the wantok · ok tedi, profesa ross garnaut na siaman bilong pngsdp, sir mekere morauta, i bin...

23
K1 tasol Wantok Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2187 Ogas 11 - 17, 2016 28 pes The Catholic Reporter insait... P9,10,19 na 20 Manmeri Westen ken kotim BHP Billiton OL manmeri bilong Westen Provins i ken kotim pastaim opereta bilong Ok Tedi Main long bikpela bagarap em i bin mekim long bus, graun na wara long Westen Provins, Praim Minista Peter O’Neill i tok. Mista O’Neill i tok Pala- men i rausim pinis wan- pela lo we i bin stopim PNG Gavman, Westen Provinsal Gavman, ol manmeri bilong Westen Provins na ol papagraun long kotim BHP Billiton. Long yia 2013 Palamen i bin pasim nupela lo ol i kolim ‘Ok Tedi Tenth Sup- plemental Agreement Act 2013’. Dispela nupela lo i givim pawa long ol man- meri na gavman long kotim dispela bikpela maining kampani bilong Australia, na askim em long baim bikpela kom- pensesen mani long OK Tedi maining operesen i bagarapim laip bilong ol manmeri husat i stap arere long Fly River. Mista O’Neill i autim dispela toktok long Ne- senel Palamen long Trinde dispela wik taim NCD Gavana Powes Parkop i askim sapos PNG Gavman i ken kotim BHP Billiton long em i bin bagarapim bus, graun na wara long Westen Provins. Taim BHP Billiton i bin ranim maining operesen long Ok Tedi, em i bin kapsaitim ol kemikel na marasin nogut bilong main i go daun long Fly River, na kilim dai ol pis na arapela samting long wara. Dispela ol kemikel na marasin nogut i bin bagarapim bus, graun na wara long Westen Provins. Memba bilong Not Fly, Boka Kondra, i bin tok ol kemikel nogut i bin bagarapim laip bilong ol manmeri husat i save stap arere long Fly River na sampela manmeri i bin kisim bikpela bagarap. I go moa long pes 2 (L-R ) Tambu bilong Pater Jacek, nem bilong em tu Jacek, Pater Jacek Tendej C.M, Beata, susa bilong Pater Jacek ol bilong kantri Poland i sanap kisim poto bihain long jubili misa selebresen. Poto: Fr. Lawrence Arockiaraj Stori i stap long pes 12... Bilas bilong Hiritano stret... Nupela TB marasin bilong ol pikinini - P7

Upload: others

Post on 14-Oct-2020

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

K1 tasol

WantokNiuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!Namba 2187 Ogas 11 - 17, 2016 28 pes

TheCatholicReporterinsait...P9,10,19na 20

Manmeri Westen ken kotim BHP Billiton OL manmeri bilongWesten Provins i kenkotim pastaim operetabilong Ok Tedi Main longbikpela bagarap em i binmekim long bus, graunna wara long WestenProvins, Praim MinistaPeter O’Neill i tok.

Mista O’Neill i tok Pala-men i rausim pinis wan-pela lo we i bin stopimPNG Gavman, WestenProvinsal Gavman, olmanmeri bilong WestenProvins na ol papagraunlong kotim BHP Billiton.

Long yia 2013 Palameni bin pasim nupela lo ol ikolim ‘Ok Tedi Tenth Sup-plemental Agreement Act2013’.

Dispela nupela lo igivim pawa long ol man-meri na gavman longkotim dispela bikpelamaining kampani bilongAustralia, na askim emlong baim bikpela kom-pensesen mani long OKTedi maining operesen ibagarapim laip bilong olmanmeri husat i staparere long Fly River.

Mista O’Neill i autimdispela toktok long Ne-senel Palamen longTrinde dispela wik taimNCD Gavana PowesParkop i askim sapos PNGGavman i ken kotim BHPBilliton long em i binbagarapim bus, graun nawara long WestenProvins.

Taim BHP Billiton i bin

ranim maining operesenlong Ok Tedi, em i binkapsaitim ol kemikel namarasin nogut bilongmain i go daun long FlyRiver, na kilim dai ol pisna arapela samting longwara.

Dispela ol kemikel namarasin nogut i binbagarapim bus, graun nawara long WestenProvins.

Memba bilong Not Fly,Boka Kondra, i bin tok olkemikel nogut i binbagarapim laip bilong olmanmeri husat i savestap arere long Fly Riverna sampela manmeri i binkisim bikpela bagarap.

I go moa long pes 2

(L-R ) Tambu bilong Pater Jacek, nem bilong em tu Jacek, Pater Jacek Tendej C.M,Beata, susa bilong Pater Jacek ol bilong kantri Poland i sanap kisim poto bihain longjubili misa selebresen. Poto: Fr. Lawrence Arockiaraj Stori i stap long pes 12...

Bilas bilong Hiritano stret...

Nupela TBmarasin bilong olpikinini - P7

Page 2: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

P2 Wantok Ogas 11 - 17, 2016 palamennius

O’Neill: Bai no gat Hela bai-ileksenBAI-Ileksen bilong makim nupelagavana bilong Hela Provins bai noinap kamap bikos taim i sot na tuol polis i no redi, Praim MinistaPeter O’Neill i tok. Mista O’Neill i tokim Palamen

olsem planti pait i kamap long HelaProvins na sekyuriti bilong ol wokmanmeri bilong Ilektoral Komisinna arapela manmeri long ples i nostap gut. “Taim i sot na 2017 Nesenel Ilek-

sen bai kamap klostu taim tasol.Ating dispela bai no inap larimyumi long kamapim wanpela bai-ileksen.

“Sekyuriti i no stap gut. Ripot mikisim long Polis Komisina i soimolsem planti bikpela pait i kamaplong Hela. Ating wanpela Membabai kamap ekting gavana i go inapneks yia taim bikpela ileksen baikamap long kantri,”Mista O’Neill itok. Em i tok gavman i luksave olsem

Hela em i namba wan provins in-sait long kantri bikos ges bilongbikpela PNG LNG Projek i kam longHela.“Gavman i luksave long bikpela

ges projek i kamap long kantri bi-long yumi. Ges i kam long Hela naHela em i nupela provins.

“Hela i nidim gutpela lidasip.Gavman bai helpim Hela ProvinsalAsembli long kamapim gen wan-pela bung long makim nupela ekt-ing gavana bilong provins.“Gavman helpim ol Hela pipel

long makim ekting gavana, husatbai lukautim provins i go inap neksyia ileksen,”Mista O’Neill i tok. Hela nau i gat tupela gavana bi-

hain long Provinsal Asembli i binkamapim tupela bung long Julai 5long makim ekting gavana. Long 10-klok moning long dis-

pela de, sampela memba bilongprovinsal Haus ov Asembli i makim

Memba bilong Koroba-Lake Kopi-ago, Philip Undialu, i kamap ektinggavana.Long 2-klok apinun arapela

memba bilong provinsal asembli imakim Memba bilong Komo-Mar-garima, Francis Potape, i kamapekting gavana. Ol ripot i kam long opis bilong

Stet Solisita i tok namba wan bunglong moning i bin lukim AsembliKlak, Watson Ebela, i kamap sia-man bilong miting we i lukim olmemba i makim Mista Undialu ikamap ekting gavana. Namba tu miting long apinun i

lukim deputi gavana ThomasPotape i kamap siaman bilongbung we i lukim Memba bilongKomo-Margarima i kamap ektinggavana. Stet Solisita Daniel Rol Pagarea i

tok em i luksave long Mista Potapeolsem nupela ekting gavana.Deputi Praim Minista na Minista

bilong Inta-Gavman Rilesens, LeoDion, i tok em i luksave long MistaUndialu olsem nupela ekting ga-vana. Tupela memba wantaim i wok

long strongim sait yet olsem tu-pela i gavana bilong Hela.

I kam long pes 1...Ol papagraun na manmeri long

Westen Provins i bin laik long kisimBHP Biliton i go long kot tasol BHPi bin abrusim kot bikos Palamen ibin kamapim lo long larim BHP iabrusim kot. Dispela lo i bin kamapim PNG

Sustainable Development Program(PNGSDP). BHP i bin givim K2 bilienlong PNGSDP i ken yusim longgivim komyuniti sevis long WestenProvins. “Sir Mekere Morauta i bin stap

praim minista long dispela taim, naem i yusim Palamen long pasimwanpela lo long stopim PNG Gav-

man, Westen Provinsal Gavman, olmanmeri bilong Westen Provinsna ol papagraun i kotim BHP Bili-ton,”Mista O’Neill i tok.Mista O’Neill i tok long yia 2013

Palamen i rausim pinis dispela lona nau ol papagraun o ol manmerilong Westen Provins i ken kotimBHP Biliton. Em i tok gavman i putim pipel bi-

long Westen Provins i go pas na ki-rapim dispela nupela lo long yia2013.“Dispela lo i stap nau. Ol man-

meri bilong yumi long WestenProvins i ken kotim BHP,”MistaO’Neill i tok.

Em i tok pastaim siaman bilongOk Tedi, Profesa Ross Garnaut naSiaman bilong PNGSDP, SirMekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasolgavman i no bin wanbel long dis-pela toktok bilong tupela man. “Mipela i les long pasim Ok Tedi

bikos PNG i nidim mani bilong OkTedi long ranim kantri. Long dis-pela as, gavman i tekova long OkTedi main. “Sir Mekere i lus long kot long

Amerika, na tupela taim long Sin-gapore. Gavman i winim kot na OKTedi Main nau em bilong gavmanna pipel bilong dispela kantri.

“Westen Provinsal Gavman i gatbikpela sea insait long kampani.Na mipela bai helpim ol manmeribilong Westen long kotim BHP Bili-ton,”Mista O’Neill i tok. Long dispela wik Tunde, Men-

esing Dairekta bilong Ok Tedi Min-ing Limited, Peter Graham, i tok OkTedi Main i mekim 12-pela ekspotsipmen bihain long main i bin opgen long Mas dispela yia. Em i tok mani mak bilong dispela

ekspot sipmen em i K623 milien. Mista Graham i tok Ok Tedi

Maining i ran gut nau na i lukluklong mekim moa ekspot na salimmoa kopa long bringim moa manii kam bek gen long kantri. Praim Minista Peter O’Neill.

Manmeri bilong Westen ken kotim BHP Biliton

Mani bilong LNG papagraunstap gut

FAINENS MinistaJames Marape i tokmani bilong ol papa-graun bilong PNGLNG Projek i stap gutlong tras akaun longBank ov PNG.Mista Marape i

givim dispela toktoktaim ol papagraunlong Hides 4 PDL 7eria long Hela Provinsi laik pasim PNG LNGProjek. Ol papagraun lida

olsem Larry Andagalii tok ol i no kisimplanti sevis na sam-pela ol mani we olinap Iong kisim aninitlong Ambrela BenefitSering Agrimen(UBSA) ol i bin sainim

wantaim gavman naExxonMobil longKokopo long 2008. Taim ExxonMobil i

salim ges i go autlong PNG, ol kampaniprojek patna i woklong mekim manitasol ol papagraun ino kisim ol royaltimani. Gavana bilong

Bank ov PNG, LoiBakani, i bin tok ol-geta mani bilong olpapagraun i stap gutlong tras akaun insaitlong Sentral Benk. Praim Minista

Peter O’Neill tu imekim wankain tok-tok taim ol papa-graun i bin askim

royalti mani bilong ollong las yia. Nau ol papagraun

Iaikim royalti mani nasapos gavman i nogivim, ol i laik pasimprojek long Hides 4na arapela projek eriainsait long Hela. Tasol Mista

Marape, husat iMemba bilong Tari-Pori, i tokim ol papa-graun olsem manibilong ol i stap gutlong Sentral Benk. “Taim kot i paini-

maut long tru tru pa-pagraun bilong olprojek eria, gavmanbai rausim dispelamani na givim i golong ol.

PNGCMP laikim intenesenel maining loJames G. Kila i raitim

PNG SEMBA ov Mains naPetroleum i laikim kantrilong bihainim ol intene-senel lo bilong mainingwe i go wantaim wol klasindastri na i ken bringimmoa investmen i kam in-sait long kantri.Semba i tokaut long

dispela long Tunde bihainlong ripot i kamaut longmidia olsem Dipatmen ovMineral Polisi na Jio-hazad Menesmen(DMPGM) i tokaut olsemSemba i no laik sapotimsenis long kamap longnupela Maining Ekt bi-long 1992 na no laikimgavman tok orait long en.Insait long wanpela

stetmen bilong PNGCMP,em i tokaut olsem sembawantaim ol indastrimemba bilong en i wok

long mekim planti ol tok-tok i go kam wantaimDMPGM, ol i givim sam-pela ol ekspiriens bilongol we ol i bungim long olarapela kantri long wol.Ol i laikim olsem i masgat indipenden wokpainimaut i kamap longdispela nupela senis longlo long lukim sapos dis-pela senis long lo bai noinap bringim hevi long in-dastri na ikonomi longPNG.PNGCMP i tokaut

olsem dispela ol senis wegavman i laik kamapimlong Maining Ekt bailukim PNG i lusim plantibilien mani tru. Dispelasenis bai bringim hevilong ol stekholda, na tuplanti tausen wok baibungim hevi na tu bai igat hevi long sosel divel-opmen olsem helt,

edukesen na trening nagro bilong ol smol namidium entaprais (SME)na tu ol lenona bisnis.Dispela senis long ekt omaining lo bai mekim olinvesta i les long kamwokim bisnis long PNG.PNGCMP i tok tu olsem

ol projek we i redi longkirap olsem Frieda Rivana Wafi-Golpu baibungim hevi stret taimsenis i kamap long Main-ing Ekt.Semba i tok olsem ol i

bin traim long toktokmoa wantaim Gavman,tasol DMPGM i no laiklong lukluk na skelim pas-taim ol dispela samtingwe bai kamap. Long dis-pela as tasol na sembawantaim ol maining in-dastri lain i no sapotimnupela ekt o lo gavman ikamapim bikos em bai

bringim bikpela hevi stretlong ol maining operesennau i stap long kantri nabai givim hevi tu long olwok bilong maining ek-sploresen long PNG.CMP i bilip tu olsem

dispela nupela MainingEkt gavman i laikkamapim bai no inapsoim PNG olsem gutpelaples long ol mineral ek-sploresen kampani longkam na mekim wok longhia.Long wankain taim,

Praim Minista, PeterO’Neill i tokaut long pala-men long Tunde olsemdispela Maining Ekt weriviu nau i kamap long enbai orait long olgetastekholda olsem ol papa-graun, provinsal gav-man na ol mainingkampani.

Page 3: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

nius Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P3

Morobe gavman wet yet long kisim PSIPMOROBE ProvinsalGavman i wet yet longkisim sampela moamani bilong ProvinsalSevis Impruvmen Pro-gram (PSIP) fandingbilong yia 2015.Morobe Gavana

Kelly Naru i tok olmanmeri bilong Mo-robe i wet yet longkisim moa long K30milien long NesenelGavman.Dispela mani em i no

mani bilong dispelayia, tasol em i mani bi-long las yia, 2015. Mista Naru i tok gav-

man i no givim dispela

mani na provinsal gav-man i hat long givimgut ol besik sevis longwan wan distrik insaitlong Morobe Provins. Mista Naru i autim

dispela toktok taim emi laik givim bek ripot bi-long Provinsal SapotGrant na PSIP maniMorobe Provinsal Gav-man i bin yusim longyia 2013, 2014 na2015. Em i givim dispela

ripot i go long Dipat-men ov Implemente-sen na RurelDivelopmen long PotMosbi long las wikFraide.

Mista Naru i tok emi kisim K9 milien longK45 milien em NesenelGavman i mas givimlong Morobe. Em i tokNesenel Gavman i nogivim yet K36 milienPSIP mani bilong lasyia (2015).Mista Naru i tok dis-

pela K36 milien baikam long baset bilongdispela yia. “Tasol mi no klia gut

sapos gavman baigivim dispela manihariap. Sampela olprojek bilong provins ino pinis yet na mipelai wetim dispela mani,”

Mista Naru i tok. Mista Naru i tok

sapos gavman i givimdispela mani hariap,Morobe ProvinsalGavman bai inap longpinisim sampela olbikpela projek insaitlong provins. Mista Naru i no

tokaut long wanemkain ol projek provin-sal gavman bilong em iwok long kirapim. Tasol em i tok olgeta

mani provinsal gav-man i kisim long yia2015 i pinis bikos longhevi bilong ikonomikantri i bin bungim.

Kolta i kamap long Boluminski Haiwe

NU Ailan Gavana SirJulius Chan i wanbel longgavman i tokaut longputim kolta long Bolu-minski Haiwe namel longKavieng na Namatanai. Sir Julius i amamas

ong dispela tasol em ino wanbel long gavman ino bin mekim dispela

projek longtaim yet. “Mi amamas long dis-

pela projek tasol mi nowanbel long NesenelGavman i no bin givimdispela projek longtaimyet. Mipela i bin wet 20yia long kisim dispelakolta,” Sir Julius i tok. Sir Julius i tok mani ol i

yusim long putim koltalong dispela haiwe, em ino mani bilong NesenelGavman. “Mi mas mekim klia.

Dispela mani i kam longLihir MoA fan. Em i nokam long Nesenel Gav-man,” Sir Julius i tok.

Ahimsa Kibikibi i raitim

TUPELA nupela bris nau i oplong pablik insait long Na-matanai Distrik bilong Niu AilanProvins long Fonde Ogas 4.Ol pipel long ol ples klostu

long wara Marr na Dalmakasnau bai inap long wokabaut guti go long wok, salim kaikai nago hariap long haus sik na skul.Ol pipel i bin save kisim taim

klostu 20 yia nau bikos i no gatgutpela bris. Planti pipel i binkamap long bikpela amamaslong Fonde wik i go pinis.Planti man, meri na pikinini i

kam long bung bilong opim olbiris na tok ol i amamas trulong dispela tupela nupelabiris. Ol pikinini skul i kamsingsing long hevi ol manmeri isave painim taim dispela tu-pela wara i save tait long taimbilong bikpela ren. Long kain taim olsem ol kar i

no save inap katim wara na isave slip arere long Wara Pitana Dalmakas. Planti taim bipo,ol i save slip na kirap arere longrot taim wara i tait.Gavana Sir Julius Chan i

tokim ol pipel bilong Na-matanai long ol i mas lukautimgut bris bilong ol na save olsemkain samting olsem ol i maslukautim gut na pikinini natumbuna bilong ol tu i kenyusim long bihain taim.Sir Julius i tokim ol pipel long

no ken larim ol giaman lain ipaulim ol long ol kain tingting i

no stret na bai mekim ol i givimbaksait long ol pikinini bilongol, taim ol i pundaun long ol tokgris.Tupela biris, Niu Ailan Provin-

sal Gavman i spenim moa longK3 million long mekim wantaimhelpim bilong Provinsal na Ne-senel Dipatmen bilong Woksna Hornibrooks Ltd.

KCH sainim agrimen wantaimHong Kong kampani Kumul ConsolidatedHoldings (KCH) i sainimwanpela agrimen wan-taim wanpela kampanibilong Hong Kong. Nem bilong dispela

kampani em i Shin KongPacific Investment Lim-ited (SKPIL) na em i savekirapim o bikpela propetio haus.Dispela agrimen bai

lukim KCH wantaimSKPIL i wokbung long ki-rapim wanpela 5-stahotel long Pot Mosbi.

Dispela nupela hotelbai gat 500 rum we ol baibrukim dispela ol rum igo long ol kain kain rum

olsem fanksen rum, kon-vensen eria, jim, spa,haus kai na ol liklik stua. Menesmen wok bilong

dispela nupela hotel baistap long han bilongwanpela biknem hotelopereta husat i gat ek-spirens long ranim olbikpela hotel long ara-pela ol kantri.SKPIL em i wanpela lik-

lik kampani bilong ShinKong Investment Co. Ltd.Dispela kampani i gatmoa ekspirens long ki-rapim ol bikpela haus nabilding long Esia. SKPIL i gat bikpela ril

estet bisnis long Taiwanna Japan, na nau ol i laik

kirapim nupela brenslong PNG. Dispela nupela hotel

long Pot Mosbi em i bi-hainim invesmen plen bi-long ol long inves longPot Mosbi, na long Tokyona Osaka long Japan.Menesing Dairekta bi-

long KCH, Garry Hersey itok; “Patnasip namellong KCH na SKPIL bai bailukim planti gutpela di-velopmen i kamap longPot Mosbi.”Mista Hersey i tok tu-

pela KCH na SKPIL baipainim wanpela grauninsait long Pot Mosbilong kirapim dispelahotel.

KCH menesing dairekta, Garry Hersey na Presiden bilong SKPIL, Ching-ChengTseng.

Namatanai distrik opim tupela nupela bris

Bikpela lain manmeri i kamap lukluk long taim bilong opim tupelabris. Nupela Bris bai helpim sindaun bilong ol pipel.Poto: Ahimsa Kibikibi

Page 4: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

P4 Wantok Ogas 11 - 17, 2016 nius

Wantok niuspepa i laikimol eijen

insait long Madang,Kimbe,

Kundiawa, Wewak, Jiwaka, Tari,

Kiunga, Tabubil, Daru,Kerema, Manus, Kavieng

na Alotau long salim niuspepa bilong mipela.

Mipela i laikim ol Eijen long distribiutim niuspepa long dispela ol ples antap hariap

tru!

Sapos yu ting yu em rait man o meri longdispela wok, ringim Sekulesen Su-pavaisor bilong mipela long Fon: 325 2500 o Mobail namba: 7384 6688 oemail i kam long:[email protected]

PNGDF gat bras ben namba wan taim

Paul Zuvani i raitim

BIHAIN long 60 yia longPapua Niugini DifensFos i yusim tasol bekpaip na dram ben em igat bras ben.Ol samting bilong bras

ben i kam long SendaiIkuei Gakuen Hai Skullong Siapan.Dispela Hai Skul i

givim ol samting i kamlong tok tenkyu longPapua Niugini long PNGi helpim Siapan longhevi em i bungim bihainlong wanpela bikpelagraun guria na hia warai bagarapim kantri bi-long ol long 2011.Sendai Ikuei Gakuen

Hai Skul, we i bin statlong 1905 i bin kisimbikpela bagarap na i binkisim gutpela helpimlong mani PNG i bingivim long ol.Long tok tenkyu long

Hai Skul Kenol RaymondNuma i makim maus bi-long PNG Difens Fos Ko-manda Brigidia JenerelGilbert Toropo, i ama-mas na tok tenkyu longGauken Hai Skul.Numa i tok dispela ol

musik samting bai redimPNG Difens Fos Ben longsave gut na yusim dis-pela samting taim em iwet long kisim moa olbras ben pilai samtinglong Gavman bilong Sia-

pan aninit long Grasrutsna Kalturel Gren Projek.Em I tok wantaim bek

paip na dram ben nabras ben dispela baihelpim gut ben bilongPNGDF long pilai taim olbikpela bung olsem EsiaPasifik Ikonomik Kop-eresen (Apec) i kamaplong PNG long 2018.Long taim bilong givim

dispela ol samting bilongpilai Siapan Embasadalong PNG Morio Mat-sumoto i tok ol i givimdispela ol samting bilongpilai bihain long PNGDFI kamapim ol toktoknamel long Gavman bi-long Siapan long stat bi-long 2016 long em I

laikim ol samting bilongpilai Matsumoto i tok tu

olsem moa ol samtingbilong pilai bras ben emGavman bilong Siapanbai bai givim sampelataim bihain long dispelayia.Em i tok wantaim

PNGDF Gakuen Hai Skulgivim tu ol desk na sialong foapela skul longNesenel Kapitel Distrikna Sentrel provins.Dispela ol skul em Pot

Mosbi Nesenel Hai Skul,Ward Strip PraimeriSkul, Jubilee Katolik Sek-endari Skul na SogeriNesenel Hai Skul.

Niki Aina (han sut) i pilai taim wanwok bilong en i holim pepa bilong singsing long em i winim trampet. Poto: Paul Zuvani

Sir Julius: Provinsal gavmanbaim skul fi pinisOL sumatin bilong NuAilan Provins husat istap long ol yunivesitina ol koles i kisim frieduekesen sabsidimani bilong ol, GavanaSir Julius Chan i tok. Sir Julius i tok dispela

fri edukesen polisi bi-long Nu Ailan i woklong karim gutpelakaikai tasol ai bilongsampela manmeri i pasna ol i no lukim gutwanem samting ikamap. “Provinsal gavman i

peim skul fi pinis longol sumatin bilong NuAilan i skul long ol yu-nivesiti na kolis insait

long kantri,” Sir Julius itok. Sir Julius i tok

provinsal gavman ipeim K2, 500 long wanwan sumatin long skulyia 2016. “Mipela i bihainim

polisi bilong fri eduke-sen na stat long yia2008, provinsal gav-man i bin sapotim olsumatin na papamamawantaim fri edukesenpolis we provinsal gav-man i save peim skul fibilong ol sumatin,”SirJulius i tok. Em i tok moa long

K70 milien i go longsapotim fri edukesen

na dispela program emi wanpela gutpela pro-gram we provinsal gav-man i les long stopim. “Provinsal gavman i

rausim hevi bilong olpapamama na planti olfamili long Nu Ailan iamamas long dispelahelpim provinsal gav-man i givim, ” Sir Juliusi tok.Sir Julius i tok dispela

fri edukesen sabsidi isave karamapim skul fibilong ol pikinini husati skul long ol yunivesitina kolis we NeneselTrening Kaunsil i tokorait long en.

Paul Zuvani i raitim

SIAPAN Praim Minista Shinzo Abe i strongimtoktok bilong sapotim PNG taim PNG i holimEsia Pasifik Ikonomik Koporesen (Apec) kibunglong 2018.Abe i tokaut long dispela taim em i bung wan-

taim Praim Minista Peter O'Neill long bung bi-long G-7 kibung long Siapan namel long dispelayia.Long dispela bung tupela lidaman i toktok

long wok bung long wok divelopmen long maket(trade) na invesmen long ol samting olsem LNGprojek, piseris indastri, sastenibel divelopmenna mani (aid) helpim Siapan i save givim aninitlong ol program olsem Wol Fud Program (WFP).Tupela i bin toktok long strongim sekyuriti

trening program PNG long redim PNG longholim Apec kibung.Long bung Abe i bin tok long helpim wantaim

ol nupela samting bilong pilai musik bilongPapua Niugini Difens Fos ben.Pastaim long dispela bung Siapan i bin helpim

wantaim ol arapela samting long dispela yiaolsem wokabaut bilong ODA nius grup long Mo-robe long Februari long ol projek Siapan i fanimolsem wok i kamap long ol rot, bris, pawa lain,kamapim Eben (Urban) Divelopmen Plen naHumen Risoses Divelopmen.

Abe strongim toktok bilongsapotim PNG

ELC-PNG Karkar distrik yut askimlong Solwara 1 projek ripotMOA long 1000memba bilong 6-pelaseket long EvanjelikolLuteran Sios (ELC)-PNG Karkar distrik longMadang we i makimmoa long 50,000memba wantaimmemba bilong ol ara-pela sios i askim Nau-tilus, kampani i mekimwok long Solwara 1projek long tokautlong pablik long wokripot bilong en.Ol yangpela we i

makim ol seket olsemKulubob, Tagub, Bum-sol, Bagiai, Samoa naBagbag i mekim dis-pela singaut taim ol ibung long namba 6Karkar distrik Yut Kon-ferens long Kuluk, Bag-bag Ailan long Madang

long 24 i go long 29Julai long dispela yia.Wantaim long Nau-

tilus ol yangpela iaskim tu opis bilongMaining Minista naEnvairomen na Kon-sevesen Atoriti Ministalong kamapim ples kliaripot bilong ol long dis-pela projek.Ol i mekim dispela

askim aninit long Sek-sen 51 long Mama Lowe i tok olgeta sitisen igat rait long kisim savelong kain toktok wewok bilong en i paslong laip bilong ol. Long dispela as ol

yangpela i askim longkisim ripot bilong:• Envairomen

pemit bilong 2009wantaim ol toktok i

stap long em;• Senis i kamap

long Envairomenpemit we i go longNautilus na ol arapelatoktok;• I n s e p s e n

Ripot bilong projek weNautilus i kamapim nagivim long Envairomenna Konsevesen Atoritilong 2007;• Envairomen

Menesmen Plen bi-long projek;• Osenograpik

(oceanographic) ripotCardno Lawson Tre-loar i kamapim long2009 na givim long En-vaironmen na Kon-sevesen Atoriti na olarapela moa kain ripotolsem.

NAQIA stretim haus bilong slip

Nesenel EgrikalsaKwarantin InspeksenAtoriti (NAQIA) i savewas long ol enimal naplent no gut bai no kenkam insait long kantrina bagarapim ol eni-mal na plent naikonomi bilong yumi.Wanpela bikpela hap

bilong mekim dispelawok em i stap long Ne-senel Enimal Helt naKaikai Tes Leboratri

long Kila Kila long PotMosbi. Long dispelaleboratri i gat ol saien-tis na ol teknisen bilongkaikai na enimal i stapna wok. Wantaim nupela

menesmen nau i staplong NAQIA, wanpelawok ol i mekim emlong stretim ol haus bi-long ol opisa husat isave stap insait longdispela Leboratri eriana wok.

Ol i stat long kirapim9-pela nupela hauslong Kila Kila na ol iklostu long pinis nau. Propeti na Aset

Menesea, Felix Pungu itok ol haus bai redilong ol tenen long goinsait nau. Kontrakta, L & V

Bilda i bin winim dis-pela kontrak long ki-rapim ol haus bilong olwokman na wokmeri.

Ol nupela haus long NAQIA tes leboratri. Poto: Gary Fagan.

Page 5: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P5heltnius

PIH Saveman NiusPh: 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com

“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby”

Life after Open Heart Surgery If you had coronary artery bypassgraft surgery, the life-threateningor severe blockages in your heartarteries have been corrected, butthe work of improving your car-diovascular health is far fromover. The blockages in your arter-ies were caused by an underlying,progressive disease process inwhich a fatty, waxy substancecalled plaque builds up on the ar-tery walls and restricts bloodflow. This same disease process can:block the carotid arteries lead-

ing to the brain, causing stroke;block blood flow to the legs,

causing peripheral artery disease;orblock blood flow to the kidneys

causing kidney (renal) artery dis-ease.Long-term recovery from coro-

nary bypass surgery will involvemanaging the risk factors that arecontributing to your cardiovascu-lar disease. Some risk factors, suchas family history, can’t bechanged, but others such as di-etary and exercise habits can be.Medical professionals and supportgroups are available to help youmake these and other lifestylechanges.Read on for the steps you can

take to improve your heart healthafter coronary artery bypass graftsurgery. Remember that that the disease

process that caused blockages inyour heart arteries was progres-sive, and so will be recovery. You will want to follow the

guidelines of the medical profes-sionals on your coronary bypasssurgery care team for returning tophysical activity, taking your med-ications, and other lifestylechanges you will be making afteryour surgery.

Healing After SurgeryWhen you first get home from

the hospital, you will focus onmaking steady improvement eachday while slowly increasing activi-ties according to your surgeon’s in-structions. See SecondsCount’sdiscussion of Long-Term Recoveryfor information on caring for yourincisions and monitoring for signsof infection.

Smoking CessationSmoking damages artery walls

and contributes directly to coro-nary artery disease, the diseaseprocess that created blockages inyour heart arteries. Heart bypasssurgery did not cure your heartdisease; it only bypassed seriousblockages. If you smoke, quitting isessential to slowing the progres-sion of your heart disease. Supportis available to help you quit. Thetools and resources here can helpyou get started on quitting and as-sist you along the way.

MedicationsWhen you leave the hospital,

you will have prescriptions formedications aimed at promotinghealthy, comfortable healing fromthe surgery and reducing risk fac-tors for future heart attacks. If youwere already taking these medica-tions, you may have new dosages.After coronary artery bypass graftsurgery you will probably receiveprescriptions for medications:to reduce cholesterol,antiplatelets and aspirin to pre-vent blood clots,beta-blockers and ACE inhibitorsto help lower blood pressure, andnitrates to control chest pain (ifsome diseased blood vessels couldnot be bypassed).Eating a Healthy DietAs with smoking, a poor diet will

continue to contribute to your car-diovascular disease. Coronary by-pass surgery may have saved yourlife or lessened or stopped chestpain, but it did not cure the heartdisease process, which is progres-sive. A heart-healthy diet that islow in cholesterol and saturatedand trans-fats can slow or stop thebuild-up of plaque on artery wallsthroughout the body. If you havenot already spoken with a nutri-tionist, ask your physician for a re-ferral to one who can help youdesign a plan for healthy eating.Cardiac RehabilitationThis structured program, often

referred to simply as “cardiacrehab,” offers medical supportand assistance in adopting a heart-healthy lifestyle.Through cardiac rehab, patients

have opportunities for exercisethat is monitored by a medicalprofessional, nutrition counseling,and psychological counseling,among other offerings. The impor-tance of cardiac rehab cannot bestressed enough: Research hasshown that heart disease patientswho complete cardiac rehab aremore likely to be alive in five yearsthan those who do not. Cardiacrehab is covered by Medicare foreligible patients.

Physical ActivityYour physician or physical ther-

apist will give you exercise guide-lines for after your surgery. One ofthe best ways to restart (or start)physical activity after surgery is toparticipate in a cardiac rehab pro-gram at your hospital, where youcan have the reassurance of beingmonitored by health profession-als. For at least the first six weeks

after your surgery, you should notlift anything that is over 10pounds. Your sternum (chest

bone) will need this time to heal.As you return to physical activity,walking is an excellent choice forgradually rebuilding your activitylevel.

Sexual ActivityIt is common to feel shy about

asking when it is safe to resumesexual activity after bypass sur-gery. However, you should feelcomfortable in asking your sur-geon for guidelines. While your doctor’s recommen-

dations will be tailored to yourhealth and circumstances, gener-ally speaking, once you have beencleared by your doctor for physicalactivity, sexual activity is also ap-proved. It is also important to notethat one-half to three-quarters ofpatients experience sexual prob-lems after a heart event due toheart disease, side effects formmedications, depression, or fear ofstraining the heart.Diabetes ManagementDiabetes contributes to cardio-

vascular disease, and coronary ar-tery bypass graft surgery is oftenrecommended over other treat-ment options for diabetes patientswith blockages in multiple arteries.A key part of your recovery if youhave diabetes will consist of care-fully managing the disease in con-junction with your healthcareproviders.

Stress ManagementStress and coronary artery dis-

ease create a vicious cycle: chronicstress appears to be a risk factorfor heart disease, and a diagnosisof heart disease (or a heart eventfollowed by treatment such ascoronary bypass surgery) is stress-ful. Medical researchers are notsure exactly how stress con-tributes to heart disease, but the

connection is clear. Learning howto manage your stress is part of aheart-healthy lifestyle.Combating DepressionMany patients feel sad or over-

whelmed after a heart event orsurgery, but you should be awarethat many heart disease patientsexperience clinical depression.Like stress, depression is also a riskfactor for heart disease. Researchhas shown that depression can in-crease the likelihood of heart dis-ease, a heart attack, or suddendeath from heart problems. If youare concerned that a normal reac-tion of sadness after coronary by-pass surgery is becominglong-term, clinical depression,seek help from a psychologist withexperience working with heart pa-tients (if possible). A hospital’s car-diac rehab program is oneexcellent source for identifying apsychologist who can help you.

PIH is Port Moresby’s largest pri-vate hospital offering more than14 specialties under one roof, withspecialists and technologically ad-vanced equipment being utilizedto bring modern healthcare toPNG.PIH has invited a cardiac special-

ist from overseas to come down toPort Moresby to handle open-heart surgeries. Do call us at79988000 for any query that youmight have. You can also email usat [email protected]

The information available in thisfeature related to images, graph-ics, text and other content is avail-able for educational purposes only.Seek the advice of your doctor inrespect to questions on a medicalcondition or treatment and do notdisregard the doctor’s professionaladvice after reading informationon this blog.

Page 6: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

helt Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P7

Nupela TB marasin bilong ol pikininiI gat wanpela nupela projekbilong helpim ol pikininihusat i kisim sik tubekulosis(TB) we ol i wok long traimnau long Pot Mosbi Jeneralhaus sik.

Dispela projek em bilongmekim isi long ol pikinini naplong amamas long kisimmarasin bilong sik TB.

Dispela projek bai go nap12-pela mun na em i gatmarasin bilong ol pikinini weol inap long putim long warana i gat gutpela teis long olpikinini inap kisim plantimarasin long wan wan de.

Australia i givim K542,000long kamapim dispela pailetprojek long baim ol dispelamarasin na givim aut long olhelt woka i givim long olpikinini na tu long kamapimol protokol bilong bringim igo long olgeta hap bilongkantri.

Australian Hai KomisinKaunsela bilong Helt na HIV,

Christine Sturrock i bin tok-tok long taim bilong opimprojek olsem nau yet longPNG, i no gat ol marasin weol pikinini bai laikim.

“Ol pikinini i save dring olmarasin we ol i bin wokim bi-long ol bikpela manmeri naem ol i save painim hatwoklong daunim, olsem na ol isave katim long hap, hap na

brukim long dring wantaimwara. Na dispela i savekamapim teis i no gutpela.

“Tritmen bilong TB i savestap inap 6-pela mun, nawantaim ol pikinini ol i maskisim marasin olgeta de longwanem kain we ol inap longkisim tasol ol i mas mekimlong pasin we ol pikinini bailaikim, em i gutpela,” Mis

Sturrock i tok. “Samting olsem 7,000

pikinini i save kisim sik TBlong olgeta yia insait longPNG na 10 pesen bilong ol isave dai wantiam ol kain sikolsem na planti i save kisimbagarap long bodi olsem siksotwin na kru i bagarap.

“Dispela i no mas kamapbikos TB em i wanpela sik we

em inap pinis wantaimmarasin. Gutpela pasin bi-long kisim marasin i staptasol em i no save go longlong ol lain husat i nidim tru,olsem ol pikinini,” em i tok.

Dokta Henry Welch, husati wanpela paediatrician odokta bilong ol pikinini insaitlong Pot Mosbi Jeneral Haussik i tok, “TB long ol pikinini ino save kisim bikpela luksavetumas long bipo tasol nauwantaim dispela gutpela weibilong kisim TB marasin, emi bikpela samting tru.

“Dispela projek baibungim ol marasin we olpikinini bai laikim, wantaimol narapela ektiviti longhelpim ol pikinini husat i gatsik TB. Mipela laik lukimsampela bikpela senis longmoa pikinini bai inap kisimgut TB marasin olgeta taiminap ol i pinisim gut olgetanarasin dokta i makim,”Dokta Welch i tok.

Ol lain i makim ol patna ogenaisesen long dispela projek i holim nupela kain marasin bilongol pikinini long Pot Mosbi Jeneral Haus sik long dispela wik. Poto: AHC midia

Lokal memba helpim Goroka haus sik Loutova Siapea i raitim

GOROKA Provinsal haussik bai lukim sampelasenis i kamap insait longol wod bilong en.

Lokal Memba bilongGoroka, Bire Kimisopa itokim ol Isten HailansProvinsel Helt Atoritiolsem em i laik helpim olsiklain long ol i ken sin-daun na slip gut longtaim ol i slip long haussik.

“Mi bin go lukluk raunlong haus sik na luksaveolsem haus sik i nidimwok mentenens, olsemna mi kisim ol kontraktalong kamap long haus sikna stretim gut dispela ol

eria we i wok longbagarap na bruknabaut,” Kimisopa i tok.

Em i tok, ol sikman,meri na pikinini i save i golong haus sik long kisimmarasin, kamap gut na igo aut gen. Tasol ol dis-pela samting we i woklong bagarap na bruknabaut, em i no inaphelpim ol siklain longkamap orait.

Kimisopa i tok em bailukluk long stretim gutwod 2 na wod 5 longputim ol gutpela plua, olbet bilong sikman, ol toi-let na was was rum.

Wod 5 em wod bilongol lain husat i gat sik longlong o kru i paul.

Ekting Sif EksekutivOpisa bilong IstenHailans Provinsel HeltAtoriti Joshua Soso i tokamamas olsem MistaKimisopa bai givimhelpim long stretim gutol wod.

“Dispela helpim yugivim em bilong gutpelabilong ol pipel long dis-trik na ilektoret bilongyu. Na helt sevis em i nobilong ol pipel bilong dis-trik bilong yu tasol baikisim. Helpim bai i go tulong ol pipel long 8-peladistrik long provins husati save kamap long kisimsevis long Goroka Provin-sel Haus sik”, Soso i tok.

Lokal Memba bilong Goroka Bire Kimisopa i mekim sampela tok pilai na lap wantaimol sumatin bilong Hailans Rijonel Koles ov Nesing long taim em i bin lukluk raun longGoroka Provinsel Haus sik. poto: Loutova Siapea

Page 7: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

edukesenP8 Wantok Ogas 11 - 17, 2016

Liklik fama i as bilong gutpela sindaun long Papua Niugini

YUMI save toktok planti long olsem, bilong wanemna olgeta divelopmen i stap long Mosbi na liklik tasollong ol provins. Yumi toktok planti tu long sevis bilong gavman i no

moa go long ol pipol. Nau mi laik stori liklik long ol famabilong yumi na long bikpela kontribusen ol i mekim longhelpim ikonomi bilong kantri. Insait long Papua Niugini yumi pulap long olgeta kain

risos we yumi inap yusim long mekim mani. Yumi pulaptu long save bilong wok gaden na ol arapela save bilonglukautim yumi yet.Nesenel ikonomi bilong yumi long dispela taim i

sanap antap long pasin bilong rausim ol mineral na gesna wel long graun, rausim ol pis long Solwara na katimdiwai na salim bilong kisim mani.Dispela em ol bikpela wok na mani i kam bek i save

stap long lukaut bilong gavman.Gavman i amamas long dispela na i no givim gutpela

luksave long ol liklik fama bilong yumi. Em i ting welpamem i makim sekta bilong egrikalsa. Tasol sori, welpami no save pulimapim hangre bilong ol pipel long kaikaitru.Inap long planti yia nau ol liklik fama i lukautim gut

graun na ol pipel long ol ples. Yumi skelim, bipo longSpesel Egrikalsa Bisnis Lis (SABL) i kamap, sistem ipaulim planti graun long ol pipel, 97 pesen bilong grauni stap long han bilong ol pipol. Opis bilong Statistiks longPNG i tokim yumi 85 pesen pipol i stap long ples. Dispela i min olsem bikpela namba bilong ol pipel i

mekim wok gaden long graun bilong ol yet. Long pasinbilong ikonomiks, wok gaden em i stap aninit long in-fomol sekta. Tasol bikpela lain pipel i mekim wok olgetataim na planti taim i no save gat hangre long ol rurelples. Insait long wok bilong groim kaikai, ol fama i lainim

na seim taim ol pikinini tu i lainim pasin bilong stretimgraun na groim kaikai. Taim kaikai i redi ol i save serimna mekim ol bikpela wok kastom. Wok gaden em i wokbilong famili. Papa, mama na ol pikinini i save bungwantaim na mekim wok. Pe bilong dispela wok em kaikai, pasin bilong serim,

famili i stap wantaim, amamas na gutpela sindaun.Dispela ikonomi we i no nidim kes mani em i wanpela

tingting we gavman bilong yumi i no laik luksave longen na sapotim ol liklik fama.Nogat, em i laik sapotim ol bikpela kampani husat i

save mekim bikpela bagarap long graun, bus na warataim em i laik kisim ol risos. Dispela ol kampani i save brukim ol komyuniti tu na

planti kros na pait pasin i save stap. Moa yet dispela olkampani i save kisim ol papa i go wok long ples i longwena lusim mama wantaim ol pikinini i stap. Long sampela hap mama tu i save go wok long kam-

pani na ol pikinini i stap long lukaut bilong ol bubu osampela taim ol i raun nabaut tasol na stap.Wok kaikai em i namba wan samting. Wok bilong kes

moni em i namba tu. Yes Papua Niugini i nidim sampelabikpela mani na dispela em i min gutpela menesmenbilong ol risos. Tasol long givim luksave long ol liklik fama em i min

olgeta pipel i ken i gat kes mani na bai i no gat nid longsingaut long ol arapela kantri long helpim na pasin bi-long opim bel bilong graun long kisim risos i ken malololiklik.Ating em i taim gavman i mas givim sampela gutpela

luksave long liklik fama. Dispela mi bilip bai i daunimplanti hevi bilong ol yangpela nau insait long ol taun nasiti.

PNG ken lainim gutpela samting long Siapan: OvePaul Zuvani i raitim

PAPUA Niugini i kenlainim planti gutpelasamting long ol man-meri bilong Siapan,Bernadette Ove, Het-mistres bilong JubileeKatolik Sekendari Skullong Pot Mosbi i toktaim em i tok tenkyulong ol des na sia wan-pela Siapan skul i givimlong ol PNG skul longFincorp Haus, PotMosbi las wik.Em i tok maski ol

manmeri bilong Siapani kisim bagarap, ol i nosindaun na sori longhevi i kamap tasol ol ikirap na mekim woklong strongim ol yet.Ove i tok tenkyu long

Sendai Ikuei GakuenHai Skul bilong Siapanlong givim ol des na sialong sampela skul longNesenel Kapitel Distrikna Sentral provins.Em i tok Gavman bi-

long Siapan i bikpelaporoman bilong wokdivelopmen long PapuaNiugini stat long taimPNG i kisim Indipen-dens i kam inap nau naPNG i no kirap nogutlong lukim kain helpim.Em i tok aninit long

teknikol program, JICA(Siapan Intanesenel Ko-poresen Asistens),Papua Niugini i kisim

planti helpim long Sia-pan na ol skul i savekisim dispela helpim tu.Wanpela bilong dis-

pela ol skul we i binkamap na i wok longkisim helpim yet longGavman bilong Siapanem Pot Mosbi NesenelHai Skul.I no long sait bilong

mani na ol samting bi-long mekim ol woktasol long save Siapan igivim taim ol savemanbilong ol i kam naskulim ol manmeri longwei bilong mekim nakamapim ol wok long olvolantia tisa programbilong en.Narapela bikpela

samting Gavman bilongSiapan i mekim tu emlong helpim ol skulpikinini long Papua Ni-ugini long EQTV weEdukesen Dipatmen i

yusim long soim ol pro-gram bilong en long olpraimeri skul insait longkantri.“I gat planti ol ara-

pela bikpela helpimGavman bilong Siapan isave givim tasol longdispela taim mi makimmaus bilong foapelaskul husat i kisimhelpim long desk na siawe wanpela skul bilongSiapan i givim longmipela,” Ove i tok.“Sendai Ikuei Gakuen

Hai Skul i bin givim oldesk na sia longfaivpela skul, foapelalong Nesenel KapitelDistrik na wanpela longSentral provins.“Tasol foapela tasol i

kisim dispela ol desk nasia na dispela ol skulem Ward Strip PraimeriSkul, Pot Mosbi Ne-senel Hai Skul, Jubilee

Katolik Sekendari Skulna Sogeri Nesenel HaiSkul.“Paradise Sekendari

Skul tasol i no kisimbikos ol i givim bilong oli go long Sogeri Ne-senel Hai Skul. SogeriNesenek Hai Skul imekim ol nupela klas-rum tasol i nogat tebol,des na sia long pinisimwok.“Moa long dispela

Paradise Sekendari itok ol i gat inap des nasia long dispela taim naolsem ol i nogat bikpelanid long kisim nupela.“Mipela i tok tenkyu

long Paradise Hai longskelim tingting na givimbilong ol i go longSogeri Nesenel Hai,”em i tok.Ove i tok Sendai Ikuei

Gakuen Hai Skul i givimdispela ol des na sia bi-

hain long ol i kisimhelpim long Gavmanbilong PNG, ol oganais-esen na faivpela skulwe i salim mani samt-ing i go long Siapantaim bikpela guria nahai wara i bagarapimsampela hap bilong ollong 2011.Long makim maus bi-

long Sendai IkueiGakuen Hai Skul, JunOgata, Dairekta bilongIkuei Intanesenel Sentai tok helpim Papua Ni-ugini Gavman na olpipel bilong en i givim ibikpela na helpim tru olmanmeri bilong Siapan.Na Sendai Ikuei

Gakuen, we i bin statlong 1905, i kisimbikpela hevi long 2011tasol i kisim gutpelahelpim long sapot PNGI givim.Long soim tok tenkyu

bilong en Hai Skul igivm ol des na sia longsoim tenkyu bilong ollong ol skul husat igivim helpim long taimbilong hevi i kamap.Long dispela wok-

abau Sendai IkueiGakuen i mekim SogeriNesenel Hai olsem sistaskul blong ol.Dispela i min tupela

skul bai lain long olsamting long wanpelana narapela.

Ol sumatin bilong Sogeri Nesenel Hai wantaim ol nupela desk na sia SendauIkuei Hai Skul i givim.

Bavaroko Praimeri skul holim Nesenel Buk WikFrieda Sila Kana

i raitim

RITIM, Lainim na GoHet na Divelop em ibikpela tingting bilongNesenel Buk wik we ibin stat long MandeOgas 1 na i pinis longFraide Ogas 5 na plantiskul long kantri i bingivim luksave long dis-pela bikpela taim longkalenda bilong skul yiabilong ol.Bavaroko Praimeri

Skul long Pot Mosbi ibin wanpela bilong oldispela skul. Na longtaim we NesenelLaibreri na ol skul i woklong tingim ol bikpelaman na meri bilongpolitiks, na edukesenlong go na opim bukwik bilong ol, ol oge-naising komiti bilongdispela praimeri skulaninit long lukaut bi-long Misis RhondaSuang i bin tingtinglong singautim ol nius-pepa ripota o editalong opim dispela wik. Long dispela taim,

Misis Suang i bin askimWantok Niuspepa longgo na kamap ges spikalong opim Nesenel BukWik bilong ol. Edita bi-long Wantok Niuspepa,Misis Veronica Hatutasina namba tu edita,Misis Frieda Kana i bingo na opim dispela buk

wik na toktok long olsumatin. Misis Frieda Kana i

tokim ol sumatin bilongBavaroko olsem, pasinbilong ritim buk em ibikpela samting longlaip bikos ol pipel husati save kamapim senislong wol, em ol lain wei save rit planti na kisimplanti save long olsamting. Em i tok tu

olsem, Wantok Nius-pepa i save putim olnius na stori we iwankain olsem i savekamap tu long TVWAN,EMTV na Post Courier oNational Niuspepatasol em i save kamaplong Tok Pisin. As bi-long dispela em bikosol nius ripota i save ritplanti olsem na ol inaplong tanim Tok Inglis i

go gut long Tok Pisin.Editor bilong Wantok

Niuspepa, Misis Hatu-tasi i tok, em i bin inaplong raitim wanpelabuk long stori bilongem yet taim em i binstap insait long Bo-genvil Kraisis bikos em isave ritim planti ol buklong taim em i liklik yeti kam inap em i bikpelana i go long Yunivesiti.“Mi save laikim long

ritim buk taim mi liklikyet. Mi bin save long olkain buk olsem, “Sleep-ing Beauty,’ SnowWhilte, Little Red Rid-ing Hood, Cindererelana planti moa,” em itok. Misis Hatutasi i bin

tokaut tu long buk em ibin raitim, ‘Behind theBlockade’ na em i tokbikos long bikpela laikbilong em long ritim olbuk em i bin lainim gutwe bilong riatim buk nanau em i raitim pinis nai stap long maket bi-long salim. Misis Suang i makim

maus bilong ol tisa na itok tenkyu long tupelabikmeri bilong WantokNiuspepa long toktoklong ol pikinini.“Tenkyu tru long gut-

pela toktok bilong yu-tupela. Em i sut stretlong nid bilong olsumatin na em baikamap as bilong skul

ektiviti bilong mipelalong dispela buk wik,”Misis Suang i tok.Em i tok moa olsem

nau long dispela taim,ol yangpela pikinini i nosave laik ritim bukbikos i gat senis ikamap wantaim olteknoloji olsem mobailfon na muvi piksa we olpikinini i no moa rit. Emi tok, raitim Tok Inglislong skul tu i popaianau bikos ol pikinini iyusim kain rait we ol isave mekim long olmobail fon.Bavaroko Praimeri

Skul i pinisim wik bilongol wantaim wanpeladibeit o tok resis namellong ol gret 8 klas yet.As toktok em, ‘PraimMinista O’Neill i masstep daun o No gat.”Ol gret 7 i resis longesei o skrip bilong storio pilai , ol gret 6 iwokim pilai we ol imakim ol man meri in-sait long ol buk we ol iritim, ol gret 5 i raitimbuk ripot, ol gret 4droim ol bikpela postalong buk wik na gret 3 iputim ol displei o bilaswantaim ol dro na raitbilong ol ausait long olklasrum bilong ol. Ol ibin holim klosap sere-moni long Mande bikosren i bagarapim asem-bli graun bilong ol longFraide 5 Ogas.

Misis Suang, ogenaisa bilong Nesenel buk wik longBavaroko Primeri Skul i sanap Edita bilong WantokNiupepa na meri raitim buk, ‘Behind the Blockade’,Misis Veronica Hatutasi. Poto: Frieda kana

Misis Frieda Kana i toktok long ol sumatin longwanem em i gutpela long save long ritim buk na ki-rapim laik bilong ritim ol buk.

Page 8: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

meri Ogas 11 - 17 , 2016 Wantok P11

Sapta 2...moa yet long hap 1

(Kaukau) I gat kain kain kaukau. Sampela i switlong man i kaikai, na sampela em i noswit tumas. Sampela i save karim plantikaikai hariap, na sampela i no savekarim gut. Olsem na yu yet ken tingim na skelim,wanem kaukau i swit long yu nawanem kaukau i save karim tasol naplanim kaukau. Orait, kisim rop bilongdispela kain kaukau tasol na planim.Nogut yu kisim nabaut, na hatwok bi-long yu i no karim planti kaikai.

Tok bilong planimKru bilong rop em i gutpela bilongplanim. As na namel bilong en i no gut-pela tumas. Kisim rop long gadenkaukau i gat kaikai pinis. Sapos yu planim klostu klostu, baikaikai i kamap planti tasol i no inapkamap bikpela bikpela. Planim longwelongwe bai kaikai i no kamap plantitumas, tasol i ken kamap bikpelabikpela.Gutpela rot tru bilong planim em iolsem: Wokim raunpela maunten naplanim. Narapela gutpela rot em iolsem: Wokim longpela maunten.

Sampela man i save planim nating longstretpela graun. Dispela kain i no inapkamapim planti kaikai tumas.

Tok bilong wanpela nupela rot bilongplanim kaukauWanpela didiman bilong Filipins em iwok long Lae na i soim wanpela nupelarot bilong planim kaukau . Mipela sam-pela manmeri i traim pinis. I kamapgutpela. Em i save planim kaukau long baret. Nabihain, taim kru i kamap strong, em iwokim maunten antap long em.Rot i olsem: 1. Brukim graun pastaim. Bihain wokimlongpela baret. No ken dikim i go dauntumas, liklik baret em inap. 2. Kisim longpela kru bilong kaukau.Kisim long gaden kaukau i gat kaikaipinis. Kisim, na yu no ken planimhariap. Larim i stap nating tupela de. Bi-hain slipim long baret na karamapim. 3. Larim i stap olsem na wetim lip ikamap planti liklik. Orait, nau apim olrop na lip na wokim maunten antaplong rop kaukau yu bin planim.

SAVE naMEKIM

Singaut bilong moa meri saintisPaul Zuvani i raitim

MOA meri i mas kamap saitisna sapot long ol i lainim metsna saisens, Dokta Meghan-Tomasita Cosgriff-Hermandezbilong Amerika i tok.

Hermandez husat i antropolo-jis i mekim dispela tok taim emi givim tok long Amerika Kona,wanpela hap insait long PotMosbi Laibreri long las wik.

Em i tok ol meri i gat wankainstrong na save olsem ol mantasol bikos sosaiti i no givim gut-pela luksave dispela i mekimplanti meri i no soim strong nasave ol i gat long mekim ol longkomyuniti.

Em i tok planti ol sosaiti longgraun we kastom na kalsa i nosave sapotim ol meri long tingt-ing bilong ol i lukim planti meri istap nating na lukautim familitasol.

Na narapela samting em longol kain envairomen o ples we igat ol bikpela mauten, wara,tais na birua na dispela i pasimol meri long go moa na soimstrong na save bilong ol longmekim ol wok.

Tasol em i tok dispela kainpasin bilong lukdaun long olmeri inap senis taim sosaiti isenis na stat long givim gutpela

luksave long ol meri.Nau yet Hermandez i wok

wantaim Person Missing in Ac-tion (PIA) long Woa Ejensi, wan-pela NGO grup we i wok longpainim bun bilong ol manmeribilong Amerika husat i lus longtaim bilong pait na kisim i gobek long Amerika.

Em i tok wantaim sapot bi-long Gavman na ol manmeri bi-long Papua Niugini PIA baiskruim yet dispela wok i longkantri inap long em i pinisim ol-geta hap bilong kantri long wok

bilong kisim ol bun.Em i tok Gavman bilong

Amerika i luksave olsem inaplong 3000 manmeri bilong en ilus long taim bilong woa longPNG.

Hermandez i tok i nogat plantimeri i stap long tim bilongmekim kain wok na olsem em iaskim moa meri long kamap namekim wok olsem em.

Long sapotim tok bilong en,Embasada bilong Amerika longPNG Catherine Ebert-Gray i toklong kantri i kamap gut, man-

meri wantaim i mas sanap namekim wok.

Long dispela as i mas gat moasapot long ol meri long sait bi-long skul long ol i kisim save namekim ol wok.

Em i tok PNG sosaiti i massenisim tingting em i gat longgivim luksave long ol meri.

Na long sait bilong painim olbun bilong ol manmeri i lus longwoa em i tok long wok wantaimMIA ol oganaisesen olsem Ne-senel Misium na Art Galari,PNGDF, polis na sampela praivetoganaisesen i helpim long dis-pela wok.

Dokta Meghan-Tomasita Cosgriff-Hermandez (fran) I givim toktok long sapotim gut ol meri. Poto: Paul Zuvani

NAQIA givim luksavelong meri opisa

Gary Fagan i raitim

NESENEL EgrikalsaKwarantin na In-speksen Atoriti(NAQIA) i makim sam-pela wokmeri longkamap ol bosmerilong wanwan seksentaim em i givim luk-save long ol i no long-taim i go pinis.

NAQIA MenesingDairekta Joel Alu i tokem i gutpela ol meriopisa i kisim wankainluksave olsem ol manopisa long ranim olbikpela opis.

Alu i mekim dispelatok taim em i sainim3-yia kontrak woklong nupela jeneral menesabilong koporet afeas divisenbilong NAQIA Edwina Tago.Saining seremoni i binkamap long hetkwata longPot Mosbi we ol bosman bi-long ol arapela divisen bi-long NAQIA i bin stap nalukim.

Long seremoni Alu i tokwankain luksave bilong stapna bosim ol opis i mas golong ol meri tu. Aninit longlukaut bilong Alu NAQIA igivim pinis luksave i go longtupela meri long holim

bikpela opis.Dispela tupela meri em

Dokta Amanda Mararuai,husat nau i senia teknikolopisa bilong ol diwai samt-ing na Edwina Tago husat ikamap jeneral menesa longkoporet services divisen bi-long NAQIA. Dispela olmakim i bihainim disisen bi-long NAQIA Bod.

Long kamap jeneralmenesa dispela i nambawan taim taim NAQIA imakim wanpela meri longholim kain wok olsem.

Edwina Tago, nupela jeneralmenesa long koporet services di-visen bilong NAQIA.

Yangpela PNG meri kisimnamba long Saina yunivesiti

WANPELA yangpelameri Papua Niugini, Yal-inu Poya husat i go longskul long Saina long tu-pela yia i go pinis, i gre-duet pinis wantaimMasta Digri long Inor-genik Kemistri. em ikisim tu luksave wan-taim Yunivesiti KaunsilAwot ov Ekselens olsemwanpela sumatin husat imekim nambawan woktru long skul bilong em.

Mis Poya, bilong Pan-gia, Sauten Hailans, i bingo long Saina long kisimmasta digri bilong emaninit long Saina Gav-man Skolasip we Eduke-sen Pasifik Ejensi (EPA) ibin lukautim long kisimol sumatin bilong stadiinsait long ol yunivesitibilong Saina long ol posgreduet stadi.

Long 26 Jun 2016, MisPoya i greduet wantaimMasta Digri long North-east Normal Yunivesitiinsait long Jilin Provins,Sania.

Mis Poya i bin wokimrisets bilong em longSynthesis na aplikesenbilong PolyoxometalateCatalysis long ol indastriolsem kaikai, pepa o tek-stail menufeksa na longpising. Em i wokim risetsbilong em long wanpelabilong ol 6-pela leboratrilong wol we i save luklukmoa na wokim ol risetslong PolyoxometalateCatalysis.

“Risets mi wokim emwanpela indastri we iwok long go bikpela nauna planti pipel long wol igat bikpela laik long enna dispela kain save emol i save yusim long olbikpela kain indastri bi-long kamapim ol samt-ing bilong wok. Mi hopolsem PNG bai kisim tudispela kain saiens naputim long kemikel in-dastri bilong en bikos emi isi long yusim na i noinap bagarapim en-vairomen na i no diatumas,” Mis Poya i tok.

Mis Poya i tok em iamamas olsem em imakim Sania long wokimmasta digri bilong enbikos Saina em i wan-pela ikonomi we i woklong kamap nau olsemwanpela ikonomik pawahaus na tu long saiens nateknoloji long wol. Em itok Sania i gat ol lebora-tri na ol fasiliti we i gatolgeta samting na em ilaikim ol narapela yang-pela meri tu long gokisim skul long Saina.

“I gat 4-pela samting ibringim mi long mekimol driman bilong mi ikamap trupela. Em longharim tok bilong God,harim tok bilong papa-mama na strongpelatingting bilong mekimgut,” mis Poya i tok.

Em i strongim ol nara-pela yangpela PNG merilong ol i mas putim makbilong ol antap na kisiminapim wanem kain dri-man ol i gat long laip bi-long ol.

Yalinu wantaim papa na mama bilong em taim ol i kamap long greduesen bi-long em long Saina.

Page 9: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

P12 Wantok Ogas 11 - 17, 2016 sios

GUTPELA PLEN BILONG GOD

Wanpela man i kam long God na autim waribilong em.Man: God, inap mi askim yu wanpela samt-ing?God: Ya, Yu inap!Man: Tasol yu mas promis olsem yu bai i nokros long mi.God: Mi bai i no inap kros.Man: Bilong wanem yu givim mi planti samt-ing nogut tude?God: Wanem samting?Man: Mi kirap leit long slip.God: Wanem samting moa?Man: Taim mi statim ka bilong mi, ka i nostat hariap.God: Oh, OK! Na narapela?Man: Burger mi order long brekfas i noolsem mi save askim. Mi les long kaikai.God: mmmmm…wanem moa?Man: Taim mi draiv kam bek long ofis, mitoktok long sampela bisnis patna bilong mi.Mobail fon bilong mi wantu tasol indai. Mibelhat ya!God: Em i tru. Wanem moa?Man: Taim mi kamap long haus, mi laik rilekswantaim nupela massage masin bilong mi,mi baim em asde. Tasol wantu tasol masinindai. Pawa i stap tasol masin indai. Olsem na! Bilong wanem olgeta samting i nostap stret tude?God: Ok. Bai mi mekim klia bilong wanemsamting i no kamap gut long yu tude. Longmoning, i gat wanpela ensel bilong indai ikamap long yu, laik kilim yu. Tasol mi binsalim ensel bilong mi i kam long yu na paitwantaim ensel bilong indai, olsem na indai ino kamap long yu tude. Mi bin larim yu slip,olsem na yu kirap leit.Man: Oh, Tasol….God: Mi no laik enjin bilong ka bilong yu ikamap laip hariap, bikos i gat wanpela draivai spak na draivim ka long rot i stap long franbilong haus bilong yu. Sapos ka bilong yu ibin kirap long taim na yu draiv aut wankaintaim, em bai bamim na kilim yu indai.Man: (daunim het tasol).God: Man bilong wokim burger bilong yu isik. Mi no laik bai yu kisim sik. Olsem na miwokim krangi wok bilong em na yu bai inapkaikai burger bilong yu.Man: (pulim strongpela win)God: Mobail fon bilong yu mi kilim indai.Bikos ol man i toktok wantaim yu, ol giamanlain. Mi no laik bai ol i giamanim yu. Saposyu toktkok na draiv, em bai paulim tingtingbilong yu tu. Yu bai i no lukim rot stret.Nogut yu bamim narapela ka.Man: (Wantaim aiwara i pulap long ai bilongem) i tok: Nau mi save God….God: Toktok long massage masin bilong yu.Mi mekim em i dai bikos yu no baim Easypaybilong yu yet. Taim yu kirapim Massagemasin bilong yu, em i bai kaikai planti pawa.Mi bilip, yu no laik stap long tudak longbikpela nait inap long moning.Man: krai na i tok: “Plis Pogivim mi…mi toksori God….God: Yu noken wari. Maski long tok sori longmi. Yu mas lainim na kamap bilip long Mi.Bikos Plen bilong mi i go long yu, i winimplen bilong yu”.

ElC Goroka Taun Seket holim konprens ileksenPaulus Tali i raitim

EVANJELIKAL Luteran Sios(ELC) Goroka Taun seket kon-frens namba 2, i bin kamaplong Nesenal spots Institiutlong Goroka, Isten Hailanslong Julai 28 i go pinis longJulai 30, na moa long 100deliget i bin kamap.

Goroka Taun seket i gattripela paris, St Mathew longNot Goroka, St Paul long taun ,na St John long Wes Goroka.Konprens i ran wantaim baibelstadi, we Pasta Barry Makyui,husat bin greduet las yia longMartin Luther semineri i bin gopas long en.

Wantaim ol baibel stadi, emi salensim ol lida bilong paris,bihanim het tok, ‘Birua bilongkrais'. Em i tokim ol lida,“Sapos yumi laik kamap wokman meri bilong God, long sios,bai i gat kain kain salens longlaip bilong yumi olsem na yumimas lukaut gut , pasin bilongsatan, em man bilong giaman

we em bai kam bilongbagrapim bilip bilong yumi wanwan.”

Pasta Makyui i givim baibelstadi, long bringim luksave bi-long ol lida bilong paris na kon-grigesen long ol i mas sanapantap long tok tru na autimGutnius bilong Jisas Krais, wetok bilong God tasol bai inaplong sevim ol kristen bilipmanmeri. Na i no long biliptasol, nogat em inap longsenisim laip bilong yumi.

Las yia 2015, wankain kon-prens i bin kamap long NotGoroka, we St Mathew Paris ibin go pas long holim.

Ol kristen lida we i kamaplong konprens em ol lida bilongol mama, yut, na sande skul bi-long ol i ken sanap strong longsapotim wok bilong Gutnius.

Longpela taim siaman bilongElC Goroka Taun seket, BrianKoningi, husat i stap siaman bi-long bung inap senis bilong emlong 30 Julai 2016, i tok olsemem long wok bilong em olsem

siaman long seket long 10-pelayia em i bin givim moa taim bi-long em long sios na i no tumaslong wok bilong em yet. MistaKoningi em i wanpela praivetloiya.

Em i tok, “Mi stap olsem sia-man inap 10-pela krismas nami save givim moa taim longsios wok na i no tumas longwok bilong mi, inap nau bai migivim moa taim long wok bi-long mi, tasol mi i no lusimsios.”

Konprens i pinis long 30 Julaiwantaim holi komunien we StJohns kongrigesen givim diwaikros mak, i go long St Paulsparis long ol bai holim 2017konprens.

Siaman bilong St Johns,Lapiso John, i tok, “Mipela iamamas long yupela kamaplong yumi holim bung hia longNSI long toktok long wokabautbilong sios, na i no long nembilong yumi. Nau mipela givimkonprens i go long yupela StPauls.”

Pasta bilong St Johns, BaitalGraham, tu i tok amamas longol kristen bilong St Johns, longsapotim konprens i kamap gut.

“Yumi ol lida i bung longparis, kongrigesen, seket, longluksave long ranim gut wokministri bilong sios, insait longstraksa, na plen bilong em, nabai sios inap wokabaut insaitlong mak bilong em,” PastaBaital i tok.

Long konprens, ileksen i binkamap na ol i makim ol nupelalida, em; Siaman i go long Pastabilong St Mathew, Not Goroka,Vais Siaman, Lapiso John, StJohns, Seketeri, Robin Johnny,St Pauls, Treseri, Amos Bone,St Mathew.

ELC Taun seket olpela sia-man, loiya, Brian Koningi i tokamamas long ol nupela lida ikamap na em i tok pasin bilongwok bung na sapotim ministribilong Gutnius i mas i stap.

“Long tok bilong God, tasolbai yumi inap lukim Senis,”Mista Konigi i tok.

Goilala Katolik grup i bringim gutnius WANPELA Katolik Kristengrup bilong Fane Paris in-sait long Goilala distri,Sentral Provins nau i staplong Pot Mosbi longbringim Gutnius bilongTok bilong God long olwantok bilong ol i savestap long olgeta setelmenlong Pot Mosbi.

Tasol long las wik wan-pela mausman bilong ol,Charles i bin kamap longWantok Niuspepa opis natok olsem ol dispela grupnau i stap long KogevaSetelmen long Badili na oli no gat mani olsem na oli hangre nau. I gat 16man, meri na pikinini ol-geta i bin wokabaut longples Fane i go daun longKuniva, Vanapa na ol ikisim kar i kam long PotMosbi.

Ol i bin painim opis bi-long Pot Mosbi Asdaiosistasol ol i abrus na kam in-sait long Wantok Nius-pepa opis.

Ol i raun olsem long ol-geta setelmen ol i savestap inap wanpela wik nai gat lidaman bilong dis-pela setelmen i saveredim ples bilong ol i slipna kaikai. Tasol las wik oli bagarap olgeta na dis-pela maus man i wok-abaut long Badili i kamlong Boroko na lukimWantok Niuspepa longhelpim.

Long dispela wik ol baigo long Kila Kila setelmen.Bihain long olgeta wok olbai go long Sabusa emlaspela setelmen na tu-pela mun bihain bai ol igo bek long Goilala.

Mista Charles i tok,wanem as na ol i kam emlong mekim ol wantok bi-long ol long siti i mastanim tingting na no kenwokim ol pasin no gutlong kisim kaikai na stapPot Mosbi. Ol i massenisim tingting bilong olna tanim bel i go long

God Papa na ol bai stapgutpela laip.

Em i tok, ol i laikim olhusat i stap nating i masgo bek long ples we i gatgutpela samting i stap.

Mista Charles i tok, ol iaskim lokal memba bi-long ol long helpim oltasol em i tok, em i no gatmani bilong mekim wokbilong wan wan haus kraio wok misin. Ol mani bi-long ilektoret em bilongwokim ol bikpela insfras-taksa tasol. Olsem na dis-pela grup aninit longlidasip bilong Brata MaxHob Ava, ol i kolim ChristLiberation & RestorationMinistry Incorporationnau i askim ol gutpelaKristen manmeri longhelpim ol wantaim sam-pela kaikai na mani bilongol i mekim wok misin bi-long ol.Sapos i gat man i laikimhelpim ol bai i ken ringimlida bilong ol, Brata Maxlong namba 79066937 osalim email long [email protected].

Tripela kongresen kam beklong mama Luteran Sios

Paulus Tali i raitim

BIHAIN long 22 krismas tripela kongrgisen longBanz long Jiwaka i go bek long mama sios Evanje-likel Luteran Sios.

Dispela i lukim ol i amamas tru long wanemplanti ol memba i lusim bilip pasin bilong ol tasol ikam bek na join gen wantaim Evanjelikel Luteransios.

Ol tripela kongresen em Karwagi, Sigiri na SigiriKompaun. Wantaim dispela, planti tausen membahusat i stap insait long dispela ol kongresen i kambek tu.

Ol i kam bek taim Luteran Sios i holim wanpelakonprens long Banz.

John Bari husat i pasta long Banz tasol nau isumatin long Martin Luther Seminari long Lae tokem i gutpela dispela ol kongresen i go bek longmama sios.

Em i tok kain senis bai lukim bilip bilong ol man-meri i kamap strong na ol i kisim bek ol sakramenbilong baptismo na komunio.

Long Banz bung inap olsem 200 manmeri i ama-masim kam bek bilong ol tasol long wankain taimi tok tenkyu long God husat i was long ol inap longol i senisim tingting na kam bek long mamaLuteran sios.

Em i tok Banz seket i gat kain ol projek olsem haiskul, Luteran Kolis na ol arapela liklik sapot projek.

Em i askim ol long ol i no ken go bek long olpelabel na givim baksait long God na sios tasol ol i mastanim bel tru na lukim gutpela senis long laip bi-long ol.

I bin gat planti ol so na toktok bilong God na dis-pela i lukim Pasto Bubiang na Pasto James Kimb igo pas.

LONG namba 4 de bi-long mun Ogas, 2016,Holi Spirit Semineri i binselebretim Silva Jubilibilong Pater Jacek Ten-dej C.M, Rekta bilongHoli Spirit Seminerilong Bomana, PotMosbi.

Selebresen i binkamap long Holi SpiritSemineri Sapel yet we

Asbisop bilong PotMosbi, Reveren JohnRibat i bin go pas longen wantaim Bisop bi-long Altotau, ReverenBisop Rolando SantosC.M na ol arapela siosopisal insait long PotMosbi.

Moa long en, ol pipelbilong Waima longBereina Daiosis, Sentral

Provins i bin kam nalukim dispela silva jubiliselebresen bikos PaterJacek i bin stap plantiyia long hap bilong ol.Ol singsing grup bilongMekeo i kamapimplanti stail bilongmekim Pater Jacek naol ges bilong em i ama-mas na tok tenkyu longGod long dispela 25 yia

em i givim long wokpater inap nau em istap olsem Rekta bilongHoli Spirit Seminerilong Bomana.

Bikpela samting longdispela de em, susa bi-long Pater Jacek, Beatawantaim man bilongem Jacek i bin kam longselebretim dispela dewantaim em.

Silva Jubili Selebresen bilong Pater Jacek

Pater Jacek i selebretimSilva Jubili bilong em.

Page 10: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P13komentri

KOMENTRI

EditorVeronica Hatutasi

Email: [email protected]

OLGETA wik i gat ripot bilong olmanmeri na pikinini i save dailong ol eksiden long rot. Sampelai dai taim kar i bamim ol, o kar ikapsait, o tupela kar i bam. I gatplanti kain stori olsem i kamaplong olgeta provins long kantri.Ating hia long PNG, moa pipel isave dai o kisim bikpela bagaraplong ol eksiden long rot longwanpela mun.Planti ol dispela eksiden i save

kamap bikos draiva bilong kar ispak na i kamapim birua long rot.Long dispela wik i gat stori bilong8-pela pipel i dai long tupela roteksiden long Isten Hailans. Longwanpela birua, ol polis i painim olsem dring na

spit i kamapim eksiden we 7-pelapipel i dai. Long narapela eksiden,i bin gat bagarap long kar na eksi-den i kamap na draiva i dai. Polis komanda long Isten

Hailans i bin mekim strongpelatok lukaut long taim dispela tu-pela birua i kamap. Em i tokim ol draiva long no

ken spak na draivim kar. Na emmekim strongpela toktok tu longol draiva i save spitim kar long olples we rot i no stret tumas na weeksiden inap long kamap.Tasol ol draiva bai harim tok tu

o nogat? Dispela pasin bilong rekles

draiving, o draiva i no wari longlaip bilong ol pasindia, bai i noinap long pinis sapos i no gatpasin bilong tambu long dringlong taim man o meri i holim stiabilong kar. Pasin bilong testim gut ol lain-

draiva pastaim long ol i kisimlaisens bilong draiv em i narapelabikpela kwesten yumi mas skelim. I gat planti ol kauboi draiva long

ol rot bilong PNG. Na i gat plantistori tu long olsem wanem ol dis-pela draiva i kisim laisens bilongol.

Sampela stori i tok ol i givimwanpela K50 long ol lain i bosim

wok bilong givimaut laisens na oli kisim hap pepa bilong draiv. Emi tru o nogat? Em tu i narapela kwesten yumi

mas skelim na painim rot longstretim.I gat ol lo bilong trefik i stap. I

gat lo bilong rot transpot atoriti istap. Ol polis na ol opisa bilonggavman i mekim wok bilong

lukautim ol dispela lo na lukimolsem ol manmeri na ol draiva ibihainim stret lo. Na yumi wan wan manmeri i

save long pasin bilong stap gutwantaim ol arapela manmeri namekim stret wok. Sapos yumi tingim laip bilong ol

narapela manmeri long taim yumidraivim kar, ating bai i no gat

planti eksiden tumas bai kamap.Ol sain bilong soim spit bilong

kar, ol ples nogut long rot na olarapela trefik sain i mas sanaparere long olgeta bikpela na ol lik-lik rot tu long kantri.

Oltaim yumi save lukim ol nu-pela rot i kamap we gavman ispendim planti milien kina longwokim. Tasol ol dispela rot i save karim

ol trefik sain long tok save long oldraiva na ol manmeri i yusim roto nogat? I luk olsem planti taim ino gat ol sain o sampela taim olbikhet lain i save rausim ol sain isanap arere long rot. Ol bikhet lain husat i rausim ol

trefik sain long rot i mas kisimbikpela mekim save long han bi-long lo. Na ol draiva husat i dringspak na draivim kar i mas kisimbikpela mekim save tu. Pasin bilong spak na kamapim

eksiden we ol manmeri i dai bai ino inap pinis sapos yumi nostrongim awenes bilong dispelahevi insait long komyuniti. Ol yangpela manmeri i mas

kisim save bilong draivim kar gut.Ol i no ken spak na draivim kar. Olpasindia i no ken kalap long karsapos ol i lukim olsem draiva ispak. I mas gat ol polis i patrol long

rot na sekap oltaim long ol kar. Oli mekim olsem ating bai ol draivai no inap spak na draivim kar.

Dispela em sampela samtingyumi mas skelim gen na strongimlong mekim ol rot i seif na oldraiva tu i mekim stret wok bilongdraivim kar na i no inap kamapimeksiden na kilim ol pasindia.

PLANTI manmeri sapos ol isaveman o nogat, olgeta isave askim, “bilong wanemPapua Niugini i gat plantirisos tasol manmeri i stap tu-rangu?” Sampela manmeri i raitim

ol pepa o laik kisim digri namekim kain askim longpainim ansa bilong dispelaaskim.Skelim Tingting tu long dis-

pela kolom i mekim wankainaskim na i traim long painimansa.Em i ting PNG i kamap gut

taim manmeri, stat long ol li-daman, i senisim tru pasinbilong ol na trastim God.Skelim Tingting i givim

ansa bihainim bilip em i gatlong God husat em i bilip imekim olgeta samting-heven na graun. Ansa i staplong Rom 7: 14-23 – Woa in-

sait long laip bilong yumi.Em olsem long taim

mipela i laik stap gut yumi iwok long pait long tupelawoa, pait bilong bodi na paitbilong spirit.Aposel Pol i mekim gut-

pela tok taim em i tok, “Mino save long wanem as trumi save mekim ol pasin misave mekim. Ol pasin milaikim tumas long mekim,em mi no save mekim. Tasolol pasin mi no laikim tru, emoltaim mi save mekim,”(Rom 7:15).Ating long bodi wanpela i

ken save wanem samting irong o asua na wanem samt-ing i rait.Gutpela piksa long save

long dispela tok em tambunau Nesenel Kapitel DistrikKomisen (NCDC) i mekimlong salim buai long pablikples.Manmeri i save em i

tambu long salim buai longpablik ples. Taim Siti Renjeso polis i no stap ol i salimbuai tasol taim polis i stapmanmeri i no salim.Wankain long ol arapela

samting, taim atoriti i nostap maski wanpela i saveem i rong na asua longmekim, wanpela bai go hetyet long stil, bagarapimsamting o laip bilong nara-pela o bagarapim em yet. Em bikos I gat dispela pait

insait long laip bilong yumi

(Rom 7:23).Olsem na Skelim Tingting i

tok long Papua Niugini ikamap gut, manmeri i masoltaim was long laik bilongbodi na spirit wantaim(Matyu 26: 41).Na moa yet, maski Papua

Niugini i gat planti busgraun,wel, ges, gol, kopa na pistasol taim em i no bilip na bi-hainim lo bilong God eminap long kisim bagarap(Wok Pris -Leviticus 26: 16).Na taim em i bilip na bi-hainim lo bilong God em baistap long gutpela taim (WokPris 26: 3-6).Skelim Tingting i bilip taim

manmeri i senisim pasin longbel na tingting na trastimGod tru (Gutpela Sindaun-Prov 3: 5-6) Papua Niuginibai gat gtupela sindaun nabel isi.

PNG bai kamap gut taim manmeri i senisimpasin na trastim God

Jada 016!

Skelim na strongim gen ol lo bilong trefik na ol rot

Tch-Tch-Tch!Las wik tasol

wanpela yutilitikam kapsait longhia..nau wanpelaPMV bas kam

kapsait...SPAK tasol!!

Page 11: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

P14 Wantok Ogas 11 - 17, 2016 laipstailpoto

Wol Yut De long Poland

Page 12: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P15saplimen

TUPELA de Nu Ireland Provins i binholim selebresen bilong 2016 Nu Ire-land De, long 26 na 27 Julai, we plantitausen pipel i bin kamap long lukimna amamasim de.

Ges ov Ona, Ebeseda bilong PipelsRipablik bilong Saina long Papua Niug-ini, Li Riuyou i bin stap long lukim dis-pela dewantaim ol narapela bikpelaman na meri (VIP) ges olsem Milen BeGavana, Titus Philemon, ol deligesenbilong em na nupela memba bilongSaut Bogenvil, Timothy Masiu.

Nu Ireland Gavana, Sir Julius Chan,Memba bilong Kavieng Open, BenMicah na Memba bilong NamatanaiByron Chan i bin stap sambai wantaimSiaman bilong Provinsal Ivens Kaunsil,Sir Noel Levi, long tok welkam na kisimol visita bilong ol.

Namba wan de, long Tunde 26 Julaiol i opim selebresen wantaim ol spis otoktok bilong ol bikman na bihain ol ilukim namba wan raun bilong singsingkwaia resis, string ben na Mista na MisNu Ireland resis. Ol i opim ol stol long

ol bisnis inap soim ol samting bilong ol,long Konos Gavman Stesen long Sen-tral Nu Ireland.

Memba bilong Kavieng Open naPalamen lida bilong Pipel Progres Pati(PPP), Ben Micah i strongim ol Nu Ire-land pipel long sanap na sapotim stret-pela pasin na em i tok klia moa longwanem as em i lusim gavman na i golong oposisen, maski sapos oposisen ilus long Vot i No gat bilip mosen.

Milen Bei Gavana, Titus Philemon iamamas long go long Nu Ireland longbekim dispela kain wokabaut raun weol Provinsal Eksekyutiv Kaunsil (PEC)memba bilong Nu Ireland i bin mekim igo long provins bilong em long Februeridispela yia, na em i bringim wanpeladeligesen bilong em i kam long Nu Ire-land long lainim samting long ol.

Mista Philemon i tok em i gat bikpelaamamas long dispela singaut na pasinsusa provins wantaim Nu Irelandolsem em i wanpela step i go het bikoslong tupela provins i gat planti samtingi wankain.

Ol ektiviti i pinis long nait long Tundelong larim olgeta grup i soim stail nakala bilong ol long selebresen. Ol fainelraun bilong ol resis na ol wina i bin ka-maut long Trinde, 27 Julai.

Long Tunde, Gavana, Sir Julius Chani go bek long Kavieng long bungim gesov ona, Embeseda Li Riuyou na SainaKomyuniti long Kavieng we ol i holimwanpela spesel dina kaikai longwelkam long Ekselensi i kam longprovins pastaim long em i go longKonos long Trinde Julai 27.

Insait long toktok bilong em longnamba tu de, Gavana Sir Julius Chan itok, ol provins inap long kamapimsenis long PNG, olsem na olgetaprovins i mas wok bung wantaim longgutpela bilong ol pipel bilong PNG.

Em i tok tenkyu long ol lain husat i gopas long redim dispela de bilong sele-bresen long gutpela wok ol i mekim naol bisnis haus husat i sponsa, long gut-pela pasin bilong ol long givim helpimlong holim Nu Ireland Provinsal De se-lebresen long dispela yia.

Nu Ireland De 2016i Namba wan olgeta!

Bilas blong ol vanis - malagan i save rausim ol tevelna klinim ples pastaim long singsing o bung i kamap.

Ol yangpla meri Niu Ailan i bilas long kala blong provins.

Tantanua i singsing long hamamasim Niu Ailan Dei.

Gavana Sir Julius, Gavana blong Milne Bay, Titus Philemon naEmbassada blong China, Li Riyou i kamap wantaim long Konos.

Wanpla ngut o hetman longklen na man tu husat i savekatim alagan, Edward Sale ibin wanpla long ol man nameri husat i kisim outstand-ing New irelander awardlong selabrasens displa yia.

Bik lain man meri i bin kamap long Konos longstap na hamamasim Niu Ailan De.

Style mangi redi longkisim stage na soim kalainsait long resis blongMr na Miss Niu Ailan.

Page 13: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

katunentatenmentP16 Wantok Ogas 11 - 17, 2016

Toro

Biabia

Kanage

Autim Tingting

Toksave i go aut long pablikolsem Wantok Niuspepa bairanim gen “Autim Tingting”we ol Wantok rida na pablik iken salim teks mesej i kamlong ol tingting, wari na tok-tok yupela i gat long ol samt-ing i kamap long komyuniti,provins na kantri, ol samting ikaramapim sait bilong sosel,politiks, ikonomik, sios, helt,edukesen na ol bikpela samt-ing i kamap long kantri.No ken salim teks i bagarapimol sios, narapela manmeri,painim meri o penpren bikosWantok bai no inap putim oldispela long pepa. Sapos yulaik painim famili memba,hauslain na wanpisin i lus nayu no save em i stap we, yuken salim teks i kam .Edita bai gat fainol toktok longol atikel bai kamap long pepa.

Telepon namba yu ken salimteks mesej i kam em:

71845906Tenkyu truEdita-Wantok Niuspepa

Ol pipel bilong ples Uria long Usino LLG long Madang i gat kala kala bilas long singsing na pulim ai bilong o intenesenel turis husat i kam aninit long gavman turisemawenes program. Poto Mathew Yakai – MY Midia.

Ples Uria kukim stret...

Page 14: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

entatenmen Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P17

Ansa bilong Wod Pilai isu 2186

Stat hia

Yu pinis! Em ples bilong yu

Em nau! Ol pikinini i ken painim rot i go long ples wantaim Wantok lain...

Stat hia

Ol wod lista:

ANINIT

BATERI

BLAKBOT

DISTRIK

EPRIL

FOTIN

GRILE

HAISIM

HETKELA

JOINIM

KAMBANG

KIAU

KUNAI

LOKAPIM

LULUAI

MALARIA

MASIN

MUKMUK

NILPIS

OLPELA

PALMAN

PINIS

POPO

RIGIN

SEKAN

SIOT

STORI BILONG TUMBUNA

PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII

Bipo tru i gat wanpela boiwantaim susa bilong em. Tu-

pela i stap long wanpela liklikhaus klostu long wara.

Wanpela taim paiawut bilongtupela i pinis na susa bilong em itokim em, mitupela go na brukimpaiawut. Olsem na tupela i kisimnaip wantaim akis na tupelaputim long kanu. Na tupela kisimpul na tupela i pul i go.

Tupela i go sua long wanpelaailan na boi ya i laik pul na pul paslong diwai na wara i go insait longkanu. Olsem na susa i kirappaitim brata bilong em long pul.Dispela boi ya i lusim pul longkanu na em i swin i go long ailan.Em i go kamap pinis, na em i goantap na em wok long lukluk longsusa bilong em i pul i go.

Orait susa bilong em i go suapinis na em i pasim kanda bilongkanu na em i kisim naip wantaimakis na em i go antap na i gobrukim paiawut. Tasol em i nolukim brata bilong em i hait longdiwai na em i lukluk long susa bi-long em, i no long taim pinis,wanpela masalai i harim pairapna em i kisim bikpela limbum i gona em i lukim meri ya i brukimpaiawut olsem na masalai i kamklostu na em i pasim meri longlimbum.

Taim liklik brata bilong em ilukim dispela em i krai isi isi, nogutmasalai i harim na em bai pasimolsem em i bin mekim long susabilong em. Dispela masalai i karimmeri i go na brata bilong dispelameri tu i wok long hait longmasalai i kam. Bihain masalai ikamap long ples na em i tokim olman bai mipela i gat bikpela sings-ing long dispela meri.

Liklik brata ya i kam long plesna bihain long wan wik em i kirapna i go. Em i kamap long ples bi-long masalai na em i tanim olsempalai na em i go insait long hausna em i lukim susa bilong em.

Na susa bilong em i tokim embilong wanem yu kam? Nogut oli kilim yu wantaim. Na brata bi-long em i tok mi hangre na mikam! Orait susa bilong em i givimwanpela plet kaikai long bratabilong em.

Bihain em i kaikai pinis em iaskim susa bilong em long wanemde tru ol bai kilim yu na ol baikaikaim yu? Na susa bilong em itok; “Ol bai kilim mi long Fonde.”

Olsem na brata bilong em ilusim em na em i go sindaunlong as bilong diwai na em iwokim wanpela taur. Em iwokim pinis na em go slip longkil bilong diwai. Tulait i kamap nadispela man ya i wok long traim,traim taur bilong em, olsemtasol na tudak i kam.

Na ol masalai i kirap mekimsingsing. Ol i hangamapim buailong diwai olsem manki ya i flaiolsem pisin na em i sindaun longdiwai na em i wok long kaikaibuai na em is pet i go daun longol masalai.

Tulait i kam na dispela liklikmanki i flai i go long diwai wan-taim taur olsem na em i lukluklong wanem taim bai ol i kilimsusa bilong em. Na bihain em ilukim ol i kisim spia na akis nanaip i redi long katim nek bilongmeri. Na wanpela masalai ikarim dispela meri i kam naputim em long graun.

Ol i lusim rop long hap bilongem na ol i redi nau long katimnek bilong meri. Tasol brata bi-long em i kirap winim taur naguria i kamap. Olsem na olgetamasalai i ran i go long bus. Bratabilong em i ran i kam na i holimem long han na tupela i ran i gobek long ples bilong tupela.

Anton WainoRamu River

Taur pretim masalai

Page 15: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

P18 Wantok Ogas 11 - 17, 2016 wolniusnaabc

Turkey – Erdogan bai go het long det penaltiPRESIDEN Recep Tayyip Erdogan bilongTurkey i tokaut long wanpela bikpela bunglong Istanbul olsem em bai tok orait longdet penalti o lo bilong kilim indai ol trabel-man sapos palamen na ol pablik i sapotim.

Em i bin toktok long planti tausen sapota bi-long em long bikpela siti bilong Turkey. Dispelabikpela bung i kamap bihain long sampela lainsoldia i traim long tekova long gavman bilongTurkey long mun i go pinis, tasol ol i lus.

Presiden Erdogan i tok bai kantri i pinisimolgeta sapota bilong Fethullah Gulen, wan-pela lida bilong ol husat i stap nau longAmerika. Gavman bilong Turkey i sutim toklong Gulen long dispela hevi i bin kamaplong kantri. Tasol Gulen i tok em i no binstap insait long dispela hevi.

Ol lida bilong ol relijis grup na tupela bi-long ol tripela oposisen pati i bin stap tulong dispela bikpela bung long Istanbul.Gavman i no bin invaitim Kurdish pati longdispela bung.

Moa long 270 pipel i bin dai long taim olsoldia i traim long tekova long gavman longJulai 15. Gavman i bekim na kalabusimplanti pipel tru. Gavman i kalabusim plantitausen sapota bilong Mista Gulen na rausimol long wok.

Planti kantri i bin toktok strong long olpasin gavman bilong Turkey i bin mekim.Yuropien Yunien (EU) we Turkey i bin aplailong joinim, i no laik ol memba kantri i gatlo bilong det penalti.

Mista Erdogan i tokim dispela bung, “Pala-men bilong Turkey tasol bai tokaut long detpenalti…Mi tok save pastaim, bai mi tokorait long disisen bilong palamen.

“Ol i tok i no gat det penalti long EU, tasoli gat long USA, na Japan na Saina, plantikantri long wol i gat dispela lo. Mipela i bingat dispela lo inap 1984. Kantri i bilong olpipel na sapos ol pipel i mekim dispela di-sisen mi ting ol politikal pati bai bihainim.”

Presiden Erdogan i mekim planti strong-pela toktok egensim Mista Gulen na em igivim tok lukaut olsem bai ol i kisim taim.

Em i tok, “Julai 15 i soim ol pren olsem dis-pela kantri i sanap strong egensim husat laini salensim mipela long politiks, ikonomik nadiplometik wok, tasol mipela i strong tu longmiliteri salens. Kantri bai i no inap pret na ino inap pundaun.

“Bai mipela i painim olgeta memba bilongdispela ogenaisesen na pinisim ol aninit longlo, tasol sapos mipela i mekim olsem tasol,bai kantri i no gat strongpela difens long paitegensim wankain vairas olsem.”

Dispela bikpela bung ol i kolim “Democ-racy and Martyr’s Rally” i pinisim tripela wikbung ol sapota bilong Presiden Erdogan iwok long mekim long nait long olgeta hapbilong kantri.

Praim Minista Binali Yildirim i tokim dis-pela bung olsem bai ol i kisim Mista Gulen ikam bek long Turkey na bai em i kisimmekim save long dispela hevi i bin kamaplong kantri.

Man i go pas long ami bilong Turkey, Hu-lusi Akar, i tok bai ol dispela lain husat i traimrausim gavman i kisim bikpela mekim savetru. Em i tok tenkyu long ol sivilien manmerilong helpim na stopim dispela hevi.

Pren bipoDispela wok painim na mekim save gav-

man i kamapim nau long Turkey i pinisimplanti pablik sevan long wok na rausim olovasis wokman. Ol i mekim senis tu insaitlong ami bilong kantri. Gavman i kalabusimsamting olsem 18,000 pipel.

Gavman i tokim ol lokal brens bilong AKPati long rausim ol sapota bilong Gulen.Mista Gulen i bin wanpela pren bilong Pres-iden Erdogan inap tripela yia go pinis we oli bin kros na bruk i go kam. Turkey i tokautolsem lain bilong Gulen em ol teroris.

SAMTING olsem 21 pipel i dai long taim taitwara i kamapim bikpela birua long Skopje,biksiti bilong Masedonia bihain long bikpelaren tru i pundaun.

Ol i painim bodi bilong ol dispela lain longSande moning bihain long ren i pinis. Sam-pela bilong ol dispela lain i bin dai insait longkar bilong ol. Tait wara i bin brukim sampelahap bilong rot na karim ol kar i go lusimlongwe. Ripot i tok 93mm ren i bin pundaunlong sampela hap long Skopje na wara i kamantap inap long mak bilong 1.5 mita longsampela hap.

“Olgeta hap i bagarap. Ol TV na frisa na siai drip antap long wara. Planti haus i bagarap,sampela i pundaun na i no gat ilektrikpawa.”

Gavman bilong Masedonia i tok i gatbikpela kraisis nau long Skopje na Tetovo.

Meya bilong Skopje, Kove Trajanovski, itok,” Mipela i no bin lukim kain samtingolsem.”

I bin gat laitning na klaut i pairap klostuklostu. Mipela i pret tru,” Biljana Joneska,62 krismas, i tok long Skopje.

Ol nius ripot i tok ol embulens i mekim 65ran long karim ol pipel i go long haus sik namoa long 20 pipel i bin go long haus sik.Gavman i bin singautim ami i go helpim ol.

Graun i bin bruk i go daun na pasim rot igo long 3-pela ples long not-is hap bilongkantri. Ol i tok save tu long ol pipel longdring botol wara tasol long kukim kaikai nadring.

Tait i kilim planti lain long Masedonia

Ol Wes Papua refuji i painim graun long PNGSam Seke i raitim

WES Papua Rilif Asosiesenlong Papua Niugini i woklong traim stretim ol hapgraun long Pot Mosbi nalong sampela hap bilongkantri we long ol Wes Papuarefuji i ken stap gut long en.

Moa long 10 tausen pipelbilong Wes Papua husat i binranawe long hevi aninit longhan bilong gavman bilong In-donesia klostu 50 yia nau, istap olsem ol refuji long PNG.

I kam inap nau, sampela istap yet long refuji kem longKiunga long Westen Provins,na sampela i stap long olsetelmen long Madang, natu long Vanimo long San-daun Provins.

Kodineta bilong WesPapua Kempen Sata longPNG, Fred Mambrassar i tokplanti handet Wes Papuafamili i stap tu long ol setel-men long Pot Mosbi.

Em i tok ol i wok long tok-tok wantaim ol papagraun

na gavman wantaim helpimbilong NCD gavana, PowesParkop long kisim wanpela10-hectare hap graun longRed Hill long Gerehu we ol iken stap gut long en.

Mista Mambrassar i tokem bai gutpela tru long lukimol tarangu husat i stap plantiyia pinis long refuji kem longKiunga long ol go stap gutlong wanpela hap graun ol iken lukim olsem em i bilongol yet - wankain olsem ol lainlong Madang na Vanimo.

Singirok i laik strongim

nesenel sekyuriti bilong PNGCaroline Tiriman

WANPELA komanda bipo bi-long ami long Papua Niugini,Jerry Singirok i tokaut pinisolsem em i gat bikpela laiklong strongim wok bilongami long lukautim gut ne-senel sekyuriti bilong kantri.

Mista Singirok bai sanapmakim Pangu Pati na resislong 2017 nesenel ileksen naem bai resis long kamap Ga-vana bilong Madang provins.

Em i tok strong na wok bi-long ami i bin pundaun tru, natu, ol soldia i no gat gutpeladisaplin o i no save mekim

gutpela wok long wanem ol ino amamas tumas long plantisamting olsem pe bilong ol.

Mista Singirok i tok tuolsem narapela samting emkantri i mas strongim wokbilong ol polis na tu stopimol kain pasin bilong yusim olgan na sutim nating ol pipel.

PPC Moreari i tok ol ripot i no truSam Seke i raitim

OL toktok i bin kamap olsemsampela kriminal lain wan-taim gan i holimpas sampelapipel long wanpela bildinglong Alotau long Milen BeProvins las wik Fonde, em ino tru.

Provinsal Polis Komanda bi-long Milen Be, Joseph More-ari i tok, ol i wokim bikpela

sekyuriti operesen bihain longdispela tokwin i kamap.

PPC Moreari i tok ol polisi bihainim stret pasin bilongwok bikos ol i bin bilip em iwanpela "hostage" situesen,o we ol gan man i holim kal-abusim ol manmeri.

Em i tok ol i painimautbihain long 5-pela auapolis operesen olsem olwokman bilong bilding

tasol i stap insait. Ol pastaim ripot i tok tu-

pela pipel i bin kisimbagarap long polis opere-sen, tasol PPC Moreari i toki no gat wanpela man i binkisim bagarap o i dai.

PPC Moreari i tok ol polisi gohet yet long investigesenbilong ol long painimaut gutwanem samting tru i binkamap.

Ol Caterets pipel i gat nupela graunCaroline Tiriman i raitim

LIDA meri bilong CateretsAtolls long Atonomas rijonbilong Bogenvil i tok ama-mas long Katolik Sios longgivim nupela hap graun longbikples Bogenvil we sampelamoa famili bilong Cateretsbai ken go stap long en.

Ursula Rakoa, EkseketivDairekta bilong Tulele Peisa,

wanpela`grup i save helpimol pipel bilong Caterets bi-hainim wari bilong ClimateChange, i mekim dispelatoktok bihain long KatolikSios long Bogenvil i bin givimtok orait long mun i go pinis.

Ol pipel bilong Caterets iwok long bungim bikpelahevi nau long wanem, sol-wara i wok long bagarapimgraun na ol gaden kaikai bi-

long ol pipel.Samting olsem tenpela

famili bilong Caterets i muvi go pinis long bikples Bo-genvil na dispela nupelagraun bai lukim 20moa`famili i kirap i go tulong Bogenvil.

Climate Change i wok longkamapim planti hevi long olpipel nau long Pasifik rijon,wantaim PNG tu.

Ol rebel long Syria brukim

banis bilong gavman long Aleppo

SAMPELA rebel grup longSyria i brukim banis bilonggavman long Aleppo na ollain i wok long amamas naselebret. Aleppo em i wan-pela impoten siti long notenhap bilong Syria. Tasol ollain ami bilong gavman i tokdispela ripot i no tru. Ol i tokol i raunim ol rebel i go beklong wanpela atileri bes.

Ol lain ektivis long UK i tok ollain rebel i bin kamap nabungim ol lain bilong ol long IsAleppo. Tasol ol i tok ol rebel ino inap long strongim rot bi-long go i kam long dispela hap.

Rami Abdel Rahman, husati go pas long Syrian Obseve-tori for Human Raits long UK itok i tru ol rebel i brukimbanis bilong gavman tasol ol i

no inap strongim rot. Ol rebeli tok ol i go insait long wan-pela atilei bes long siti tasol ollain bilong Syria ami i tok ol iraunim ol rebel i go bek.

Long narapela ripot, ollain Kurdish na Arab i kisimbek Manjibi, wanpela ki sitibilong Syria, long han bilongol Islamik Stet. USA i woklong helpim ol Kurdish naArab long dispela eria.

Bikpela progresFawaz Gerges, profesa bi-

long Midel Is Politiks longLondon School of Economicsi tokim BBC nius olsem olrebel i kisim sampela hap.

Rebel kolisen ol i kolimArmy of Conquest, i woklong kisim sampela hap in-

sait long las 48 aua. Nau ol imas traim long holim ol dis-pela hap ol i kisim pinis.

Ami bilong Syria i bin paitegensim ol rebel na ol lainRasia i wok long helpim longtromoi bom long balus. Longdispela wik, televisen longRasia i soim piksa bilong olpipel i wok long lusimAleppo. Tasol sampela rebelgrup i tok dispela em i trikbilong kisim Aleppo.

Aleppo i bin bikpela bisnissiti bilong Syria we i gat ololpela bilding na ol samtingbilong tumbuna i stap longen. Planti bilong ol dispelasamting i bagarap o ol stil-man i kisim nabaut longtaim dispela woa i stap inap5-pela yia nau.

Ol lain Syria i selebret long strit bilong Aleppo.

Page 16: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

bisnis Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P21

Skelim gut TCS divelopmen

TAKIS Kredit Skim (TCS) bi-long Lihir Gold Mine i woklong bringim planti gutpelasevis na divelopmen long NuAilan Provins tasol ol lida napipel i mas luksave gut longwanem eria i wok long kisimsevis aninit long TCS.

Nu Ailan Gavana Sir JuliusChan i tok provins bilong emi wok long kisim ol sevis nadiveopmen i kam aninit longTCS bilong Lihir Gold Minena dispela program i woklong kirapim planti gutpelasamting.

“Yumi nidim TCS longbringim divelopmen longprovins bilong yumi tasolyumi mas lukluk gut longwanem ol praioriti eria bi-long divelopmen i wok longkisim kontrak aninit longTCS,” Sir Julius i tok.

Sir Julius i tok provinsalgavman i bin makim wan-pela gutpela kontrakta longkirapim Burakalai Maus Roti go long Tubuana Rot, tasolTCS i makim narapela kon-trakta gen long laik bilongem yet.

Em i tok Nu Ailan Provin-sal Gavman i laik kamapimwanpela sistem insait longprovins we kontrak bilongmekim ol divelopmen wok i

mas go long ol bikpela kam-pani husat i gat ol masin naol samting long pinisim gutkontrak wok.

“Dispela bai kamapimstrongpela kompetisen longkonstraksen wok na praismani bilong kontrak i kenpundaun i kam daun.”

Sir Julius, husat i bipopraim minista, i tok maskiTCS i wok long mekim plantigutpela divelopmen wok, igat planti samting insaitlong provins we NewcrestMining i mas mekim.

“Newcrest i mas luklukgut long sampela moa woklong kirapim laip bilongmanmeri husat i papagraunbilong Lihir,” Sir Julius i tok.

Em i tok Newcrest i maslukluk moa long ples we imekim bisnis na mekim olwok bilong kampani.

Sir Julus i autim dispelatoktok bikos ol manmeri bi-long Lihir i no gat gutpela rotna bris.

Kampani wantaim gav-man i bin sainim wanpelaagrimen 20 yia i go pinislong kirapim gutpela rot nabris tasol no gat wanpela roto bris i kamap yet.

“Ol manmeri bilong Lihir islip, kirap yet long haus sak-

sak. Kampani i no mekimwanpela gutpela samtinglong senisim laip bilong olmanmeri,” Sir Julius i tok.

Sir Julius i tok ol manmerilong Lihir i nidim pawa nawara tasol Newcrest i nosave givim dispela sevis longol asples.

“Newcrest i no save sembikos klostu long namba tribikpela gol main long wol,ol manmeri i no gat gutpelawara saplai, pawa na sen-itesen.

“Dispela i luk olsem em iliklik samting long bikpelakampani olsem Newcrest.Mi laikim Newcrest longgivim wara na pawa saplailong ol manmeri Lihir. Mitokim ol pinis long sekimdispela asua na stretim tasolol i no mekim dispela wokyet,” Sir Julius i tok.

Sir Julius i tok toktoknamel long kampani naprovinsal gavman i wok longkamap gut na tupela i wokbung long planti gutpelawok long larim main i ran yetna long helpim ol manmeri.

Tasol i gat planti bikpelawok i stap long mekim naNewcrest i mas pinisim dis-pela wok long senisim laipbilong ol manmeri Lihir.

Lihir gol main em i namba tri bikpela gol main long wol.

Sir Julius amamas long kwatali ripot

NU Ailan Gavana Sir JuliusChan i wanbel long kisimkwatali ripot bilong New-crest Mining.

Ol senia ekseketiv bilongNewcrest Mining i bin kisimdispela ripot bilong Lihir GoldMine i go long Nu Ailan Provin-sal Ekseketiv Kaunsil (PEC).

Kantri Menesa bilongNewcrest Mining, Peter Aitsi,i bin givim dispela ripot i golong Sir Julius long Julai 26.

“Taim Newcrest Mining ibin tekova long Lihir GoldMine, pasin bilong em longgivim ol ripot biong mainingi kam long mipela i bin gut-pela tru na mi amamas longdispela kain pasin bilongkampani long wokbungwantaim provinsal gavmanna pipel,” Sir Julius i tok.

“Gavman bilong mi i ama-mas long wok bilong New-crest Mining bikos pastaimkampani husat i bin opretimLihir i no save givim dispelakain ripot i go long provinsalgavman,” Sir Julius i tok.

Dispela kwatali ripot i tok-tok long ol projek NewcrestMining i wokim aninit longTeks Kredit Skim (TCS) bi-long Lihir Gold Mine.

TCS em i mani ol mainingna petrolium kampani husat

i wok long PNG i save yusimlong kirapim ol gutpela sevislong helpim ol komyuniti oli stap long en.

Dispela mani em i takismani na em i inap long gostret long Intenel ReveniuKomisin (IRC) tasol ainit longTCS, IRC i save larim ol dis-pela kampani i yusim dispelatakis mani long kirapm olsevis olsem klarum, haus sik,rot na bris, pawa saplai, sipbris na arapela ol komyunitipablik sevis long benefitimol manmeri insait long dis-pela ples we kampani i op-eret long en.

Sir Julius i tok dispelamani we Newcrest Mining igivim aninit long TCS em ipablik mani bikos gavmaninap long kisim long IRColsem takis mani.

“Mi laik tok klia olsem dis-pela mani em i pablik mani.Em i takis mani bilong gav-man, em i no mani bilongkampani,” Sir Julius i tok.

“Dispela em ol mani wekampani bai no inap peimIRC olsem inkam takis, tasolkampani bai yusim dispelamani long kipraim ol sevislong divelopim PNG nagivim sevis long ol man-meri,” Sir Julius i tok.

“I gat wanpela as wemipela i laikim TCS mani imas mekim gut wok nakarim gutpela kaikai. Na dis-pela em long kisim bikpelaatonomi,” Sir Julius i tok.

Sir Julius i tok PEC bilongNu Ailan i bin amamas nawanbel long lukim plantigutpela divelopmen i kamapaninit long TCS.

Mani bilong TCS i fandimplanti hai skul, sekenderiskul na rot na bris. Nau ol ilaik kirapim wara saplai nasenitesen program aninitlong TCS wok.

“Sampela taim mipela i nosave wanbel long ol disisenbilong yusim mani long TCS.Mipela i laikim provins i masgat bikpela pawa longmekim ol disisen bilongyusim TCS mani. Tasolmipela i wanbel long olgetadivelopmen na sevis ikamap long Nu Ailan aninitlong TCS,” Sir Julius i tok.

Sir Julius Chan.

PRAIM Minista Peter O’Neill i singaut stronglong ol kampani husat i mekim bisnis longPNG long givim bek long kantri.

Mista O’Neill i tok ol kampani husat imekim bisnis long PNG na mekim moa manitasol ol i no save givim bek sampela samtinglong kantri.

Mista O’Neill i givim dispela strongpelasalens toktok long las wik Fonde taim em ilonsim nupela bren bilong Oil Search Foun-dation (OSF) long Pot Mosbi.

Moa long 200 manmeri i bin kam long dis-pela bung. Menesing Dairekta bilong OilSearch Peter Botten, Siaman bilong OilSearch Ricahrd Lee na Sif Eksekyutiv Opisabilong Oil Search Foundation, Kymberly Ke-pore, i bin kam stap long dispela bung.

Mista O’Neill i tok Oil Search nau i opim aibilong ol arapela kampani long PNG i longting ting gut long ol pipel na givim sampelasamting i go bek gen long komyuniti.

“Oil Search i soim gutpela rot na mi ama-mas long dispela nius. Mi laik makim maus bi-long pipel na gavman long to tenkyu long OilSearch bai givim K185 milien long sapotim ol

program bilong OSF,” Mista O’Neill i tok. Mista O’Neill i tok dispela pasin bilong

givim i go bek gen long komyuniti na kantrii soim olsem Oil Search i pas wantaim PNG.

“Dispela mak bilong komitmen Oil Search igivim long PNG bai senisim laip bilong plantiol manmeri bilong yumi,” Mista O’Neill i tok.

Mista O’Neill i tok em i amamas longlukim dispela gutpela patnasip i kirap namellong gavman na kampani.

“Mipela (gavman) i stap long helpim bisnisi gro na kamap bikpela. Mi laik askim sam-pela ol kampani tu long bihainim dispelapasin bilong Oil Search na kirapim gutpelasevis long PNG,”Mista O’Neill i tok.

Em i tok dispela kain pasin bai strongimlevel bilong patnasip namel long kampani nagavman.

“Yumi mas luksave olsem taim gavman nakampani i wok wantaim, dispela kain wok-bung i save bringim planti gutpela samting.

“Gavman na pipel bai kisim helpim longsevis na divelopmen ol bisnis haus i givimbek long kantri.

“Ol bisnis haus tu bai luksave na kamapgutpela kopret sitisen taim ol i mekim dis-pela kain ol gutpela wok long senisim laip bi-long manmeri na kantri,”Mista O’Neill i tok.

Oil Search bai givim K185 milien long OSFlong givim ol helt na medikel sevis long ol pleswe Oil Search i save wok.

Hela, Sauten Hailans na Galp Provins emol provins we ples we OSF bai yusim dispelamani long kirapim helt, edukesen na meridivelopmen.

OSF i mekim planti gutpela wok long TariHaus Sik. Mista Botten, em i siaman bilongOSF na Tari Haus Sik. Peter O’Neill.

BIKPELA oil na ges kampani bilong PNG,Oil Search Limited, bai stap long kantri long-pela taim, Siaman Richard Lee i tok.

Mista Lee i tok sosel risponsibiliti bilongOil Search em i praioriti bilong Oil Searchbikos sastenebel divelopmen bilong PNG emi nambawan samting we Oil Search i laikpromotim.

Mista Lee i mekim dispela toktok taim ol ilonsim nupela bren bilong Oil Serarch Foun-dation long las wik.

Mista Lee i tok moa long 85 pesen wokmanmeri bilong Oil Search em ol manmeriPNG tasol na wok bilong ol i wok longmekim dispela kampani long mekim gutwinmani na kamap wanpela strongpela oilna ges kampani.

“Oil Search i bikpela namba tu projekpatna long PNG LNG Projek. Ol gutpelasamting mipela i mekim long PNG baikamap bikpela moa.

“Mipela i laik kamap bikpela na nambawan investa long PNG. Long wankain taim,Oil Search i gat bikpela ting ting long

kamapim gutpela patnasip wantaim gavmanna pipel bilong PNG,” Mista Lee i tok.

Em i tok sastenebel divelopmen bilongPNG em i namba wan praioriti bilong kam-pani.

“Maski prais bilong oil i pundaun ikamdaun long intanesenel oil maket, dispela i nopulim mipela i kam daun. Oil Search i givimK185 milien long Oil Search Foundation longgivim ol helt, edukesen na arapela olkomyuniti wok long ol ples we mipela i gatbisnis,” Mista Lee i tok.

Em i tok bod bilong Oil Search bai sapotimOSF bikos ol sevis OSF bai givim namba wansevis long senisim laip bilong manmeri bi-long dispela kantri.

Agogo Prodaksen Fasiliti long Sauten Hailans.

O’Neill laikim kampani long givim bek long kantri

Oil Search bai stap

long PNG longpela taim

Page 17: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

KONSTRAKSEN wok bilongkirapim foapela nupela brislong Eroro, Girua, Ambogona Kumusi long Oro Provinsi pinis.

Dispela projek i kamap longK139 milien na i lukim ol pipelna bisnis long Oro Provins iamamas long yusim dispelanupela bris bihain long Saik-lon Guba i bin bagarapim pleslong yia 2007.

Gavman bilong Australia ibin fandim dispela projek naDipatmen ov Woks i kari-maut ol konstraksen woklong putim dispela fopelanupela bris.

Dispela fopela bris i staplong namel long Kumusi nanambis bilong Oro.

Dispela nupela bris baisevim ol manmeri husat istap long Kokoda. Maskiples i ren o san, dispela nu-pela bris bai stap yet longgivim sevis i go long pipel.

Ol manmeri long OroProvins i save yusim rot nabris planti taim long go longtaun, mekim bisnis, namekim arapela wok.

Taim Saiklon Guba i binbagarapim ol bris long hap,ol manmeri i bin kisimbikpela taim long go longskul, haus sik o go long skul.

Ol bisnis tu i bin lusimplanti sans long mekim manitaim bris i bagarap long yia2007 i kam inap nau.

Dispela fopela bris na rot istap save sevim klostu long97,000 manmeri. Dispelaem i klostu long haf popule-sen bilong Oro Provins.

Oil pam bisnis long OroProvins i save yusim dispelarot long mekim bisnis. Dispelanius kamaut olsem rot i kamapgut na bris i op gen, i ama-masim ol bisnis haus husat imekim bisnis long Oil Pam.

Taim dispela fopela brisna rot i save blok, em i saveblokim planti gutpela samt-ing. Ol kampani i save lusimplanti mani na lokol ikonomibilong Oro i save kisim taim.

ruralindastriP22 Wantok Ogas 11 - 17, 2016

Envairomen i bagaraplong Goroka taun

Loutova Siapea i raitim

PLANIM, lukautim na kam-apim ol diwai em i save kisimplanti yia, tasol long katim igo daun em i save kisimsamting olsem 5 o 10 minittasol, maski diwai i kisimlongpela taim long gro.

Dispela kain wok em isave kamap, long wanem, olman i laikim olsem ol en-vairomen bilong ol gutpelaples i mas luk nais na ol pipeli ken amamas long lukluklong dispela ol samting.

Dispela pasin i kamap naulong Pis Pak (Peace Park)long Goroka taun, IstenHailans.

Long wik i go pinis Gorokataun atoriti i givim oda longol wokman long katim oldiwai we i save sanap namellong taun. Na taim ol man istat long katim ol diwai i godaun, planti tok kros i binkamap namel long planti olpipel bilong Goroka. Nawanpela long ol em PeterYano bilong Keiyagana haus-lain long Okapa.

Yano i tok, em wantaim

famili bilong em i no ama-mas long atoriti i katim dis-pela ol diwai long Pis Pak.

“Mipela i no amamas,long wanem, ples we mipelai save i go na sindaun longkisim malolo em i no gatnau. Ol i bin kolim dispelaples pis pak. Na wanem min-ing bilong pis pak?

“Mining bilong pis paklong tok pisin em bel isi pak.Nau mipela i no gat bel isi,olsem na atoriti mas senisim

nem bilong dispela pak i golong bel hat na as natingpak, long wanem, dispelapis pak i no moa luk nais. Emi bagarap, na long wankaintaim tu em i bagarapim belbilong planti ol arapela lainolsem mipela long distrik naprovins husat i save i go nasindaun aninit long dispelaol diwai long kisim malolo.Nau yet mipela lukim pis pakolsem ‘belhat’ na ‘pak i nogat bilas”, Yano i tok.

Ol diwai we i save givim gutpela ples kol bilong malolo longpis pak long namel bilong Goroka taun long Isten Hailans emtaun atoriti i katim i go daun na ples long dispela eria em nomoa luk nais. Poto: Loutova Siapea

Komyuniti na bisnis wanbel long

nupela bris

Ol kar i ran gud long nupela Ambogo bris.

Ol asples i amamas long opim nupela bris.

Oil Pam bisnis bai kamap gut bikos Oro i gat nupela rot na bris. Usino-Bundi bisnisman

tok amamas long divelopa

James G. Kila i raitim

WANPELA bisnisman bilongUsino-Bundi distrik i givimbikpela tok amamas bilongem i go long nikel/kobaltmain divelopa long Madangprovins Ramu NiCo Menes-men (MCC) long bringimkamap planti kain ol nupelasenis long distrik na provins.

Edward Kiza, husat i papabilong Tamane Gest Hauslong Madang taun i tokplanti ol rurel pipel long Ku-rumbukari na Usino eria,husat pastaim long indipen-dens i save kisim taim trunau i painim isi long kisimgavman sevis bikos RamuNiCo i wokim rot na brislong sevim ol pipel.

Mista Kiza i tok olsem dis-pela divelopa i kamapimbikpela senis tru long saitlong infrastraksa olsem rotna bris taim em i wokim nu-pela rot i go antap stret longKurumbukari maunten na tuwokim bikpela bris i go hap-sait long bikpela Ramu riva.Dispela ol bikpela infra-staksa i no bin stap bipo nabihain long indipendens.Tasol taim divelopa RamuNiCo i muv i go insait longdistrik em i kamapim planti

kain senis na tu givim woklong planti ol lokal manmerilong Usino-Bundi distrik natu long Raikos.

Mista Kiza i bin mekim dis-pela ol toktok long greduesinbilong 60 lain husat i pinisimtrening long pigeri na poltrimenesmen long Uria wod 19long Usino lokal level gav-man (LLG) long wik i go pinis.

Em i amamas tru long di-velopa Ramu NiCo (MCC)long givim ol wokman bilongen long Komyuniti Afes Di-patmen long go na slip wan-taim ol pipel na ranimtrening long ples Uria.Foapela wokman i stap wan-taim komyuniti na mekimtupela wik trening long rotlong lukautim pik na kakarukna rot long sevim mani longdispela kain bisnis long ples.

Mista Kiza i salensim olpipel long Usino-Bundi dis-trik long yusim sans bilongdivelopa Ramu NiCo (MCC) istap long distrik na ol i mastraim go insait long ol liklikbisnis taim ol i yusim net-wok na ol program bilongRamu NiCo na stretim sin-daun bilong ol long ples narural komyuniti.

Em i givim tok amamas bi-long em tu long Thomas Ekik

Wekmara long ogenaisimdispela pigeri na poltri tren-ing long Uria na bringim olRamu NiCo CA opisa longranim trening.

Em i tok ol rurel pipel longUsino-Bundi i mas amamasna tok tenkyu olsem i gat di-velopa olsem Ramu NiCo(MCC) i stap long distrik bi-long ol na i gat taim longgivim trening long humanrisos long distrik na bringimgutpela senis long laipstailna sindaun bilong ol man-meri na pikinini.

Mista Kiza i tok bihainlong 40 yia level na tingtingbilong planti lain long distriklong wokim bisnis i nostrong yet, olsem na ol maslainim planti samting longtrening em divelopa i givim.

Em i tok em i gat bikpelabilip olsem Usino-Bundi dis-trik insait long narapela 10na 20 yia bai lukim bikpelasenis stret i kamap taimnarapela mineral projek ikamap antap long Yandera.Tasol em i givim salens longol manmeri long wok bungwantaim Ramu NiCo longlukim olsem moa gutpela di-velopmen i ken kamap longhelpim sosel na ekonomikdivelopmen long distrik. Edward Kiza i givim setifiket long wanpela meri husat i stap long trening long ples Uria.

Page 18: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

bisnis Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P23

TOURISM Promotion Authority(TPA) i wanbel long Hela ProvinsalGavman i sainim wanpela agri-men wantaim Opis bilong Tur-isim, Kalsa na Ats.

Sif Ekseketiv Opsa (CEO) bilongTPA, Jerry Angus, i amamas longHela Provins i luksave long turisbisnis olsem wanpela sastenebelbisnis long helpim ol manmeri imekim liklik bisnis.

Mista Angus i tok ol wan wanprovins na Distrik DivelopmenAtoriti (DDA) i mas luksave long bis-nis bilong turisim olsem wanpelagutpela bisnis we i ken helpim olmanmeri long ples i mekim mani.

“Mi laik tok tenkyu long HelaProvinsal Gavman i luksave longbisnis bilong turisim. Dispela agri-men bai helpim ol manmeri bilongHela long kisim sampela helpim

long TPA,” Mista Angus i tok. Hela i kamap namba wan

provins long sainim dispela kainagrimen long promotim turis bis-nis na i gat ol gutpela samting bi-long dispela.

“Dispela agrimen bai helpim olmanmeri Hela i kisim ol speseltrening long mekim turis bisnis. Olbai gat sans long kisim ol edvaistoktok long ranim turis bisnis.

“Mipela i laik kirapim ol provin-sal misyium na arapela ol samtingbilong pulim moa turis i kam insait

long provins. “TPA bai helpim ol manmeri

long kamapim websait, mekim olposta na ol pepa wok long promo-tim liklik turis bisnis bilong ol,”Mista Angus i tok.

Em i tok Hela i gat nem long turisbisnis long PNG bikos binem Huliwigman i save apim nem bilong PNG.

“Ambua Lodge em i wanpelabiknem eko-turisim bisnis longPNG na long wol tu. Dispela i staplong Hela,” Mista Angus i tok.

Em i tok Hela i gat bikpela Komoples balus we ol turis i ken yusimdispela ples balus long kam lukluk

raun long provins. “Hevi bilong lo na oda em i wan-

pela bikpela asua long Hela. Mi laiktokim ol manmeri long Hela longstap isi na kisim dispela sans longmekim bisnis.

“Yumi mas lusim pasin bilongpait na kamapim trabel long ples.Yumi mas stap isi na mekim bisnislong senisim laip bilong yumi yet.

“Provinsal Gavman i sanim dispelaagrimen long helpim ol manmeri, naol manmeri long ples i mas yusimgut dispela sans long mekim bisnis.TPA i stap redi long helpim ol pipelbilong Hela,” Mista Angus i tok.Wanpela man baim kar long NCSL sevings

WANPELA memba bilongNCSL long Wewak, IsSepik i baim wanpela karlong mani em i sevimwantaim NCSL.Herman Huaffe em iwanpela lokal bisnis manhusat i bin sevim mani bi-long em wantaim NCSLlong yia 2009. NCSL em i NASFUND Con-tributors Savings & LoanSociety Limited (NCSL).Em i wanpela liklik kam-pani bilong Nasfund.

Mista Huaffe i gat 45yia krismas, na ples bilongem long Marik ples longWewak. Mista Huaffe emem i save kamap draivabilong ol maket manmerihusat i save karim ol kagoi go i kam long maket longsalim.

Mista Huaffe i lusimskul long yia 1986. Em ibin mekim gret 8 longBrandi Hai Skul long dis-pela taim tasol em i binkisim bikpela sik na em ibin lusim skul.

Em i lusim skul na woklong Andersons Foodlandsupamaket long Lae.

Mani em i sevim wan-taim NCSL i helpim emlong baim tupela kar. Dis-pela tupela kar em bilongem nau.

Mista Huaffe i saveyusim dispela kar longhelpim ol maket man-meri long kisim ol samt-ing bilong ol i go kamlong maket.

Sampela yia bihain, emi lusim wok long Lae na igo bek long ples. Em ikamap fama na planim olkaikai bilong em yet nasalim ol kaikai long maket.

Long yia 2007 Mista

Herman i bin statim wan-pela liklik maket arerelong haus bilong em wan-taim K200. Insait long tu-pela yia tasol K200 yamekim K2, 000 winmani.

“Wantaim K1, 100, mibaim wanpela bikpela dipfrisa na 5 katen bia. Mi ki-rapim wanpela liklik takasop arere long SepikHaiwe na mi salim olkaikai na bia,” MistaHuaffe i tok.

“Long yia 2011, mi ki-rapim wanpela pemenentred stua. Mi yusim K12,000 long kirapim dispelastua we nau mi ranimlong Marik ples,”MistaHuaffe i tok.

“Mi mekim dispela lik-lik bisnis na mi skelimolsem mi mas sevimmani. Mi bin tingting longopim benk akaun wan-taim ol komesal benklong sevim mani tasol mibin painim hat long opimakaun wantaim ol.

“Mi harim olsem Nas-fund na NCSL wok longhelpim ol manmeri longopim akaun.

“Mi bin go long Wewakbrens bilong Nasfund naNCSL, na ol wok lain longhap i bin helpim mi longopim nupela Eda Superakaun long dispela taim,”em i tok.

“Wanpela bikpelasamting we i binstrongim tingting bilongmi long sevim mani wan-taim NCSL em i bikos ol ino save sasim mani longsevings akaun bilong mi.

“Na tu ol i no save katimmani nating nating olsemol komesal benk i savemekim,” Mista Huaffe i tok.

Long mun Julai, MistaHuaffe i yusim sevings bi-long em wantaim NCSLna i baim wanpela nuplea16 sita bas long K105,594.70 long Ela Motorslong Wewak.

Mista Huaffe i binsevim mani bilong emlong NCSL aninit long Jen-eral Sevings Akaun.

“Wantaim NCSL, Jen-eral Sevings Akauni gut-pela akaun bilong sevimmani bikos dispela akauni no save sasim ekstramani, sevis bilong em ihariap tru, i no olsem longbenk we i gat longpelalain, na ol wok lain em olgutpela manmeri husat isave putim ol kastoma namemba i go pas.”

“Mi bin kisim wanpeladinau mani long NCSLlong baim namba wankar bilong mi long yia2012, na long dispela yiami rausim mani long Jen-eral Sevings Akaun bilongmi wantaim NCSL longbaim namba tu kar bilongmi,” Mista Huaffe i tok.

Em i tok em i lukim olgutpela samting bilongNCSL na em i laik salen-sim ol manmeri longyusim dispela sans longkamap memba bilongNCSL na Nasfund.

“Mi lukim ol gutpelasamting bilong sevimmani wantaim NCSL. I gatplanti gutpela samting istap sapos yu sevim maniwantaim NCSL,” MistaHuaffe i tok.

NCSL i save tokim olmanmeri long sevimmani na kirapim gutpelalaip na sindaun longkomyuniti.

NASFUND wokmeri long Wewak brens, Susan Tomdawa, i givim ki bilong nupela 16 SitaBas ya i go long NCSL member Herman Huaffe long Wewak taim ol wanlain biong MistaHuaffe i lukluk i stap.

TPA na Hela sainim agrimen

Page 19: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

ramunicoP24 Wantok Ogas 11 - 17, 2016

135 KM Slurry Pipeline135 KM Slurry Pipeline

KBKMining

BSKRefinery

Ramu NiCo strongim wok-bung long Projek eria bilong en

GIVIM gutpela save na tingtinglong ol pipel long wokim bisnis nawok hat long graun em wanpelabikpela tingting divelopa RamuNiCo Menesmen (MCC) i laikbringim i go long ol pipel insaitlong wok eria bilong en longUsino-Bundi na Raikos distrik longMadang provins.

Vais Presiden bilong Ramu NiCo,Wang Baowen i tokaut long dis-pela long ples Uria long Usino LLGlong Usino-Bundi distrik longMadang provins.

Mista Wang i bin lusim bikpelaopis bilong em long Madang na ranlong kar i go antap long Sumaomaunten we i stap baksait longKawawar maket long Uria wod 19long lukim greduesen bilong 60 lain

manmeri husat i kisim trening longpigeri na kakaruk projek menesmen.

Mista Wang i tok trensferimlaip-skils na save i go long olkomyuniti long Ramu NiCo projekeria em bikpela samting na Kam-pani laikim dispela i mas kamaplong Kurumbukari, Inlen Paiplain(Maigari), Kostal Paiplain naBasamuk eria long Madang.

Em i tokaut olsem Kampani i gatbilip olsem wanem ol trening emol Ramu NiCo Komyuniti Afes opisai givim bai kamapim veliu long wokbilong gavman long sait long dau-nim hevi bilong stap gut, kamapimwok, fud sekyuriti, wok bung wan-taim ol meri na bringim kamapmani na bisnis insait long ol rurelkomyuniti long PNG.

Mista Wang i tokaut tu olsemsapos yumi laik lukim ol pipel bi-long yumi stap smat, helti na gatgutpela save em i moa gutpelaolsem wok bilong pablik-praivetpatnasip i mas stap.

Ramu NiCo i amamas long wokpatnasip insait long pablik-praivetwok-bung taim em i bin sainim wan-pela memorandum ov agrimen(MoA) wantaim Dipatmen ovEgrikalsa na Laipstok (DAL) na PNGKakao Kokonas Institut long Tugiakviles klostu long Basamuk long 2013.

Mista Wang i tok PNG gavmanyet bai i no inap long givim ol sevisi go long olgeta lain long rurel pleslong PNG. Em i nidim tim sapotlong pablik na praivet sekta oge-naisesen long kamapim senis long

laip bilong ol manmeri na pikininilong rurel ples long kantri.

Mista Wang i givim bikpela tokamamas long ol lain fama husat igreduet long trening long lukautimpik na kakaruk na menesim olsembisnis long ples.

“Plis yupela mas yusim save yu-pela i kisim long mekim wok longples na helpim sindaun bilongfamili, ples na komyuniti bilong yu-pela,” em i tokim ol.

Em i tokim ol komyuniti tu longwok klostu wantaim ol gavmanegrikalsa lain ejensi long Madang.

“Dispela em bikpela samtingbikos wantaim liklik risoses yumigat, yumi ken serim wantaim nakarimaut ol wok long helpim ol pipelbilong yumi long lukim gutpela sosel

na ikonomik divelopmen,”Em i givim salens long Wekmara

Poltri Projek long Inlen Paiplainlong gohet long gutpela wok ol iwokim na wok bung wantaim DALna Ramu NiCo long kamapim gut-pela senis insait long komyuniti oli stap long en.

“Taim yumi holim han na wokbung wantaim bai yumi ken kama-pim senis insait long komyuniti bi-long yumi,” Mista Wang i tok.

Em i tok olsem insait long het-tok bilong Kampani em“WanpelaRamu NiCo, Wanpela Komyuniti”planti moa gutpela senis i kenkamap long stretim sindaun nalaipstail bilong ol pipel tude,tumora na bihain long wok main-ing i pinis.

Naispela tumbuna welkam singsing long ples Uria long Begesin. Ol lain givim narakain stail welkam long Ramu NiCo lain.

VP Wang Baowen givim setifiket long wanpela treini long Uria. Treini meri givim tok amamas na tenkyu long Ramu NiCo.

Page 20: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P25spotnius

Brasil i amamas long Rio 2016 resis openingOLIMPIK Gems resis bilong2016 em ol i bin op longOgas 5, na Rio de Janeiro,siti husat i go pas long dis-pela resis i welkamim ol-geta kantri husat i go longresis insait long tupela wik.

Ol i bin opim 2016 Olimpikresis long Iconic MaracanaStediam long Brasil.

“Dispela em i namba wantaim we Olimpik Gems ikamap long Saut Amerika naem i stat long Brasil na bai in-apim olgeta hap bilong SautAmerika,” Presiden bilongIntenesenel Olimpik Komiti

(IOC), Thomas Bach, i tok.Long taim bilong opim

resis, olgeta kantri i bin kamwantaim kaikain kala bilongdanis long soim wan wankalsa na pasin bilong ol.

Gris em i namba wankantri husat i bin go antaplong stej wantaim staildanis bilong em bihain longol asples, Brasil, i soim stailbilong ol. Plak keria bilongGris, Sofia Bekatorou, em inamba wan meri longkarim plak bilong kantri.

Rifuji Olimpik Tim i kamwantaim 10-pela tim bihain

long ol Gris. Ol manmeri isingaut taim ol Rifuji OlimpikTim i kam kamap na dispelaem i namba wan taim bilonghistori bilong Gem we ol Ri-fuji Olimpik Tim i kam longresis wantaim.

“Long spirit bilongOlimpik Gems resis wan-taim bikpela rispek, mipelai welkamim Rifuji OlimpikTim,” Bach i tok.

Na ol narapela tim i kamkamap wankain tasol longbihain na ol i bin singimOlimpik Entem bipo longpinis bilong Seremoni.

Opening Seremoni.

Kelmendi i winim gol long judoMAJLINDA Kelmendi i winim namba wan golmedal bilong Kosovo long 52 kilogram judoresis.

Kosovo i kisim indipenden long Serbialong 8-pela yia i go na Intenesenel OlimpikKomiti (IOC) i luksave long em olsem wan-pela indipenden kantri long tupela yia i go.

Tupela taim wol sempion, Kelemendi, iresis long 52 kilogram judo resis bilong olmeri olsem wanpela top pilaia long divison.

Em i bin resis long 2012 Olimpik Gemsolsem memba bilong Albania bikos IOC i noluksave long kosovo yet.

Kelmendi i kamap plak keria bilong ol 8-pela etlit bilong kantri bilong em na dispelai soim olsem em i ken winim namba wan golbilong kantri bilong em.

Kelmendi i tok bipo long Olimpik resisolsem em i lukluk long bringim amamas i golong ol manmeri bilong kantri bilong em.

Majlinda Kelmendi i wanbel long pilai graun bi-hain long em i kisim gol medal long IOC Pres-iden, Thomas Bach.

Ledecky klostu i brukimwol rekot bilong em yet

KATIE Ledecky i bin setimOlimpik rekot na klostu ibrukim wol rekot bilong emyet long prelimineri resislong 400 mita fristail longSande, Ogas 7.

Em i setim dispela rekotlong Rio 2016 Olimpik Gemsna winim namba wan golmedal bilong em.

Ledekcy i gat 19 krimas bi-long Amerika, i bin winimgol long 800 mita fristaillong London 2012, i binwinim mak insait long 3minit na 58.71 seken. Em ibin abrusim taim, 3 minit na58.37 seken, we em i binsetim wol rekot long 2014.

I no gat wanpela i resisklostu long em na em inaplong resis long fainel. JazzCarlin bilong Briten em ikwik kwalifaia tasol em ikam 4-pela seken bihainlong em.

Ledecky i pilim orait bihain long em iwinim mak long gutpela taim.

Rio 2016 Swiming: Tupela susa i amamasim Australia wantaim gol

TUPELA susa long Australia i soim kala bi-long ol long swiming na daunim ol nambawan swima bilong Amerika.

Cate na Bronte Campbell i amamasimAustralia taim tupela i winim gol na winimwol rekot tu.

Tupela susa i go pas long skwat bilong ol nai winim 4x100 mita fristail rilei long Rio 2016.Liklik susa, Bronte, i abrusim Dana Vollmer,husat i go pas long namba tri lek na bikpelasusa, Cate, i go het long fainel na namba foalek egensim Katie Ledecky bilong Amerika nawinim mak insait long 3 minit na 30.65 seken.

Ol Australia i brukim rekot bilong ol yet, 3

minit na 30.98 seken, we ol i bin setim longtupela yia i go.

Na tu, ol i bin brukim sampela wol rekotlong swiming tu long wankain nait weKatinka Hosszu bilong Hungary i brukim wolrekkot bilong 400 mita wan wan medli resisbilong ol meri na dispela em i namba wangol medal bilong em long Olimpik resis.

Bipo long dispela resis i kamap, AdamPeaty bilong Great Briten i brukim wol rekotbilong em yet long 100 mita brekstrok resis.

I gat planti wankain risal i kamap long dis-pela de resis we ol i bin brukim planti ol wolrekot.

Ol Australia gol medal wina bilong 4x100 fristail rilei resis, Emma McKeon, Brittany Elmslie,Bronte Campbell na Cate Campbelli sanap long Olimpik Akwatik Stediam.

Jennings na Ross i kamap wina long nambis volibal

OLIMPIK Sempion, Kerri Walsh Jennings, na nu-pela poro pilaia bilong em, April Ross, i winimgol medal long namba wan nambis volibal resisi bin kamap long nait long Rio 2016.

Tupela i daunim Mariafe Artacho del solarna Nicole Laird bilong Australia long tupela set,21-14, 21-13, long pul C prelimineri resis longCopacabana nambis long las wik Sarere nait.

Walsh Jennings na tim poro bilong em,Misty May- Treanor, i kamap gol medal winalong nambis volibal long 2004, 2008 na 2012Gems.

Long London, April Ross i bin sanap longnarapela sait bilong net winim silva medal.Long Rio, wantaim nupela poro bilong em,Walsh Jennings, em i pilai gut tru.

Walsh Jennings (I) na Ross i stat win long Rio wantaim gol medal.

Page 21: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

P26 Wantok Ogas 11 - 17, 2016 spotsnius

PNG Karate i lukluk long Tokyo resisBIHAIN long nius bilong ol iskruim wantaim ol nara-pela 4-pela spot longOlimpik resis i kam, PapuaNiugini Karate Federesen(PNGKF) i lukluk long salimnamba wan Olimpik karatepilaia bilong em i go longTokyo Gems long 2020.

Presiden bilong PNGKF,Carl Mari, i tok, em i gatbikpela amamas long harimnius olsem IntanesenelOlimpik Komiti (IOC) i tokorait long karate resis baikamap long Tokyo 2020.

“Dispela histori bai go in-sait long Olimpik Programna ol karate pilaia bilongmipela long nau na bihainlong PNG na olgeta hap longwol bai makim dispelaresis,” Mari i tok.

Wol Karate Federesen(WKF) i bin bid long skruimkarate resis long 2012 Gemslong London na 2016 resislong Rio i no bin kamap gut,tasol nau bid bilong WKF i

winim mak long Karate resisbai kamap long Tokyo 2020.

Namba wan bid bilongresling resis i ken kamaplong 2020 long Tokyo,Japan, em ol i no binkamap. Tasol, karate na olnarapela 4-pela spot em oli bin winim mak long bid nagutpela nius i bin kam autlong Trinde, Ogas 3 longdispela yia.

“WKF na globol karatefamili i lukluk long soimnamba wan resis long 2020na tu long 2024,” Mari i tok.

Em i tok, dispela rot em ilongpela na hat tru, tasol embai kamap orait aninit longkwalifikesen bilong Tokyo2020.

Taim wan wan kantri bai igat wan wan mak bilong ollong bungim dispela resis,PNGKF i stat pinis wantaimol PNG skwat bilong nauhusat i mekim wok redi bi-long resis long OseniaKarate Sempionsip long

Noumea, Nu Kaledonia, longSeptembi 15 i go inap 16 bi-long dispela yia.

Wok redi na kwalifikesenresis bilong ol long resis longOlimpik bai stat wantaimOsenia Sempionsip long dis-pela yia na ol narapela resisbai kamap long bihain i goinap long 2020.

“Dispela rot i gat bikpelasalens i stap, tasol em i isi namipela i lukluk long dispela,na ol etlit tu i redi gut istap,” Mari i tok.

Em i tok tenkyu long ol ek-sekyutiv bilong WKF long oli bin go pas na driman bilongol i karim kaikai.

Mari i tok tenkyu tu longPresiden bilong Osenia Ne-senel Olimpik Komiti(ONOC), Dokta RobinMitchell, Presiden bilongPNG Olimpik Komiti(PNGOC), Sir John Dawanin-cura, na Seketeri Jenerel bi-long PNGOC, Auvita Rapilla,long sapot bilong ol.

OLIMPIK DRIMAN: Ol Karate Etlit i soim sapot bilong ol long spot bilong ol i ken kamap olsem Olimpikspot. Driman bilong ol i karim kaikai nau. Poto: Andrew Molen/PNGOC

IOC i tok orait long 5-pela

nupela gem long Olimpik resis

INTANESENEL OlimpikKomiti i tok orait longskruim 5-pela spot,besbal/softbal, karate, sket-bod, spot klaiming na sefing,long spot program bilong

Olimpik Gems bai kamaplong Tokyo, Japan, long2020.

Dispela em ol bai lukluklong nupela disiplin bilong ollong skruim 18 spot long

Olimpik program, na 474etlit long resis.

Ol bai kisim wankainnamba bilong man na merietlit wantaim long bungimdispela namba, tasol longbesbal em ol man baikamapim tim na long softbalem ol meri bai kamapimtim.

Wan wan besbal tim bi-long ol man bai i gat 24 pi-laia na softbal tim bilong olmeri bai i gat 15 pilaia.

Ol i strong tru long skruimkarate long Olimpik pro-gram na Wol Karate Federe-sen i amamas na welkamimdispela taim bikos em bai goinsait long histori bilongOlimpik program.

Papua Niugini Karate Fed-eresen i amamas tu long dis-pela nius bikos dispela bairedim sans bilong ol etlitlong kantri bilong go insaitlong Olimpik Gems resis baikamap long 2020.

MAKIM TOP: Papua Niugini Karate etlit, Cosmas Saliawali, i prek-tis long ol teknik bilong em long taim bilong trening. Poto: AndrewMolen/PNGOC

Rapilla i kamap memba bilong IOCPAPUA Niugini spot i winim wanpela makwe ol i bin makim Seketeri Jenerel bilongPapua Niugini Olimpik Komiti, Auvita Rapilla,olsem memba bilong Intenesenel OlimpikKomiti (IOC).

Em i wanpela bilong 8-pela nupelamemba ol i bin makim long namba 129 IOCsesen i bin kamap long Ogas 4.

IOC i tok ol i bin makim nupela IOCmemba aninit long ol i save gut long spot,kalsa, medisin, sosioloji, bisnis, lo na menes-men. Ol i bin makim 4-pela man na 4-pelameri kamap memba bilong IOC.

Ol memba bilong IOC i save makim laik bi-long IOC na Olimpik Muvmen long wan wankantri bilong ol na ogenaisesen bilong OlimpikMuvmen we ol i save wok long en. Ol i gatpawa long vot long ol namba wan disisen bi-long Olimpik long makim wanem siti i winlong go pas long Olimpik resis na ol wanem

spot bai go insait long Olimpik Program.Rapilla i tok, ol i bin makim em long

kamap namba 115 memba bilong IOC i soimhat wok bilong Papua Niugini Olimpik Komitina ol memba, stekholda na patna bilongPNGOC.

“Mi gat bikpela amamas long sapot bilongol lain husat i pilai spot long PNG na Oseniabikos ol dispela lain i strongim mi long kisimdispela wok,” Rapillai tok.

Ol i makim Rapilla em i namba wan taimbilong PNG long kamap memba bilong IOCinap long taim ol i bin kisim Olimpik stetuslong 1974.

Rapilla i gat Mastas long Spot Ogenais-esen Ogenaisesen Menesmen na Digri longPablik Edministresen.

Presiden bilong PNGOC, Sir John Dawanin-cura, i tok, Rapilla i kisim ol dispela wok bikosem i soim komitmen bilong em long wok.

NUPELA MEMBA BILONG IOC: Rapilla i sanap neks long presiden bilong IOC, Thomas Bach, na olnarapela memba bilong IOC. Ol i welkamim Tim PNG long Gems Viles.

TIM PNG i go insait long RioGEMS Viles bilong Rio 2016Olimpik resis i welkamimTim PNG long 8 klok apinun(PNG taim). Meya bilongGems Viles i gat sans longwelkamim ol wan wankantri na givim taim long ollong resisim plak bilong ol.

Meya bilong Rio 2016 Viles,Janeth Arcain, em i nambawan basket bal pilaia bilongBrasil na gol medal wina bi-long Olimpik Gems i welka-mim Tim PNG wantaim olnarapela tim, Iceland, Luxem-bourg, Oman, Sierra Leone na

South Sudan long welkamseremoni bilong Viles.

Tim PNG i amamas longJoinim welkam seremoni naVais Minista bilong Spot, LabiAmaiu, tu i stap wantaim ollong welkam seremoni.

Sef de Misin bilong TimPNG, Emma Waiwai, imakim tim na givim wan-pela presen i go long Meyabihain long ol i reisim plakbilong PNG na singim Ne-senel Entem.

Dispela presen em i wan-pela kaving i gat sain bilong

Tim PNG logo we ol i binmekim long PNG.

Etlit bilong Tim PNG, ToeaWisil, wantaim kosa bilongem, Alison Fairweather, i bingo kamap long Rio bipo longwelkam seremoni. RyanPini, Raymond Ovinou, naetlit bilong Taekwondo,Samantha Kassman na Max-emillion Kassman, i bin staptu long welkam seremoni.

Ryan Pini i bin karim plakbilong Tim PNG long taim bi-long opening seremoni bi-long Rio 2016.

Page 22: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

olspotpoto Ogas 11 - 17, 2016 Wantok P27

RAN AWE TRAI: Lukim poto bilong Ase Boas i kisim lus bal long trai lain bilong ol na ran go long trai lain bilong Bears na skoa. Ol poto Nicky Bernard

TRAI YA: Sailas Gahuna i amamas wantaim ol sapota bihain long em putim trailong pilai wantaim Bears long NFS. Hunters i win 30-20.

SAIT STEP: Thompson Tete i traim sait step long pilaia bilong Bears.

BAI YU GO WE: Winga bilong Bears i traim banis bilong Tete na Boas. Bears ilus long Hunter na bringim kam daun long namba tu ples long lata.

EM ISI YA: Pitsa bilong Trukai i tromoi bal long pilai bilong ol wantaim DHL longslow pits sofbal kompetisen long Bisini.

SALIM BAL KAM: Beta bilong DHL i redi long paitim bal taim ol kisim Trukai longslow pits resis bilong sofbal long Bisini sofbal graun.

TENKYU LONG KAM: Ol famili bilong tupela brata husat i save pilai wantaim ol Ipswich Jet i sanap wantaim Richie Pandia. Richie na Sebastian Pandia i kamwantaim tim bilong tupela Jets na pilai wantaim Hunters tupela wik i go pinis.

Page 23: The Wantok · Ok Tedi, Profesa Ross Garnaut na Siaman bilong PNGSDP, Sir Mekere Morauta, i bin askim gav-man long pasim Ok Tedi Main tasol gavman i no bin wanbel long dis-pela toktok

OL i makim ekspiriens Ragbi Ligedministreta, Andrew Hill, i staplong piksa long kamap Sif Ek-sekyutiv Opisa (CEO) bilong RagbiLig Wol Kap 2017 (RLWC2017)Ogenaising Komiti.

Siaman bilong RLWC 2017, DoktaGeorge Peponis, i tokaut asdeolsem ol i makim Hill bihain longbipo CEO, Michael Brown, i risain.

“Mipela i amamas long Andrewi tok orait long mekim wok bilongCEO bilong Ragbi Lig Wol Kap2017,” Peponis i tok.

“Andrew i gat bikpela koneksen

wantaim gem stat long grasrut i goinap long intenesenel level. Em ibringim teknikel save bilong emwantaim i kam long soim rot longol gem long olgeta hap bilong wol.

“Ekspiriens wok bilong Andrewlong level bilong klap olsem seniaekseketiv bilong NRL na intene-senel federesen i bringim narapelakain kala long gem. Em bai mekimwok gut long go pas long RagbiWol Kap na bungim mak bilong ollain husat i wok aninit long oge-naising komiti pinis.”

Peponis i tok, “Mi laik tok tenkyulong Maria Sykes i sanap olsem ek-ting CEO taim bod i mekim las di-sisen long posisen bilong Andrewna mi gat bikpela amamas weSykes bai go het na wok olsem SifOpereting Opisa (COO).”

Hill i wanbel long lusim wok bi-long em olsem Jenerel Menesa LigIntagresen na Gem Divelopmenlong Nesenel Ragbi Lig (NRL) resis.

“Ragbi Lig i kamap orait longkantri na long olgeta hap bilongwol we planti lain i pilai. Olgetalain bai luksave long Ragbi Lig longol yia i kam na mi lukim olsemRagbi Lig Wol Kap long 2017 em inamba wan sain bilong winim dis-pela mak,” Hill i tok.

“Mi gat bikpela amamas longstap insat long dispela resis nakamapim strongpela faundesen bi-long dispela ples.

“Mipela bai soim resis bai kamap

long yia i kam long planti sapota webipo i no bin kamap olsem, nogat.Mipela bai go pas long bikpelaRagbi Lig Wol Kap resis we em bai amamasim ol komyuniti na

kamapim wanpela strongpela poro-man namel long ol pipel na spot.

Andrew Hill bai statim wok bilong em wantaim RLWC2017long Ogas 29, 2016.

Namba 2187 Ogas 11 - 17, 2016

Hill em i CEO bilong RLWC 2017

Samantha na Max Kassman i trening asde long resis long Taekwondo long Rio 2016 Olimpik Gems.Andrew Hill.