان بةتةرازوى

زةمبةلةكى، يان بةهةر ئاميريكى دى، نةك بةم كيلؤ ئاسنء قةثانانةى بةكاردةهينرين.. ضونكة لةوآ قورسايى ئةوانيش بة هةمان ر�يذة زياد

ئةبيت.خؤر دو جؤر سور�اننةوةى سةرةكى هةية:

يةكةم: بةدةورى خؤيداء لةسةر تةوةرةكةى.. ئةوةى مايةى

سةرسور�مانة، لةم خولننةوةيةيدا هةمو مادةكانى

ة ى- ثيكةو ةو ز ك ة –وي ةر م كة ة ل ةل#كو ب ة، ةو سور�ين –نا

ة24هيل#ى يةكسانى-دا دةورةكة بة ر�ؤذء نيو -ب ر�ؤذانى سةر زةوى- تةواوئةكاتء، تا بةرةو جةمسةرةكانى

75دوركةوينةوة، كاتى تةواوكردنى خولةكةى زيت ئةخايينآ! لة هيل#ى ثلةى سةرو ء خواروى هيل#ى يةكسانيدا، واتا لة ناوةر�استى كةمةرء

مة-33جةمسةريدا، ى ئي ة ر�ؤذان ى -ل ر�ؤذ ر�ؤذ.28ى سةرو ء خواروشدا 45ثيئةضيت.. لة هيل#ى

1 2

Page 26: The Universe

دووةم: دو سور�اننةوةية لةطةل هةمو ثةروانةكاندا.. بةخيرايى زياتر لة ر�يطةى25كم لة ضركةيةكدا بةدةورى ضةقى (طالكسى200

ى250)داء، هةر دةورةيةك بة 26كاكيشان سال# ن مليؤ زةوى تةواو ئةكات.. ضونكة كةوتؤتة ئةوثةر�ى جةمسةرى

طالكسييكةوةء، لة هةزارةها مليؤن ئةستيرةى ديكةى وةك خؤى ) مليؤن1000,000,000,000.000ثيكهاتوة، لة سور�طةيةكى تية (

مليارد كيلؤمةتريدا ئةسور�يتةوة! بزوتنةوةكيش، لة جؤرى دةربازبون نةك سور�اننةوة.. كة ثةيوةنديى بة

دياردةى دوركةوتنةوةء بلوبونةوةى ئةستيرةء تةنةكانة لة يةكدىءكم لة ضركةيةداية! 1000بةخيرايى نزيكةى

لةم بزوتنةوةيةيدا هيض مةترسييةكى دةمودةستى ليناكةويتةوة.. ضونكة ئةطةر لةسةر هيل#يكى ر�است بةرةو نزيكتين ئةستيرةش بر�وات،

ى70ئةوا ثاش ى ثي ى د سال# ر هةزا ئةطات، ياخود بةرى ئةكةويت!

.21بر�وانة ثةراويزى ذ ) Galaxy: (طالكسى- 25

،)، يان ر�يطةى شيى: ئةطةر لة شةويكىMilky Wayر�يطةى كاكيشان (- 26

سامال#دا سةيرى ئاسان بكةين، تةميكى سثى دةبيني لة خؤرهةلتةوة بؤ خؤرئاوا لة نزيكةى هةزار،دريذبؤتةوة، ئةمة لةر�استيدا تةم نيية، بةل#كو شارة ئةستيرةيةكة

مليؤن ئةستيرةى وةك خؤر ثيكهاتووة.. لةبةر دورييكةى لة تةم دةضيت.. ئةم ر�يطةى كاكيشانة لة زؤر كؤنةوة ر�ينماييكةرى كارطةرانء كؤضةرييانى شةوانى تاريك بووة، بةهؤيةوة سةمتى ر�يطةى خؤيان دياريكردووةء بةو ئاقارةدا ر�ييان

طرتؤتةبةر.

!ئايا طةرمىء تيشكى خؤر هةر ئةمي�ني�ت؟

مليار،3ئةو تيشكةى لة خؤرةوة بلوئةبيتةوة، بةقةدةر تيشكى مليار، مليار مؤمة.. بةمثيية ئةطةر ئيستطةيةكى بةرهةمهينانى هيز (وزة) لة دةرةوةى خؤردا دابنيي، ئيشى ئةو ئيزطةية دروستكردنى

تيشك بيت بةقةدةر ئةو تيشكةى خؤر ئةيداتةوة.. ئةبيني ئةو ئيزطةية مليار، مليار تةن خةل#وز ئةبيت بؤ3لة هةر خولةكيكدا ثيويستى بة

بةرهةمهينانى ئةو تيشكةى. بةثيى تيؤرة زانستيية تازةكان، تيشكدانةوة ئةبيتة هؤى كةمبونةوةى

مادةى تيشكدةر.. ضونطة هةمو وزةكان (تيشك، طةرمى، كارةبا،

دةنط، بزوتنةوةء...تد) شيوةيةكن لة شيوةكانى مادة..

ئةو تيشكةى لة خؤرةوةة ةو ةبيت ةردوندا بلو ئ ط ة –ب

طةرضى لةنيوناضيت- بةلم لة جةستةى تةنة تيشكدةرةكة كةم نطه) ضوار مليؤن 4000.000ئةبيتةوة.. كة لة هةر ضركةيةكدا خؤر (

كةم ئةكات! هيض خةميكت نةبيت، ئةم كةمبونةوةيةى خؤر لةضاو

1 2

Page 27: The Universe

) مليؤن مليار مليار2190بارستايية زةبةللحةكةيدا -كة نزيكةى (- هيضى ئةوتؤ نيية. 27نةطه

بةمثيية هةمو ئةو مادةيةى لة سال#يكى زةمينيدا خؤر بؤ طةرمايىء هةمو28ى0.00000000001تيشكدانةوة سةرفى ئةكات تةنيا

مادةكانييتى! بةلم ئةم كةمبونةوةيةى خؤر هةرضةندة كةميش بيت، ئةماناتة نيو

كيشةء ثرسياريكى طرينطةوة.. ئةويش ئايا تا كةى هةروا دةوام ئةكاتء، ئايا ر�ؤذآ لة ر�ؤذان كؤتايى نايةت؟! ئةى تا ئيستة ضةنديك لة

تةمةنى خؤى بةم تيشكدانةوةيةوة بةسةر بردووة؟! بةثيى خةملندنى طةردونناسان، تةمةنى خؤر لة دروستبونييوة تا

خانةنشينبونى، يان كؤتايىء نةمانى دةورى لة سروشتدا ( ) ثةنا مليار سال#ة! تةمةنى تائيستةيش، لة ضوار،50.000.000.000

ثينج مليار سال تيثةر� ناكات.. كةواتة هيشتا لةتةمةنى لويتيداية،بةل#كو هيشتا ساواية.

لةم بارةيةوة جؤرج طامؤـظ ئةل#يت: ئةطةر واماندانا خؤر تا ئيستة سآة6مليار سال#ة ئةسوتآ، تةنيا ماد ى %

سوتينةرةكةى كاركردووة.. بةمثيية ئةتواني بل#يي لة تافى ى زايينى ئةمينآء تيشك47.000.000.000طةنيتيدايةء تا سال#ى

ئةداتةوة! ئيدى خؤر لةو سال#ةدا ثسول#ةى وةفاتنامةكةى لة سروشتداوةرئةطريت!

نطه) 2190.000.000.000.000.000.000.000.000- واتا: ( 27- واتا: يةك لة صةد مليار 28

ئةمة بةبؤضونى جؤرج طامؤـظ، بةلم بةثيى ياساى طؤر�رانى مادة بؤ وزة، دريذترين تةمةنى خؤر لة بةردةوامبونيدا لةسةر تيشكء

ى15طةرماييدانةوة، ئةطاتة سال#ى مليار ر ةزا ه زايينى!

!خؤر ضؤن تيشكى دروست ئةكات؟

تيشكدانةوةء وزةى خؤر بةم ر�ييانة دروست ئةبن: - بةهؤى هيزى كيشكردنيوة، ئةتؤمةكان بةرةو ناوةر�استء ضةقى1

لة29خؤر ئةر�ؤن.. ئةمةيش ئةبيتة مايةى ليكخشاندنى ئةتؤمةكان يةكدىء، بةرزبونةوةى ثلةى طةرمايى خؤرء ثضوكبونةوةى قةبارةكةى.

ة75ئيدى هةر ة نيو ل ة ةو مبون ة ك ةتر م تيةى خؤر، لة ئةنامى ئةو هاتنةوةيةكء كرذبونةوةيةيدا، هيندةى ئةو

طةرمايىء تيشكة دروست ئةكات كة لة سال#يكدا ثةخشي ئةكاتةوة. - طةرمايى خؤر لة ئةنامى بةركةوتنى هةندآ تةن (جورم)ى2

ئاسانييوة وةك كلكدارء ئةو ئةستيرانةى شةوانة ئةيانبيني دروست ئةبيت.30ئةكشين

دا باسى (توخة ثيكهاتةكانى طةردون)دا بةدريذى باسى ئةتؤم105- لة لثةر�ة 29بوينةرةوة.

كان)دابةردة نةيزة- لة ر�استيدا ئةوانة نة ئةستيرةنء نة بةضكة ئةستيرة.. لة بةشى (شوهبء 30بةدريذى باسكراون.

1 2

Page 28: The Universe

- طؤر�انى هايدرؤجي بؤ هيليؤم: زيت لة نيوةى توخة ثيكهاتةكانى3 خؤر بريتيية لة هايدرؤجي، هايدرؤجينيش يةكةم سةرضاوةية بؤ كردةى تيشكدانةوة.. ضونكة بةهؤى طؤر�انى هايدرؤجينةوةى بؤ

هيليؤمء، دةرثةر�ينى فؤتؤنةكان، تيشكء طةرمايى دروست ئةبن.. لة ن لة هايدرؤجينى خؤر كار بؤ تيشكدانةوةطهمليؤن 660ضركةيةكدا

ئةكات.ي1ئةوةى شايانى باسة، طؤر�انى هايدرؤج م طرا

ى166000بؤ هيليؤم ماي ةر ط ى ة عر سو م1008ئةداتةوة.. ضونكة هةر طرا كيلؤ

م..1000هايدرؤجي ئةبيتة هيليؤ م طرا كيلؤطء8واتا ة تيش ةبيت ة ئ ةك م طرا كيلؤ

طةرمى.. هةر بةتةنيا ئةمةى دوايى بةشى ئةوة ئةكات هةمو ئاوىدةرياكانى سةر زةوى بكاتة هةل#م!

دةبوايآ ئةم خال#ى سييةمةمان بة خال#ى يةكةم دابناية.. ضونكة ئةميان لة دو حال#ةتةكةى دى بةردةوامتةء، لةوان زيت وزةى تيشكء طةرمى

دروست ئةكات. خؤ ئةطةر خؤر لةبرى ئةم هايدرؤجينة، لة ر�اديؤم بوايآ، طةرضى لةمةى

ئيستة بةتينت ئةبو، بةلم ر�اديؤمةكةى لة ضةند سال#يك زياتر بةرطةى نةئةطرتء لةكار ئةوةستا.. ئةوة هةر يؤرانيؤمة ئةيتوانى هيندةى

هايدرؤجينةكة بةردةوام بيت، بةلم ئةطةر ئةويش بوايآ، ئةوا ئةبوايآ موعةددةل تيشكدانةوةى خؤر نيو هيندةى ئةوةى ئيستةى بوايآ..

كةواتة تةنيا هايدرؤجينة بةمشيوةية ئةطونينيت.

خؤرطيان

خؤرطيان، واتا بةرى ر�وناكى طرتنى خؤر لة زةوى.. كآ بةرى ئةو ر�وناكايية لة هةمو زةوى، يان لة بةشيكى زةوى ئةطريت؟! تةنيا مانط لة ئاسانى نيوان خؤرء زةويدا هةية بتوانآ بةرى خؤرمان ليبطريت.. ثةروانةى زاوة (عةتارد)ء ظينؤس (زوهرة)، لةبةر دورييان ليمانةوة زؤر

ثضوك ديارنء، ناتوانن وةك مانط -كة قةبارة ديارةكةى ليمانةوةهيندةى خؤر ئةبيت - هةمو روى خؤر يان بةشيكيمان ل بشارنةوة.

لة كاتيكدا مانط ر�يك ئةكةويتة نيوان زةوىء خؤرةوة، خؤر تيشكةكةى لةو ديوى مانط ئةداتء سيبةرةكةى مانط ئةكةويتة سةر زةوى.. تا

ر�ادةى ئةوةى هةنديجار بةهؤى ئةو خؤرطيانة تةواوانةوة، ئةو بةشةى سةر زةوي بؤ ماوةيةكى كةم

ئةبيتة شةو! بةلم مانط لةنزيكتين حال#ةتيشيدا لة

زةوييةوة هةر ناتوانآ هةمو ر�وخسارى خؤرمان ل

ى ك ة تيش ميش هة ةء ةو , بشاريت

1 2

Page 29: The Universe

خؤر لةشيوةى بازنةيةك، يان ئةل#قةيةكدا لةقةراغى بازنةى مانطةوةليمانةوة ديار ئةبآ.

وير�ايئةوةى بةدةطمةن ر�وئةدات، لة Total eclipseخؤرطيانى تةواو م8 ةوا ةرد ب ش متي كة ك ة خول

ئةبيت، ئةويش بةهؤى بةردةوامى مانط لةسةر سور�انةوةى بةدةورىزةويدا.

خؤرطيانى تةواو لةبارترين كاتة بؤ ليكؤل#ينةوةى خؤرء، ئةتواني ء بنكة كةونبينةكانةوة ر�وى تةليسكؤثةكانان بؤ31بةئاسانى لة ر�وانطة

وةرطرتنى زانيارى زياتر بكةينة خؤر. هةر بةهؤى خؤرطيانةوة بو، مرؤـظ توانى ئةو فوارة كل#ثةء بل#يسةدارة

مةزنانة ببينيت كة لة جةستةى خؤرةوة بؤ سةدان هةزار كيلؤمةتر هةل#ئةضنء بةخيرايى هةزاران كيلؤمةتر لة خولةكيكدا ليى

دا، ثارضةيةكى1919دورئةكةونةوة.. وةك ئةوةى لة خؤرطيانى سال#ى كم بو، لة شيوةى500.000داطيساو دريذييةكةى

ةخؤر ميول ة ك ةل#يكدا ذ -ى ثيئةل#ين، بو، لة خؤر جيابؤوة.آكل النمل–ئا بةمؤرة خؤرطيان سوديكى زؤرى بؤ زانايان هةية، ضونكة لةبةر

بةهيزيى تيشكةكةى، ناتوانن لة كاتى ئاساييدا بةباشى وينةى بطرنءلييبكؤل#نةوة.

: الرصد، ئةو شوينةى تةليسكؤثء ئاميرة طةردونبينةكانى بؤر�وانطة- 31 تياية، ئةم وشةية بؤ يةكةمينجار لةم كتيبةدا ليكؤل#ينةوةى دياردة طةردونييةكان

بةكارهاتووة.

ثـةروانــةكــان

: يةكةم

Mercury عةتارد، زاوة

ى15ثةروانة طةرمة ثضوكةكة، قةبارةكةى ةو ةز ل ر جا كم ئةبيت.. تيكر�اى دورييكةى لة خؤرةوة4740ثضوكتة.. تيةكةى

مليؤن كم ة.. وةك هةمو ثةروانةكانى دى، لة ضةرخيكى هيلكةييدا56 23 ر�ؤذء 87بةدةورى خؤردا ئةسور�يتةوةء، هةر بة

كء 15كاتذميرء ة خول ة47ضركةء، بةخيرايى 44 ل م ك ضركةيةكدا دةورةيةك تةواو ئةكات.. ئةطةر ئةوةندة خيرا

نةسور�ايةتةوة، خؤر ر�ايئةكيشايةوة بؤ خؤى. ئةم ثةروانةيةء ثةروانةى ظينؤس ثييان ئةوترآ (ئةستيرةى بةربةيانء

ئةستيرةى ئيواران)! ثيش خؤر هةل#دينء لةطةل#يدا ئاوا ئةبن.

1 2

Page 30: The Universe

ى ط مان ة ل عةتارد- زؤر ة –زاو زةويان ئةضيت.. نةك تةنها لةبارةى قةبارةيةوة كة هةر دو ئةوةندةء

نيوى مانط ئةبيت، بةل#كو ضؤن مانط هةميشة تةنيا يةك ر�وى لة زةويية، زاوةش هةميشة تةنيا يةك ر�وى لة خؤرةء، ئةوديوى هةرطيز

تيشكى خؤرى بةرناكةويت! ئةمةيش واتاى ئةوةية كة لةو ثةروانةيةدا ر�ؤذيك ء سال#يك بةقةدةر

يةكن! ضونكة بة سال#ةكة دةورةيةكيش بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة، بةو دةورةيةش شةوء ر�ؤذى لةسةر ناطؤر�ريت! ضونكة ئةطةر ئةو

88دةورةية بةدةورى خؤيدا نةخولبوايةوة، ئةوا لة نزيكةى ر�ؤذى سةر زةويدا شةوء ر�ؤذيكيش لةوآ ر�ويان ئةدا! بةواتايةكى دى، لة هةر ثةروانةيةكدا سال#يكء خولنةوةييكى دةورى خؤى بةقةدةر يةك

بون، ئةوا هةتا هةتاية تيشكى خؤر تةنيا لة يةك ر�وى ئةدات كة بةرامبةريتىء ئةوديوى لةو تيشكء طةرمايية بيبةرى ئةبيت.. ئةمةيش

440ئةبيتة مايةى ئةوةى ثلةى طةرمايى لةسةر ر�وة ر�وناكةكةى زاوة بؤ 240ثلةى سةدى بةرزبيتةوةء، بةثيضةوانةيشةوة، طةرمى ئةوديوى بؤ

ثلةى سةدى ذير سفرةوة بيتة خوارةوة. بيطومان ئةم ثلة طةرمايية زؤر بةرزء نزمة، ئةبيتة مايةى ئةوةى

ثةيدابونى ذيان لةسةر ئةو ثةروانةية مةحال بيت.. سةربارى ئةوةش، ى زاوة زؤر لةوةكيشكردنلةم ثةروانةيةدا هةوايش نيية.. ضونكة هيزى

بيتواناترة ثاريزطاريى ضينيكى هةوا لة كةشء دةوروبةرةكةيدا بكات..بؤية لةويدا هيض زيندةوةرء ذيانيك طةشةناكات.

س ظينؤ ى ة ةروان ة ث ل ةر ط ة –ئ زوهرة-ةوة سةيرى بكةين، ر�يك وةك مانط ئةبينريت، واتا هةر لة

شيوةى دةمةداس -هيلل-ةوة تا بة مانطى ضواردة ئةطات ئةبينريت.. زاوة يةكيكة لةو ثةروانانةى مانطيشى بةدةورةوة نيية!

دووةم: Vinous ظينؤس، ناهيد، زوهرة

ر�وناكتينء بريسكةدارترينء جوانتين ثةروانةية.. بة ر�ؤذيش

ئةبينريت.. هةر ئةمةيشة وايكردووة ببيتة خواى جوانىء خؤشةويستى لى ئغريقييةكان.. هةروةها بة ئةستيرةى بةرةبةيانء

ئةستيرةى ئيوارانيش ئةناسرآ. دا دؤزييةوة.. ظينؤس لة زؤر ر�وةوة لة زةوى1610طاليلؤ لة سال#ى

كم ة، قةبارةى12260ئةضيتء ثييئةل#ين جكى زةوى.. تيةكةى ة.. 92 ةويي ز ى ة ةبار ق ى ة%106 ل م ك ن مليؤ

كم/ ضركة، لة ضةرخيكى هيلكةييدا بة34,7خؤرةوة دورة.. بةخيرايى ك17 ر�ؤذء 224 جاري مة ى ئي مير كاتذ

1 2

Page 31: The Universe

بةدةورى خؤردا ئةسور�يتةوة.. زانايان ئةل#ين بةدةورى خؤيشيدا بةهةمان ماوة جاريك ئةخوليتةوة.. ئةطةر ئةمة ر�است بيت، ظينؤسيش

وةك زاوة (عةتارد) هةميشة يةك ر�وى لة خؤر ئةبيتء ر�وةكةى دى هةرطيز هةتاو ليى نادات.. واتا سال#يكء ر�ؤذيكى ظينؤس بةقةدةر

يةكن.. ر�استت واية بل#يي هةرطيز شةوء ر�ؤذ لةو ثةروانةيةدا ر�وناداتء،هةميشة ديويكى ر�ؤذةء ديوةكةى دى شةوة،!

هةنديكى دى لة زانايان ئةل#ين: ر�ةنطة ر�ؤذيكى ظينؤس هيندةى مانطيكى ئيمة بيت.. بةكورتى هةركاميكيان ر�است بيتء هةرضةنديك

بايينآ، طرينط ئةوةية بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة! ئةم كةم خولنةوةيةى ظينؤس وايكردووة شيوة خر�ىء طؤييةكةى وةك ئةوانى

دى تيك نةضآء، لة ئاقارى كةمةريا هةل#نةئاوسآ. ظينؤس بةهؤى هيزى كيشكردنييوة، كة هيندةى ئةوةى زةوى ئةبيت،

توانيويتى ثاريزطارى كةشيك، (جةويك) بةدةورى خؤيةوة بكات.. ئةويش بريتيية لة تؤزوخؤل#ى تيكةلو بة طازى كاربؤن.. ئةم

زانيارييةش كةشتيية ئاسانييكةى سؤظييت سةلاندىء، ر�ونيكردةوة كة طازى كاربؤن ضي ضي لة كةشى ثةروانةكةدا وةستاوة.. ضينى

يةكةم طازى كاربؤنى سوكء، هى دووةم بة تةوذميكى كارةبايى بةهيزبارطاوييةء، ضينى سييةميش كاربؤنيكى خةستء قورس.

كاتآ هةتاو لةو كةشة ليل#ة ئةدات، ثلةى طةرمى بةرز ئةبيتةوةء تةنيانيوةى تيشكةكة ئةداتةوة.

ظينؤس وةك زاوة مانطى نيية، بةلم خؤى لة زةوييةوة وةك مانطدةرئةكةويت.

بةهؤى نةبونى طازى ئؤكسجينةوة، كة يةكيكة لة كؤل#ةكة سةرةكييكانى ذيان، ذيانء هيض زيندةوةريكى تيا ثةيدا نةبوة.. نةبونى ئةم طازة واتا

2ئؤكسجيء 1نةبونى ئاويش، ضونكة ئاو بريتيية لة ثلةى480).. جطة لةوةش بةرزى ثلةى طةرما بؤ H2 Oهايدرؤجي (

سةدى لةو ليةوةى ر�وى لة خؤرة، نةهةر خانةى زيندو ئةكوذيت، بةل#كوقور�قوشيش ئةتوينيتةوة.

؟! ئايا ئةتوانري�ت ظينؤس بكري�تة نيشتماني�كى دى بؤ مرؤظ

هةندآ زانا لةو بر�وايةدا ني طواية هيض ئاوء ئؤكسجينيك لة ظينؤسدا نةبيت.. واى بؤ ئةضن ئةطةر بةر�يذةيةكى كةميش بيت ئؤكسجينى

تيايةء، ئةو كةمييةش لة ئةنامى تيكةلوبونيتى لةطةل توخةكانىديكةدا، وةك ئاسن، ذةنطى دروستكردووة.

ئةطةر هاتو مرؤـظ توانى ر�يذةى ئؤكسجي لة ظينؤسدا زيادبكات، بؤ نونة، بةهؤى ضاندنى ر�وةكةوة، بيطومان ثاش ضةند هةزار سال#يك

ظينؤس ئةبيتة نيشتمانيكى دى بؤ مرؤـظء، وايليديت وةك زةوى بؤهةمو جؤرة زيندةوةريك بشآ.

1 2

Page 32: The Universe

سييةم:Earth زةوى ئةرز

ثةروانةى ذيانء زيندةطى

هةر لةسةرةتاى ئةم كتيبةدا ئيشارةتيكى سةرةتايى، بةلم طرينطم بؤ طؤى زةوى كرد، ئةويش ئةوة بو ئةم طؤى زةوييةمان ثةروانةيةكة وةك

ثةروانةكانى دى.. مةبةستم بو واز لةو خةيال#ثلوة بيني طوايآ ئيمة لةناوةر�استى طةردونداينء هةمو طةردونء ئاسان بةدةورى ئيمةدا

ئةسور�ينةوة. كاتآ زةوى لةخؤر جيابؤوة بةمشيوةيةى ئيستةى نةبو.. بةل#كو تؤثةل#ة

طازيكى طةورة بو.. دواتر بووة شلةيةكى تواوةى طةرم، ثييئةل#ين (لظا).. دواى ساردبونةوة تويكل#يكى تةنكى بةدةورى ناوةر�ؤكة

شلةكةيةوة دروستكرد تائيستةيش لةكاتى طر�كانةكاندا ئةو لظايةئةبيني لة قوليى ثةنا كيلؤمةتريكى ذير تويكل#ةكةوة ديتةدةرآ.

ئةوةى ر�استى ئةمةمان بؤ دةرئةخات، ئةوةية تا لة ناخى زةوى نزيكت بكةوينةوة، ثلةى طةرمايى بةرزتر ئةبيتةوة.. بةر�يذةيةك هةمو

كيلؤمةتريك بةرةو ضةقى زةوى طةرمايى زيادئةكات.. تيكر�اى طةرمىم20سةر ر�وى زةوى ةل ة.. ب سةديي ى ة ثل

ما50ثاش تةنيا ةر ط ى ة ى ثل قولي م كى سةدى كة بةرديش ئةتوينيتةوة!1500ئةبيتة

وابزان ئةم بةل#طةية بؤ سةلاندنى ئةوة بةسبيت كة زةوى لة بنةر�ةتدا بريتيبووة لة طلء بةردى تواوةء، تائيستةيش ناواخنةكةى هةروايةء

سارد نةبؤتةوة. ئةطةر بةرةو قوليى زةوى بر�ؤين، طةرما بةر�يذةيةكى نةطؤر

م1ثلة بؤ هةر 30كم)ى يةكةم بةر�يذةى100بةزنابيتةوة.. تا ( ك بةرز ئةبيتةوة.. دواتر ئةم ر�يذةية زياتر ئةبيت، تا لةناوجةرطةكةيدا

ئةطاتة ئةو طةرماييةى لةسةر ر�وى خؤرة. زةوى مليؤنةها سال لةمةوبةر وةك ئةستيرةيةكى ثرشنطدار، يان

طؤيةكى نةرمى ئاطراوى خؤر فر�ييدا، نزيكةى ثينج سال بةم كاتةى ئيستةمانء بةخيراييةكى زؤر هةر ليى دورئةكةوتةوة.. تا كاريطةريى هيزى فر�يدانةكةى خؤر نةما، ئيدى دةستى بةسور�انةوةى سةربةخؤى

بةدةورى خؤرء خؤيدا كرد. خولنةوة بةدةورى خؤيدا بووة مايةى هةل#ئاوسانى قةبارةكةى لة

ئاستى كةمةر (هيل#ى يةكسانى)ء قوثانى لة جةمسةر (قوتب)ةكانيدا. بةثيى وردترين ثيوانة كة

ةر ةو ى ت ى، دريذ فؤرد) ثيوا هاي )– ثآء،41.853.696ميحوةر-ة ئاسؤيية طةورةكةى زةوى

1 2

Page 33: The Universe

ضو،41.712.676تةوةرة ستونيية كورتةكةى ةر ثآ د كم.. واتا شيوةكةى خر�ى تةواو نيية،12514كم بة 12556كة ئةكاتة

زيت لة هيلكةيةكى هةل#ئاوساو، يان لة هةرمآ ئةضآ. بةدةورى خؤيدام لة خولةكيكدا ئةخوليتةوة..27680لة ئاستى كةمةردا بةخيرايى

بةدةورى خؤريشدا لةسور�طة هيلكةييةكةيدا بةخيرايى زياتر لةميريكدا107000 كاتذ ة ل م ك

. 32ئةسور�يتةوةم500ثانتايى ر�وبةرى زةوى ك ن مليؤ ة،2 زياتر

ة.2كم40,000كةمةريشى لة ت زي بؤئةوةى لة ر�استىء دروستى ئةم ذمارانة دل#نيابي، با بزاني ضؤن

دؤزراونةتةوة؟ بةر�يطةيةكى ئاسان توانرا زؤربةى ئةم ثيوانانة بدؤزرينةوة.. ئةويش

بةهؤى بزوتنةوةى ديارء بةضاو بينراوييكةى ئةستيرةى قوتبى (جةمسةرى)ةوة، كة بةموعةددةليكى نةطؤر� بؤ سةرةوةء خوارةوة ديتء

كم بؤ سةرةوة، يان خوارةوة، ضؤنيتى110ئةضآ.. ئةويش هةر ن1بزوتنةوةكةى بةميقدارى ة يا ةو سةر بؤ ة ثل

خوارةوة ئةطؤر�آ.. بةمةدا دةرئةكةوآ ئةطةر ئيمة لة هيل#ى يةكسانييوةة90بؤ جةمسةرى سةروى زةوى بر�ؤين، بةهةموى ثل

كم ماوةى نيوانX 110 = 9900 90ئةبر�ين، بةو ثيوانةية ئةكاتة جةمسةرى سةرو ء هيل#ى يةكسانى.. بةم ثيية كةمةرى زةوى بةو

- لة ضاثى يةكةمى ئةم كتيبةدا ثيوةرةكان بةزؤرى بة(ميل) حسابكرابون، ضونكة 32 ئةوسا ميلء ياردةء ثآء ئينج، ستانداردى سةرةكى ثيوةرةكان بون.. لةم ضاثةدا

بؤ ئاسانكارى هةمويان كردنة كمء مةترء...تد.

كم.. بيطومان لة كةمةرى زةويداX 4 = 39600 9900ئاقارةدا ئةكاتة كم زياد ئةكات، ضونكة لةوةوبةر زانيمان لةو60ئةم ذمارةية نزيكةى

ئاقارةيدا بةهؤى خولننةوةيةوة هةل#ئاوساوة.. ئيدى بة ر�يطةيةكى ذميرةيى ئاسان ئةتوانريت تيةء ثانتايى زةوى بدؤزرينةوة.. هةروةها

ى27ء 6,6بارستاييةكةيشى (ذمارة فر س هةزار مليار مليار تةن.6,6) طرامة! واتا 33لةبةردةما بيت

ر�وى زةوى لة وشكانىء تةر�ايى ثيكهاتوة.. وشكانييةكةىت29 حةو سةر ة ىء ب ةت %ي

ى71كيشوةرء ضةندين دورطةدا دابةشبووة، دةرياكانيش % ر�وى زةويان داثؤشيوةء لة ثينج زةرياء ضةندين دةريا ثيكهاتون.

مليؤن كم ئةبيت، بةلم ئةو ماوةية هةموى بة هةوا150دورى لةخؤرةوة ثر�نةبؤتةوة.. بةل#كو ضةند سةد كيلؤمةتريكى هةوايةء ثيى ئةوتريت

(ئةتؤسفي).. لة ضةندين طازى ثيويست بؤ ذيانء هةل#مى ئاوءى160تؤزءطةرد ثيكهاتوةء تا نزيكةى ةتريك م كيلؤ

بةخةستى طرتؤتةوة.. ئةويدى هةر بؤشاييةء ثيدةضيت هيض مادةيةكىئةوتؤيشى تيانةبيت.

كةمتين خةملندن بؤ ئةستورايى ئةو ضينة هةوايةى دةورى زةوى داوة كم ئةبيت، ئةويش بةهؤى ئةو تةن (ئةستيرة!)انةوة زانراوة كة150

ئةكشين! ئةو تةنانة كاتآ بةخيرايى لة بؤشايى ئاسانةوة دينة ناو بةرطة هةواى زةوييةوة، لة هةوا ئةخشين، طةرم دادينء دائةطيسين..

طرام 6,600.000,000,000,000,000,000,000,000- 33

1 2

Page 34: The Universe

ك120بةزترين، يان دورترينيان هةر ةتري م كيلؤئةبآ.

بيطومان ئةستورايى ئةم بةرطة هةواية لةوة زياترة.. ضونكة تةنة كشاوةكة ئةبآ مةسافةيةكى زؤر لة هةوادا بب�يت ئةوجا دائةطيسيتء

ئةتوانريت ببينريت. مانةوةء ثاريزطاريى ئةم بةرطة هةوايةى زةوى بةهؤى هيزى

كيشكردنييوةيةتى، ئةطةر ئةو هيزى كيشكردنةى نةبوايآ، ئةو ضينة هةوايةى بةدةورةوة نةئةما.. هيض جؤرة ذيانيكيش لةسةرى دروست

نةئةبو. بةم هيزى كيشكردنةى هةمو شتةكانى بةخؤيةوة نوساندووة، ئةوانةى

ر�ةقن لةسةر ليةك ئةوةستء، ئةوانةى شلن بة ئاستيكى يةكسانبةسةريا ثان ئةبنةوة.

هةر ئةم هيزةشة كيش (وةزن)ى بؤ تةنةكانى سةرى داناوة.. قورسايىهةرشتيك بريتيية لة ر�ادةى هيزى كيشكردنى زةوى بؤى.

هةول#دانى مرؤـظ بؤ ر�زطاربونء ضونةدةرى ئةم هيزة بةردةوامة، بؤ طةر�ان بةناو بؤشايى ئاساندا.. ئةويش بةهؤى موشةك (صاروخ)ى

كةشتيى ئاسانى هةل#طرةوة.. هةر موشةكيك بؤئةوةى بتوانيت كةشتييةكى ئاسانى لةو هيزى كيشكردنة قوتاربكات، ثيويستة

ضركة كةمت نةبيت./كم7خيراييةكةى لة

تةمةنى طؤى زةوى !

دو ر�يطةى باشء زانستيى ئاسان بؤ دؤزينةوةى تةمةنى زةوى هةن:يةكةم:

دؤزينةوةى تةمةنى زةوى بةهؤى رEي�ذةى خوي�ى دةرياكانةوة! زانا جيؤلؤجييكان دواى ليكؤل#ينةوةيةكى ذميرةيى ورد، بؤيان

دةركةوت هةمو ر�وبارء ضةمء جؤطةكانى سةر زةوى لة هةر سال#يكداخؤآ400نزيكةى ن ة ن ت مليؤ

كؤئةكةنةوةء، بة تواوةيى ئةير�يذنة ناو دةرياكانةوة.. هةروةهائةوةشيان دؤزييوة كة قةبارةى ئاوى دةرياكانى هةمو زةوى

م1.500.000 ك ر مليا ى3 ة ت.. ر�يذ ةبي ئى0,03خوييش لةناوياندا ساي قؤر ى %

ر10ئاوةكةية.. واتا ئةطةر قورسايى ئاوى دةرياضةيةك هةزا ة..3تةن بيت، ئةوا قورسايى خؤييةكةى ناوى ةن ت

بةمثيية ئةتواني بطةينة ئةو ئةنامةى كة قةبارةى خويى هةموت،3مليؤن كم20دةرياكانى جيهان لةم سةردةمةدا نزيكةى ةبي ئ

ةنيا40كة ئةكاتة ةت ب ن، ة ر ت مليا ن مليؤ ن400دابةشكردنى خويى ناو هةمو دةرياكان بةسةر مليؤ

1 2

Page 35: The Universe

1,125,000,000تةندا، دةرئةكةويت تةمةنى طؤى زةوى تا ئيستةسال زياترة!

دواى ليكؤل#ينةوة لةو هؤيانةى كاريان كردؤتة سةر زؤرىء كةمى خويى دةرياكان، وةك نةبونى ضياى بةرزء دؤل#ى نزم لةسةرةتادا، كة بونةتة

مايةى ئةوةى ر�وبارةكانى ئةو سةردةمة خويى كةمت بر�يذنة ناو دةرياكانةوة.. ثاش ر�ةضاوى ئةمةء هؤكارى ديكةيش، بؤيان ر�ونبؤوة

ئةو دةريايانةى ئةمر�ؤ هةن، ملياريكء ثينجصةد مليؤن سال لةمةوبةريش هةبون.. هةمديسان ئةمةيش ئةوة ئةطةيةنآ كة تةمةنى

زةوى لةمةيش زيتة.

دووةم: دؤزينةوةى تةمةنى زةوى بةهؤى بةردةكانيي�وة!

يؤرانيؤمء سؤريؤم دو توخى تيشكدةرن، لةئاكامى تيشكدانةوةدا ئةطؤر�رينء ئةبنة قور�قوشم.. بةلم ئةم طؤر�انة زؤر لةسةرخؤ ر�وئةداتء

بةمشيوةية:ى1هةر م نا ة ة ئ ل م م يؤرانيؤ طرا

ة 1 ئةم طؤر�ينةدا، تةنيا طرامان لة قور�قوشم لة 7‚600‚000‚000 لم1سال#يكدا بؤ دروست ئةكات! هةر طرا

ة 1سؤريؤميش بةسال#يك طرام قور�قوشمان 28‚000‚000‚000 ل ئةداتآ!

ئةطةر بةرديك بينرا هةمو يؤرانيؤمةكةى، يان سؤريؤمةكةى بوبو بة مليارء7قور�قوشم، بيطومان تةمةنى ئةو بةردة ئةطةر يؤرانيؤم بيت لة

28مليؤن سال كةمت نيية.. ئةطةر سؤريؤميش بيت، ئةوا لة 600مليار سال كةمت نيية.

ئةوةى بؤ دؤزينةوةى تةمةنى بةرديك ثيويستة بيزاني، تةنها ئةوةية لة ئاكامى تيشكدانةوةى يؤرانيؤمةكةى، يان سؤريؤمةكةى ضةندى ليبؤتة

قور�قوشم! 1985كؤنتين تاشةبةرد لة (مانيتوثا) لة كةنةدا دؤزرايةوة، تةمةنى

مليؤن سال#ة.. تةمةنى ئةو بةردةش لة (كاريليا)ى يةكيتى سؤظييتى1765دؤزرايةوة ة ةو سال#ة.. ئ ن مليؤ

1460طردة ر�ةشةكانى ويليةتى (داكؤتا)ى باشورى ئةمةريكاشمليؤن سال#ة.

لةم ذمارانةى سةرةوةدا ئةوةمان بؤ دةر ئةكةويت، تةمةنى زةوى لةوكاتةوة بةستويتى، بةبآ هيض طومانيك دو مليار سال زياترى

بةسةردا تيثةر�يوة.. بةمثيية ئةتواني بل#يي: تةمةنى طؤى زةوى لةر5 تا 2لةداييكبونييوة تا ئيستة لةنيوان مليا

سال#داية!

1 2

Page 36: The Universe

!ثاشةرEؤذى طؤى زةوىء مرؤظايةتى لةسةرى

ئةوةى ثيشو تةمةنى ر�ابردوى زةوى بو تا ئةمر�ؤ، ئةى تةمةنى داهاتوى ضةندة؟ واتا ضةند سال#ى ديكةى لة ذياندا ماوةء، تاكةى هةروا

ئةمينيتةوةء، كةى دةورةكةى لة سروشتدا وةك مةل#بةنديكى ذيانءزيندةطى كؤتايى ديت؟

زةوى لنيكةم ملياريك سال#ى دى ئةذىء دةورى لة سروشتدا ئةمينيت.. لةم ماوةيةدا وردةوردة ثلةى طةرمايى بةطشتى ديتةخوارةوة، تا ئةو ر�ادةيةى ثلةى طةرمايى لة هيل#ى يةكسانيدا وةك هى جةمسةرةكانى

ليديت.. واتا بةتةواوى ساردوسر� ئةبيتةوةء ئيدى بةكةل#كى ذياننامينيت.

سةر30تا ئيستة كةمت لة ة سال ب ر هةزا ثةيدابونى مرؤـظ لةسةر ئةم طؤى زةوييةدا تيثةر بووة، بةشيوةيةك كة

تواناى بيكردنةوةء كؤمةل دروستكردنى هةبيت.. لةم ماوة كةمةدا قؤناغيكى هيجطار بةرزء مةزنى لة شارستانىء زانستء داهينانء

دؤزينةوةدا بر�يوة، ئةو تةمةنةى هيشتا زةوى ماوييتى، هةليكى زؤرباشة بؤ مرؤظايةتىء، بةهؤى طةشةى زانستء دؤزينةوةى

سةرضاوةى هيزء وزةى لةر�ادةبةدةرى ئةوتؤش، بةمليؤنة هاسال بةرلةوةى ئةو ماوةء تةمةنةى زةويش تةواوبيت، دور نيية مرؤـظ بتوانيت خؤى بكاتة سةروةرى هةمو طةردونء زةمانةء، دةسةلتى

بةسةر هةمو تةنء بةشء ثارضة وردء درشتء دورء نزيكةكاندا بطرآء، ضةندين ثةروانةء مةل#بةندى دى بدؤزيتةوةء، طؤر�انكاريى

ثيويستييان تيادا بكات، تاكو بيانكاتة نيشتمانطةليكى لةزةوى لةبارتربؤخؤى.

هةروةها دوريش نيية، هةر بةهؤى ئةو زانستء وزة مةزنانةى تائيستة كةل#ةكة كراون، ر�ؤذآ لة ر�ؤذان بكةونة دةست كةسانء ليةنانى دوذمن

بةمرؤظايةتىء ذيانء، لة ضاوتروكاندنيكدا ئةم طؤى زةوييةمان بة هةمو بونةوةرةكانييوة ثارضةثارضةء تةفروتونايان بكةنء، بة بؤشايى

طةردوندا بلويان بكةنةوة! ئةل#يم دورنيية، ضونكة بةردةوام بةبةر ضاومانةوة، هةرضى دؤزينةوةء

داهينانى زانستى لةبوارة جؤراوجؤرةكانى ثيشةسازى هيزء وزةدا هةن، بةتايبةتى هيزى ناوكىء ئةتؤمى، هيندةى لةخزمةتى

بةشةرييةتدان، هيندةش زياتر بؤ مةبةستى شةر�ء كوشتارء ويرانكارىبةكار ئةهينرين!

*** لة ر�استيدا ئةو زانيارييانةى لةم كتيبةدا لةبارةى زةوييةوة نوسراون

هيجطار كةموكورتنء، لة هةندآ زانيارى طشتىء سةرثيى خيرا زياترني.. طةرضى بابةتةكانى مانطء هةل#ضونء داضونء...تد، هةر

بةزةوييوة ثةيوةست، بةلم باسى تةواوى طؤى زةوى.. سةدان، بطرة هةزاران كتيبء جزوبةندى طةرةكة! داواى ليبوردن لة خوينةر ئةكةم،

1 2

Page 37: The Universe

لةبةر فراوانيىء هةمةجؤريى بابةتةكانى كتيبةكةمان، نةمانتوانى لةمضةند ثةر�ةية زياتر بؤ طؤى زةوى تةرخانبكةين!

Moon مانط

لةداييكبونى مانط لةناوةر�استى زةرياى (هيمن)، لة نزيك دورطةى (هاواى)ةوة، بةهؤى

هيزى كيشكردنى خؤرةوة، مانط وةك قةبارةيةكى نةمةييو (ئاولةمة) لة دايكة زةوى جيابؤوة! ئةمةيش لة كاتيكدا هيشتا زةوى خؤيشى

نةمةييبوء، بريتيبو لة طازء طلء بةردى تواوة. مانط زؤر بةشينةيى لة طؤى زةوى بؤوةء ليى دوركةوتةوة، ئةو

طرآ5ر�يذةيةى بؤى خةمل#ينراوة، ئةوةية بة هةر سال#يك تةنها 34)سم لة زةوى دوركةوتؤتةوة.12‚5(ئينج)، يان (

ى ةر-يك ةو بون ن ة ن ت –نزيكتيمء،382179طةردونى ليمانةوة مانطة، دورييكةى بةتةواوى ك

ى 3470تيةكةى نزيكى ةكة ستايي بار مء، سةر 1 ك ة ى بارستايى82 لزةويية.

- بيطومان ئةمة يةكيكة لة تيؤرييكان، لةمةوبةر ئاماذةمان بةمةء هةندآ تيؤرى 34دى دا، زوربةيان لةسةر ئةوة كؤكن مانط لةزةوى جيابؤتةوة.

ئةطةر ئةوتيؤرييةى سةرةتا ر�استبيت، بةئاسانى تةمةنى مانطمان بؤ ساغ ئةبيتةوة.. ئةويش بة دابةشكردنى دورييكةى بةسةر ئةو ر�يذة

سمء نيوة، دةرئةكةويت ثيش نزيكةى12خةمل#ينراوةدا كة لةسال#يكدا مليار سال مانط بة زةوييةوة نوسابو.3

ئةمة وا ئةطةيةنآ، ر�ؤذيكء مانطيكى ئةوساى زةوى بةقةدةر يةك بوبن، واتا سور�اننةوةى مانط بةدةورى

زةويدا هةر هيندةى ئةو كاتةى خاياندووة كة زةوى جاريك

بةدةورى خؤيدا خولوةتةوةء،ت م سانكرد- كة ك با ة و ش ةوي –ئ

ة.7لة خاياندوو ى مير كاتذ 8 ر�ؤذء 27بةلم ئيستة مانط خوليك بةدةورى زةويدا بة

ميرء12 رؤذء 29كاتذمير تةواو ئةكاتء، هةر بة 44 كاتذط3خولةكء مان ى ك ر�و جاري ة ضرك

بةتةواوى (مانطى ضواردة) ئةبيني.. هةر بةم كاتةيش سور�يك بةدةورى خؤيدا تةواو ئةكات.. واتا شةوء ر�ؤذيكى مانط هيندةى مانطيكى سةر

زةوى ئةخايينآ، كة ئةكاتة نزيكةى دو هةفتة ر�ؤذء دو هةفتة شةو. بةهؤى خاوى خولننةوةى بةدةورى خؤيدا شيوة خر�ييكةى ثاراستوة،

واتا شيوةيةكى طؤيى تةواوى هةيةء، وةك زةوى لة كةمةرداهةل#نةئاوساوة.

هةمو خال#يك لةسةر ر�وى مانط ماوةى دو هةفتة بةردةوام هةتاوى ل ى سةدى،120ئةدات.. لةبةرئةمة ثلةى طةرميى لةويدا ئةطاتة نزيكى

ثلةى ذير سفر ئةدات.160لة ل تاريكةكةشييوة خؤى لة 1 2

Page 38: The Universe

ئةطةر مانط ضينيك هةواى لةدةور بوايآ، ئةو ثلة بةرزة طةرمييةى نةيئةهيشت ئةو هةوايةى بةدةورةوة بينيت.. ضونكة طةرمييكة

كاريكى واى لة بزوتنةوةى طةرديلة (جوزةيئاتة)كان ئةكرد بةخيرايى لة بوارى كيشكردنى مانط دةرضن.. ئةويش لةبةرئةوة كيشكردنى مانط

ة4,2لوازةء شةشيةكى هى زةويية، خيرايى ل م كضركةيةكا بةسة بؤدةربازبون ليى.

مانط هةميشة يةك ر�وى لةئيمةى سةر زةويية.. ئةوديوى نابيني مةطةربةهؤى بةكارهينانى كةشتيى ئاسانيى لةوديوييةوة.

هةروةك ضؤن مانط بةهؤى ئاسان بينينىء طؤر�انى مانطانةى تريفةكانييوة، بؤ ئيمة بؤتة نيطاى جوانىء سروشى ئيلهامبةخشى

شاعيان.. ئةئاواش ئةطةر لة مانطةوة بؤ زةوى بر�واني، طؤى زةوى زؤر جوان ئةنوينيت.. لة بةهاردا سةوزء شيء، لة هاويندا زردء، سنورى كيشوةرةكان بةجوانى دةرئةكةون، هةمو زةوى خؤيشى وةك مانطيكى

طةورة ئةبيني زؤر بةشينةيى لة كةوانةيةكى طضكةدا يةتء ئةضآ.. وةك مانطيش ر�وناكاييةكةى ئةبيني ضؤن بة قؤناغةكانى شيوة دةمةداس (هيلل)ء نيوة ر�وناكء ضوارةى ثر�ء ر�وناك (بةدر)دا

تيئةثةر�يت! تريفةى مانط ثيضةوانةى تيشكى خؤر (هةتاو)ة لةسةرى.. شيوةطرتنى

تريفةيشى لةئاكامى سور�اننةوةيداية بةدةورى زةويدا.. كاتآ خؤر لة ثشتى زةوييوة بةرامبةريتى لى ئيمة ئةبيتة مانطةشةوء ضواردةى ثر�ة، كة لةتةنيشتةوة خؤر لة ليةكى ئةدات تةواو بةرامبةر زةوى نيية، تةنيا

ر�وناكيية كةمةكةى ئةو تةنيشتةى وةك دةمةداس، يان قاشى كال#ةكيكئةبينيء، تريفةى ثر�ء تةواوى ر�وى لة شوينيكى ديكةية.

بةلم بةتةواوى ناضيتة ئةقل#ةوة ئةم تريفة زيوينة جوانة ثيضةوانةى هةتاوى سةر خاكء خؤل#ى ر�وى مانط بيت! ئةلياس خورى لةم بارةيةوة

ئةل#يت، طوايآ مانط بة تويكل#يكى ئةستتورى بةفرء بةستةل#ةك 35داثؤشراوة!

بةرلة هةزاران سال ضةندين تةقينةوةى طر�كان (بوركان)ى طةورة ر�ويانداوةء، بونةتة مايةى دروستكردنى كونء نشيوىء زنية ضياى طةورة طةورة لةسةر ر�وى مانط.. هةندآ لة زانايان لةو بر�وايةدان، ئةو

نشيويانة هيندة ثانء بةرينن وةك دةرياكانى سةر زةوى وان.. تةنانةت ناوى دةرياشيان بةسةرياندا دابر�ين، وةك دةرياى هيمنء دةرياى ر�ونء

دةرياى طةردةلول، يان زريانء...تد، بةلم ئةمانة هيشتا جيى36طومانن.

ة،5000زانا كل#دانييكان ثيش وتويان سال طوايآ جطة لةم مانطة دو مانطى ديكةيان بة ضاوى خؤيان بينيوة

بةدةورى زةويدا سور�اونةتةوة! بةلم ئايا بؤكوآ ضونء ضييان ليهات؟! طؤى زةوى طوايآ لةثيشدا دو ئةوةندةى ئةمةى ئيستة بووة،

تةقينةوةيةك لةناويدا ر�ويداوةء دو بارستايى جوآ جويآ لة دو كاتى جياوازدا فر�ييداون، هةريةكةيان لةم مانطةى ئيستة طةورةتر بون..

بةتيثةر�بونى ضةند هةزار سال#يك، تويكل#ة بةستةل#ةكةكانيان تواونةتةوةء

!- دواتر دةركةوت وانيية 35 - دواتر ر�استىء دروستى ئةم بؤضونةيان دةركةوت، كة ض بةهؤى بوركانةوةء ض بةهؤى36

بةركةوتنى بةردة نةيزة زةبةلحةكانةوة، نشيوى بةرينء زنية ضياى بةرز دروستبون.. وةل شتآ نيية وةك دةرياى ثر� لة ئاو، يان بةفرء بةستةل#ةكء...تد، بةل#كو ئةو نشيويانة بةتؤزء طةردى

بوركانىء بةردة نةيزةى نةرمى خؤل#ةميش ئاسا داثؤشراون.

1 2

Page 39: The Universe

بونةتة تةنيكى مردو ء ئيدى تريفةيان نةماوة.. هةنديك لةو بر�وايةدان ثلة60ئةو دو مانطة تائيستةيش بةدةورى زةويدا لةسةر هيل#يكى بة

دورتر لة هيل#ى مانط ئةسور�ينةوة! زاناى ثؤل#ؤنى لة ر�وانطةى (خاركؤف)ةوة ثيشتطيى ئةم تيؤريية كرد،

بةلم ر�استيى ئةم تيؤريية هيشتا لةذير ليكؤل#ينةوةء بةدواداضوندايةء،37جيى طومانة!

يةكةم كةس ر�وى تةليسكؤثى ئاراستةى مانط كرد طاليلؤ بو.. بؤى دةركةوت ر�وى مانط تةختء سافولوسء يةكسان نيية.. بةل#كو

ضال#وضؤل#ىء طردء دؤلء ضياى بةرزء دةيان هةزار كونة بوركانيشىةرز160تياية.. ليرةوة شيوة ديواريكى ةتر ب م

ديارةء، كاتآ هةتاو ليى ئةدات لةبةشةكانى دى بةتريفةء بريقةدارترديارة.

ئةو تؤخانةى مانطيان ل ثيكهاتوة هةمان ئةو توخانةى زةوين.. بةزؤرى هايدرؤجي، باريؤم، مةنطةنيسيؤم، فافؤن، ئاسن، توتيا،

كؤبال#ت، مس، نيكلء ر�ةنطة ئال#تونيشى تيابيت! بةلم ئاوء هةواءر�وةكى تيانيية.

هيزى كيشكردنى مانط شةشيةكى هى زةويية، لةبةرئةمة نةيتوانيوة كةشيك لة هةوا بةدةورى خؤيةوة ر�اطريت، ئةمةيش وير�اى بةرزىء

- ئةطةر شتيكى وةها هةبوايآ، دةبوايآ تا ئيستة بةتةواوى ساغبكرايةتةوة، 37 بةلم دواى ئةو ثيشكةوتنة مةزنانةى بوارى طةردونناسىء دامةزراندنى ر�وانطةى

طةورةء، داهينانى تةليسكؤثى بةتواناء، طةشتة ئاسانييكان بؤ ضاوديرى ءدؤزينةوةى تةنة ئاسانييكان، هيض ئةسةريكى ئةو جوتة مانطة ديار نيية!

نزمى لةر�ادةبةدةرى ثلةى طةرما، ئةبيتة مايةى ئةوةى ذيانء زيندةطىتيا ثةيدا نةبيت.

)مةد و جةزر ( هةلHضونء داضون مةبةست لة هةل#ضون، بةرزبونةوةى ئاوى دةرياكانةء، داضونيش

نزمبونةوةيةتى.. ئةمة ر�وداويكى فةلةكييةء هةر ر�ؤذى دوجار لةسةر زةوى بةهؤى هيزى كيشكردنى مانطء خؤرةوة ر�وئةدةن.. لةبةر نزيكى

مانط لة زةوييةوة، كاريطةرييكةى طةل لة هى خؤر زياترة، هةل#ضونء لةيةك كاتدا لةدةرياكانى بةرء ثيشتى زةويدا ر�وئةدةن.. كاتآ داضون

مانطء خؤر لة ليةكةوة ثيكةوة ئةبن، هةل#ضونى طةورة لة ديوى بةرامبةريان ر�وئةداتء، ئاوى دةرياكان بةرةو ر�ويان بةرز ئةبيتةوة،

لةوديويشةوة هةل#ضونيكى سست.. داضونةكانيش كاتى نيشتنةوةىهةل#ضونةكانة.

ميرء 12هةر ك25 كاتذ جاري ك ة خول 2هةل#ضونيك ر�و ئةدات.. ئةم هةل#ضونة بةدةورى هةمو زةويدا بةنزيكى

70-60كاتذمير ئةر�واتء ئةطةر�يتةوةء، ئاو لة دةريا طةورةكاندا سمء زياتريش بةرز ئةبيتةوة.

ئةم هةل#ضونة طةورانة بةهؤى مانطةوةن، هةل#ضون بةهؤى خؤرةوةبةدةطمةن ر�وئةداتء، كاتذميريكيش زياتر ناخايينآ.

1 2

Page 40: The Universe

Loner eclipseطيان مانط

مانططيان لةكاتيكدا ر�وئةدات كة زةوى بةتةواوى ئةكةويتة نيوان مانطء خؤرةوةء، بةربةستى طةيشتنى تيشكى خؤرى ل ئةكاتء، لةبرى ئةو تيشكة، سيبةرى زةوى ئةكةويتة سةر ر�وى مانط، واتا

سيبةرى زةوى ر�وخسارى مانط دائةثؤشآ. تا مانط نةبيتة ضواردة، هةرطيز مانططيان ر�ونادات! ضونطة ئةطةر مانطى ضواردة نةبيت، ر�يك بةرامبةرى زةوىء خؤر نابيت، تةنيا لةو كاتةدا مانططيانى تةواو ر�و ئةدات كة هةرسيكيان لةسةر يةك هيل#ى

ر�استب.. دةنا سيبةرى زةوى ئةكةويتة سةر قوذبنيكى دى لة طةردونىفراواندا!

مانططيان ئةبيتة هؤى هينانة خوارةوةى ثلةى طةرمى لةسةر ر�وى ى194مانط.. جاريكيان لة كاتى مانططيادا ثلةى طةرمى لة

) ثلة.. واتا لة ضةند خولةكيكى كةمدا152فةرةنهايتةوة هاتة سةر(- ة346 هات ت ةنهاي ةر ف ى ة ثل

خوارةوة.. ئيمةيش لةسةر زةوى لةو كاتانةدا، هةست بة ساردبونةوةيةك ئةكةين، بةلم لةبةر بونى بةرطة هةواء بونى ئاويش،

زةوى بةشيكى زؤر لة طةرمايى طلئةداتةوةء ناطاتة ئاستى لةر�ادةبةدةر.

خؤرطيانطيانء كاتةكانى مانط

لة سال#يكدا حةوتار زياتر خؤرء مانطى تيا ناطييت.. ئةويش يان دا ر�وياندا..1917ثينججار خؤرطيانء دوجار مانططيان، وةك لة سال#ى

يان ضوار خؤرطيانء سآ مانططيان.. واتا ئةبيت هةميشة ذمارةى خؤرطيان لة ذمارةى مانطيان زياتر بيت.. ضونكة ئةو بوارةى خؤرى

تيا ئةطييت لةوةى مانطى تيا ئةطييت زياترة. لة سال#يكدا هيض نةبيت دوجار خؤرى تيا ئةطييت.. ئةو سالنةيش

حةوتار مانطء خؤريان تيا ئةطيين، لة كؤنةوة زانراون.. هةر و1935ء 1917 جاريك دوبارة ئةبيتةوة، وةك سالنى38سال18

ء...تد، ئةمانة جطة لةو سالنةن حةوتار كةمت ئةم دياردةيةيان1953 جار مانطء خؤرى تيا7يشدا هةمديسان 1971تيا ر�وئةدةن، لةسال#ى

ئةطييتةوة.. مانطء خؤرطيان وةك هةمو شتةكانى دى دو دياردةى سروشتيى زؤر ئاساييء، ثيوةندييان بةو خورافياتانةوة نيية

لةدةوريان هةل#بةستاءنء، تةنةكة ليدانء دوعاخويندن بؤ بةربونياننيشانةى نةفامى ئةو كؤمةل#ةية!

زانامانط ئةم دياردةية دوبارة دةبيتةوة.8سالء 18- ئيستة ر�ونبؤتةوة هةر 38ة 8كلدانييةكان ئةمةيان زانيبو، بةلم لةبرى طةك مان ن11 يا 10 ر�ؤذيا

دانابو.

1 2

Page 41: The Universe

ثاشةرEؤذى مانط بةدةورى هةمو ثةروانةيةكةوة شوينيك هةية ثييئةلين هةريمى بظة

(خةتةر).. كاتآ مانطةكانى ئةو ثةروانانة هيندة نزيك ئةبنةوة تابكةونة ئةو هةريمةوة، بةهؤى هيزى كيشكردنى نيوان ثةروانةء مانطةكانيان،

ثارضةثارضة ئةبنء، هةر يةكآ لةو مانطة ثارضةثارضةبوانة ئةبيتةئةل#قةيةكء بةدةورى ثةروانةكةيدا لة نزيكييوة ئةسور�يتةوة.

دوريش نيية ئةم نزيكبونةوةء لةتلةتبونةش ضارةنوسى ئةم مانطةى ئيستةمان بيتء، ببيتة بازنةيةك لة وردة مادةء بةدةورى زةويدا لة

شيوةى ئةل#قةيةكدا بسور�يتةوة!

ضوارةم: Marsبارام ، مارس (مةريخ)

مارس (مةريخ) (ثةروانة سورةكة)، لى ئغريقييكان خواى

شةر� (جةنط)ة، زؤر لة طؤى زةوى ئةضيت، بةل م لةو

خ-( ةري م س مار ى ة ة.. تي وكت كم)ة، كة نزيكى نيو ئةوةندةى6720–ثض هى زةوى ئةبيت، قةبارةكةى حةوتيةكى قةبارةى زةوييةء، هيزى

كيشكردنى سييةكى هى زةوى ئةبيت، واتا هةر ثةنا كيلؤ لةسةر كيلؤى سةر زةويية! تيكر�اى دورييةكةى لةخؤرةوة150مارس (مةريخ)

مليؤن كم ئةبيت.228نزيكةى ئةميش دو جؤر سور�اننةوةى سةرةكى هةية:

24يةكةم: بةدةورى خؤيدا لةسةر تةوةرةكةى، هةر بة كاتذميرء نيو سور�يك ئةخوليتةوةء، لةوييش وةك سةر زةوي شةوء

ر�ؤذ ر�وئةدةن. كم لة ضركةيةكدا، بة24دووةم: لة ضةرخيكى هيلكةييداء بةخيرايى

ك687 ة ةي ةور ة د م ى ئي ر�ؤذى669بةدةورى خؤرد تةواو ئةكات.. كة ئةكاتة ل ى ر�ؤذ

خؤى!

1 2

Page 42: The Universe

لةبةرئةوةى تةوةرى مارس (مةريخ) وةك هى زةوى بةميقدارىة 59دةرةجةء 23 كذ ر ضوا ة، لر ة ق قي ة –د

وةرز-ى سال لةسةرى ر�وئةدةن. دا، طةردونناسى ئيتاليايى (ضيابارللى) بة تةليسكؤث1877لة سال#ى

زؤر شتى سةيرى لةسةر ر�وى مارس (مةريخ) بينى.. بةتايبةتى ئةو هيل#ة ر�يكء دريذانةى كة ناضيتة عةقل#ةوة سروشت دروستى كردبن!

ك تؤز9ضونكة ة ة ي هيلن ةو ى ئ % خوارييان تيانييةء ئةل#يى بة ر�استة كيشراون! هةمو بةرزء نزمييةكى

سةر مارس (مةريخ) دةبر�نء بةناوياندا تيئةثةر�ن. وتى: ئةو هيلنة39ضيابارللى ئةم هيلنةى ناونا (كانال) واتا جؤطة،

بريتي لة تؤر�يك (شةبةكةيةك) جؤطةى ئاوةر�ؤ، بةمةستى ئاوديريى 400كشتوكال ر�يكخراونء، ذمارةى ئةو جؤطانةى تا ئيستة بينراون

دانة زياترن! دا (برؤنان)ء (تؤلؤن) توانييان ئةو هيلنة ببينن..1886لة سال#ى

دواى ئةوانيش طةردونناسى ئةمريكايى (بةرسيظال لويل) ثشتطيى تةواوى شيابارللى كردء وتى دور نيية لةسةر ثةروانةى مارس (مةريخ)

طياندارى واى تيا بيت كة لة بارةى كؤمةليةتييوة زؤر لة مرؤظى سةرزةوى ثيشكةوتوتر بن!

- دةركةوت ئةو هيلنة جطة لة ضاوخةل#ةتينى ضيدى نةبونء، بةهؤى ئةو ر�ةشةبا 39 بةهيزةى ناوبةناء هةل#دةكات.. ئةو نةرمة خؤلء خؤل#ةميشانةى سةرى بةئاسانى

هةل#دةطرآء شيوةى درزى دريذء ر�يكيان دةداتآ.

هةندآ كونى بازنةيى لة مارس (مةريخ)دان، دور نيية بةهؤى.40)ةوة دروستبوبناطباق طائرةدةفرةفر�يو (

هةردو جةمسةرى مارس (مةريخ) بة بةفر داثؤشراون، ئةو كلوةة5000بةفرينانة بة تيةى نزيكةى ل م ك

10كم لةوةى خواروى، واتا نزيكةى 6000جةمسةرى سةروىء فر2مليؤن كم ة ةب ب ى ةكة ةر ة ر�وب ل

داثؤشراوة.. ئةم بةفرة لة هاويندا (هاوينى مارسدا)، بةهؤى طةرمايى ى سةديية،70خؤرةوة ئةتويتةوة، لة زستانيشدا كة ثلةى طةرمى -

دوبارة ئةيبةستيتةوة. ئةطةر بونى ئةم بةفرة هيض طومانيكى تيا نةبيت، كةواتة بونى جؤريك

لة هةل#مى ئاويش طومانى تيانابآ، بونى هةل#ميش لةوآ بؤمان ئةسةلينآ كة نايتؤجيء ئؤكسجي لة مارس (مةريخ)ا هةية.. هةندآ ثةل#ةى سثى لة كةشى مارس (مةريخ)دا هةية، كة جطة لة هةور ناتواني بل#يي شتيكى ترة! بةمثيية ئةتواني بل#يي ثيويستة ضينة هةوايةكيش

بؤ ر�اطرتنى ئةو ثةل#ة هةورانة هةبيت! دور نيية لة مارس (مةريخ)دا هةندآ ر�وةكء تةنانةت هةندآ

زيندةوةرى سةرةتاييشى تيا بذين.. لةوانةى لة بايؤلؤذيدا ثييان ئةل#ين:(نتؤبةكتيا).

تا21ثلةى طةرمايى لةسةر ر�وى مارس (مةريخ) لة نيوةر�ؤدا لةنيوان () ثلةى سةديداية، بةلم لة شةودا بةطشتى لةذير سفرةوةية.27

- تائيستة بونى (دةفرى فر�يو) نةسةلينراوةء، زيت لةليةن كةسانيكةوة جةخت 40 لةسةر بونى دةكةنء، حكايةتى بينينى دةطير�نةوة، واهيمةدارن، ئةوةى زانست

ر�ونيكردؤتةوة تةنيا ثيضةوانةبونةوةى تيشكيكى دورة لةبةر ضاويان.

1 2

Page 43: The Universe

مارس (مةريخ) شاخى بةرزء دؤل#ى نزمى نيية.. بةل#كو بةزؤرىتةختايية.

مانطةكانى مارس (مةريخ) لةدةورى ثةروانةى مارس (مةريخ) دو مانط ئةسور�ينةوة، ئةمانةيش

داء، لة واشنتؤن (ئةساف هيل)ى طةردونناس1877لة سال#ى دؤزينييةوة.

يةكةم: ناوى (فؤبؤس)ةء، لى ئغريقةكان واتا (ترس)..ى 14نيوةتيةكةى تء، نزيكة ةبي م ئ كم لة (مارس)ةوة دورةء،6400 ك

ى7دةورةيةك بةدةوريدا بةنزيكةى ميرء نيو كاتذ ئيمة تةواو ئةكات.. لةمارس (مةريخ)ةوة بةباشى ئةبينريتء، لةماوةى

ة4 خؤرئاواو ة ل ميرء نيودا كاتذهةل#ديتء لة خؤر هةلتدا ئاوا ئةبيت.

كم14400دووةم: (ديؤس) واتا (لةرز).. لةمارس (مةريخ)ةوة ميرء 30كم ئةبيت.. بة 8دورةء، نيوةتيةكةى هةر 18 كاتذ

خولةك جاريك بةدةورى خؤىء (مةريخ)يشدا ئةسور�يتةوة.. بةلم ئةميان بةثيضةوانةى فؤبؤسةوة لة خؤرهةلتةوة هةل#دآء لة خؤرئاواوة

.41ئاوائةبيت

- ثيدةضيت ئةو مانطانةى وةك (فؤبؤس) ثضوكنء، بةثيضةوانةوة دةسور�ينةوة، لة41 بنةر�ةتةوة ثاشكؤى ثةروانةكة نةبوبن، ئيدى يان لة وردة ثةروانةكانةوة ويل#بون، يان هةر تةنيكى ئاسانيى ويل#بوى دى بنء، هةر كة طةيشتونةتة نيو بوارى كيشكردنى

ئةم مانطة دوايئةوةى دو ر�ؤذ لة ئاسانى (مارس)دا ئةمينيتةوةء لةمو30 هة ة ب ر جا ميردا دو كاتذ

شيوةكانى مانطدا ئةر�وات، لة كةوانةيى (هيلل)ء دةركةوتنى تةواو(بةدر)ء ديارنةمانى (مةحاق)، ئةوجا ئاوا ئةبيت!

ثينجةم: Asteroid وردةثةروانةكان

هةسارؤك

ة2000كؤمةل#ة ثةروانةيةكى وردن، ذمارةيان نزيكةى دان ئةبن.. ئةكةونة نيوان سور�طةى مارس (مةريخ)ء ثةرضيس

(مشتةري)ةوة. ةوة سةرقال#ى ئةم وردة1802(ئؤل#بيرس)ى طةردونناس لة سال#ى

ثةروانانة بووة، دوايئةوةى هةسارؤكى (ثالس)ى دؤزييوة كة تيةكةىة490 ت ب ة سةبار ت، ةبي م ئ ك

دروستبونييان ئةل#يت: ر�ةنطة ثيش مليؤنةها سال ثةروانةيةكى طةورة بوبنء تةقيبيتةوةء ثارضةثارضة بوبيتء ئةمانةى ل ثةيدابوبن..

دوريش نيية ئةم تةقينةوةية لة كاتيكدا ر�ويدابيت كة بةر�يكةوت لة كاتى سور�اننةوةى بةدةرى خؤردا، لة ثةروانةى ثةرضيس (مشتةري)

. ثةروانةكة بؤخؤى ييخسيى كردبن

1 2

Page 44: The Universe

نزيكبوبيتةوةء، كةوتبيتة نيو هةريمى بظة (ناوضةى خةتةر)ى ثةرضيسةوةء، ثارضةثارضة بوبيتء، هيزى كيشكردنى خؤر لةوة زياتر

بوبيت ماوة بة ثةرضيس بدات ئةو وردة ثةروانانة بكاتة ئةل#قةيةك لةوردة مانط بةدةورى خؤيةوة، تا ئةمشيوةيةى ئيستةيان وةرطرت.

دا (ثيازيى) طةردونناس1800بةرلة (ئؤل#بيرس)، لة سال#ى كم ئةبيت.770طةورةترينيانى دؤزييوة، كة (سييز)ةء تيةكةى نزيكى

دا دانةيةكى ديكةيانى بةناوى1804(هارديط)يش لة سال#ى كم ئةبيت. 200(طؤنؤ)وة دؤزييوة، كة تيةكةى نزيكةى

386دا هةسارؤكى (ظيستا) دؤزرايةوة، تيةكةى 1807لة م2.5دا دوانى ورد دؤزرانةوة، (ئامور)يان تيةكةى 1932كمء، لة ك

م1.6)ةء، تيةكةى هةر AHكةمتةء ئةويديان ( كم5,7ئةبيتء، ئةمةيان هةنديجار تا نزيكى ك ن مليؤ

يش هةسارؤكى (ئةستاريا)1845لةزةوى نزيك ئةبيتةوة.. سال#ى دؤزرايةوة....تد.

جياوازييةكى زؤر لةنيوان قةبارةى وردة ثةروانةكاندا هةية، ئةوانةى لةمةوبةر باسانكردن تةنها طةورةكانيان بو، ضونكة ثةروانةى هيجطار ورديشييان تياية كة بةقةدةر هةل#ماتيك، يان دةنكة ليك ئةبن، ياخود

زؤر لةوانةش وردتر كة مةطةر بة بةهيزترين ميكرؤسكؤث ببينرين! لةناو هةموياندا تةنيا وردةثةروانةى (ظيستا)ء (ثالس)ء دانةيةكى

دييان كة ناوى (هيثى)ية بةضاوى تةنها ئةبينرين، بةلم ئةوانى دىبةهؤى دوربي، يان تةليسكؤثةوة نةبيت نابينرين.

ثضوكانة،42 (ئيؤس) كة يةكيكة لةم هةسارؤكة دريذكؤلةى33دريذييةكةى هيز ت، ةبي م ئ ك

كيشكردنى ئةمةندة كةمة، ئةطةر بة دارلستيكيك بةرديكمان تيايابةرةو ئاسانةكةى فر�يدا، ئةوا بةردةكة هةرطيز ناطةر�يتةوة سةرى!

لة هةمويان نزيكت لةخؤرةوة هةسارؤكى (فلؤرا)ية، تيكر�اىتء،320دورييةكةى ةبي م ئ ك

سةر1193سور�اننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة ى ر�ؤذ 500زةوى تةواو ئةكات، لة هةموشيان دورتر لة خؤرةوة (سابيل)يةء

سةر2431مليؤن كم دورةء، سور�اننةوةكةى بة ى ر�ؤذزةوى تةواو ئةكات.

لةهةمويان ر�وناكت (ظيستا)ء (ئةتلنتا)ية، كة بةحالتروسكاييةكةيانان ئةطاتآ.

انة ناطونيت.. يةكةم:وردة ثةروانبونى ذيان لةسةر ئةو لةبةرئةوةى ثضوكنء، دووةم: ضونكة هيزى كيشكردنييان كةمةء ناتوانن كةشيك لة دةورى خؤيان ثيكبينن كة بريتى بيت لة بةرطة

هةوايةك تا بؤ ذيان دةستبدات.. سييةميش: دورييان لة خؤرةوة بؤتة مايةى هاتنةخوارةوةى ثلةى طةرما تياياندا، بةجؤريك يارمةتى

دروستبونء نةشوناكردنى ذيان نادات.

- ئةم هةسارؤكانة شيوةى جيازازيان هةية، وةك شيوةكانى بةردى سةر زةوى، 42 واتا مةرج نيية خر�، يان طؤيى بن، تاتةبةرديشيان تياية.. بؤيآ تةنيا دريذييكةيان

باسدةكةين، نةك دريذى تيةكانيان.

1 2

Page 45: The Universe

شةشةم: Jupiter ثةرضيس، موشتةرى

1340طةورةترين ثةروانةى ناو خيزانى خؤرة، قةبارةكةى نزيكةى ئةوةندةى طؤى زةوى ئةبيت.. لةبةر ئةوة بة ثةروانة زةبةللحةكة

مء،143000ناسراوة.. تيةكةى نزيكةى كى317قورسايى ساي قور ى ة ةند ةو زةويية، واتا لة تيكر�اى43 ئ

ثةروانةكانى خؤر ثيكةوة قورستة.

- بؤ ر�ونكرنةوةى زياتر: مةبةست لة قورسايى (بارستايي)ية، نةك قةوارة، ئةويش43 ثةيوةندى بةر�يذةى خةستءخؤل#ىء ضر�وثر�ى، يان فشوفؤل#ىء شاشء بؤشى مادة

2سم/طرام1,34ثيكهينةرةكانييوة هةية.. ضر�ى مادةكانى ثةرضيس لة

بةلم ضر�ى تيكر�اى مادة، تيناثةر�يت، ضونكة تيكر�ا لة طازى ثةستينراو ثيكهاتونم6ثيهينةرةكانى زةوى دةطاتة طرا . 2سم/

ثةرضيس لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردا ئةسور�يتةوة..تء760دوريى لة خؤرةوة ةبي م ئ ك ن مليؤ

ة 12,8دةورةكةى بةخيرايى ب مء سةر4333 ك ى ر�ؤذزةوى تةواو ئةكات.

ثةرضيس لة هةمو ثةروانةكانى دى زوتر خولننةوةكةى بةدةورى خؤيدا تةواو ئةكات.. بةلم وةك زةوى هةمو بةشةكانى ثيكةوة

ناسور�ينةوة.. بةل#كو وةك خؤر لة بةشيكييوة بؤ بةشيكى دى ئةطؤر�رآ،مير20لة كةمةر (هيل#ى يةكسان)يدا خيراترةء بةتةنيا كاتذ

5دةورةيةك تةواو ئةكات، بةلم لة جةمسةرةكاندا نزيكةى خولةك زياتر ئةخايينآ.

م1600ثةرضيس كةشيكى طازينى ليل#ى بة ئةستورى كهةية، لة طازى نةوشادرء زؤنطاو (ميتان) ثيكهاتوة.

مانطةكانى ثةرضيس

بؤ يةكةمينجار طاليلؤ توانى ضوار دانة لة مانطةكانى

ثةرضيس لة شيوةى (ثةروانةى دةورى طر)دا ببينآ، بةلم

نةيتوانى هةشت مانطةكةى دىن- ببينآ. وكيا ةر ثض ةب –ل

1 2

Page 46: The Universe

ء...تد، ناوئةبرين،3ء 2ء 1مانطةكانى ثةرضيس بة مانطى ذمارة بيجطة لةمةيش ناوى ديكةيان هةن، وةك: ئايؤ، يؤرءثا، طانيميد،

دا دؤزينييوةء،1610كاليستؤ، ئةمانة ئةوضوار مانطةن طاليلؤ لة سال#ى ناونران، ئةوانىGalilean satellitesبةناوى مانطةكانى طاليلؤوة

بة ذمارةكانى ضوارء ثينجء44دييش جطة لةناوةكانى خؤيانشةشء..تد، بةثيى سال#ى دؤزينةوةيان ناونراون.

جيى سةرسور�مانة ضوار لة مانطةكانى ثةرضيس

بةثيضةوانةى ئةوانى دى ئةسور�ينةوة.. واتا لة

خؤرهةلتةوة بؤ خؤرئاوا، دور نيية ئةم سور�اننةوة

ةر ةوب م ة ل ك ة و ة ةييان ةوان –ثيض باسانكرد- بةهؤى ئةوةوةبيت، ئةم مانطانة لة بنةر�ةتةوة سةر بة

كانى نيوان خؤىء (مارس)وردة ثةروانةثةروانةى ثةرضيس نةبنء، لة بنء، لةكاتى سور�اننةوةياندا لة ثةرضيس نزيكبونةتةوةء، كةوتونةتة

- بؤ زانيارى زياتر: ناوةكانى دى مانطةكان وةك: ئامال#سيا، ليدا، هيماليا، 44 ء،4ء ئايؤ3ء ئايؤ 2ئيلرا، ليسسيا، ئةنكاكى، كارمى، ثاسيظاى، سينؤثى، ئايؤ

ى- مو هة ة ب ة ة تا ئيست مؤر –بةة40نزيكةى ةي ةروان م ث ة ى ئ ط مان

دؤزراونةتةوة.(لة نتةرنيتةوة)

نيو بوارى هيزى كيشكردنييوة، بةمؤرة ييخسيى كردونء بةخؤيةوة ثابةندى كردون.

حةوتةم: Saturn كةش ، زوحةل

ثةروانةيةكى زؤر جوانة، بةوة لةوانى دى جيا ئةكريتةوة كة بة سآ ئةل#قة دةورة دراوةء، ثيى ئةل#ين ثةروانة ئةل#قةدارةكة! بؤ يةكةمي جار

دا ئةم ئةل#قانةى دةورى (كةش)ى دؤزييوة.1610طاليلؤ لة سال#ى

1 2

Page 47: The Universe

ئةطةر ئيمة لة ر�وانطة (مةرصةد)يكى طةورةوة بةباشى ليى وردبينةوة، بؤمان دةرئةكةويت هةر يةكيك لةو ئةل#قانةى دةورةى

(كةش)يان داوة، بريتيية لة ذمارةيةكى هيجطار زؤر لة ورديلة مانط! ئةو ورديلة مانطانة بةدةورى (كةش)دا ئةسور�ينةوة، بةلم هةمويان

بةيةك خيرايى ناسور�ينةوة، بةل#كو ئةوانةى ئةكةونة بةشى ناوةوةى ئةل#قةكان خيراتر لةوانةى دةرةوةى ئةل#قةكان ئةسور�ينةوة.. واتا

دورترينييان لة ثةروانةى (كةش)ةوة، لة هةمويان خاوتر ئةسور�يتةوة. ثيشئةوةى بيينة سةر باسى ثةروانةى (كةش) خؤى، لةبةرئةوةى

ئةل#قةكانى لة خؤى سةرسور�هينةرترن، ئةبآ بثرسي: ئةو ئةل#قانة ضيءضؤن دروستبون؟

زياتر ر�يى تيئةضيت كة هةر يةكآ لةو ئةل#قانة (يان، لةو ورديلة مانطانة)، ر�ؤذآ لة ر�ؤذان بريتى بوبن لة مانطيكى طةورةى سةربةخؤ،

كاتآ ئةو مانطانة لة (كةش) نزيكبونةتةوة، هيزى كيشكردنى يةكدييان، واى لة مانطةكان كردووة ثارضةثارضة بوبن، ضونكة ئةو

45مانطانة زؤر لةثةروانةكة خؤى ثضوكت بون، بةمؤرة هةرسآ ئةل#قةكة

م16دروستبون، كة ئةستورايى هةرسيكيان نزيكةى كئةبيت.

ضوار بؤشايى نيوانيان4ثينج ئةل#قة بة5سآ ئةل#قةء، دواتر 3- سةرةتا وادةزانرا 45 لةيةكدى جويكراونةتةوة.. ئةما دةركةوت ئةو ضوارةش بؤشايى نيء ضوار

شكرابو9ئةل#قةى ديكةنء دةبنة ر ئا بؤ دواجا ة، ق ةل# ئمء15كة تيكر�ا ئةل#قةى تةنك تةنكنء، ثانايى هيضيان ناطاتة ك

ذمارةشيان دةيان هةزار ئةل#قة دةبن!

ى734ئةم ثةروانةية ةو ز ى ة ةند ةو ئى95ئةبيت، كةضى تةنيا ةو ز ى ة ةند ةو ئ

قورسة.. هؤى ئةم سوك بارستاييةى، بؤ كةميى ضر�ى، يان كةميى مادة ثيكهينةرةكانى ئةطةر�يتةوة.46خةستيى

ى10760كةش (زوحةل) سور�اننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة ر�ؤذ 25217سةر زةوى تةواو ئةكات، هةر سال#يكى كةش بريتيية لة

ميرء10شةوء ر�ؤذى كةش خؤى.. هةر ر�ؤذيكيشى كاتذضارةكيكى سةر زةويية.

م9,6(كةش) لة ضةرخة هيلكةييةكةيدا بةخيرايى ضركة ئةر�وات./ ك دةورءثشتى كةش وةك هى ثةرضيس واية، لة طازى نةوشادرء زؤنطاو

(ميتان) ثيكهاتوة.. بونى ذيان لةسةر ر�وى (كةش) هةروةكو لةسةر (ثةرضيس)يش، شتيكى زؤر دورء تةنانةت مةحال#يشة.. ضونكة هيض

يارمةتيدةريكى تيدا نيية ببيتة مايةى ثةيدابونء طةشةكردنى ذيان.. ئةويش لةبةر دورييكةى لة خؤرةوةء، ثلةى طةرميشى زؤر نزمةء

هةميشة تاريكيشة.

مانطةكانى كةش (زوحةل) مانطى دى لة ئاسانى47) دة10جطة لةو ئةل#قانةى باسانكردن، (

(كةش)دا يةنء ئةضن، تةنيا دو مانطييان نةبآ، هةمو ئةوانى دى لة

سم.طرام/0,68- ضر�ى مادةكانى ثةروانةى كةش 46طة، 10- جطة لةو 47 مان ة33 ل ش ى ديي ط مان

ئاسانى زوحةلدا دؤزرانةوة، وةك: هيلي، كاليبسؤ، ثرؤميسيؤس، ئةتل#ةس،جانوس، باندؤرا، تةل#ستؤ....تد.

1 2

Page 48: The Universe

خؤرئاواوة هةل#دينء لة خؤرهةلتةوة ئاوائةبن، دورنيية ئةو دو مانطة لة كان بن، يان تةنى نامؤى طةردونى بوبنء،وردة ثةروانة (هةسارؤكة)

ضوبنة ناو بوارى كيشكردنى (كةش)ةوةء، ثابةندى خؤيى كردبن.ئةمانةش ناوى مانطةكانيتى:

ميمةس، ئينسيلدؤس، ئيسيس، دايؤنى، ر�ةيا، تايتان، هايثريؤن،ذاثيتؤس، فؤبى، تايس.

هةشتةم:

Uranus ئؤرانؤس دا لةليةن (وليم هيرشل)ى طةردونناسةوة دؤزرايةوة،1871لة سال#ى ى70نزيكةى ةو ز ى طؤ ى ة ةند ةو ئ

ى510,000ئةبيت.. تيةكةى مء، تيكر�ا كن2,800دورييكةى لةخؤرةوة، واتا نيوة تيةى سور�طةكةى مليؤ

كم زياترة.

11زؤر بةخيرايى بةدةورى خؤيدا ئةخوليتةوة، بة كةمت لة كاتذمير جاريك بةدةورى خؤيدا

ئةخوليتةوة، لة ضةرخيكى هيلكةييشدا، بةثيضةوانةى

سةمتى ثةروانةكانى دى، لةخؤرئاوا بؤ ة ةو هةلت –خؤر

ضركة ئةسور�يتةوة، بةمثيية/كم6,72بةنيسبةت خؤرةوة- بةخيرايى

ى)84= ر�ؤذ (30687دةورةكةى ةو ز سةر ى سال# ئةخايينآ.

مادة ثيكهينةرةكانى دةورى ئؤرانؤس زؤر لةوانةى (ثةرضيسء كةش) ثلةى سةدى لةخوار182-ئةضن.. ثلةى طةرميش تيايا ئةطاتة

سفرةوة.. بةجؤريك ئةو طازى نةوشادرةى تيايةتى ئةيبةستيت. ئؤرانؤس، طةرضى هةميشة تاريكة، كةضى هةر بة ثةروانة كةسكةكة ناسراوةء، ر�وبةرةكةى بة ضينيكى ئةستور لة طازى زؤنطاء (ميتان)

دةورةدراوة.ثينج مانطة طةورةكانى ئةمانةن:.. هةية مانطى 21ئؤرانؤس

مياندا، ئةريل، ئةمثريال، تةيتانياء ئؤثيؤ.

1 2

Page 49: The Universe

نؤيةم: Neptune ني�ثتون

ى60زؤر لة ئؤرانؤس ئةضيت، قةبارةكةى نزيكى ة ةند ةو ئى17كمء بارستاييةكةى 48000زةويية، تيةكةى ة ةند ةو ئ

بارستايى زةوى ئةبيتء، لةبةر ئةم طةورةييةء ر�ةنطدانةوة شينةكةى بة(زةبةللحة شينةكة) ناسراوة.

مء،8500دورى لة خؤرةوة ك ن مليؤ سال تةواو ئةكات، بةتةواوى164سور�اننةوةكةى بةدةورى خؤردا بة

ر�ؤذى ئيمة ئةخايينآ، ئةمةيش لة خؤرئاواوة بؤ خؤرهةلت،60126ضركة ئةر�وات./كم5,44بةثيضةوانةى ثةروانةكانى دييةوةء، بةخيرايى

ثلةى طةرمايى ئةميش وةك ضؤن ئؤرانؤسدا نزمة، لةنيثتونيشداك10كاتذميرء 4نزمتةء، تيشكى خؤرتا ئةطاتة نيثتون ة خول

ئةخايينآ.

مانطةكانى ني�ثتون

تا ئيستة تةنيا يةك مانطى بةناوى (تريتؤن)ةوة لةليةن (لسل)ةوةة1846سال#ى ةو ةت ة352000، ئةم مانطة 48 دؤزراو ل م ك

ر�ؤذ بةدةوى نيثتوندا تةواو ئةكات. 6نيثتونةوة دورةء، دةورةيةك بة دةيةم:

Pluto 49ثلوتؤ

- لة ر�استيدا، تا ئةوكاتة دو مانطى دؤزرابونةوة، من هةر بةو يةكةيان زانيبو، 48 ) لة2ئةويدى ناوى (نةيريد)ة... ئيدى دواى طةشتة ئاسانييكةى (فؤيايةر

ئةل#قةى تةنكى وةك ئةوانةى9مانط، 8دا، دةركةوت جطة لة 1989ئؤطؤستى زوحةليشى لة دةورن!

زانايان لةم سالنةى دواييدا، ثلوتؤيان -وةكثلوتؤ، يان (ئةفلتون)، - 49 لة كؤمةل#ةى خؤر دابر�انء، خستيانةلةبةر ثضوكى قةبارةكةى، ثةروانةى نؤيةم-

1 2

Page 50: The Universe

دا يةكيك لة طةردونناسةكانى ولتة يةكطرتوةكان كة1930لةسال#ى ناوى (تؤمبؤ) بو، ثةروانةى (ثلوتؤ)ى دؤزييوةء، دةريست دوريى لة

مليؤن كم ئةبيت.6خؤرةوة نزيكةى ثلوتؤ، وةك ئةوانةى ثيشخؤى طةورةء زةبةلح نيية، تةنانةت زؤر

لةزةوى ثضوكتيشة. سور�اننةوةكةى بةدةورى خؤردا لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةخيرايى

سال تةواو ئةكات.250ضركة بةنزيكى/كم4,8ة5تيشكى خؤربةنزيكةى طات ة مير ئ كاتذ

ثلوتؤ. ثلةى سةدى240ـثلةى طةرما لةسةرى زؤر نزمة، بةجؤريك خؤى لة

لةخوار سفرةوة ئةدات. بةدةوريا 50تا ئيستة نةزانراوة ئاخؤ ئةم ثةروانةية مانطى هةية

بسور�يتةوة، يان نا!Vulcan 51 ظؤل;ــكان ثةروانةى:

(ثةروانة (ثشتينةى كؤثةر)ةوة، كةبةر�يزى كؤمةل#ة ثةروانةيةكى دييةوة بةناوى ناسراون.Dwarf planetsطرطنةكان)

دا مانطيكى ثلوتؤ بةناوى1978سال دواى ضاثكردنى ئةم كتيبة، لة 11- 50 دا، دوانى دى بةناوةكانى (نيكس)ء2005(ضيؤن)ةوة دؤزرايةوةء، دواتر لة

(هايدرا) دؤزرانةوة. لةنيو طةردونناسيدا نةما.. لةبرى ئةوة زانايان ئةطةرى ئةوةيانظؤل#كان- دواتر ناوى 51

وة ثةروانةء تةنى ئاسانيى دىثلوتؤلةبةرضاوطرت كة بةثيى حساباتى طةردونيى، دةبآ لةولى مء، 3752) دؤزرايةوة كة تيةكةى Erisدا (ئييس-2003هةبيت.. ئةوةبو لة مليار كم16 ك

ليمانةوة دورةء، دواتر ئةميش خراية ليستى ثةروانة طرطنةكانةوة.

ثيويستبو باسى ظؤل#كان لةثيش هةمو ثةروانةكانى دييةوة بكةين.. بةلم طومانان لةبونى ثةروانةيةكى لةمؤرة كرد، بؤيآ خستمانة

دواى هةمويان! دا (لظريير)ى طةردونناس بلويكردةوة، ثةروانةيةكى1858لة سال#ى

دا (لسكةربؤل#ت)ى1859تازةى دؤزيوةتةوة، هةروةها لة سال#ى ثةروانةيةى ئيكتيشافكرد! وتى طوايآ طةردونناس جاريكى دى ئةم

ئةكةويتة نيوان سور�طةى زاوة (عةتارد)ء خؤرةوةء، ناوينا (ظؤل#كان). لةم بارةيةوة ئةل#يت:لظريير

قةبارةى ظؤل#طان سييةكى قةبارةى زةوييةء، تيكر�اى دورييكةى لةى20,8خؤرةوة ة زؤرب ك ة و مء، ك ن مليؤ

ثةروانةكانى خؤر لة ضةرخيكى هيلكةييدا بةدةورى خؤردار�ؤذ دةورةكةى تةواوئةكات.20ئةسور�يتةوةء، بةنزيكةى

ئةوةى لةبارةى ئةم ثةروانةيةوة ئةزانريت نة هةر تةنيا زؤر كةمة، بةل#كو طومان لة بونيشى ئةكريت.. ناتواني بيسةليني كة ثةروانةيةكى

لةمؤرة لةناو ضةرخى (زاوة)دا هةية، ئةطةر شتيكى واش هةبيت لةم سةردةمةدا ناتوانريت بة تةليسكؤث ببينريت، لةبةر نزيكيى

لةخؤرةوةء تيشكى بةتينى خؤر خؤيشى.

؟! بؤضى ئاسان لة رؤذدا شي ئةنوي�نآ

1 2

Page 51: The Universe

بةشةو ئاسان ر�ةشء تاريك ديارة، ئةمةيش بةهؤى سيبةرى زةوييةوةية كة ر�ؤذ دروستى ئةكات، ئةويش كاتآ خؤر ئةكةويتة

ئةوديوى زةوييةوة.. بةلم ئايا ئةم سيبةرة ئةوةندة طةورةية كة هةمو ئاسان بطريتةوة؟! يان ئايا ئةو سيبةرةية بؤتة مايةى تاريككردنى ئةو

بؤشايية زؤرةى لة نيوانانداء نيوان ئةستيرةكاندا هةية بة جؤريكئةستيرةكان تيايا بدرةوشينةوة؟!

نا.. زةوى زؤر لةوة ثضوكتة بتوانآ ئةو سيبةرة طةورةية دروستكات.. ئةوةى لة تواناى زةويدا هةية بةهؤى سيبةرةكةيةوة تاريكى كات، تةنيا

كم300 لة -وةك باسانكرد-ئةو ضينة هةوايةى دةوريتى، ئةويش تيثةر� ناكات.

كم مان بؤ تاريك كات..200بةلم ئةوةندة بةسة بؤ زةوى بة ئةستورايى (واتا ئةو بةرطة هةوايةى لةسةريتى).. ضونكة تاريككردنى هةواى

دةورى زةوى ئةبيتة مايةى ئةوةى بة بؤشايى ئاسانى تاريكء شةوةزةنطةوة بانبةستيتةوة.. بةو تاريكييةى ئةكةويتة ئةوديو بةرطة

هةواكةيةوةء هةمو طةردونى طرتؤتةوة. ئةطةر ئةم بةرطة هةوايةى ئيستة لة دةورى زةوى نةبوايآ، ئةمانتوانى

بةر�ؤذى نيوةر�ؤ بةئاسانى ضاو بب�ينة خؤرء، خؤر لةناوجةرطةى تاريكايى ئاساندا ببيني بيئةوةى كاريكى ئةوتؤ بكاتة سةر ضاومان،

هةروةك ضؤن سةيرى ئةستيرةيةكى طةورة لةشةودا بكةين، وائةبو.."بيطومان ئةطةر ئةو بةرطة هةواية نةبوايآ، ئيمةيش نةئةبوين!"

ئةطةر بةسوارى كةشتييةكى ئاسانى لة ر�ؤذدا بةرةو ئاسان ، وردةوردة-كةمت لة دةقيقةيةك–بكةوينةر�آ، ثاش ماوةيةكى كةم

ئاسان تاريك ئةبيتء، هةر كة ضوينة ئةوديوئةم ضينة هةوايةوة، ئيدى هةمو طةردون ئةبيتة شةوةزةنطيكى ئةنطوستةضاو، خؤر وةك

ئاوينةيةكى بازنةيى ئةبريسكيتةوة، بيئةوةى هيض ثرشنطء تيشكيكى ثةخشء بلوبؤوةى وةك ئيستةى ببيني! بيطومان هؤى بلونةبونةوةى ر�وناكايى خؤر، هةروةها ر�وناكايى ئةستيرةكانيش بة ئاساندا، نةبونى

لة بؤشايى طةردوندا. -بةتايبةتى لة دؤخى طازيدا–مادةية كةواتة تا ئيستة بؤمان دةركةوت ئةو شوينةى مادة، يان هةواى تيا

ى تيا بلونابيتةوةء، يةكةمي هؤ بؤ-تيشك–نةبيت، ر�وناكايى بلوبونةوةى تيشكء ر�وناكى، بونى هةواية.

لةكاتيكدا تيشكى خؤر بةر هةوا، يان تةثو تؤزى نيو هةوا ئةكةويت،تيشكةكة ثارضةثارضة ئةبيتء بلوئةبيتةوة.

ثيويستة ئاطاداربي، تيشك بريتيية لة ضةثكيكى تيكةلو لة ر�ةنطةكان.. بةئاسانى ئةتواني ئةو ضةثكة ر�ةنطة تيكةلوة جيابكةينةوة، ئةويش بة

تيثةر�اندنى تيشكةكة بةناو شةبةنط (مةنشور)يكدا.. يةك لةدواى يةكئةم ر�ةنطانة ئةبيني:

بنةوشةيى، نيلى، شي، سةوز، زةرد، ثةتةقال#ىء سور. بةبآ شةبةنطيش ئةتواني زؤر بةجوانىء ئاشكرا ئةم ر�ةنطانة بةهةمان

شيوة لة ثةلكةزير�ينةدا ببيني. وتان كاتآ تيشكى خؤر بةر هةوا ئةكةويت، بلوئةبيتةوة، مةبةستمان

هةر ئةو ر�ةنطانةية ثةخش ئةبنةوة، بةلم هةمو ر�ةنطةكان وةك يةك بلونابنةوة، ضونكة ئةو ر�ةنطانة هةريةكةيان لةسةر شةثؤليك

ئةمانطاتآ، كورتىء دريذى شةثؤلةكان بةطويرةى هةر ئةو تةرتيبةية

1 2

Page 52: The Universe

كة ناوةكانيانان ثينوسى، واتا كورتتين شةثؤل بنةوشةييةء،دريذترينييان سورة.

كةواتة كاتآ تيشك بةر هةوا ئةكةويت، ر�ةنطى شي لة ر�ةنطى سور خيراتر ثيضةوانةء بلوئةبيتةوة، ضونكة ئةو شةثؤلةى ر�ةنطى شينى

هةل#طرتوة، لةوانى دى زؤر كورتتة. بةمؤرة تا هةوا لةدةورى زةوى بينيت، ئةو طومةزة شينةش

بةسةرمانةوة هةر ئةمينيت، ئةويش بريتيية لة كورتتين شةثؤل ناوتيشكى خؤر.

تا تيشك دورتر بةناو هةوادا ر�ةتبآ، ر�ةنطى شي ون ئةبآء ر�ةنطةكانى دى بةدوى يةكدا ثيضةوانة ئةبنةوة، تا ئةطاتة ر�ةنطى سور.. ضونكة تا تروسكايى تيشك بينآ ئةو شةثؤلةش هةر ئةمينآ كة ر�ةنطى سورى

هةل#طرتوة.. تا هةواش زياتر تةثوتؤزى تيابيت، تيشكةكة زياتر بلوئةبيتةوةء، شةثؤلة دريذةكانيش دةست بةثيضةوانةبونةوة ئةكةن،

بةتايبةتى دةمةوئيواران لةبرى ر�ةنطى شي، ر�ةنطى ثرتةقال#ىء سور، يان زةرد ئةبيني.. ضونكة لة ئيوارةدا تيشكى خؤر ماوةيةكى دورتربةناو تةثوتؤزء هةوادا ئةبر�يت، لةضاو ئةوةى لةنيوةر�واندا ئةيب�يت. تا هةوا بآ تةثوتؤزء سافء خاوينت بيت، ئاسان شينيكى تؤخت

ئةنوينآ، ضونكة لةو حال#ةتةدا تةنيا ئةو شةثؤلةى تيا ثيضةوانةئةبيتةوة كة ر�ةنطى شينى هةل#طرتوة.

Comet )الذنب ( كلكدار

كلكدار تةنيكى ئاسانيية، لة دوبةش ثيكهاتوة، سةريكى طةورةء كلكيكى دريذ.. سةرى كلكدار لة بارستاييةكى طةورةى بةردء طلء مةعدةنء طازى بةبةستةلةك بو ثيكهاتوة.. تيةى سةرةكةى لة دو

كيلؤمةتر زياترة. لةدورةوة كلكةكةى دةرناكةوآ، ئةويشى بريتيية لة هةندآ طازء

تؤزوخؤل.. كلكى هةنديكيان سةدان كيلؤمةتر دريذة!

1 2

Page 53: The Universe

كلكدار بةزؤرى لة دةوروثشتى خؤردا هةن، هةنديجار لة زةوى نزيكئةبنةوةء، سةرمان لي ئةدةن.

)يةء.. لةسال#ى52يةطيك لة كلكدارة بةناوبانطةكان ناوى كلكدارى (هال ) لة1918-1914سال بةرلة يةكةمي جةنطى جيهانى (3دا بة 1910

دا1759ء 1835زةوى نزيكبؤوة.. لةوةءبةريش لة سالنى دةركةوتوةء لةزةوى نزيك بؤتةوة.. بيطومان جاريكى دييش لة

سةرمان ل ئةداتةوةء، ر�ةنطة ئةمارةيان53دا1986دةورءبةرى سال#ى زؤر لة جارانى ثيشو ثضوكت بيت! ضونكة لةكاتى ر�ؤشتن بة بؤشايى ئاساندا هةندآ لة مادةكانى ون ئةكات! ضونكة لةهاتنةكانى ثيشويدا

طةورةتر دياربو، تا هاتوشة ثضوكت بؤتةوة. كلكدارى (ئينكى) لة ضةرخى ثةرضيس (موشتةرى) دةرناضيت..

كلكدارةكان هيجطار زؤرن، لة بةناوبانطةكانيان كلكدارى (بونسبؤكسن،دارست، دى ظيكؤ، مةشائيء....تد)

)1742-1656 (ئيدمؤند هال لة كؤنةوة ناسراوة، دواتر بةناوى هال- 52 طةردونناسى بةريتانييةوة ناونرا، لةبةرئةوةى تؤذينةوةى زانستيى زؤرى لةبارةوة

ر�ؤذ جاريك لة11سالء 76كرد، دةستنيشانى سالء ر�ؤذى هاتنيشى كرد، هةر زةوى نزيك دةبيتةوة.

دا جاريكى دى هاتةوة.. واتا بةتةنيا1985ى نؤظامبةرى 27- هال ر�يك لة 53ة. 5مانطيكء ةك ى ثيشبينيي ر�ؤذ دوا

& Meteorites Metrosئةو ئةستي�رانةى ئةكشي�ن! شوهبء بةردة نةيزة

ئةطةر لة شةويكى سايةقةدا سةيرى ئاسان بكةين، ضارةكة كاتذميريك تيناثةر�يت، ضةندين هيل#ى بريسكةدارى زيوين ئةبيني.. لةثر� هيض

ثاشاوةيةكييان ديار نامينن، لى خؤمان ئةل#ين:ئةها! ئةستيرةيةك كشا! دورنيية يةكسةر بشل#ين:

ئاخؤ كام شيخء مةشايةخ عةمرى خوايكردووة؟ خوا لييخؤش بيت!! بةلم ئةم ناوةى ئيمة لةم دياردةيةمان ناوة، زؤر هةل#ةية.. ضونكة

ئةوانةى ئةيانبينيء ئةكشين، نة ئةستيرةنء نة نيمضة ئةستيرة.. ئةطةر ئةستيرةكانى ئاسان بةوجؤرة بكشينء نةمينن، لةماوةى ضةند سال#يكى زؤر كةمدا ئةستيرةيةك بة ئاسانةوة نةئةما! تةنانةت ئةتوان

بل#يم لة تةنيا ر�ؤذيكدا، تاكة ئةستيرةيةك لةو ئةستيرانةى بةضاو

1 2

Page 54: The Universe

ئةيانبيني لة طةردوندا نةئةما.. بةلم ئةستيرة هيض كاتيك بةو شيوةية ناكشآء، ئةستيرةكان بةنيسبةت ئيمةوة لة وةستانيكى ر�يذةيى

بةردةوامدان. (نةيزةك)ء بةهةنديكى بةردة نةيزةبة هةنديك لةوانةى ئةكشين ئةوترآ

. 54دييان ئةوترآ ميتؤ (شوهوب) هةريةكآ لةمانة لة بارستاييةك، كة بةزؤرى لة ئاسنء بةردء طلء، هةروةها مسء قور�قوشمء نيكلء ئةلؤمنيؤم ثيكهاتوة.. قةبارةيان

جؤراوجؤرة، ميتؤكان زؤر ثضوكنء، ئةوانى دى طةورةنء هى وايانتياية ضةن تةنيك قورسة.

ضركة ئةسور�ينةوة، كاتآ دينة ناو بةرطة/كم45تا 10ئةمانة بةخيرايى هةواى زةوييةوة، بةهؤى ليكخشانيانةوة ثلةى طةرمييان بةرز ئةبيتةوة

تا دائةطيسينء، بةمةيش هيل#يك لة بريسكةى زيوين لة تاريكايىئاساندا دروست ئةكةنء نامينن.

ذمارةى ئةمانة لة ئاساندا هيجطار زؤرة.. هةتا يةكيك لة ضاوديرةكانل3000ئةل#يت لةماوةيةكى زؤر كورتى شةويكدا توانيم ن يا

55ببينم.

)ء،Metros (ميتؤلة خؤرئاوادا بةوانةى لةنيو هةوادا دةسوتينء، ناطةنة سةر زةوى دةوترآ - 54 ).Meteorites ( ميتؤر�ايتبةوانةيش دةطةنة زةوى دةوترآ

- ولسنا السماء فوجدناها ملئت حرسا شديدا وشهبا.. (قــورئان)55 بيطومان لة مليؤنةها سال#ةوة مرؤـظ ر�وانيويتة ئاسانء، ئةم دياردةيةى بةلوة سةيرء ترسناكيش بووة.. بةتايبةتى لة شةوانى بيابانى تاريكء نوتةكدا باشت

دةبينرين.. ديارة جطة لةذمارة زؤرة بينراوةكةى هيضى دييان لةبارةوة نةزانيوة.

سةرضاوةى ئةمانة بةزؤرى ئةو كلكدارانةن لةكؤتايى ذيانياندا لةتلةت ئةبن، يان لة وردة ثةروانة (هةسارؤكة) ويل#بووةكانى نيوان مارسء

ثةرضيس (مةريخء مشتةرى)ن، يان لة كؤمةل#ة ئةستيرة (طالكسى)كانى (فرساوس، زةر�افةء شير)ةوةن، يان لةهةندآ سةديةوة كة هيشتا

نةبونةتة شارة ئةستيرة "طالكسى"ء، بةشيك لة مادةكانيان بةطةردوندابلوبونةتةوة، لةوانةوة دينة ناو كؤمةل#ةى خؤرةوة.

ئةمانة بةزؤرى مةترسى كوشندةء ويرانكارييان ل ئةكرين.. بةتايبةتى بةرامبةر كةشتيية ئاسانييكانء كةشتيوانةكانيان، كاتآ دةطةنة

ئةوديو بةرطة هةواى زةوى، بةلم ئةم مةترسيية بؤ دانيشتوانى سةر زةوى هيضى ئةوتؤ نيية، ئةويش بةهؤى ئةو ضينة هةوا ئةستورةى دةورى زةوى داوة، كة ر�ؤذانةء بةردةوام مرؤـظ لة هةزارةها ميتؤء

بةردة نةيزةى كوشندةء ويرانكةر ئةثاريزآ. ئةوانةى لةبةر ثضوكى قةبارةكةيان لة ئاساندا ئةسوتينء، ناطةنة سةر

(شوهب).. ئةوانةى قةبارة طةورةن، بةميتؤزةوى ثييان ئةوتريت ،ميتؤر�ايتسوتاندنةوة ئةطةنة سةر زةوىء بةناويدا ئةضةقين، ئةمانة

)يان ثيئةل#ين.بةردة نةيزةيان ( كةسى10ث.ز يةكيكى طةورةيان كة طةيشتة سةر زةوى 616لةسال#ى

كوشتء، بةرديكى طرانبةهاشى تيابو.. ئةمةيش شتيكى ئاساييةء، بةطشتى ئةوانةى دواى سوتانيان ئةطةنة سةر زةوى ئةبنة بةردى

طرانبةها. يشدا بةردة نةيزةيةك بة بارستايية1944ميذوناسةكان ئةل#ين، لة سال#ى

ئاطرةكةيةوة داكةوتء ضةند خانويةكى سوتان.

1 2

Page 55: The Universe

توخة ثي�كهاتةكانى طةردون Elements ’The Universe

ةتؤمئ هةمو تةنء بونةوةرةكان لة طةردوندا بؤ يةك سةرضاوة ئةطةر�ينةوة،

طؤى زةوى بة طياندارء بيطيانةوة، مانط، خؤرء ثةروانةكانى دى، هةمو ئةستيرةكانء سةديةكانيش، تيكر�ا لة بناغةدا لة يةك سةرضاوةوة

بو!56هاتونةتة كايةوة، ئةويش طؤيةكى هيجطار طةورة دور نيية ئةوةى وتان تؤزآ لة ر�استى لماندابيتء، ئةو لدانةيش لة

سروشتى مرؤظةوة بيت كة حةزئةكات هةمو شتيك بؤ يةك سةرضاوة بطةر�ينيتةوةء، هيض جياوازييةك لةنيوان ثارضةء بةشةكانييا نةبيتء، هيضيان لةوى دى زياتر نةبن! دوريش نيية داستانى ئادةمء حةواش

هةر لةبةر ئةم سروشتة ضةسثاوةى مرؤـظ بيت، كة حةزئةكات هةمومانلة يةك سةرضاوةوة هاتبينةتة خوارةوة!

ئيدى هةرضؤنيك بيت، ليرةدا طرينط ئةوةية، مادةكانى طةردون لةسةرةتادا وا ثارضةثارضةء ثةرشء بلو نةبون، ثيدةضيت هةر هةمو

ئةستيرةو سةديمء تةنة جؤراوجؤرةكانى دى طشتييان ثيكةوةء

- زانايان لةو بر�وايةدان ضر�ى مادةى ئةو طؤية بةر لة تةقينةوةء دروستبونى 56م/9310طةردون طةشتبيتة طرا سم.

بةشيوةيةكى ثةستينراو، طؤيةكى هيجكار طةورةيان ثيكهينابيتء، دواتر بةهؤى تةقينةوةيةوة ثارضةثارضة بوبآء ثارضةكانى بةهةمو ليةكى بؤشايى طةردوندا بلوبوبنةوةء، ئيستةيش ئةبيني تاديت

وردتر ئةبنء زياتر دورئةكةونةوة. ئةوةى مايةى سةرسور�مانة، هةمو ئةو توخانةى دورترين ئةستيرةيان

ل ثيكهاتوة، هةمان ئةو توخانةن كة لةطؤى زةوياندا هةن! ئةمة دةرى ئةخات كةوا لةسةرةتادا زؤر لةيةكدى نزيك بون، يان هةر هةمويان

يةكثارضة بون. 92هةمو ئةو توخم (عونسور)انةى طةردونييان ل ثيكهاتوة

توخن.. دةبا بزاني توخم ضيية!؟ ئةطةر ثارضة تةباشييكمان

وردوردكرد، تائةو ر�ادةيةى ئيدى نةتواني لةوة وردترى بكةين،

ة ن ب ما طو بي ي ةبين –ئ مايكرؤسكؤث- لة طةرديلةى هيجطار ورد ثيكهاتوة.. نةك هةر تةباشي،

بةل#كو هةرضى مادةى طةردون هةية، لةو طةرديلنة ثيكهاتونء، ئةكةر ئةوانيشمان بة ئاميريك

لةتلةتكرد.. ئةطةين بةو شتةى ثيى ئةل#ين (ئةتؤم)ء، ئةمةيش نة

لةتلةت ئةكريتء نةبةتةنياش ئةبيت.. هةميشة دوان يان زياتر

يةكئةطرنء تؤزيك، يان

1 2

Page 56: The Universe

ن.. ْ- ثيكدين ىْ جز ك ةية ةرديل –طئةميش لةبةر ورديى بةضاوى ر�وت نابينريت.

ة ك- ل ة ةي ةرديل ط ك ى تؤزي ة –تي سم، واتا يةك لة مليؤنى سانتيمةتريكة! بيطومان0,000001ر�ؤن

ئةتؤم لة تؤز ثضوكتة. ئةو ئةتؤمةى بة ضاونابينريت، ذمارةيةكى هيجطارى زؤرى وةك يةكى

ضونةتة ثال يةكء يةكيان طرتوةء بونةتة ئاسن، قور�قوشم، فافؤن،طؤطرد، ئؤكسجيء....تد.

هةروةها ذمارةيةكى جياوازى لة يةكنةضوى يةكييان طرتوةء بونةتة:ئاو، هةوا، طل، نةوت، خوآء...تد.

وتان ذمارةيةكى ضونيةكء ذمارةيةكى جياواز لة ئةتؤمةكان.. بةلم لة ر�استيدا ئةتواني بل#يي جياوازييةكى ئةوتؤ لةنيوان ئةتؤمى ئاسنء

ئةتؤمى ئؤكسجيندا نيية كة شايانى باسبيتء، هةروةها لةنيوان ئةتؤمى ئاسنء هةمو توخةكانى ديكةشدا! لة دريذةى ئةم باسةماندا

دواتر ئةمة ر�ونت ئةكةينةوة.* * *

فةيلةسوفى يؤنانى (ديوكريتس) ناوى ئةم ثارضة هيجطار وردانةى نا (ئةتؤم).. ئةتؤم وشةيةكى يؤنانييةء واتاى (لةت ناكريت)، يان (وردتر

ناكريت) ئةبةخشيت. و ئةتؤم تةنيكى تؤكمةء تيكسمر�اوءهةروةها (تؤمسؤن) لةو باوةر�ةداب

)ء نيوةكةى دى موجةبة (+). بةلم-ثتةوء ثر�ة، نيوةى ساليبة (

بة تةجروبة دةريست ئةتؤم تةنيكى تؤكمةء57(ر�ةزةرفؤرد) تيكسمر�اوء ثتةوء ثر� نيية! بةل#كو زؤربةى قةبارةكةى بؤشاييةء، لة

ناوةر�استيدا ناوكيكى ثر�ء خةست هةية بارطةى (موجةب) (+)ى هةل#طرتوةء، لةدةورى ناوكيش ئةليكتؤنى (ساليب) (-) هةية

ر�ةزةرفؤرد وتى ئةلةكتؤنةكان بةدةورى ناوكدا ئةسور�ينةوة، ئةويش بةهؤى دو هيزى ضونيةكةوة، هيزى كيشكردانى كارةبايى ناوك بؤ لى

خؤىء، هيزى ثال#ثيوةنةرى بؤ دةرةوة. ثاش ضةند سال#يكى دى دواى ر�ةزةرفؤرد، زاناى دانيماركى (بؤهةر)

نونةيةكى ئةتؤمى دانا، كة زؤربةى دياردة سروشتيكانء ئةنامطييية زانستييكانى ر�ونكردةوةء، بةهؤى ئةمةيشةوة خةلتى

ى ثيبةخشرا.1912نؤبل#ى (بؤهةر) توانى ئةتؤم بةو ثضوكييةوة لةطةل خؤرء ثةروانةكانيدا بةراورد

بكات، بةم بةل#طانةى خوارةوة: لةناوةر�استى هةر ئةتؤميكدا ناوكيك هةية، كة-1

ى91,97 ة ماد مو هة ى % ئةتؤمةكةى هةل#طرتوة، هةروةكو ضؤن خؤر لةناوةر�استدا

ى99,87 ةكان ماد مو هة ى % خيزانى خؤرى هةل#طرتوة.

ى 1937- 1871: ر�ةزةرفؤرد ئيرنست- 57 ى نيوزلند زانا لةذير ضاوديرى طةورة دا لةبوارى تيشكدانةوة جؤراوجؤرةكانىئةليكتؤندؤزةرى زانا (جؤزيف تؤمسون)

ة1908ئةتؤمدا كارى كرد.. سال#ى ل ى ى نؤبل# خةلتكيميادا ثيبةخشرا.

1 2

Page 57: The Universe

هةمو ئةتؤميك تةنؤكةى زؤر وردترى تياية، هةريةكةيان لة-2 سور�طةى خؤياندا بةدةورى ناوكدا ئةسور�ينةوة ثييان

ئةل#ين ئةلةكتؤن، وةك ثةروانةكانى خؤر. دريذى تيةى سور�طةى ئةلةكتؤنةكان يةك لةدواى يةك-3

بةهةمان ر�يذةى دريذى تيةى ضةرخى ثةروانةكانزيادئةكةن.

هيزى كيشكردنء ثال#نان لة نيوان ناوكء ئةلةكتؤنةكاندا،-4 لةسةر هةمان ئةو ياسايةية خيزانى خؤرى لةسةرة، ئةويش ياساى نيوتنة كة ئةل#يت: "هيزى كيشكردن

بةثيضةوانةوة لةطةل دوضةندانةى ماوةى ميانيان تةناسوبئةكات".

بؤشاييةكى ر�يذةيى زؤر فراوان لةناو ئةتؤدا هةية، وةك ئةو-5بؤشاييةى نيوان خؤرء ثةروانةكانى.

*** تا ئيستة ئةوةمان بؤ دةركةوت هةمو ئةتؤميك لة ناوكيكء

ئةلةكتؤنةكانى ثيكهاتون.. لة ناوكيشدا هيندةى ذمارةى ئةلةكتؤنةكان هةية.. ئةو جياوازييانةيش لةنيوان توخةكاندا58(ثرؤتؤن)يش

ئةبينرين تةنيا بةهؤى ذمارةى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤنةكانيانةوةية.. زؤرىء كةمييان لة ئةتؤمةكاندا جياوازيى نيوان توخةكانء

- لةبةرئةوةى بةنيازبوم كتيبيكى سةربةخؤ دةربارةى ئةتؤمء فؤتؤنء تةنؤلكة58 وزةيىء تيشكييكانى ناوى دابنيم، نةمويستبو ليرةدا لةمة زيت دريذة بةم بابةتة

بدةم.

خةسل#ةتةكانيان دةستنيشان ئةكةنء، وايان ليئةكةن دوانييان لةيةكدىنةضن!

ئيستة ر�ةنطة بثرسنء بل#ين: ئةطةر جياوازى نيوان توخةكان هةر ذمارةى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤن بيت، ئايا ناتوانريت توخيك بة توخيكى دى بطؤر�ريت؟! ئايا ناتوانريت توخيكى طرانبةهاى وةك زير� (ئال#تون)، يان ثلتي، لة توخيكى هةرزانبةهاى وةك جيوة يان قور�قوشمء ئاسن،

بةزيادء كةمكرنى ئةلةكتؤنء ثرؤتؤنةكان دروستبكةين؟! بةل#ى! بؤنا؟ تا ئيستة زؤر هةول بؤ دروستكردنى زير� لة توخيكى

ترةوة دراوة، ئةمة خولياى طةليك لة زاناء فةيلةسوفء كيمياطةران بووة.. لة ر�استيشدا لةم هةولنةياندا سةركةوتو بون.. ئال#تونيان لة

توخى دى، بةتايبةتى لة (جيوة) دروستكردووة.. ضونكة (جيوة) لة ليستى توخةكاندا لةدواى زيرةوة ديت.. بةلم تةنها كؤسثيك لةم

طؤر�ينةدا ئةوةية، ئةو مةسرةفةى لة طؤر�ينى جيوة بؤ ئال#توندا ئةكريت،لة نرخى ئةو بر�ة ئال#تونةى لييمان دةستئةكةويت زياترة.

* * * زؤرىء كةمى ثرؤتؤنء ئةلةكتؤن لة توخةكاندا واتا بةرزىء نزمى،

يان زيادءكةمى كيشى ئةتؤمى (وةزنى زةر�ى) هةر توخيكيان. ئةتؤمى طازى (هايدرؤجي) بؤ كيشى هةمو ئةتؤمةكانى دى كراوة بة بناغة، واتا ثيوةرى ئةساسى.. ضونكة لةناو ئةتؤمى (هايدرؤجي)دا

1,0083تةنيا يةك ئةلةكتؤنء يةك ثرؤتؤن هةن.. كيشةكةيشى 0,00045يةكةى بارستايى ئةتؤميية.. ئةلةكتؤنةكة

ة.1,00778يةكةيةء ثرؤتؤنةكةيش ةكةي ي

1 2

Page 58: The Universe

دواى (هايدرؤجي) لة ليستى توخةكاندا (هيليؤم) ديت كةيةكةية.4ثرؤتؤنى تيايةء كيشيشى 2ئةلةكتؤنء 2

ئةلةكتؤنةكانى (هايدرؤجي)ء (هيليؤم) لةتةنيا يةك خول#طة (مةدار)دا 2ئةسور�ينةوة، ضونكة خولطةى يةكةمى ناو ئةتؤم جيى سور�اننةوةى

ئةلةكتؤنى تيا ئةبيتةوة. ئةلةكتؤنى تيايةء، (ئؤكسجي)يش3دواى ئةميش (ليسيؤم)ة كة

سور�طةدا ئةسور�ينةوة، دوانييان لة خولطةى2ئةلةكتؤنييةء لة 8 ئةلةكتؤنى تيا8يةكةمداء ئةوانى دييش لةهى دووةمدا كة جيى

92ئةبيتةوة.. ئيدى بةمؤرة تا (يؤرانيوم) كة خولطةدا ئةسور�ينةوة.7ئةلةكتؤنةء لة

ئةلةكتؤنء هى ضوارةم لة18سور�طةى سييةمى ناو ئةتؤم لة ئةلةكتؤن زياترييان جيطة تيا50ئةلةكتؤنء هى ثينجةم لة 32

نابنةوة. بونةتة خشتى ثيكهاتةى هةمو طةردون، زاناكان59توخةى92جطة لةو

سء9تائيستة توانيوييانة قور زؤر ى خ تو بةهؤى زيادكردنى ئةلةكتؤنةكانى ناو ئةتؤمة قورسةكانةوة60طرانت

دروستبكةن.. ئةمةيش ليسى ناوء ذمارةى ئةلةكتؤنةكانى توخةنويكانة:

ذمارةى ئةلةكتؤنةكان ناوى توخم

ةدا92بةثيويستم نةزانى ليستى هةر -59 كتيب م ة ل ة خةك توبلوبكةمةوة.

ش17- جطة لةوانة، لةم ماوةيةدا 60 ى ديي خ تو. توخم118دروستكراونء، ئيستة ذمارةى هةمويان طةيشتؤتة

93نيثتؤنيؤم 94ثلوتؤنيؤم 95ئةمريكيؤم 96كؤريؤم 97ثيركليؤم 98كاليفؤرنيؤم 99ئةينشتاينيؤم 100فيرميؤم 101مةندل#يؤم

ضؤنيي�تى دؤزينةوةى خي�رايى تيشك Speed of Light

زؤر جار باسى جيطةيةك ئةكةين ئةل#يي: نزيكةى ر�ؤذةر�ييةك دورة، يان بة ئوتومبيل سةعاتيكة، يان بة فر�ؤكة دة دةقيقةية، بيئةوةى ميل، يان

كيلؤمةتر، ياخود هيض ثيوةريكى دى بؤ ميانةى نيوان دو شوين بةكاربيني! ئيدى ضونكة طويطر ئةتوانآ مةزةنةى خيرايى ثيادةء

ئوتومبيلء فر�ؤكة بكات، ييكسةر دوريى ئةو جيطةيةى مةبةستمانة بؤر�ون ئةبيتةوة.

1 2

Page 59: The Universe

لة طةردونناسىء هةندآ زانستى دييدا، زؤرجار لةجياتى ثيوةرىى ةر ل- ثيو مي مء ك ى –دوري

كاتيى وةك ضركةء كاتذميرء سال بؤ دورى نيوان دو شوينبةكارئةهينريت.

بةكارهينانى ثيوةرى كاتى لةبرى ثيوةرى دورى لةبةر سوكى بةكارهينانء ئاسانى تيطةيشتنيتى.. ضونكة هةندآ دورى هةن، وةك دورى ئةستيرةكان لة يةكدييةوة، هيندة زؤرة، كة وير�اى ئةوةى بةدةم

ناتوانريت بوتريت، نوسينى ذمارةى كمء ميلةكانى دير�يك زياتريشهةر بة سفر ثر�ئةكاتةوة.. ئةوجا خويندنةوةيشى طرانت ئةبيت.

بؤ نونة نزيكتين شارة ئةستيرة ليمانةوة طالكسى ئةندرؤميديا (ذنةم20.000.000.000,000,000,000ثيوةندكراوةكة)ية نزيكةى ك

دورة، كؤمةل#ة ئةستيرةيةكى دى تازة دؤزراوةتةوة، نزيكةى (صةد100.000.000.000.000,000,000,000

هةزار مليار مليار) كم ليمانةوة دورة، ئةم ذمارةو سفرة ر�يزكراوانة، نة بةئاسانى ئةخويندرينةوةء نة ئةوترينء تةسةوريش ناكرآ ضةنديكن!

لةبةر ئةمة زانايان ثيوةريكى تايبةتييان بؤ ثيوانى ئةم دورايية زؤرء خةيالوييانة دانا.. ئةويش ئةو كاتةية كة تيشك تيايا لة

ئةستيرةيةكةوة ئةطاتة ئةستيرةيةكى دى. وائةزانرا تيشك يةكسةر لةمسةرى دنياوة ئةطاتة ئةوسةرى، بيئةوةى

هيض كاتآ بايينآ، بةلم دةركةت وانييةء، تيشك تةنانةت لة بؤشاييشدا تا لةشوينيكةوة ئةطاتة شوينيكى دى موددةتيك ئةخايينآ،

ئةطةر بةناو هةوا، يان ئاو ء شوشةدا ر�ةتبآ خيراييةكةى كةمتئةبيتةوة!

بيطومان هةل#بذاردنى خيرايى تيشك بؤ ثيوانى دورى لةبةرئةوةية هيض 186شتيكى دى لة طةردوندا نيية هيندةى تيشك خيرابيت.. كة

ة300هةزار ميل، يان ل م ك ر هةزا ضركةيةكداية! هةروةها ضونكة ئةم خيرايية تاكة ياسايةكى سروشتيى

نةطؤر�ة كة بةثيى شوينء كاتء سةردةمى جياجيا زيادء كةم ناكات.ر4,000,000,000,000ئيدى لةبرى ئةوةى بل#يي ضوا

هةزار مليار كم، ئةل#ين: ئةستيرةى (ئةلفا قةتنةروس) لة طالكسيى تيشكةسال ليمانةوة دورة، ضونكة تيشكة ساليك4 61قةنتةروسدا

نزيكةى هةزار مليار كيلؤمةترة. بةلم ئايا ئةم خيراييةى تيشك ضؤن دؤزرايةوة؟ ئايا ئةو جيطة تةختة فراوانةيان لةكوآ بو تا ئةم تاقيكردنةوةيةى تيابكةن، لةكاتيكدا تيشك

جار بةدةورى زةويدا ئةسور�يتةوة؟! 7لة ضركةيةكدا دؤزينةوةى خيرايى تيشك ثيويستى بةو هةمو جيطة تةختء فراوانء

Fizeau ماندوبونةش نيية.. بةل#كو زانايةكى فةر�ةنسايى كة ناوى (فيزؤ بو، توانى بةهؤى ئاميريكى ثضوكةوة ئةم خيرايية بدؤزيتةوة..62)

ئاذةل#يكة بة جةستة ئةسثء بةسةر مرؤظةقةنتةروس:- 61 Hippolyte Fizeau 1819 – 1896 :فيزؤ هايثؤليت- 62

دا خيرايى تيشكى لة هةوادا دؤزييوة، كة1849فيزيكناسى فةر�ةنسايى لة سال#ى ةكة299,800نزيكةى مار ذ ى ض طةر ت.. ةبي م ئ ك

هةية، بةلم هةر بة جياوازييةكى زؤر كةميشى لةطةل خيرايى تيشك لة بؤشاييدادةستثيشخةرييةكى مةزن لةم بوارةدا دادةنرآ.

1 2

Page 60: The Universe

ئاميرةكة بريتيبو لة دو ثيضكةى بةرامبةر بةيةك، هةردوكيان بةهؤىى50سور�ينةريكةوة ئةخولنةوة، هةر يةكآ لةو دو ثيضكةية دان

ثيوةبو، فيزؤ هات سةرضاوةيةكى تيشكى بةرامبةر ددانةكانلةدةرةوةياندا دانا.

ور�اندنةوةى يةكةم ثيضكةدا، تيشك ئةتوانآ لةنيوان دولةكاتى س دانيةوة بيتة ناوةوةء بةرةو دووةم ثيضكة ر�ةتبآ.. بةلم كاتآ تيشكةكة ئةطاتة دووةم ثيضكة، يةكيك لة دانةكانى ئةم ثيضكةية بةرى ئةطريت..

ئيدى بةثيضةوانةى يةكدييةوة كاتآ ئةويان بةرى تيشكةكة ئةطريت، دانيكى ئةم ر�يى ر�ةتبونى ئةداو، كاتآ دانيكى ئةميان لئةضآء بوارى تيثةر�بونى ئةدات، دانيكى ئةويدى ديتء بةرى ل ئةطريت.. واتا هةر

بؤشاييةكى نيوان دو دانى ثيضكةيةكيان بةرامبةر دانيكة لة ثيضكةكةىئةويديدا.

بةم هؤيةوة ئةطةر ثيضكةكان بةشينةيى سور�يندرانةوة، لةوسةرةوة ضاودير ناتوانآ تيشكةكة ببينآ.. بةلم كاتآ (فيزؤ) خيرايى

سور�اننةوةى ثيضكةكانى طةياندة هةزار سور� لة ضركةيةكدا، توانى بةئاسانى تيشكةكة ببينيت، كاتآ لةنيوان ددانةكانى دووةم ثيضكةوة بؤ دةرةوة ر�ةت ئةبآ! ضونكة تا تيشكةكة لة بؤشايى ددانةكانى يةكةم ثيضكةوة ئةطاتة هى دووةم، ددانى بةرامبةرء ر�يطر لة دووةم ثيضكةدا

لئةضآء، تيشكةكة ئةتوانآ لة بؤشايى دواى ددانة لضوةكةوة ر�تبآءبطاتة ضاوى ضاودير.

بؤئةوةى تاقيكردنةوةكة وردتر بيت، (فيزؤ) هةنديك ئاوينةى بةكارهينا، تاكو تيشكةكة بة مةسافةيةكى دورتردا ر�ةتبآ.

ئةما بة زانينى دورى نيوان دو ثيضكةكة، ياخود دورى نيوان

ئاوينةكانء، بة زانينى نيوة تيةى ثيضكةكانء، هةروةها بة زانينى خيرايى سور�اننةوةيانء

بةر�يطةيةكى ذميرةيى ئاسان خيرايى تيشكةكةمان بؤ

دةرئةضيت. (فيزؤ) بةتةواوى دةريست، خيرايى تيشك لة ضركةيةكدا

ميلة.186,300كم، يان 299,792 هةمديسان بةر�يطةيةكى ذميرةيى ئاسان، ئةتوانريت ئةو خيرايية لة

خولةكيك، كاتذميريك، ر�ؤذيكء سال#يكدا بدؤزريتةوة.. بةمثيية تيشكةسال#يك ئةكاتة:

186,300 x 60 ضركةx 60 خولةكx 24 رمي =ر�ؤذ x 365 كاتذن 5,510,156,200,000 ل، يا }مي 882 x1010}.كم

1 2

Page 61: The Universe

ئةستي�رةكان لةكؤندا وايان ئةزانى ئةم ئةستيرانةى شةوانة هةل#دينء دةرئةكةون لة

ر�ؤذدا ئةكوذينةوة، بةباوةر�ى ئةوان هةمو ئيوارةوةختةيةك مةلئيكةتيك، يان ضةند مةلئيكةتيك بة ئاساندا ئةسور�ينةوة بؤ هةل#كردنء

داطيسانى ئةستيرةكانء، بةيانيانيش ئةيانكوذيننةوة! جطة لةمةيش، هةمو ئةو ئةستيرانةى بةضاو ئةيانبيني، بةسةر ضةند

كؤمةل#ةيةكةوة دابةشيان كردون.. هةر كؤمةل#ةى ناويكيان ليناوة..

ناوةكة بةثيى شيوةى هةل#كةوتنى كؤمةل#ة ئةستيرةكةء، خةيالء بيى فراوانى خؤيان بووة، كة تا ئةمر�ؤيش هةر بةو ناوانةوةى ئةوساوة

ئةناسرين، وةك: حةوتةوانة، حةواءمار، باز، ئةسث سةر، ذنة ثيوةندكراوةكة، بزن،

ء...تد.63كةرويشك، سةط، بةلةم، قةل، قةنتةروسهةروةها بة كةلو (بورج)يش ناونراون.. وةك بورجى:

قرذال، طا، شير، بةرخ، دوثشك، كؤ تةرازو...تد. بةتةنيا سةربةرزكردنةوةيةك لة شةويكى تاريكء سامال#دا، كة هةمو

ر�وناكييكانى شار كوذابيتنةوة، ئةتواني هةمو ئةوانةى ناومانبدن، يانزؤربةيان ببيني.

ة3000بةضاوى ر�وت ئةتواني نزيكةى ستير ة ئ ببيني، بةلم لة ر�وانطةيةكى وةك ر�وانطةى (بالؤمار)ةوة، كة طةورةترين

طرآ (200ر�وانطةى سةر زةوييةء، تيةى دوربينةكةى مةتر)ة،5 ) يةك مليار ئةستيرة ببينيت!1000,000,000ئةتوانيت (

لةطةل ئةمةيشدا، ئةو ئةستيرانةى لةم ر�وانطةيةشةوة ئةيانبيني هةمو ئةستيرةكانى ئاسان ني.. بةل#كو ذمارةيةكى هيجطار كةمن لةو

ئةستيرة بيشومارانةى لة طةردوندان.يةكيك لة طةردونناسةكان ئةل#يت:

(ذمارةى ئةستيرةكانى ئاسان لة ذمارةى دةنكة لةكانى طوآ هةمودةرياكانى جيهان (زةوى) زياترة!)

يةكيكى كةيان ئةل#يت: (لة ثيتةكانى ناو مليؤنيك كتيب زياترة!)

61 بر�وانة ثةراويزى قةنتةروس:- 63

1 2

Page 62: The Universe

ئيمة ليرةدا نة ئةتوانيء نةئةزاني باسى هةمو ئةو ئةستيرانة بكةينء، نة ئةتواني باسى تةنيا ئةوانةش بكةين كة بةضاوى ر�وت ئةيانبيني..

ليرةدا تةنيا باسى ضةند نونةكى طةورةء ثضوكء دورء نزيكيانبةشيوةيةكى تيكر�ايى ئةكةين.

.. نزيكةىSirius 64ر�وناكتين ئةستيرة ليمانةوة ديارة ناوى طةلويذةسال 9 كة ليمانةوة دورة.Light year تيش

سال4نزيكتين ئةستيرة ناوى كةئسةء كة تيشزياتر ليمانةوة دورة.

لةم دواييةدا توانرا تيةى ئةستيرةيةكى كؤ (جةوزا) بثيوريت كة 30نونةيةكة بؤ ئةو ئةستيرانةى تازة لةداييكبون، دةركةوت تيةكةى

50ئةوةندةى تيةى خؤر ئةبيتء، بارستاييةكةي تةنيا 27000000ئةوةندةى بارستايى خؤرة، بةلم قةبارةكةى

ئةوةندةى خؤرة. بةر�يطةيةكى ذميرةيى ئاسان دةرئةكةويت كة

م ة ى ئ ة ماد ى- ضر� ى ست –خةى0,2ئةستيرةية زؤر كةمة.. نزيكةى ست خة ى %

هةواية! بةثيضةوانةى ئةمةوة، ئةو مادةيةى هةندآ ئةستيرةى ل ثيكهاتوة، بة

جؤريكى وا شيلراوء ثةستينراوة، طةرضى قةبارةيان هيندةى زةوى يان 500,000دوسآ ئةوندةى زةوين، بةلم خةستى مادةكانيان

- لة ناوةر�استى هاوين بةولوة، لى خؤمان دةل#ين (طةلويذ كةوتووة) يان بة64 (طةلويذ ئةنطوتن)ى ناودةبةن.. واتا وادةى بةدةركةوتنء هةلتنى ئةو ئةستيرةيةية

لى ئيمةء، ئيدى سةرماى ثاييز بةر�يوةية.

ثينصةد هةزار هيندةى خةستى ئاوة.. واتا ئةتؤمةكانيان بة جؤريك لةن10يةكدى نزيكء تيكشكاون، ثر�شقارتةيةكى زياتر لة تة

قؤسة. ئةمؤرة ئةستيرانة لة قؤناغى ثيريتى ذيانى ئةستيرةيياندان.. ضونكة

هةمو هايدرؤجينةكانيان بةهؤى تيشكدانةوة كردونةتة هيليؤم..

هةركة هايدرؤجينيشيان تيا نةما، ئةضنة قؤناغى كؤتايى لة

ةور-دا. ةت ت ن طؤر�ي –دؤخ طةورةترين ئةستيرة تا تيستة

دؤزرابيتةوة ئةكةويتة طالكسىةء، طا)و ى (ئؤري ة- ستير ة ة ئ شار –

ةتر4,000,000,000ناوى (بزن)ة.. تيةكةى م كيلؤ زياترة.. لةناويا جيطةى خؤرء

ة ل طة ج ى ةكان ةروان مو ث –هة ئؤرانؤسء نيثتون- ئةبيتةوة، لةسور�طةء دورييةكانى خؤيانةوة

بسور�ينةوة. ثضوكتين ئةستيرةيش كة تا ئيستة دؤزرابيتةوة ئةستيرةى

(ظانان)ةء، هةر هيندةى زةوى ئةبيت!سال300ئةستيرةى (بنهةنطةل#ى كؤ) كة تيش

ليمانةوة دورة.ة- ستير ة ةل#ة ئ م كؤ ى –طالكس

يةكى زؤر جوان هةية، لةطةل ئةوةشدا كة دومليؤنء نيو ئةوةندةى 1 2

Page 63: The Universe

تيشكى خؤر ثرشنطدارة، كةضى بةضاوى ر�وت نابينريت! هؤيكةيشىة33000ئةوةية ةو مان لي سال كة تيش

دورة. تيشك لة طالكسى (ئةندرؤميديا)وة مليؤنء نيويك سال ئةخايينآ تا

ئةطاتة لمان. جطة لةمانة باسانكردن، هةندآ ئةستيرةى دوانة (جك) هةن.. بةدةورى ضةق (مةركةز)يكدا ئةسور�ينةوة.. طةردونناسان تةنيا

بةزانينى ثلةى درةوشانةويان لة ضةند كاتيكى جياجياداء، ثاش شيكردنةوةيةكى ذميرةيى طران، ئةتوانن دورييانء دريذى تيةيانء

بارستايىء ثلةى طةرمييان بةمل#ينن. بةمؤرة بؤمان دةركةوت هةندآ ئةستيرة سةدان مليؤن ئةوةندةى خؤر

ئةبنء، هةنديكيشيان لة زةوى طةورةتر ني! هةروةها زانيمان هةنديكيان مليؤنةها تيشكةسال ليمانةوة دورنء، هةنديكى دييان زؤر

نزيكنء تةنيا ضةند تيشكةسال#يك دورن! كةواتة هةمو ئةستيرةكان لة يةك قةبارةء يةك دوريدا ني.. واتا وةك

بزمار بة سنورى طةردونء تةبةقةى ئاساندا دانةكوتراون! هةروةها هةمويان تيشكى بةردةوامى خؤيان وةك خؤر هةيةء، بةشةوء

بةر�ؤذ ئةدرةوشينةوة، بةلم لة ر�ؤذدا لةبةر ر�وناكىء شينى ئاسان ناتواني بيانبيني.. هةركة خؤر ئاوابو ء تاريكى داهات دةست بة

درةوشانةوةء جريوةجريو ئةكةن، بيئةوةى ثيويستييان بة مةلئيكةتيكبيت دايانطيسينآ!

طةردونء... سنورى طةردون

تازياتر بي لة طةردون بكةينةوة، طةورةيىء فراوانيى ئةوء ثضوكى مرؤظمان لةضاويا بؤ دةرئةكةويت.. تاواى ليديت مرؤـظ وةك هيض

وابيت! بةلم هؤى شانازىء طةورةيى مرؤـظ ميشكيتى، ئةو ميشكةى لة ئةنامى طةشةكردنى بايؤلؤذييةوة، طةيشتؤتة لوتكةء، بةهؤيةوة توانيويتى بي لة قوليى طةردون بكاتةوةء، ئوميدى واية ثيشئةوةى

خؤى بؤى بضيت بست بةبستيشى بيثيويت! وةك ثيشت ر�ونانكردةوة، خؤر لةناو طالكسى (كاكيشان)دا

ئةستيرةيةكى قةبارة مامناوةندة.. كاكيشانيش خؤى بريتيية لةنزيكةى صةد هةزار مليؤن ئةستيرةى دى وةك خؤر.

نزيكتين شارة ئةستيرةى دراوسيمان، (ئةندرؤميديا)ية.. كة زياتر لةمليؤنء نيويك تيشكةسال ليمانةوة دورة.

لة طةردوندا ذمارةيةكى زؤر لةم طالكسييانة هةنء، بةهةمو ليةكيدا بلوبونةتةوة.. لةم ثةرشء بلوييةدا هيندةى هةر�ةمةكييانةية هيندةش

زياتر ر�يكخراويى ثيوة ديارة.. ئةوةيش لةئةنامى ئةو ياسا سروشتيانةوةية كة بة حوكمى كيشكردنء ثال#ثيوةنانء

تيشكدانةوة...تد، هاتونةتةئاراوة.

1 2

Page 64: The Universe

مرؤـظ هةميشة لة هةول#ى ئةوةداية هةمو ئةو طالكسييانة بة دورء نزيكييانةوة كةشف بكات.. بؤئةوةى جيطةى تةواوى خؤى لةم

طةردونةدا دةستنيشان بكات.. بةواتايةكى دى ئةيةويت بزانيت: ئايا ئةم طةردونةى تيايا ئةذى كؤتايى ديت؟! سنورى هةية؟! ياخود

هةتاهةتاية هةر طالكسىء بؤشايية؟! بؤ ئةم مةبةستة لة ر�وانطةى (ضياى ويل#سؤن)ةوة، ر�وى تةليسكؤثى

كردة قوليى طةردون.. دورترين كؤمةل#ة ئةستيرةى بينى، دورييكةىسال#ة!500,000,000 كة ر تيش مليا نيو

ئةوةى تا ئيستة تةليسكؤثةكان توانيويانة لةناوجةرطةى طةردوندا تيشكةسال تيثةر� ناكات. 65بيطةنآ، لة دورايى دو مليار

دور نيية لة داهاتودا تةليسكؤثء ر�وانطةكان زياتر ثيش بكةونء، زياتر بضنة ناوجةرطةى طةردونةوةء، كؤمةل#يكى دى سفر لةبةردةمى

ذمارةكاندا زيادبكةن.. بةلم تا سفرةكانى بةردةم تيشكةسال#ةكان زياتركةينء، تا زياتر بضنة هةناوى طةردونةوة، دواجار لة حةدء

سنوريكدا ئةوةستء نازانن.. نازانن ضى لةولترةوة، يان لةوديوةوة هةية! ئيدى بؤ دؤزينةوةى نهينييكانى دى ثيويستييان بة كاتى زيت ء

ئاميرى ثيشكةوتوتر هةية.. ضونكة ماوةيةكى هيجطار كورتة بةشةرييةت ثيى ناوةتة قؤناغى زانستيى هةقيقييوة، بة هةموى ناكاتة

دو سةدة.. بةلم لةم ماوة كورتةدا بة ر�يضكةى خؤيدا، يان بة ر�استة

- لةم سالنةى دواييدا بةهؤى تةكنؤلؤذياى نويوة لةبوارى هاوينة (عةدةسة)ى 65 تةليسكؤثء، شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ شةبةنط، توانراوة طالكسى

سال دورء10,000,000.000 كة ر تيش مليا ة دثانطزة مليار تيشكةسال دور بدؤزرينةوة. 15,000,000.000(كوازار)ى

شةقامى راستةقينةى خؤيدا، هةنطاوى مةزنى لة بوارى دؤزينةوةى زانستييانةدا هةل#هيناوةء، بةجؤريك ئيدى لة هةمو ئانء ساتيكدا

دؤزينةوةى خيراء خيراترء مةزنء مةزنتى بةدوادا يةت. با جارآ واز لةوةى ئةو ديوةوة بؤ فةيلةسوفة ميتافيزيكةكان بيني،

ئةوةى لةمديويشةوةية تا ئيستة -وةك وتان-شيتيكى زؤر كةمى ل زانراوةء، طةردون زؤر لةوة فراوانتة وا زوبةزو بطةينة ليوارةكانى، يانئةو شوينةى كؤتايى ليديت (ئةطةر وامان دانا طةردون كؤتايى هةية!).

ئيستة ئيمة خةريكي نةخشةى (شتيك) ئةكيشي هيضى ئةوتؤى ل نازانيء نةشانتوانيوة بيبيني! تةنانةت طومان ئةكةين لة داهاتوشدا

بيبيني.. بةل#كو نازاني ئاخؤ ئةو شتة هةية يان نا؟! هةندآ لة طةردونناسء فيزيكزانانى ثيشو ئةل#ين طةردون سنورى

نييةء دانةخراوة، بةل#كو لة كؤتايى دوا ئةستيرةكانةوة، (بؤشايى)يةكى بيكؤتايية.. بةثيى ئةم بؤضونة، يا ئةم تيؤريية، طةردون وردةوردة بةرةو نةمان ئةر�وات، ضونكة ئةو وزةيةى مادةكانى سةرفى ئةكات،

ئةضيتة بؤشاييةكانةوةء جاريكى دى ناطةر�يتةوة لمان.

هةنديكى دى لة زانا تازةكان ئةل#ين، ئةطةر ئةو تيؤريية ر�است بيت، ئةبوايآ ئيستة خةستى (ضر�ى) مادةكان لةم طةردونةدا سفر بوايآ..

ئةمةيش لةطةل واقيعدا ر�يناكةويتء ديارة ضر�ى مادة سفر نيية، لةبةر ئةمة ئةل#ين: كةواتة طةردون داخراوةء كؤتاييشى ديت! بةلم لةشيوةى

تؤثء ميزةلندا نا.. بةل#كو طةردون لةشيوةى زينى ئةسثدا بةسةرمادةكانيدا ضةماوةتةوة.

1 2

Page 65: The Universe

ئةمثةر�ء ئةوثةر�ى طةردون لى طةورة زاناى سةدةى بيستةم ) ميلة.. بةلم جيمسx10 22 6)كم، يان (x10 22 9,6) (66(ئاينشتاين )ى3x2510 تا x10 22 5) كم، يان (5x2510 تا x2210 8جيننز بة (

ئةخةمل#ينيت. �وةوة ليرةدا بوتريت ئةوةية: سنورى طةردون، يانئةوةى ثيويستة لةم ر

قةبارةى طةردون بةم شيوةيةى ئيستةى نامينيتةوة، بطرة هةرطيز بةشيوةيةكى وةستاوء ضةسثاوء نةطؤر�ةوة دةقى نةطرتوةء دةقيش

ناطرآ.. ضونكة ئةو ليكؤل#ينةوانةى لةم دواييانةدا كران، دةريانست طةردون نةوةستاوةء ئةجول#يت.. هةروةها دةركةوت هةندآ لة

-يةكان بةخيراييةكى هيجطار زؤر ليمان دورGalaxyطالكسى- ضركة! /كم64000ئةكةونةوة كة ئةطاتة نزيكى

ئةمانة دةريانست ئةم طةردونةى ئيمةى تيا ئةذين تابيت فراوانت ئةبيتء، تةنةكانى ناوى زياتر لةتلةت ئةبنء بلوتريش ئةبنةوة، وةك

67خال#ةكانى سةر ميزةلنيك بنء فوى تيبكريت واية.

لةئةل#مانيا تيؤرى، لة فيزياى) زاناى Albert Einstein (ئةلبيرت ئةينشتاين- 66ةكة1879ى ى مارس14 جول ى كء باوكيك ة داي ل

طشتيية،تايبةتءلةدايكبووة، خاوةنى هةردو تيؤرى بةناوبانطى ر�يذةيى (نيسبى) ة 1921سال#ى ل ى ى نؤبل# خةلت ثيبةخشرا.. كاتآ هيتلةر دةسةلتىفيزيكدا

دةول#ةتى ئيسراييلطرتةدةس بةرةو ئةمةريكا ولتى جيهيشت.. دواى دامةزراندنى دا1955 وةرطريت.. بةلم ر�ةتيكردةوة.. لة ولتةكةر�ويان لينا ثؤستى سةرؤكايةتى

ى18مرد، لشةكةى لة ويليةتى نيوجةرسى لة ئةو سال#ةدا سوتينرا.. بةل م نيسان.ميشكى لى (تؤماس هارظى) ثاريزراوة

240,000- دواى دؤزينةوى كوازارةكان.. دةركةوت هةنديكيان بةخيرايى 67 ضركة ليمان دوردةكةونةوة.. ئةمة خيراييةكى ئةوةندة مةزنة مةطةر تةنيا لةطةل/كم

خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت.. هةروةها لة ئةنامى شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ دةركةوت ئةو تروسكاييانةى زياتر مةيلةو سورن دةنوينن، تةنةكانيانشةبةنط،

ليمان دور دةكةونةوةء، ئةوانةى شي دةضنةوة ليمان نزيك دةبنةوة.

1 2

Page 66: The Universe

240,000- دواى دؤزينةوى كوازارةكان.. دةركةوت هةنديكيان بةخيرايى ضركة ليمان دوردةكةونةوة.. ئةمة خيراييةكى ئةوةندة مةزنة مةطةر تةنيا لةطةل/كم

خيرايى تيشكدا بةراورد بكريت.. هةروةها لة ئةنامى شيكردنةوةى تيشكةوة بؤ دةركةوت ئةو تروسكاييانةى زياتر مةيلةو سورن دةنوينن، تةنةكانيانشةبةنط،

ليمان دور دةكةونةوةء، ئةوانةى شي دةضنةوة ليمان نزيك دةبنةوة.

ســةرضاوةكـان

نشوء الكون جورج جامو- 1- الكون الحدب عبدالرحن بدر2ن1,2-تاريخ العال ج3 سيجو ا. .ج. ولز ه- موجز تاريخ العال 4- واحد، اثنان،ثلثة،لنهاية جؤرج جامو 5- الكون العجيب وظواهره منصور حنا جرداق6-عوال جديدة الياس بولص الورى7- النجوم فى مسالكها جيمس جينز8- الشمس ج، ابتى9

- حرية الفكر 10 وابطالا فى التاريخ سلمة موسى

- وعاظ السلطي على الوردى11

لةطةل زؤر طؤظارء ر�ؤذنامةء كتيبى ديكةداثي�رEست

لثةرEة ناونيشانى بابةت3ثيشةكى ضاثى دووةم 9ثيشةكى ضاثى يةكةم

13 ميذويى سةرنيكى24طؤى زةوىء خؤر ! ثةيوةندى نيوان

31لةداييكبونى خيزانى خؤر 33يةكةم: تيؤرى كؤمت دى بؤفؤن 35دووةم: تيؤرى كانت 36سييةم: تيؤرى سةديى، لثلس

ضوارةةم: تيؤرى كيشكردنى غازى 39 بةهؤى ئةستيرةيةكةوة

42ثينجةم: تيؤرى طةشةسةندنى طةردون 43شةشةم: تيؤرى مانةوةى بةردةوام 43حةوتةم: تيؤرى جوت ئةستيرةى (ر�ةسل)

44 هةشتةم: تيؤرى تةقينةوةى خؤر44نؤيةم: تيؤرى ظؤن ظايساطر 45دةيةم: تيؤرى هويل، تةقينةوةى سؤثرانؤ،

1 2

Page 67: The Universe

The Sun 48خـؤر - ر�ؤذ 51! ئايا طةمىء تيشكى خؤر هةر ئةمينيت؟

53! خؤر ضؤن تيشكى دروست ئةكات؟55 خؤرطيان

57ثـةروانــةكــان Mercury 57يةكةم: زاوة، عةتارد

Vinous 59دووةم: ظينؤس، ناهيد، زوهرة 61ئايا ئةتوانريت ظينؤس بكريتة نيشتمانيكى دى..

Earth 62سييةم: زةوى ئةرز 67تةمةنى طؤى زةوى !

70ثاشةر�ؤذى طؤى زةوىء مرؤظايةتى لة سةرى! Moon 72مانط

77هةل#ضونء داضون (الد والزر) 78مانطيان

79 كاتةكانى مانططيانء خؤرطيان 80ثاشةر�ؤذى مانط

Mars 81ضوارةم: بارام، مارس (مةريخ) 84مانطةكانى مارس (مةريخ)

85 هةسارؤك Asteroidثينجةم: وردةثةروانةكان Jupiter 88شةشةم: ثةرضيس، موشتةرى

89مانطةكانى ثةرضيس Saturn 91حةوتةم: كةش ، زوحةل

93مانطةكانى كةش

Uranus 94هةشتةم: ئؤرانؤس Neptune 95نؤيةم: نيثتون

Pluto 97دةيةم: ثلوتؤ Vulcan 98ظؤل#ــكان ثةروانةى

99بؤضى ئاسان لة ر�ؤذدا شي ئةنوينآ؟! Comet 103كلكدار

Shooting Stars 105ئةو ئةستيرانةى ئةكشين!ا 108توخة ثيكهاتةكانى طةردون: (ئةتؤم)

115ضؤنييتى دؤزينةوةى خيرايى تيشك 120ئةستيرةكان

124طةردونء سنورى طةردون 129سةرضاوةكان

بةرهةمة ضاثء بلوكراوةكانى نوسةر: 1967 ضاثى ييكةم - طةردون - 1 1973 - ضيؤك (لةطةل ضةند نوسةريكى ديكةدا) - ضةكةرة21979 ، كؤمةل#ة ضيؤك - سبةينى باوكت ديتةوة3 1982 (ر�ةخنةو تؤذينةوة) - كريكارء ضيؤكى كوردى41999- ئةلفاوبيتاى ر�ؤذنامةطةريى 51999 كؤمةل#ة ضيؤك - وينةكةى خوشكت ، 61999 �ؤمان- خؤرى تار (كؤضى سور) - ر72004 (شةش شانؤنامة) - ديدارى سةرةك كؤمار 8 2005 لة ضيؤكى كورديدا - ئةنديشة جوانةكانى ر�ؤح9 2005

2006 - طؤظارى (ر�ؤذنامةوانى)ء، هةل#سةنكاندنيك10 2007 لة شيعرى كورديدا ئةنديشة جوانةكانى ر�ؤح -11

1 2

Page 68: The Universe

2006 لة ضيؤكى كورديدا - خولياى مةيونة سثييكان12 2007ماركسء ماركسيزمى كوردىء ئايي - 13

1 2