T H I E T M A R

KRONIKA BISKUPA MERSEBURSKIEGO THIETMARA

______________

THIETMARI MERSEBURGIENSIS EPISCOPI CHRONICON

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMII

KSIGA I

Zaczyna si prolog czcigodnego pana Thietmara, biskupa merseburskiego, do Dziejw Saskich.

Tobie, z ktrym mnie cz wzy braterskiej mioci, Tobie, Zygfrydzie 1, ja, Thietmar, prob przedkadam korn:

Wejrzyj askawym okiem na to, com tu uj w ksigi! Dodaj, co uznasz odpowiednim, usu, co zbyteczne!

Ksigom tym nie przydaje adna mowa zdobna blasku, Lecz gosz one w prostym, przez czas znaczonym porzdku

ywot i czyny przezacnych saskiego rodu krlw 2, Za ktrych rzdw pastwo nasze, niby cedr wyniosy, Wyroso ponad inne, strach wszdzie budzc i groz.

Gosz rwnie te ksigi kocioa naszego dzieje, Jego wzrost i klski, i szczsne odbudowy lata Oraz losy tych wszystkich, co mu przewodzili.

Niech nikt mnie nie wini, gdy w dziele mym najdzie wtpliwo Lub braki, bo wiadkw wydarze owych miaem nazbyt mao.

Bdy z niewiedzy mej poczte, Ty, najdroszy, popraw! Wierzaj mi, i nie podjbym s' napisa tu sowa,

Gdybym, jakom rzek, na Tw nie liczy pomoc askaw. Wic wznie wraz ze mn z serca gbi t modlitw korn:

Chryste! krlw ozdobo, co pastw losami kierujesz! Wesprzyj Twoje krlestwo razem z poddanymi Twymi,

Aby Twoja, nie nasza wynika std korzy i chwaa, Aby trzody Twej nigdy obca nie dosiga przemoc!

Wy za, Chrystusa sudzy, serc zgodnym bagajcie gosem, By Bg w swej askawoci zechcia przebaczy nam winy,

By cierpie szlak, cho zasuony bardzo, nas omin

1 Opat klasztoru w. Jana w Magdeburgu (10091022), potem biskup Monastyru (10221032).

2 Dynastia saska panowaa w Niemczech od r. 918 do r. 1024.

LIBER I

Incipit prologus venerabilis domni Thietmari episcopi Merse- burgensis in Gesta Saxonum.

Coniunctum dulci fraterni iuris amore Et michi dilectum supplex rogo te Sigefridum

Nunc ego Thietmarus, videas mea scripta benigne, Que placeant addens et queque superfhia tollens.

Hec non ornatu splendent dictaminis ullo, Sed tantum plano percurrunt ordine campo

Saxonie regum vitam moresque piorum, Quorum temporibus regnum velut ardua cedrus

Enituit nostrum longe lateque timendum; Dicunt ecclesie structuram dampnaque nostre,

Eius letificos, in quis reparatur, et annos, Ac provisores eiusdem tum simul omnes.

Non asscribatur michi, si quid in hoc variatur Libro vel desit, testis cum parvulus assit.

Nevas inscicia natas, carissime, muta, Credens, quod numquam cepissem scribere quicquam,

Ni quod prefatus tibi sum foret. Ergo benignus Tales funde preces mecum de corde gementi:

Christe, decus regum, moderator et imperiorum, Propiciare tuo cum commissis sibi regno, Ut tibi, non nobis, solvatur gloria laudis,

Et non externis tuus umquam substet ovilis. O vos christicole, cordis nunc voce rogate, Maiestas Domini quo dignetur misereri,

Ne mala nos stringant, que multa meremur, et angant, Certa futurorum que vox ventura bonorum Predixit nostris in temporibus, manifestis

Prochdolor! In multis manifestandisque profecto.

Jak rwnie to, co wedle zbonych ludzi przepowiedni Ma sta si w naszych czasach i smutne to stwierdzenie!

Ju si spenio i nieraz jeszcze spenia bdzie. Ty za, ktry po mnie kiedy obejmiesz katedr,

Czytaj te ksigi, cho w treci skromne, z arem mioci, 3o dajc one w skrcie wiele, czego myl Twa da.

A moe porwie wszystkich barwna stylu forma? Co tu i wdzie rozproszone, pozbieraj staranniej.

Nie dbaj o saw, lecz o ycia nadziemskiego dary Zabiegaj usilnie i na nie zasuy si staraj.

Pamitaj o mnie, prosz, iem wiele zdziaa zego. Ja, od mych poprzednikw w godnoci gorszy o wiele,

Na ask Tw si zdaj i prosz o przebaczenie. Czytelniku! O wzgldy prosi Thietmara Kronika.

Gdy j pilnie czyta bdziesz, wnet znikn Twe troski. Przenoszc ja ponad zabaw i inne czcze sprawy

Chwal ludzi sprawiedliwych, mdl si za grzesznikw!

* Tak wywodzi prolog. Zaczyna si pierwsza ksiga o cesarzu3 Henryku I.

1. (1.) Kady, kto rozwija jakkolwiek dziaalno, dy do osig- nicia korzyci nie tylko w chwili obecnej, ale i w przyszoci; jeeli za powierzono mu do wykonania jakie dzieo, stara si w miar swych moliwoci, biegoci i zaufania do samego siebie nada mu doskona form i przekaza nastpnie ywej pamici potomnych. Dlatego ja, Thietmar, nie tylko zaszczytu, lecz nawet samego tytuu biskupa niegodny, pragn gorco odtworzy na nowo histori Merse- burga, niegdy szeroko znan, dzi za w pyle zapomnienia pogr- ona. Powan jednak ywi obaw, e wskutek mej niewiedzy z blasku wyjdzie tylko dym" i e lichym bdc rzemielnikiem, nie bd mia szczcia dokona w caoci tego dziea" 4. Lecz dobra wola starczy, wobec czego, jak mwi wity Grzegorz 5, zaczynam z Chrystusa pomoc" i Jego niezbadanej dobroci pozostawiam, w jakim kierunku zechce prowadzi to dzieo oraz losy caego wyej wymienionego miasta.

2 (2.) Przyjmij do wiadomoci, uwany czytelniku, e zaoenia iniasta i pierwszego zagospodarowania ziemi dokona rd Romulusa,

3 Thietmar popenia tu bd, jak rwnie w dalszym cigu ksigi (rozdz. 15), gdy Henryk I nie by nigdy cesarzem.

Et quicumque meam debes curare cathedram, Hanc lege scripturam, studiosus amato pusillam,

Que istrictim pandit, que plurima mens tua poscit. Vincit mortales florens dictatus et omnes.

Quod nunc est passim dispersum, collige sensim. Non servi farne, sed vite dona superne

Ut capias, vigila, merearis ut hancque, labora. Sis memor, oro, mei, qui crimina multa peregi,

Predecessorum deterrimus ecce meorum. Me tibi committo, veniam petito michi, queso.

Cronica Thietmari se poscunt, lector, amari, Usibus assiduis excludunt tristia mentis. Ludis et variis eadem preponito vanis:

Sis iustos laudans, pro peccatoribus orans.

Explicit prologus. Incipit liber primus de Hinrico primo imperatore.

1. (1.) Mens est omnibus aliqua proficuitate cluentibus in pre- senti et in futuro sibi proficere, commissasque sibi res, ut potis est vel sollers fiducia sinit, propagare viventique semper memorie commendare. Quocirca ego Thietmarus, non solum honoris, verum- eciam nominis indignus episcopalis, Merseburgensis seriem civi- tatis olim longe lateque cluentem, nunc autem oblivionis senio caligantem fervens retegere, admodum vereor fumum ex fulgore inscicia producere et ut imus faber infelici summa operis deficere. Sed suppetente cuiquam bona voluntate et, ut beatus fatetur Gregorius, Christo ad hoc aspirante, incipio, ac ignote eiusdem clemencie, qualiter vel scriptura hec vel eciam omnis prefate urbis summa concludatur, supplex committo.

2. (2.) Huius a primo fundamentum et cum terra superedifica- cionem Romulea ex gente, que Iulium Cesarem Pompeii generum est huc olim secuta in omnibus potentem et utrisque viribus precluum, incepisse, lector diligens, accipe. Et quia tunc fuit hec apta bellis et in omnibus semper triumphalis, antiquo more Martis signata est] nomine. Posteri autem Mese, id est mediam regionis, nuncupabant eam, vel a quadam virgine sic dicta. Qui

4 Sowa zaczerpnite z Listw H o r a c e g o II, 3, 143 oraz 32 i 34. 5 G r e g o r i i Magni Homiliae in Ezechielem I, Hom. 1, c. 1. Migne

Patrologia latina 76, c. 786.

ktry przyby niegdy w te strony za wszechpotnym i przesaw- nym si ducha i ciaa ziciem Pompejusza, Juliuszem Cezarem6. Poniewa miasto byo wwczas bardzo do wojny zaprawione i od- nosio zawsze zwycistwa, przeto wedle starego zwyczaju nazwane zostao od imienia Marsa. Pniejsi ludzie nazywali je Mese", tj. rodek kraju. A moe ta nazwa pochodzi od imienia pewnej dzie- wicy? 7. Jacy jednak byli jego wadcy przed narodzeniem Chrystusa i potem oraz jakie byy ich czyny t spraw, by nie popa w kamliwe fantazje, pomin milczeniem. Nie mogem bowiem do- wiedzie si niczego pewnego na podstawie wnikliwej pamici star- szych ludzi ani te nie znalazem niczego w dawnych pismach.

3. Zacznijmy wic od krla Henryka8, ktry zjednoczy czci miasta nalece do rnych panw i znacznie wiksze przysporzy mu korzyci swoj zabiegliwoci i mstwem. Wydany na wiat przez znakomity rd Ottona 9 i Jadwigi (Hathui)10, wzrasta cho- piec jak drzewko w ukryciu" 11, a wyrs z czasem, jak kwiat wio- senny, na penego talentw onierza. Kiedy ojciec wysa go z wiel- kim wojskiem do siedzib plemienia, ktre my po niemiecku nazy- wamy Daleminci12, a Sowianie Gomaczami13, powrci zwycizc po straszliwym spustoszeniu i spaleniu kraju. Tymczasem jednak musz opowiedzie, jak ten kraj doszed do owej nazwy.

(3). Gomacz jest to rdo w odlegoci najwyej dwch mil od aby. Jego wody rozlewaj si w wielkie trzsawisko, na ktrym wedle sw okolicznych mieszkacw i naocznych wiadkw dziwne dziej si sprawy. Jak dugo tubylcy korzystaj z dobrodziejstw

6 Bd, gdy Cezar by teciem a nie ziciem Pompejusza. 7 Nauka wspczesna ustalia sowiask genez nazwy Merseburga,

mianowicie z dwch wyrazw sowiaskich mezi lub meze i br, co oznacza midzybr", midzyborze". Tak brzmiaa pierwotna nazwa so- wiaska. Spgoska r jest pniejszym wtrtem. Nazwa niemiecka brzmiaa: Mesburg, potem Mersburg. Patrz: R. Holtzmann w jego wydaniu Kroniki Thietmara w Monumenta Germaniae Historica, Scrip- tores in usum scholarum, Nova Series, tom IX, Berlin 1935, s. 4, uw. 7; G. Rademacher, Der Name Merseburg, Deutsche Geschichtsblatter 18 (1917), s. 105; M. Vasmer, Die slavische Ortsnamenforschung in Ost- deutschland 19141927, w Zeitschr. f. slavische Philologie 6 (1929), s. 490.

8 Henryk I z rodziny Ludolfingw, urodzony w roku 876, od roku 912 ksi saski, od roku 919 do mierci w roku 936 krl niemiecki. Patrz do historii jego ycia i panowania: G. W a i t z, Jahrbcher des deutschen Reichs unter Knig Heinrich I, wyd. III. 1885. Nowsza literatura w mo- nografii F. Ludtke, Konig Heinrich I, Berlin 1936.

vero eiusdem principes, vel quae eorundem fuerint virtutes, ante Christi incarnationem vel post, quia antiquorum sagaci memoria certum indagare nequeo nec per scripta invenio, ne mendax inveniar, prorsus omitto.

3. Ab Heinrico sumatur exordium, qui predictae civitatis adper- tinencia multorum ius tunc respicientia univit, maioraque his multum sua virtute et industria subegit. Hic nobilissimo Ottonis et Hathui stemmate editus, ut arbor occulta excrevit a puero, et ut bonae indolis gradatim enituit tiro, sicut flos in vere novo. Isque a patre suo in provintiam, quam nos Teutonice Deleminci vocamus, Sclavi autem Glomaci appellant, cum magno exercitu missus, devastata eadem multum atque incensa, victor rediit. Sed qualiter pagus iste nomine hoc signaretur, edicam.

(3.) Glomuzi est fons, non plus ab Albi quam duo miliaria positus, qui unam de se paludem generans, mira, ut incolaepro vero asserunt oculisque approbatum est a multis, sepe operatur. Cum bona pax est indigenis profutura, suumque haec terra non mentitur fructum, idem tritico et avena ac glandine refertus, laetos vicinorum ad se crebro confluentium efficit animos. Quando autem seva belli

9 Otto, syn Ludolfa, ksi saski, 880912, G. Waitz, Jahrbcher s. 10 i n.; F. L u d t k e, Heinrich I, s. 46 i n.

10 Niewiadomego pochodzenia. Prby dawniejszych uczonych zwizania jej z dynasti karolisk nie wytrzymay krytyki i zostay przez wsp- czesn nauk odrzucone. 11 Wyraenie zHoracego, Ody I, 12, w. 45.

11 Nazwa Deleminci, zdaniem G. Hey, Die slavischen Siedlun gen im Konigreich Sachsen, Dresden 1893, s. 228 i n. ma genez so wiask. Dalemiency oznacza: majcy imi daleko, czyli sawni. O nazwie tej jako nazwie miejscowej niemieckiej pisze A. Bruckner, Nazwy miejscowe, Krakw 1935, s. 19.

13 Gomacze mieli wwczas swoje siedziby midzy redni ab a Mul- d, sigajc na poudniu do Gr Kruszcowych. Mieli szereg grodw wa- rownych, wrd ktrych wyrniaa si zburzona w r. 929 Gana oraz Strzaa. Patrz: W. Bogusawski, Dzieje Sowiaszczyzny pnocno- zachodniej t. II, Pozna 1889, s. 67; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, wyd. 2, Pozna 1950, s. 119; J. Marquart, Osteuropaische und ostasiatische Streifzuge, 1903, s. 113115; G. Hey, Op. cit. s. 228 i n. 234; L. Niederle, Manuel des antiquites slaves t. I, Paris 1923, s. 145; H. L u d a t, Die Namen der brandenburgischen Territorien, Forschun- gen zur brandenburgischen und preussischen Geschichte 46, s. 168; J. Wi- d a j e w i c z, Serbowie nadabscy, Biblioteka Studium Sow. Uniw. Jag. Seria B, Nr 8 s. 11 i 26.

pokoju i ziemia nie odmawia im swoich plonw, trzsawisko to po- krywa si pszenic, owsem i odziami i utrzymuje w radoci gro- madzcych si gsto wokoo ssiadw. Ilekro za rozszaleje si burza wojny, krew i popi znacz w nieuchronny sposb szlak przy- szoci. To rdo kady z mieszkacw czci i powaa wicej ni kocioy, cho to, czego od niego oczekiwa moe, jest tak niepewne. Od niego otrzyma nazw cay ten kraj cigncy si od aby a do rzeki Kamienicy 14

4. Niedaleko od aby, w kraju Chudzicw 15, ponis mier m- czesk w roku 892 za panowania cesarza Arnulfa16 biskup Aron, pasterz witego kocioa wurzburskiego 17. Kiedy mianowicie wra- cajc z wyprawy wojennej przeciw Czechom odprawia msz wit w namiocie, ktry rozbi na wzgrzu w pnocnej stronie obok drogi, otoczony zosta nagle przez oddzia nieprzyjaci. Wszyscy jego to- warzysze wyprzedzili go w mierci mczeskiej. Wwczas on sam ofiarowa si Bogu razem z hostiami, powiconymi dla ofiary dzik- czynnej, w miejscu, gdzie jeszcze dzisiaj mona czsto oglda po- nce ognie. Nawet Sowianie nie podaj tego w wtpliwo, i ognie te wyobraaj boskich mczennikw.

Wspomniany biskup wybudowa w czasie sprawowania swego urzdu jedn wityni pask w samym miecie Wurzburgu, a na- stpnie, na jej wzr, w cigu dziesiciu lat, osiem dalszych kociow w diecezji. A gdy najwikszy z nich powica, obnoszono uroczycie relikwie witego Kiliana, mczennika Chrystusowego, ktry przy- bywszy tu ze Szkocji, gosi nauk Chrystusa ksiciu Gozbertowi i jego onie Gejlan oraz innym mieszkacom kraju, po czym z po duszczenia tej drugiej Herodiady z towarzyszami swymi Koloma- nem i Totmanem na mier mczesk zosta wydany 18. Przy tej okazji Bg zdziaa za jego porednictwem siedemdziesit cudw. Na ich widok kuchmistrz dworski tak upomina swoich uczniw: Nie bdcie opieszali, lecz wykonujcie pilnie i bez zwoki to, co wam zostao powierzone. Albowiem nasz pan, wity Kilian, zaraz ukae nam nadzwyczajne znaki". Brak mi sw, by opisa, jak wiel- kiej by cnoty wspomniany pasterz, lecz wierz gboko, i ma on wielk zasug u Boga.

5 (4). Tymczasem Henryk, dowiedziawszy si o pewnej sawnej pani, ktr nazywano Hateburg, zapaa do niej mioci mo dziecz i za on j posi zapragn. Bya ona crk monego

14 Jest to bd, gdy, jak wykaza R. Becker. Die Abgrenzungen der Diozese Meissen durch Albis und Caminizi bei Thietmar und ihre Be-

tempestas ingruerit, sanguine et cinere certum futuri exitus indicium premonstrat. Hunc omnis incola plus quam aecclesias, spe quamvis dubia, veneratur et timet. Et haec provineia ab Albi usque in Caminizi fluvium porrecta vocabulum ab eo trahit diri- vatum.

4. Sed non longe a predicto amne in pago Chutizi dicto Arn, episcopus sanctae Wirciburgiensis aecclesiae, ab expeditione Boemio- rum reversus et iuxta plateam in parte septentrionali, fixo super unum collem suimet tentorio, cum missam caneret, hostili circum- vallatus agmine, premissisque omnibus per martirium suimet consociis, semet ipsum optulit Deo patri DCCCXCII0 dominicae mcarnacionis anno et temporibus Arnulfi inperatoris cum oblacio- nibus consecratis iri sacrificium laudis, ubi hodie sepe accensa videntur luminaria; et sanctos Dei martires hos esse nec Sclavi dubitant. Predictus antistes in diebus offitii suimet in urbe Wirci- burgiensi unum Domino templum et in episcopatu suo ad instar eiusdem aecclesias VIIII in X annis fecit. Et cum maximam harum is foenedicerel, et cum reliquiae Christi martyris Kiliani qui de Scottis huc veniens, Christum Gozberto duci et Geilan. uxori eius caeterisque comprovincialibus primo predicavit et instinctu secundae Herodiadis cum sociis suimet Colomanno et Totmanno ibi martirizatus est circumferrentur, Dominus per eum LXX operatus est miracula; et magister coquorum hoc videns, suos sic hortatur discipulos: 'Nolite', inquiens, 'tardare, sed quae vobis sunt credita, diligenter et sine mora operamini. Dominus enim noster Kiliarnus inclita ex se nunc agit signa absque omni mora'. Quantae autem virtutis supra memoratus presul fuisset, stilo comprehendere nequaquam suffitio, sed hunc apud Deum magni esse meriti ex corde credo.

5. (4.) Interim cuiusdam matronae famam, quae Hatheburch dicebatur, Heinricus comperiens, qualiter eam sibi sociaret, iuvenili

wertung als Quellenangaben, w Neues Archiv f. Sachs. Geschichte 38 (1917), s. 183 i n., chodzio tu nie o Kamienic, lecz o Sopaw (Zschoppau). 15 Chudzicy czy Szkudzicy stanowili jedno z plemion serbskich, miesz- kajce w widach Sol wy i Elstery. w okolicach dzisiejszego Lipska. Patrz G. H e y, Op. cit. s. 17, 167; W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 67; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 11.

16 887899. l7 855892. 18 Passio II Kiliani c. 6, 12. M. G. Script. rerum merov. V, 719 i n. 723, przyp. 1 i 2.

Erwina 19, do ktrego naleay wielkie posiadoci w czci miasta nazywanej przez nas starym miastem. Posiadoci te pozostawi w spadku po swojej mierci dwom crkom, gdy nie mia adnego syna. Cho wiedzia Henryk, e Hateburga jest wdow i mniszk 20. to jednak jej pikno i bogactwo dziedzictwa sprawiy, i wysa do niej jak najspieszniej posw i wierno przyrzekajc prosi o jej rk. Wwczas Hateburga, ulegajc wielu probom i radom, wyruszya do niego w towarzystwie posw i zostaa przyjta przez jego poddanych z honorami i nalen sobie mioci. Po zawarciu maestwa, zgodnie z obowizujcym zwyczajem 21, mody mao- nek przyby wraz ze swoj on do Merseburga. Tam zaprosi do siebie wszystkich okolicznych panw, a e by mem wielkiej szla- chetnoci, w tak z nimi wszed zayo, e kochali go jak przyja- ciela, a czcili jak wadc.

6. W tym czasie ster krlestwa dziery Konrad, niegdy znako- mity Frankw ksi22, a potem nastpca Ludwika Dziecicia23. Tego wadc wynis ponad siebie wspomniany wyej Otto. Kiedy mianowicie wszyscy ksita wybrali go krlem, uzna si niegodnym tego zaszczytu i wraz z synami podda si zwierzchnictwu Kon- rada 24. Duchownym za zwierzchnikiem i pasterzem na Wschodzie by wwczas przezacny Zygmunt, halbersztadzkiej katedry biskup 25, m wiaty, ktry wyrnia si spord wspczesnych mu ludzi znajomoci wszelkich duchownych i wieckich nauk. W sercu jego arzy si ogie mioci i przywizania do Chrystusa, co jest szczy- tem doskonaoci. Skoro tedy dosza go wie o wystpnym mae- stwie Henryka, ubolewa on bardzo nad win swych owieczek i na mocy swej wadzy apostolskiej zabroni im przez posa oraz osobnym listem dalszego utrzymywania cielesnych stosunkw, nastpnie za wezwa oboje na specjalnie zwoany synod. Henryk przeraony t wiadomoci pospieszy do cesarza 26 i przedstawiwszy mu cay prze- bieg sprawy prosi o pomoc, ktr uzyska, jako e Konrad by mu yczliwy i ceni usugi, jakich dozna od jego ojca. Konrad miano- wicie wysa natychmiast posa do biskupa i poleci mu, aby zwi- zanych zakazem zwolni, a spraw sam odoy do jego przybycia27.

19 Graf z Hassegau. Patrz: G. W a i t z, Jahrbcher, s. 15. 20 wczesne prawo kanoniczne zabraniao wdowie, ktra wstpia do

klasztoru, wychodzi powtrnie za m. Concilium Latunense 673675 c. 1213, M. G. Concilia aevi merovingici t. I, s 218; Conc. Tribur. 895, c. 25. Harzheim, Conc. Germaniae, t. II, s. 369.

21 Tzn. po dopenieniu przepisanego przez wczesne prawo zwyczajowe aktu tzw. pokadzin. 22 Od roku 906, po mierci ojca tego imienia.

exarsit amore. Haec erat filia Ervini senioris, qui in urbe predipta, quam Antiquam civitatem nominamus, maximam tenuit partem, et quia is filium non habuit, geminis filiabus suis e medio decedens reliquit. Ob huius pulchritudinem et hereditatis divitiarumque utilitatem internuntios Heinricus quam propere misit, et quamvis hanc esse viduam et sciret velatam, suae tamen ut satis faceret voluntati, eam fide promissa petivit. Tunc illa multorum precibus et consilio devicta comitatur et honorifice suscepta ac karitative a suis, ut decuit, est habita. Nuptiis ex more peraetis, sponsus cum contectali ad Merseburch venit; omnesque convocans vicinos, quia vir fuit illustris, tanta familiaritate sibi adiunxit, ut quasi amicum diligerent et ut dominum honorarent.

6. Ea tempestate Conradus, Francorum quondam dux egreius et tunc Luthuwici successor pueri, arcem tenebat regni; quem ob meritum sui Otto predictus, ab omnibus regni principibus in regem electus, sibi quasi ad hoc indigno preposuit seque cum filiis fidei suae ac potestati subdiderat. Spiritualis autem pater et pastor Orien- talium tunc fuit Sigimundus, sanctae Halverstidensis ecclesie presul egregius, vir ingeniosus, omnigenarumque, quae spiritalia vel etiam carnalia respicit, arcium scientia omnes suimet contemporales tunc precellens. Hic pietate maxima et, quod summum est perfectionis culmen, Christi zelo fervens, ut perpetrati facinus conubii primo audivit, ovium culpam suarum ingemuit, et aliquam inter se fieri amplius commixionem per internuncium et per epistolam banno apostolicae auctoritatis interdicens, ad condictum ambos synodum vocavit. Heinricus tali rumore turbatus, ad imperatorem properavit, omnemque indicens ei rem ordine, auxilium eius petiit, et quia fa- miliaris ei fuit, et patris commisso ac fideli servitio impetravit. Nam legato ad antistitem concite directo, ut vinctos solveret et ad suimet presentiam differre voluisset, postulavit.

23 Ostatni z Karolingw na tronie niemieckim, 900911. 24 Konrad I zosta wybrany krlem w roku 911. Panowa do mierci w 918 r. 25 894924.

26 Wyraenie niecise, gdy Konrad I nie by cesarzem. 27 Caa ta opowie Thietmara o maestwie Henryka i trudnociach,

ktre mia ze strony biskupa Zygmunta, jest wiarogodna, lecz niecisa z punktu widzenia chronologicznego. Zdaniem G. Waitza, Jahrbcher, s. 17, przyp. 1, wypadki powysze miay miejsce przed rokiem 909, a wic przed panowaniem Konrada I, wobec czego wadc, do ktrego zwraca si Henryk o pomoc w swojej kopotliwej sytuacji, mg by tylko Lud- wik Dzieci.

7. Gdy potem ksi saski Otto poszed 30 listopada zwyk do- czesnoci drog, wielokrotnie wspomniany modzian otrzyma jego dziedzictwo jako spadkobierca z mocy prawa. Ponadto z aski mo- narszej przypada mu w udziale znaczna cz ojcowego lenna. Za- rwno jednak on, jak jego towarzysze bardzo byli niezadowoleni, ze lenno to nie byo zupene 28 i std wyrs potem, jak kkol w psze- nicy 29, chwast ukrytej nienawici. Krl z rozmysu i ostronoci udawa, e o tym nie wie, poniewa za nie mia uy wprost siy do jego pokonania, prbowa usidli go przy pomocy znanego z prze- biegoci arcybiskupa Hattona 30, dziki ktremu jego poprzednik 31 osign zwycistwo nad citym w Teres 32 grafem Adalbertem 33. Mdry Bg wszelako obrci cay ten plan w niwecz. Albowiem w rzemielnik, ktry z rozkazu arcypasterza przygotowywa narzdzie mierci Henryka zoty acuch misternej roboty, dowiedzia si od swego pana, ktry wyzna mu wszystko ze skruch, w jaki spo- sb cay plan mia by przeprowadzony. Gdy nastpnie wykoczyw- szy i oddawszy robot ucieka potajemnie, spotka na swej drodze ksicia i opowiedzia mu wszystko, jak byo, po kolei34. Ten, wra- cajc do domu, wysa posa do arcybiskupa, aby go powiadomi o odkryciu spisku i przestrzec zarazem, by si mia na bacznoci przed rych zgub. Nastpnie zaj wszystkie posiadoci arcy- biskupa w Saksonii i w Turyngii i wypdzi z tych stron przyjaci krla, ograbiwszy ich wprzdy doszcztnie. Wkrtce potem umar naga mierci arcybiskup i szczcie, ktre dotd sprzyjao askawie krlowi, stao si szybko udziaem Henryka. Lecz gdy do innych wydarze mi spieszno, za dugo byoby opowiada o tym, ile razy starli si obaj wzajemnie, kiedy ustpowali pola, a kiedy zwyci- ali i w jaki sposb w kocu za spraw dobrych ludzi stali si znowu przyjacimi.

8 (5). Tymczasem Konrad, duga niemoc zoony, zapomniawszy o urazach, jakich dozna od Henryka, albowiem

Gniew ywi po wojnie zych jest ludzi znamieniem"35, zwrci si do brata, Eberharda, i zgromadzonych monych z rad, by po jego mierci obrali sternikiem pastwa Henryka z uwagi na jego wielkie przymioty oraz by powierzyli jego niezawodnej opiece zarwno jego dusz, jak pozosta rodzin i przyjaci. Nalega przy tym, by natychmiast si na to zgodzili36. Ksita wysuchali tej

28 adne wspczesne rdo nie podaje, o jakie ograniczenie lenna cho- dzio w tym wypadku. G. Waitz, Jahrbcher, s. 198, a w lad za nim H. Eberhardt, Die Anfange des Territorialfurstentums in Nordthu-

7. Post haec Ottone II. Kal. Decembris carnis universae viam in- trante, sepe memoratus iuvenis in vacuum succedens, hereditatem iure et maximam benefitii partem gratuito regis suscepit ex munere; et quod ei defuit, cum suis omnibus egre tulit, ac postea, sicut cum tritico lolium, sic ex eo latentis odii filex excrevit. Quod rex caute considerans, ut ignotum dissimulat; et quem vi aliqua superare non presumpsit, nota Hathonis versutia archipresulis, qua et antecessor suus Aethelbertum comitem Teresi capitis abcisione devicit, et hunc decipere temptavit. Hoc consilium Deus sapiens infatuavit. Nam faber ille, qui iussu presulis torquem aureum, in quo Heinricus occidi deberet, mira arte preparabat, cum ingemiscenti senioris relatu, quo pacto hec fieri deberent, perquireret, opere ad unguem perducto et presentato, clam postea evadens, obviam ducem predictum habuit et cuncta ei ordine pandit. Qui rediens nuntium remisit ad antisti- tem, qui occulta patesceret seque in sui detnmentum celeriter invi- gilare pronuntiaret. Quicquid enim ad episcopum in Saxonia vel Thuringia pertinuit, totum sibi precepit occupari, amicos regis par- tibus ex his omnino depredatos expellens. Moxque morte repentina archipresul exspirat hominem, et fortuna, quae hactenus regem feli- citer asspiravit, Heinrico quam propere cessit. Sed mihi ad alia pro- peranti longum est enarrare, quocies congressi mutuo cederent vel vincerent, et quod postremo bonorum instinctu in amiciciam con- venirent.

8.. (5.) Interea Conradus longa infirmitate detentus, et quia Post inimicicias iram meminisse malorum est,

totius contrarietatis, quae sibi ex parte Heinrici provenerat. oblitus, fratri suo Evurhardo populoque primaxio in unum collecto consi- lium hoc dedit: si quando naturae communi se concederet, ut eum

ringen, Jena 1932, s. 9. przypuszczaj, i Konrad wyj spod wadzy Hen- ryka jako ksicia saskiego niektre terytoria w Turyngii.

29 Wyraenie z Ewang. w. Mateusza R. 13, 2430. 30 Arcybiskup moguncki, 891913; sprawowa regencj za czasw maoletnoci Ludwika Dziecicia. 31 Krl Ludwik Dzieci. 32 Dzi Obertheres nad Menem.

33 Adalbert z rodu Babenbergw. 34 Wyraenie z Wergiliusza, Eneida VI, 723. 35 Tzw. Dion. Cato, Disticha de moribus ad filium, II, d. 15.

36 Takie wyznaczenie nastpcy przez poprzedniego krla w ramach obo- wizujcej zasady elekcji praktykowane byo ju w czasach karoliskich i w dalszej historii Niemiec weszo w stay zwyczaj. Patrz przekazy r- dowe: G. Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, t. VI 2, s. 171 i n. Nierzadko wybr nastpcy odby si jeszcze za ycia poprzednika

proby ostatniej z wielkim smutkiem i alem, obiecujc wypeni j, pki im ycia starczy. Kiedy 19 padziernika, w smym roku pano- wania przysza, niestety, mier przedwczesna37 i w Weilburgu38 odprawiono uroczystoci aobne, zebrali si oni szybko we Fritz- larze i tu koronowali Henryka powierzajc mu wrd ez jako swe- mu krlowi i panu, z powoaniem si na wiadectwo Chrystusa i ca- ego Kocioa to, co im byo polecone. Henryk przyj najpierw z gbok pokor, jak przystao, ten dar aski Boej a zarazem objaw tak wielkiej powszechnej mioci, nastpnie za, Bogu czynic dzi- ki, przyrzek swoj zgod na to i na wszystko, czego od niego za- daj po wsplnej naradzie. Odmwi jednak i nie chcia przyj, jak zwykli byli przyjmowa jego poprzednicy, pomazania 39 i bogo- sawiestwa z rk arcybiskupa Herigera40, twierdzc i nie jest tego godny. Obawiam si, i zgrzeszy w tym wzgldzie, poniewa czytaem w ywocie witego Udalryka41, ktrego tene krl wy- nis potem do godnoci biskupiej, e mczennica Chrystusowa, wita Afra ukazaa temu wybranemu przez ni pasterzowi pord mnogich znakw dwa miecze, jeden z pochw, drugi bez, i wska- zaa w ten sposb wyranie pod postaci tego ostatniego na krla Henryka pozbawionego pomazania. Lecz pozostawiajc t spraw niezbadanym wyrokom boym, cign dalej sw opowie.

9 (6). Wie o nowym krlu rozniosa si wszdzie i napenia serca przyjaci radoci, serca za wrogw smutkiem, albowiem by on mem tej miary, e potrafi swoich traktowa z umiarem, nie- przyjaci za zwycia si i podstpem Niebawem urodzi si syn

37 mier Konrada I nastpia nie 19 padziernika, jak podaje Thiet- mar, lecz 23 grudnia. Bd wynik z pomieszania Konrada I z krlem burgundzkim tego imienia, ktry zmar w 993 roku 19 padziernika. Patrz: G. Waitz, Jahrbcher, s. 201. 38 Nad rzek Lahn.

39 Ceremonia pomazania (sakry) wywodzi swj rodowd ze Starego Testamentu. Stosowana wobec kapanw i krlw izraelskich, miaa na celu wyczenie ich z grona profanw i nadanie im charakteru osb wy- szych, uwiconych i wybranych przez Boga. Jej sens praktyczny wy- raa si w tym, i miaa ona uatwi akceptacj wadzy krlw i kapa- nw przez spoeczestwo. Dlatego t ceremoni przej Koci katolicki dla wywyszenia swoich biskupw i dlatego take widzimy j ju w 7 wieku u krlw wizygockich. Pomazanie byo praktykowane przez Karolingw, od roku 900 przez krlw niemieckich, a potem przez innych koronowanych wadcw. Przejta w ten sposb przez pastwo, ceremonia pomazania czya si najcilej z wspczesn doktryn o mistycznym, boskim pochodzeniu wadzy pastwowej. Doktryna ta, jak trafnie za- uway Lenin, O pastwie, s. 5 (Biblioteka Klasykw Marksizmu), jest

regni gubernaculo undiquessecus aptum eligerent animamque suam cum residua consanguineorum ac familiarium caterva firmae suimet fidei committerent et ad hoc sine aliqua dilatione consentirent. Hanc peticionem extremam cum rnagno luctu ac gemitu suscipien- tes et impleturos se vita comite promittentes, festino eius obitu in VIII ordinacionis suae anno et XIIII. K. Novembris pro dolor! completo ac exequiis in Viliniburch peractis intererant, et concione In Fridisleri celeriter posita, Heinricum coronaverunt et sibi credita sub Christi et tocius aecclesiae testimonio fideli non sine lacrimis, regi tunc et domino commendaverum. Qui primo, ut decuit, divinae pietatis munus postque universaiem tantae caritatis affectum humili suscipiens devotione, Deo gratias egit seque ad haec et ad omnia, quae communi consilio expetissent, se assensurum promisit. Episco- palis unctionem benediccionis, a Herigero archiepiscopo exhibitam, antecessorum more priorum non desideravit nec suscipere voluit, sed prorsus ad hoc indignum se affirmavit. Attamen in hoc eum equidem peccasse vereor, quia i Vita sancti patris Othelrici, quem idem rex post ad sacerdotalem promovit ordinem, legi sanctam Chri- sti martyrem Affram dilecto suimet presuli multa in visu ostendisse, inter quae duos enses, unum cum capula aliumque sine ea, ac per eum Heinricum regem consecracionis expertem demonstrasse. Sed occulto hoc Dei iuditio relinquens, amplius progrediar.

9. (6.) Fama novi regis undiquessecus dispersa amicorum corda laetificat rebelliumque econtra mestificat, quia vir talis fuit, ut suos sciret sapienter tractare, inimlcos autem callide viriliterque supe-

cile zwizana z interesami klas wyzyskujcych". Jak to dalej rozwi- n S. Rozmaryn, Istota pastwa, Warszawa 1948, s. 25, wadza pa- stwa zyskaa w tej doktrynie dodatkowe rodki ideologicznego wpywu na masy. Patrz do historii sakry: E. Eichmann, Konigs- und Bischofs- weihe im Mittelalter. Sitzungsber. d. Kgl. Bayr. Ak. d. Wissensch. 1928 (6 Abh.); P.E. Schramm, Die Kronung in Deutschland bis zum Beginn des salischen Hauses, Zeitschr. d. Sav. St. f. Rechtsgesch. Kan. Abt. 24 (1935), s. 184 i nn.; tene, Der Knig von Frankreich. Das Wesen der Monarchie vom 9. bis zum 16. Jahrhundert, Weimar 1939, s. 32 i nn.; E. Muler, Die Anfange der Knigssalbung im Mittelalter und ihre historisch-politische Auswirkungen, Hist. Jahrbuch 58 (1939), passira; J. Ha11er, Die Formen der deutsch-rmischen Kaiserkrnung, Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken 33 (1914), s. 90 i nn.

40 Arcybiskup moguncki, 913927. 41 Biskup augsburski, 923973. Patrz: III, 8. Opowie powysz zaczerpn Thietmar z Gerhardi, Vita Oudalrici, c 3 (M. G. SS. IV, s. 389).

Tammo 42. Lecz gdy mio krla do ony sabn zacza, zapon on skryt namitnoci do pewnej piknej i bogatej dziewicy, imie- niem Matylda. Ogie dugo tajonej mioci wybuchn w kocu i wwczas krl, wyznawszy publicznie, i wielce grzeszy dotychczas yjc w niedozwolonym maestwie, zwrci si przez krewnych z prob o rk Matyldy, ktra bya crk Teodoryka i Reinildy i z krlewskiego wywodzia si rodu Widukinda 43. Poniewa sabe jest serce kobiety i znane byy Matyldzie jego nadzwyczajne przy- mioty, przeto wyrazia ona zgod. Jako maonka oddaa ona Hen- rykowi wiele usug zarwno w sprawach duchownych, jak i wiec- kich. Urodzia mu z biegiem czasu, jak przystao, trzech synw: Ottona, Henryka i Brunona, ktrych szczliwie wychowaa i w ten sposb rado z takiego potomstwa wynagrodzia jej ble rodzenia.

10. Poniewa mam mwi o Ottonie, nie uwaam za potrzebne opowiada szczegowo o czynach jego ojca, tym bardziej e jego zalety w synu si odzwierciadlaj, a sawa jego ycia dostatecznym, zajaniaa blaskiem w pismach innych autorw. Przytocz tu jednak kilka spraw, ktre uwaam za szczeglnie godne wymienienia. Na- stpujce plemiona zmusi Henryk do pacenia trybutu44: Cze- chw 45, Gomaczy 46, Obodrzycw 47, Wieletw 48, Hobolan 49 i Re-

42 Tammo, czyli Tankmar, ktry wedle wiadectwa Widukinda II, 11, otrzyma duy spadek po ojcu, lecz nie po matce. Naley to tumaczy tym, e wedle wczesnych wyobrae uchodzi za syna konkubiny.

43 Widukind by wodzem Sasw w okresie podboju ich przez Karola Wielkiego. Legenda podniosa go do rzdu bohatera narodowego i nadaa mu znamiona krlewskoci, cho nigdy nie by krlem. Jakkolwiek nie jest stwierdzone, by ojciec Matyldy piastowa powaniejsz godno pa- stwow, to niewtpliwie z uwagi na pochodzenie z rodu Widukinda uwa- any by za jednego ze znaczniejszych tamtejszych feudaw.

44 Trybut by w tym wypadku oznak zalenoci plemion sowia- skich od krla niemieckiego. Zaleno ta jednak dotyczya tylko sfery stosunkw zewntrznych. W swoich bowiem stosunkach wewntrznych trybutarne plemi sowiaskie zachowywao niezaleno. Jego zaleno zewntrzna wyraaa si w stosunku przymusowego (a wic nie na zasa- dzie rwnoci opartego) przymierza z pastwem niemieckim. Trybut pa- cony periodycznie, zwykle corocznie, by nie tylko zewntrznym wyra- zem owego przymierza, lecz rwnoczenie gwarancj wypeniania jego warunkw ze strony sowiaskiego partnera. W praktyce stosunek try- butarny by dla wielu Sowian wstpem do cakowitego ich podboju ze strony Niemiec. Patrz bliej o instytucji trybutu w stosunkach niemiecko- sowiaskich: M. Z. Jedlicki, Stosunek prawny Polski do Cesarstwa do roku 1000. Prace Kom. Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk t. XII (1939), s. 412 i nn.

rare. Interea Tammo natus est; et mens regis ab amore uxoris decrescens, ob pulcritudinem et rem cuiusdam virginis, nomine Mathildis, secreto flagravit. lam lamque latentis animi fervor eru- pit; et iniusto se hactenus muitum peccasse conubio tandem pro- fessus, per affines legatosque suos filiam Theodrici et Reinildae, ex Vidicinni regis tribu exortam, inierpellat, ut sibi voluisset satisfa- cere. Et quia flexibihs est mulieris animus, et quia sciebat eum in cunctis eligantem, consensit comunctaque ei tam in divinis quam in humanis profuit. Que tres filios congruo pariens in tempore, Otto- nem, Heinricura et Brunonem, prospere educavit doloremque partus tantae stirpis dulcedine superavit.

10. Et quoniam mihi sermo esc de Ottone, non autumo opus esse, omnia patris sui gesta singulatlm discutere. cum et in filio appareat, quanta eius sit dignitas, et scriptis multorum vitae eiusdem satis fulgeat claritas. Sed quaedam intersero, quae dictu maxime necessa- ria puto. Has regiones sibi fecit tributarias: Boemiam, Deleminci, Apodritas, Wilti, Hevellun et Redarios. Qui statim rebelles aliosque ad hec concitantes, urbem Wallislevo oppugnant, destruunt et in- cendunt. Ad hoc vindicandum noster convenit exercitus, et Lunzini

43J.Marquart,Op.cit.s.103,124;A.Nagle,Kirchengeschichte Bohmens, Wien 1918, t. I, 2, s. 220 i n.; J. Pekar, Svatovaclavsky sbor- nik I, Praha 1934, s. 76 i n.; V. Chaloupecky, Prameny 10 stoleti legendy Kristianovy o svatem Vaclave a svate Ludmile, Svatovaclavsky sbornik II, 2, Praha 1939, s. 351; V. Vaneek, Stat Pfemyslovcu a stre- doveka rise, Praha 1945, s. 22.

46 P. wy. uw. 13. 47 Plemiona zachodnio-sowiaskie na wybrzeu Morza Batyckiego,

midzy ab a wysp Rugi. Patrz: P. J. Safafik, Staroytnoci so- wiaskie, tum. H. N. Bokowski, Pozna, 1844, s. 719 i nn.; W. Bo- gusawski, Op. cit. II, s. 32 i nn.; B. Guttmann, Die Germani- sierung der Slaven in der Mark, Forsch. z. brand. u. pr. Gesch. 9 (1897), s. 397; K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 92 i n., 103 i nn., 116 i nn., 125 i nn., 149.

48 Zwizek plemion zachodnio-sowiaskich majcy swoje siedziby po- niej Obodrzycw, midzy ab, Elden, Pian i Odr. Patrz: P. J. S a- f a f i k, Op. cit. s. 671 i nn.; W. Bogusawski, Op. cit. II, s. 39 i nn.; B. Guttmann, Op. cit. str. 397 i nn.; K. Wachowski, Op. cit s. 92 i nn., 105 i nn., 119 i nn., 149.

49 Nazwa niemiecka Hevellun sowiaskiego plemienia Stodoran. Por. IV, 29; Stoderaniam, quae Hevellun dicitur. Patrz: J. Marquart, Op. cit. s. 103; F. Ludat, Die Namen der brandenburgischen Territorien, Forsch. z. brand. u. pr. Gesch. 46 (1934), s. 166. W nauce polskiej przyjto spolszczenie tej nazwy: Hobolanie.

darw50. Ci ostatni jednak natychmiast powstali i podburzywszy inne plemiona zdobyli grd Walsleben51, ktry zniszczyli i spa- lili. By pomci t zbrodni, zebrao si nasze wojska i ob- iegszy grd czyn52 napado i rozgromio ich sprzymierzecw spieszcych z odsiecz, tak e tylko garstka z nich zdoaa uciec. Nastpnie zdobyo grd wspomniany. Z naszych zginli wwczas, 5 wrzenia, pord wielu innych, dwaj moi pradziadowie o jedno- brzmicym imieniu Lotar, obaj najlepsi i najwietniejszego po- chodzenia rycerze, prawdziwa ojczyzny tarcza i ozdoba" 53.

11 (7). Aby nikt z wyznawcw Chrystusa nie wtpi o przyszym zmartwychwstaniu zmarych i aby kady dy usilnie poprzez zbone pragnienia do radoci bogosawionej niemiertelnoci, po- wiem o pewnym zdarzeniu, ktre, jak si dowiedziaem z wiaro- godnego rda, miao miejsce w dwignitym z gruzw grodzie Walsleben. Proboszcz tamtejszego kocioa mia zwyczaj odprawia z brzaskiem dnia msz wit porann. Gdy raz przyby na cmen- tarz kocielny, zauway wielki tum ludzi, ktrzy skadali ofiary kapanowi stojcemu przed drzwiami kocioa. Zrazu przystan z przeraenia, potem uzbroiwszy si w znak krzya witego, prze- szed z lkiem przez tum do zakrystii, nikogo nie poznajc po dro- dze. Wwczas jedna niedawno zmara i dobrze znana mu niewiasta zapytaa go, czego tu sobie yczy. Dowiedziawszy si za, po co tu przyszed, owiadczya mu, e to wszystko oni ju zrobili, i prze- powiedziaa mu rwnoczenie mier rych. To wszystko opowie- dzia w kapan swoim ssiadom i potwierdzi prawdziwo tego przez swj zgon.

12. Mieszkajc dugo za moich czasw w Magdeburgu dowiedzia- em si od wiarogodnych wiadkw, e stre nocni, odbywajcy wart w kociele kupcw54, widzieli i syszeli zjawiska podobne do tych, o ktrych wyej opowiedziaem, i e cignli na miejsce przedniej szych obywateli miasta. Ci, stojc z dala od cmentarza kocielnego, widzieli ponce pochodnie na wiecznikach i syszeli, jak dwch nieboszczykw piewao psalm inauguracyjny 55, a wszy- scy inni odprawiali kolejno chwalby poranne. Kiedy si jednak zbli- yli, nie zauwayli niczego. Gdy nazajutrz doniosem o tym mojej krewnej Brygidzie 56, ksieni klasztoru witego Wawrzyca 57, ktra

60 Jedno z plemion wieleckich, ktre w Zwizku odgrywao naczeln rol. Patrz: K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s. 122. 61 Nad rzek Uchte, koo Osterburga, w Starej Marchii.

83 Dzi Denzen nad rzek Locknitz. Patrz do tej bitwy: W. Bogu- sawski, Op. cit. III, s. 240 i nn.; K. Wachowski, Op. cit. s. 120

civitatem obsidens, socios eorundem, eos defendere cupientes, inva- dit et, paucis effugientibus, prostravit; urbem quoque prefatam acquisivit. Ex nostris autem duo abavi mei, uno nomine, quod Liutheri sonat, signati, milites optimi et genere clarissimi, decus et solamen patriae, Nonas Septembris cum multis aliis oppeciere.

11. (7.) Ut nullus Christo fidelium de futura mortuorum resurrec- cione diffidat, sed ad beatae immortalitatis gaudia anhelanter per sancta proficiscatur desideria, quaedam, quae in urbe Wallislevo post excidium eiusdem reedificata accidisse veraciter comperi, inti- mabo. In ipso orientis diei crepusculo solitus erat presbiter eiusdem ecclesiae matutinam canere. Sed cum ad atrium defunctorurri veni- ret, videns in eo magnam multitudinem oblationes offerentem sa- cerdoti coram templi foribus stanti, primo substitit, posteaque signo sanctae crucis se muniens, per omnes hos, nec uno saltem agnito, oratorium trepidus adiit. Quem una noviter de hoc seculo egressa et sibi bene nota, quid hic vellet, interrogat; edoctaque ab eo, quare venerit, haec omnia ab his esse completa parvumque temporis eun- dem victurum predixit. Quod vicinis post retulit, veraque haec esse comprobavit.

12. Meis temporibus in Magadaburg sicut a veracibus accepi testibus, in ipsa tunc continue manens in aecclesia mercatorum custodes eadem nocte vigilantes, his quae predixi convenientia visu et auditu percipientes, optimos civitatis adducunt. Qui cum longe ab atrio cadaverum adstarent, lucernas candelabris superpositas videre duosque invitatorium canere matutinasque laudes ordinatim omnes persolvere pariter audiere; accedentes autem nihil omnino intellexere. Hoc ego cum subsequenti die nepti meae, quae Brigida dicebatur, cura regens pastorali monasterium sancti Laurentii, re- ferrem in infirmitate sui corporis laboranti, protinus ab ea, nequa-

i n.; W. Hoppe, Lenzen, 1929, s. 16 i n. oraz w Brand. Jahrbcher IV (1929), s. 3 i n.; W. Fullner, Der Stand der deutsch-slavischen Ausein- andersetzung zur Zeit Thietmars v. Merseburg, Leipzig 1938, s. 7 i n.; A. Thoss, Heinrich der I, Goslar 1936, s. 102 i nn. 53 Z Wergiliusza Eneidy, X, 858 i 859.

54 Dzi tzw. Marktkirche (koci targowy) pod wezwaniem witego Jana Ewangelisty, najstarszy koci parafialny w Magdeburgu. Patrz: F. Geppert, Die Burgen und Stadte bei Thietmar von Merseburg w Thuringisch-Sachsische Zeitschr. f. Gesch. u. Kunst, 16 (1927) s. 209.

55 Tzw. psalmus invitatorius, 94 psalm ze zbioru Dawida. 56 J.L.L. Gebhard, Aquilonales marchones (1742), s. 29, uwaa j za crk margrafa Lotara, wuja Thietmara. 57 Patrz IV, 64. Klasztor dzi nie istniejcy.

wtedy bya chora, nie zdziwia si ona bynajmniej i takie mi opo- wiedziaa zdarzenie: Za czasw biskupa Balderyka, ktry przez osiemdziesit lub wicej lat utrechckim rzdzi biskupstwem58. zdarzyo si w miejscowoci zwanej Deventeri, i pasterz ten odbu- dowa koci zbem czasu zniszczony, a nastpnie powici go i odda jednemu z kapanw. Gdy ten przyszed pewnego dnia o wi- cie do kocioa, zobaczy w samym kociele oraz w kruchcie umar- ych skadajcych ofiary; sysza rwnie ich piewy. Natychmiast donis o tym biskupowi, ktry kaza mu spa w kociele, lecz ju nastpnej nocy zmarli wyrzucili go wraz z oem, na ktrym spo- czywa. Drc cay ze strachu, uali si na to swojemu zwierzchni- kowi. Ten jednak poleci mu, aby uzbroiwszy si w relikwie wi- tych i skropiwszy si wod wicon, pilnowa dalej kocioa. Spe- niajc rozkaz przeoonego kapan w prbowa spa drug noc w kociele, lecz strachem zdjty nie spa, ale pilnie czuwa. I oto zmarli przybyli o zwykej godzinie, podnieli go i pooywszy przed otarzem spalili jego ciao na drobny popi. Gdy si biskup o tym dowiedzia, zarzdzi gwoli pokuty post trzydniowy, aby uly swo- jemu sumieniu oraz duszy zmarego. O tym wszystkim mogabym wiele opowiada, mj synu, gdyby nie moja choroba. Jak bowiem dzie do ywych, tak noc naley do zmarych". Nie godzi si mier- telnemu czowiekowi siga dalej sw mdroci, jak do granicy rozsdku, o czyni poucza nas wity Pawe59.

13. Poniewa dwa lub trzy fakty dostatecznym s wiadectwem, wic opisaem owe wydarzenia ostatnich naszych czasw, aby wszelki niedowiarek uzna za prawd to, co gosz prorocy. Jeden z nich stwierdza: y bd Twoi zmarli, o Panie!"60, a drugi: Powstan zmarli, ktrzy w grobach le, usysz gos Syna Boego i radowa si bd" 61. Ilekro ywi sysz lub widz takie sprawy, wydaj im si one czym niezwykym, jak to stwierdza dowodnie wypadek, ktry w duej czci znam sam, w znaczniejszej za czer- pi, tam, gdzie nie znam, z wiarogodnych wiadectw. Bawiem wanie w moim dworze Rotmersleben 62, kiedy w pitek 18 grudnia, gdy tylko pierwszy kur zapia, wielka powstaa jasno w kociele, ktra rozlaa si po caym cmentarzu, rwnoczenie za daa si sysze potna wrzawa, jakby w szereg jkw przechodzca. Za- uway to mj brat Fryderyk63 oraz moi towarzysze, a take inni, ktrzy tam przybyli, ksidz za, ktry spa obok mnie, usysza wy-

58 Balderyk by biskupem przez 58 lat, od 918 do 975. Zachodzi tu wic bd ze strony Thietmara. Moe kronikarz chcia powiedzie, e Balderyk mia w danej chwili osiemdziesit lub wicej lat ycia.

quam hoc miranti, tale percepi responsum: 'Tempore Baldrici pre- sulis, qui octoginta annos vel plus Traiecti sanctam regebat sedem, in loco, qui Deventeri dicitur, ecclesiam senio dirutam renovans be- nedixit ac presbitero suimet commendavit. Qui in una dierum valde diluculo ad eam pergens, vidit mortuos in ecclesia et atrio offerentes atque audivit cantantes. Quod mox episcopo ut primum is retulit, iussus ab eo in ecclesia dormire, cum lecto, quo requievit, sequenti nocte a defunctis eiectus est. Ob hoc idem trepidus apud antistitem talia queritur. Is autem precepit ei, ut cum sanctorum reliquiis signatus, aqua sancta asspersus, suam custodire non desisteret eccle- siam. Qui iussa secutus domini, iterum dormire in ecclesia voluit; sed stimulatu timoris sic iacendo evigilavit. Et ecce solita venientes hora, elevaverunt eum, coram altari eum ponentes et in favillas tenues corpus igne resolventes. Hoc ubi presul audivit, penitencia ductus triduanum indixit ieiunium, ut et sibi animaeque defuncti succurreret. Multa, fili, de his omnibus, ni infirmitas obstaret, di- cere potuissem. Ut dies vivis, sic nox est concessa defunctis'. Non oportet plus sapere mortalem, quam, ut sanctus ammonet Paulus, ad sobrietatem.

13. Sed quia duo vel tres ad.unum suffitiunt testimonium, haec, quae novellis nostris evenere temporibus, scripsi, ut discat incre- dulus vera esse prophetarum oracula, e quibus testatur unus: Vivent, inquiens, mortui tui, Domine! et alius: Surgent mortui, qui in mo- numentis sunt, audient vocem filii Dei et laetentur. Quandocumque a viventibus haec audiuntur vel videntur, novum aliquid signat, ut idoneum in multis approbat testimonium, cuius magnam partem scio, maiorem autem ignoro, sed veracibus testimoniis credo. Fui ego in mea curte Retmerslevo dicta, ubi XV. Kal. Ianuarii, VI. feria, in primo galli cantu magna lux ab aecclesia emicans totum replevit atrium, sonitusque grunniencium more auditur inmensus. Quod meus frater Frithericus cum satellitibus meis caeterisque huc con- venientibus aspecxit, et ille, qui coram me dormivit, capellanus au- divit Hoc crastino cum comperirem, si umquam prius ibi aliquid

59 List do Rzymian 12, 3. 60 Ks. prorokw: Izajasz 26, 19. Tumaczenia cytatw z Pisma sw.

przyjmuj wedug Jakuba Wujka. 61 Ew. sw. Jana. R. 5, 28. 62 Dzis Klein Rotmersleben nad rzeka, Olve koo Neuhandelsleben. 63 Pniejszy burgrabia Magdeburga.

rane jki. Kiedy dowiedziaem si o tym rano i zapytaem, czy kiedykolwiek przedtem zdarzyo si tam ju co takiego, najstarsi ludzie poinformowali mnie, e raz mia miejsce podobny wypadek. W tym samym roku widziaem, jak si to zdarzyo, niestety, z oka- zji mierci czcigodnej Ludgardy, ktra bya z jednej strony moj krewniaczk64, z drugiej za on mojego brata stryjecznego65, i co jest istotne midzy przyjacimi, bardzo mi bya oddana. Powiem o niej wicej w nastpnych rozdziaach. Czsto zdarzao mi si sy- sze nocn por rbanie drzewa i nieraz, gdy inni spali, syszelimy wyranie, ja i mj towarzysz, umarych wiodcych ze sob roz- mow. W tych dwch zjawiskach widziaem zapowied mierci, ktra miaa nastpi nazajutrz.

14. Cho speniam tu obowizek oseki, co nie siebie ostrzy, lecz elazo66, to jednak, by nie narazi si na zarzut, iem jako pies niemy, powiem te rzeczy ludziom nieuczonym, a zwaszcza So- wianom, ktrzy uwaaj, e wraz ze mierci cielesn wszystko si koczy. Wska z caym naciskiem wszystkim wiernym na pew- no zmartwychwstania i odpat, jaka spotka kadego w yciu przyszym wedle jego zasug. Albowiem trzy s rodzaje duszy, ktre w rnym czasie zaczynaj si i kocz 67. Pierwszy rodzaj dusza bezcielesnych aniow razem z nimi nie ma pocztku i koca. Drugi rodzaj dusza ludzi ma wsplny z ich ciaem pocztek, lecz nie koniec, albowiem jest niemiertelna i, jak sdz niektrzy po- ganie, inne ma zadanie w yciu przyszym ni w tym doczesnym. Trzeci rodzaj stanowi dusza zwierzt i ptakw, ktra razem z cia- em ma wsplny pocztek i koniec. Dlatego zgodnie z prawem da- nym przez Pana Mojeszowi 68 wadza kocielna nie zabrania praw- dziwemu chrzecijaninowi plami si ich krwi. Jest bowiem wielu biednych ludzi, ktrzy zwykli spoywa t krew i ktrzy nie widzc w tym adnego grzechu, przeciwstawiaj si kademu, kto im to odradza. Przeto ty, czowieku, ktrego Bg saw i godnoci wielk ozdobi oraz wynis ponad wszystkie swoje stworzenia, z przede wszystkim dziki Najwyszemu, odpacajc Mu wedle moliwoci twojej za to, co uczyni dla ciebie w swoim miosierdziu. A ja po- wrc do zagubionego watka mojej opowieci.

15 (8). Krl wypdzi buntujcych si wci Awarw. A gdy pewnego dnia usiowa ich napa z nierwnymi siami, zosta po-

64 Ludgarda bya nie krewn, lecz powinowat Thietmara, gdy brat jej matki, ksi saski Bernard polubi ciotk Thietmara Hildegard (crk Henryka ze Stade).

tale contigerit, interrogans, semel hiis similia accidisse ab amtiquissi- mis percepi, et in hoc anno miserabiliter compleri videbam in obitu domnae Liudgardis inclitae, ex una parte neptis meae ac ex alia nurus et quod inter amdcos precipuum est, familiarissimae mihi, de qua in sequentibus edisseram enucleacius. Sepe mihi accidit, ut in nocte ligna incidi audirem, et semel defunctos pariter colloquentes ego et sooius meus caeteris dormientibus manifeste percepi, etin his duobus signis crastino subsecuturum funus intellexi.

14. Etsi ego fungar vice cotis, ferrum et non se exacuentis, tamen, ne muti canis obprobrio noter, inlitterais et maxime Sclavis, qui cum morte temporali omnia putant finiri, haec loquor, certitudinem resurreccionis et pro qualitate meriti futurae remunerationis firmi- ter indicens cunctis fidelibus. Tres namque sunt animae, non equa- liter incipientes nec simul finientes. Prima angelorum incorporeo- rum, quae cum eis est sine inicio et termino; II hominum, quae cum cis sumit exordium, sed in fine non habens participium, namque inmortalis est, et ut quidam gentiles opinantur, in futuro non habens hoc offitium, quod in hoc seculo; tercia species est animae paecu- dum ac volatilium, quae cum corpore parem inicii finisque sortitur equalitatem. Unde, sicut in lege Moysi a Domino data precipitur, ita verus christicola ab eorum sanguine nequaquam pollui canonica auotoritate proibetur. Multi enim sunt pauperes, qui hunc in usu commestionis habent, et se in hoc aliquid peccare ignorantes, sibi in hoc contradicentibus cunctis resistunt. Ergo tu homo, gloria et ma- gno honore a Deo coronate et super omnia eisdem opera constitute, da pre omnibus gratias altissimo, retribuens ei pro possibilitate tua, quae tibi fecit miseratione sua. Et ego repetam longius aberrata.

15. (8.) Rex autem Avares sepenumero insurgentes expulit. Et cum in uno dierum hos inpari congressu ledere temptaret, victus in urbem, quae Bichni vocatur, fugit; ibique mortis periculum evadens, urbanos maiori gloria, quam hactenus haberent vel comprovinciales hodie teneant, et ad haec muneribus dignis honorat.

Quociescumque contra Deum et seniorem suimet, dum vixit, se umquam superbiendo erexit, tocies humiliata potestate sua se ad

65 Wirinhar (Werner). P. VI, 85. 66 Porwnanie z Horacego De arte poetica, v. 304. 67 Wywd o duszach z Grzegorza W., Dialogi, lib. IV, c. 3, Migne, Patr.

lat. 77, col. 321. 68 Ks. Kapaska, Leviticus, R. 7, 26; R. 17, 13.

konany i schroni si do grodu zwanego Bichni 69. Z uwagi na to, i tu wanie unikn niebezpieczestwa mierci, nada mieszka- com wiksze prawa od tych, ktre dotd mieli, oraz od tych, ktre inni mieszkacy tego kraju do dnia dzisiejszego posiadaj. Ponadto obsypa ich hojnymi darami.

Ilekro Henryk w cigu swego ycia w pych si wzbija i wy- stpowa przeciw swemu Bogu i Panu, tylekro upokorzony w swej potdze skania si do stosownej poprawy. Syszaem, e gdy raz odbywa pielgrzymk do Rzymu, posugiwa si wicej nogami ni koniem, a gdy go pytano, dlaczego to czyni, grzech swj wyznawa. W roku od narodzenia Paskiego 931 zosta cesarzem 70.

16. Henryk kaza wykarczowa nad ab pewn gr, gsto drze- wami zaronit i pobudowawszy tam grd nada mu nazw Mini od rzeczki, ktra pynie w jej pnocnej stronie 71. Grd ten zaopa- trzy w zaog i rne umocnienia, jak to jest dzisiaj w zwyczaju 72. Std podbi Milczan73 i zmusi ich do pacenia trybutu. Rwnie oblega dugo grd Lubusz74, o ktrym pniej szerzej opowiem, i zmusi mieszkacw najpierw do ucieczki do niej pooonej wa- rowni, a potem do poddania si. Od owego dnia, kiedy t warowni zniszczy sprawiedliwy ogie, zionie ona pustk a do chwili dzi- siejszej 73.

Jeeli Henryk dopuci si, jak o tym mwi, jakichkolwiek ra- bunkw za czasw swego panowania, niechaj wybaczy mu to Bg miosierny! 76,

17. Prcz tego zmusi Henryk Normanw i Duczykw orem do posuszestwa oraz nauczy ich wraz z ich krlem Kanutem no- si jarzmo Chrystusowe, gdy dawne porzucili bdy77. Poniewa

69 Dzi Puchau, na lewym brzegu Muldy, midzy Wurzen a Eilenburg. Nazwa sowiaska. Prawdopodobnie: Bega.

70 Bd podobny, jak w tytule Ksigi. Henryk I nie by cesarzem. 71 Dzisiejsza Meisa. G. Hey, Op. cit. s. 267 kwestionuje powyszy prze-

kaz, uwaajc za niemoliwe, by maleka rzeczka moga da nazw gro- dowi. Nazw wyprowadza on ze sowiaskiego przymiotnika mezny = graniczny.

72 Grd ten mia utwierdzi panowanie Henryka I w tych stronach, z drugiej za strony stanowi baz dla dalszej akcji podbojowej wrd plemion serbskich. Patrz: J. Widajewicz, Sowianie nadabscy, s. 27, C. Schuchhardt, Vorgeschichte von Deutschland, 2 wyd. Munchen- Berlin 1934, s. 324.

73 Plemi sowiaskie, mieszkajce w dorzeczu grnego biegu Czarnej Elstery, Sprewy i Nysy. Jego terytorium z grodami Budziszynem i Zgo-

emendationem condignam inclinavit. Audivi, quod hic, Romam causa ocationis petens, plus pedibus quam equo laboraret, et a multis interrogatus, cur sic ageret, culpam profiteretur. (9). Anna domi- nicae incarnationis DCCCCXXXI0 imperator effectus est.

16. Hic montem unum iuxta Albim positum et arborum densitate tunc occupatum excoluit, ibi et urbeni faciens, de rivo quodam, qui in septentrionali parte eiusdem fluit, nomen eidem Misni imposuit; quam, ut hodie in usu habetur, presidiis et imposicionibus caeteris munit. Ex ea Milzenos suae subactos dicioni censum persolvere coegit. Urbem quoque Liubusuam, de qua in posterum lacius dispu- taturus sum, diu possidens, urbanos in municiunculam infra eandem positam fugere et se dedicios fieri compulit. Ex eo die, qua haec iunc incendio iuste periit, usque ad nostra tempora habitatore ca- ruit. Si quid in regno suimet, ut multi dicunt, is predatus sit, iuic Deus clemens ignoscat.

17. Insuper Northmannos et Danos armis sibi optemperantes fecit et ab errore pristino revocatos cum rege eorum Cnutone hos Christi iugum portare edocuit. Sed quia ego de hostiis eorundem antiquis mira audivi, haec indiscussa preterire nolo. Est unus in his partibus locus, caput istius regni, Lederun nomine, in pago, qui Se-

rzelcem nazywano w czasach pniejszych Grnymi uycami. Patrz: G. Hey, Op. cit. s. 17, 267 i n.; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, 74 Gwny grd obronny uyczan. Patrz: R. Lehmann, Aus der Vergangenheit der Niederlausitz, Berlin 1925, s. 35 i n.; G. Labuda, O znaczeniu Ziemi Lubuskiej, Ziemia Lubuska wyd. zbiorowe Insty- tutu Zachodniego, Pozna 1950, s. 74 i n.; J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, s. 30; E. Staritz, Die West und Ostbewegung in der deut- schen Geschichte, Breslau 1935, s. 113 i n.; F. Geppert, Op. cit. s. 162 i n. 75 Dopiero Henryk II odbudowa grd w roku 1012. Por. VI, 59.

76 W tej apostrofie wyraa si stanowisko wczesnej wyszej hierarchii kocielnej a Thietmar moe tu uchodzi za jej reprezentanta wobec zaborczej, nie przebierajcej w rodkach polityki wschodniej krlw nie- mieckich. Z polityk t czyy si due korzyci dla Kocioa niemiec- kiego, nie tylko w sensie rozszerzenia chrzecijastwa na te tereny, lecz take w sensie duych nada ziemskich na rzecz biskupw. Okruciestwa, jakie niosa za sob ta polityka w stosunku do ludnoci podbitej, kwito- wa Koci... modlitw o przebaczenie Boe, jak w tym wypadku.

77 Patrz: G. Waitz, Jahrbcher, s. 273 i n.; J. Marquart, Op. cit. s. 308; A. M. Liliencron, Beziehungen des Deutschen Reiches zu Danemark im 10. Jhdt. w Zeitschr. d. Ges. f. Schlesw.-Holst. Gesch. 44 (1914), s. 15 i n.

o ich dawnych obrzdach ofiarnych dziwne syszaem rzeczy, nie chc pomin tego milczeniem. Jest w tych stronach jedno, miejsce stolica owego krlestwa, zwana Lederun i pooona w kraju Selon 78, gdzie co dziewi lat, w styczniu, w tym czasie, kiedy my obchodzimy wito Trzech Krli, schodzili si wszyscy poganie i skadali bogom w ofierze 99 ludzi i tyle koni wraz z psami i ko- gutami, ktre przynosili zamiast jastrzbi. Uwaali bowiem za rzecz pewini, e te ofiary bd suy ich sprawie i przebagaj bogw podziemnych za popenione zbrodnie. Jak dobrze uczyni nasz krl, e ich oduczy tak przekltych praktyk! Albowiem mi Bogu-Ojcu ofiar czyni ten, kto krwi ludzkiej oszczdza. Powiedzia Pan: Nie- winnego i sprawiedliwego nie wydasz na mier" 79.

18 (10). Krl obwarowa murem kamiennym star rzymsk twier- dz w Merseburgu i poleci wybudowa w niej, rwnie z kamie- nia, koci, ktry dzisiaj jest matk innych kociow80 Koci ten kaza powici w dniu 19 maja. W zbonej intencji wznis on wiele grodw dla obrony pastwa i wiele kociow dla zbawienia duszy.

Po niezliczonych dowodach cnt wszelakich, osignwszy kres swego ycia, umar Henryk 7 lipca w Memleben81 w szesnastym roku panowania, a szedziesitym swego ycia. Pochowany w Kwed linburgu, ktry sam zbudowa od fundamentw, opakiwany by szczerze przez wszystkich monych tego pastwa.

19. Dziao si to w roku od narodzenia Paskiego 936. Przymioty potomstwa, jakie pozostawi Henryk, nieciy rado w strapionych sercach ksit i wryy im zgodn elekcj. Biada narodom, ktre nie maj widokw na to, by rzdzili nimi wadcy z jednego wci odnawiajcego si rodu, i ktrym w razie niezgody wewntrznej i swarw dugotrwaych nie przychodzi szybko w pomoc dobra rada czy jakie inne pocieszenie! Jeeli nie mona znale wrd krew- nych zmarego nikogo, kto byby godny tak dostojnego stanowiska, to, wyzbywszy si wszelkiej zawici, naley wybra nawet z innego rodu odpowiedniego czowieka 82. Albowiem najwikszym nieszcz- ciem jest, gdy rzdz cudzoziemcy: std rodzi si ucisk i wielkie niebezpieczestwo dla wolnoci. Od tego wanie Henryka i jego

78 Dzi Leire na wyspie Zelandii. 79 Ks. Mojeszowe, Exodus 23, 10. 80 Koci w. Jana. Por. II, 36; VI, 16. 81 Memleben nad Unstrutem. 82 Cay ten ustp odtwarza najwierniej wyobraenia wczesnej klasy

panujcej o obowizujcych zasadach kreowania krla niemieckiego. Feu daowie niemieccy, zarwno wieccy, jak duchowni a Thietmar jako

lon dicitur, ubi post VIIII annos mens lanuario, post hoc tempus, quo nos theophaniam Domini celebramus, omnes convenerunt et ibi diis suimet LXXXX et VIIII homines et totidem equos, cum canibus et gallis pro accipitribus oblatis, immolant, pro certo, ut predixi, pu- tantes hos eisdem erga inferos servituros et commissa crimina apud eosdem placaturos. Quam bene rex noster fecit, qui eos a tam execrando ritu prohibuit! Acceptabilem enim Deo patri hostiam fert, qui humano sanguini parcit. Praecipit enim Dominus: Innocentem et pium non interficias.

18. (10). Antiquum opus Romanorum muro rex predictus in Mers burg decoravit lapideo, et infra eandem aecclesiam, quae nunc ma ter est aliarum, de lapidibus construi et XIIII. K. Iunii precepit de dicari. Caeteras quoque urbes ad salutem regni et templa Domino ob remedium animae devota mente fabricavit.

Post innumera virtutum insignia idem, decurso vitae suimet sta- dio, sextodecimo regni, aetatis autem suae sexagesimo anno, sexta Non. Iulii Miminlevo moritur, et in Quidilingaburch, quam ipse a fundamento construxit, sepultus, a cunctis optimatibus merito defletur.

19. Accidit hoc anno dominicae incarnationis DCCCCXXXVI0. Indoles autem relictae posteritatis tristia principum corda laetificat, et certos voluntariae electionis hos fecit. Ve populis, quibus regnandi spes in subsecutura dominorum sobole non relinquitur et, inter se facta dissensione et longa contentione, aliquod consilium vel sola men cito non providetur! Si in consanguinitatis linea aliquis tali offitio dignus non inveniatur, saltem in alia bene morigeratus, omni odio procul remoto, assumatur; quia maxima perdicio est alie- nigenos regnare: hinc depressio et libertatis venit magna pericli tatio. Ab hoc, de quo dixi, Heinrico et successoribus suis usque huc Saxones elevati et in omnibus sunt honorati. Quicquid in hiis lau-

biskup wszak do nich nalea, obstawali przy tradycyjnej jeszcze ger- maskich czasw sigajcej prawnej zasadzie elekcji. Lecz z uwagi na interes pastwa, w ktrym byli klas panujc, godzili si na wybr syna po ojcu i uwaali taki wybr za co naturalnego i nieodzownego. W ten sposb na drodze staej praktyki owego wyboru wytworzya si w ramach prawnej zasady elekcji faktyczna zasada dziedzicznoci wadzy krlewskiej. Iure haereditario eligere oto, jak uja to w skrcie no- tatka Rocznikw kwedlinburskich (Ann. Quedl. a. 936, M. G. SS. III, s. 54). Literatur dawniejsz i nowsz do tego zagadnienia podaje: F. Roe rig, Geblutsrecht und freie Wahl der deutschen Knige, Abh. d. dtn Akad. d. Wiss. Phil.-Hist. KL Nr 6, 1945/46, Berlin 1948.

nastpcw a po dzi dzie byli wynoszeni na tron Sasi cieszcy si wielkim pod kadym wzgldem szacunkiem. Wszystkie ich czyny chwalebne tu przedstawione naladowa pilnie imiennik krla Henryka83, o ktrym, jeeli mi ycia starczy, napisz. Oba- wiam si jednak, e na nim si one zakocz.

20. Wic, jeeli pomin tu jakiekolwiek szczegy odnoszce si do tych czynw, albo wskutek mej mierci pozostawi nieopowie- dziane, ty, najdroszy mj nastpco, uzupenij moje dzieo i do- kocz opisu tych osobliwych czasw dla pamici potomnych. Ja, czek grzeszny i pod kadym wzgldem niedbay, stroniem dotych- czas od dobra i do za dyem; za pno zaczem dba o cnot i doskonao i nie pamitaem wcale o zbawieniu duszy. Kiedy zostaem pasterzem, uczyem swe owieczki tylko sowami, a nie przykadem. Na zewntrz wydaem si penym dobroci, podczas gdy wntrze moje najgorsze szpeciy myli; z nieczystego poczty na- sienia, tarzaem si w bocie jako wieprz plugawy. Lecz powie kto: le o sobie mwie! Temu odpowiem ja, e po prawdzie nie znam gorszego od siebie czowieka. Po to tak siebie obwiniam, aby, po- znawszy moje rany, ratowa mnie potrzebnym lekarstwem i aby dzielc w duej mierze mj los, tak mi pomoc we wszystkim oka- za, jak sam dla siebie uzyska by pragn.

21 (11). Teraz przedstawi pokrtce, gwoli dobrego przykadu dla wszystkich wiernych, sawne czyny czcigodnej Matyldy, ktrych dokonaa po mierci swego ma. Albowiem, jak mwi Pismo w.84, zbona to i zbawienna jest myl modli si za umarych" i przez jamuny wyjednywa im rozgrzeszenie. Czytaem85 o pewnym jecu, za ktrego ona, umarym go sdzc, cigle msze aobne zamawiaa, e wizy jego rozluniay si za kadym razem, kiedy czynia ona te Bogu-Ojcu mie ofiary. On sam jej to potem opo- wiada, gdy wrci wolny do domu. Idc za tym przykadem kr- lowa Matylda przychodzia z pomoc swemu przez mier doczesn zmoonemu maonkowi w ten sposb, e rozdawaa ywno nie tylko biednym, lecz take ptakom. Zaoya rwnie w 30 dni po jego mierci 86 zgromadzenie zakonne we wspomnianym wyej gro- dzie87 i wydzielia mu ze swego majtku za zgod synw88 wszy-

83 Mowa tu o Henryku II, ktremu Thietmar powica lwi cz swojej Kroniki. Wadca ten nie mia mskiego potomka i dlatego Thietmar widzi przyszo w tak czarnych barwach.

84 II Ks. Machabejska. R. 12, 46. 85 S. Gregorii. Dialogi, lib. IV, c. 57, Migne, Patr. lat. 77, col. 424. 86 Tzn. po okresie aoby.

datur, ab equivoco eius, de quo scripturus sum vita comite, dili genter servatur, et post, ut vereor, finitur.

20. Ergo quaecumque de hiis ullatenus nunc preteream vel vita deficiente indiscussa relinquam, successor karissime, compleas et temporum qualitatis scripturae memoria concludas. Ego peccator et in omnibus neglegens vacavi hactenus a bonis et studui in malis, sero ad ista et ad meliora respiciens animaeque memoriam saluta- rem nullo modo exercens. Postquam pastor effectus sum, docui subiectos verbis tantum, et non exemplis. Extrinsecus apparui bo nus, interiora violans pessimis cogitationibus; de inmundo semine conceptus, volutabar in luto ut immunda sus. Dicat aliquis: male laudasti te! Cui respondeo verum hoc esse, quod deteriorem me nescio. Idcirco me sic arguo, ut, agnitis vulneribus meis, succurras mihi medicationibus necessariis et ex magna parte consors mei sic adiuves in omnibus me, sicut velis exhiberi pro te.

21. (11.) Et inclita venerabilis gsta Machtildis, quae post ex cessum senioris sui sumopere fecit, equidem paucis comprehendam ad imitationem bonam fidelibus cunctis; quia sancta est, ut scrip tura docet, et salubris cogitatio, pro defunctis orare et elemosinis absolutionem hiis impetrare. Legimus, ut unius captivi vincula, quem uxor sua putans mortuum assiduis procuravit exequiis, tocies solverentur, quocies pro eo acceptabiles Deo patri hostiae ab ea offerrentur, ut ipse ei post retulit, cum domum suam liber revisit. Hoc exemplo domna Machtildis, viro suimet vinculo momentaneae mortis depresso, succurrit, non solum pauperibus, verum eciam avibus victum subministrans. Congregationem quoque sanctimonia lium in die tricesima in supra memorata urbe statuit et huic, quan tum ad victus et sui vestitus necessaria suppetebat, ex sua pro prietate, laudantibus hoc suimet filiis, concessit et scriptis confir mavit. Asserunt nonnulli eandem hoc sumopere diu enituisse, quod iunior filius suimet Heinricus patris sedem possideret. Sed hoc Deus, electos sibi ad unaquaeque semper preordinans, noluit, nec summa tum optima pars consensit, sed racione prudenti et ideo facile sua-

87 Tzn. w Kwedlinburgu. Klasztor na Grze zanikowej. 88 Wedle wczesnego prawa spadkowego synowie Matyldy mieli tzw.

prawo oczekiwania w stosunku do jej majtku. Prawo to ograniczao jej mono swobodnego dysponowania majtkiem o tyle, e wszelkie alie- nacje mogy by dokonywane tylko za zgod uprawnionych oczekiwaczy".

stko, co byo potrzebne do utrzymania i ubrania mniszek. Daro- wizn t potwierdzia nastpnie w osobnym dokumencie. Niektrzy twierdz 89, e Matylda przez dugi czas bardzo o to zabiegaa, aby jej modszy syn Henryk obj tron ojcowy. Lecz nie chcia tego Bg, ktry swoim wybracom zawsze z gry waciwe stanowisko wy- znacza, ani nie zgodzia si na to wikszo ksit, ktrzy przy- taczajc rozumne, a wic tym atwiej przekonywajce powody, odwiedli krlow-wdow od tego planu i poradzili jej, e stosow- niej bdzie, gdy starszy syn uzyska pierwszestwo przed Henry- kiem, a on sam otrzyma rzdy w Bawarii90.

22 (12). W roku Paskim 923, a jedenastym indykcji91, w pi- tym roku panowania Henryka I umar 14 stycznia czcigodny Zyg- munt, szsty biskup diecezji halbersztadzkiej 92, mianowany tam przez krla Arnulfa 93 w sidmym roku jego panowania. Zgodnie z przepowiedni tego witobliwego pasterza, jego nastpc zosta jego kapelan Bernard94. Mianowicie w czasie swojej dugiej cho- roby ujrza raz biskup Zygmunt we nie, jak Bernard kroczc za nim podnis pastora, ktry wypad mu z rk, i nastpnie nosi go na oczach caego tumu. Zbudziwszy si, zawoa do siebie Bernarda i rzek do: Id na dwr krlewski, zabierz z mego majtku, co ci bdzie potrzebne w tym celu, i zjednaj sobie przychylno i po- moc tych, ktrzy tam najwiksze maj znaczenie, aby pozwolono ci bez adnej przeszkody by moim nastpc. Wszystko to bowiem, drogi synu, Bg tobie przeznacza!". Kiedy Bernard, speniwszy z pokor i posuszestwem polecenie swojego ukochanego zwierzch- nika, wraca od krla Henryka, dowiedzia si, e jego pasterz od- szed z tego wiata do Chrystusa w trzydziestym roku od swej no- minacji. Powrci wiec natychmiast na dwr i otrzyma z aski wspomnianego krla upragnion godno. Ciao rzeczonego paste- rza zostao zoone po prawej stronie otarza pierwszego mczen- nika Chrystusa pod wystajcym stopniem, jak on sam przedtem zarzdzi, nie w pozycji lecej, lecz siedzcej na tronie biskupim. ywi on zawsze nadziej, e wite wstawiennictwo i kapaskie bogosawiestwo jego patrona dadz mu niezawodn ochron.

23 (13). Cho nigdy nie piem ze rda Pieryd 95, to jednak opo- wiem wszystkim wierzcym, jak miosierny Bg otacza swoimi wzgldami wspomnianego krla przez cae jego ycie. By na Za- chodzie pewien krl, nazywany szyderczo przez poddanych Karo-

89 Tzw. pniejsza Vita Mathildis c. 9 (M. G. S. S. IV, s. 289). Patrz: A. Bussing, Mathilde, Gemahlin Heinrichs I, Diss. Halle 1910, 51, uw. 2.

denti haec merenus reginaeanimum paulo minus a proposito de clinavit, et huic Bawarios ad tuendum apcius assignari, prehabito

sibi nato maiori, consuluit. 22. (12.) Anno dominicae incarnationis DCCCCXXIII. indiccione

XI, regni autem primii regis Heinrici V venerabilis Sigimundus, sanctae Halverstidensis aeclesiae antistes VIUS ab Arnulfo rege ibi positus anno regni suimet VII0, XVIIII. K. Februar. obiit, cui Bernhardus, eiusdem capellanus, successit, sicut ei prius vir sanctus predixit. Namque is diu infirmus videt in somnis, quod baculum pastoraem e manibus suis elapsum Bernhardus pone sequens ele varet et in aperto portaret. Et expergiscens vocavit eum ad se, dicens: 'Vade ad curtem regiam, sumens ex mea parte, quae tibi sint ad haec necessaria, et acquire gratiam et auxilium ibi optime valentium, ut tibi liceat sine omni offensione nrhi succedere. Providebit enim haec omnia tibi Deus, dilecte fili!' Edictum amati senioris obedi tione humili Bernhardus mox complens, dum a rege Heinrico re verteretur, comperit, dominum suimet et patrem de hac luce tri cesimo ordinationis suae anno ad Christum migrasse; et mox re pedans, predicti regis munere, quod postulat, consequitur. Positum est autem corpus prefati presulis in dextera parte altaris Christi protomartiris in gradu preiacenti, ut ipse antea premonstravit, non iacendo, sed supra cathedram sedendo, sperans se patroni suimet intercessione sancta et benediccione sacerdotali perpetualiter mu niri.

23. (13.) Qualiter misericors Deus predictum regem in diebus suis respexerit, quamvis de Pierio fonte nil umquam biberim, cunctis lamen fidelibus innotescam. Fuit in occiduis partibus quidam rex, ab incolis Karl Sot, id est stolidus, ironice dictus, qui ab uno suimet ducum captus, tenebris includitur carceralibus. Hic Heinrici regis nostri, nepotis autem sui, inplorans auxilium, dexteram Christi

90 Henryk by ksiciem Bawarii od r. 947 do 955. 91 Indykcja by to cykl 15 lat, ktrym posugiwano si w staroytnym

Rzymie dla ustalenia wysokoci podatku gruntowego; przyjta pniej jako cykl chronologiczny przez Koci. Za dat pocztkow przy jej obliczaniu przyjmowano 3 rok przed nasz er. Indykcj dla danego roku uzyskiwano w ten sposb, e do liczby roku dodawano 3 i dzielono t sum przez 15. Iloraz oznacza indykcj, ewentualna reszta za bie- cy rok tej indykcji.

92 Por. I, 6. 93 887899. 94 923/24968. 95 Porwnania tego dostarczy Thietmarowi P. Papinius Statius,

Silvae I, 2, Epithalamium 6. Oznacza ono tutaj: cho nie jestem poet".

lem Sot, tzn. Prostakiem96, ktrego jeden z jego ksit97 upro- wadzi i wtrci do ciemnego wizienia. Ten baga o pomoc na- szego krla, a swojego kuzyna Henryka98, i obiecywa mu pod przysig za uwolnienie go praw rk mczennika Chrystusowego, w. Dionizego, oraz cae pastwo lotaryskie99. Nasz znakomity wojownik, przypasawszy niezwyciony miecz, pospieszy niezwocz- nie na ratunek krewniaka, znajdujcego si w potrzebie, i jako sprawca jego uwolnienia i przywrcenia na tron100, zasuy sobie godnie na zapat. W ten sposb rozszerzy znacznie dla siebie i dla swoich nastpcw dawne granice panowania.

24 (14). Lecz poniewa kady czowiek z natury swej bardziej skonny jest do upadku ni do wytrwania, przeto dla odstraszenia i ostrzeenia ludzi sprawiedliwych nie mog przemilcze, jak w wadca zachowa si raz niegodnie. Upiwszy si mianowicie ponad miar w dzie Wielkiego Czwartku, nastpnej nocy z poduszczenia czarta obcowa cielenie z on, mimo i Koci tego zabrania i maonka gwatownie si temu sprzeciwiaa. Ten fakt zdradzi pewnej czcigodnej matronie sam szatan, sprawca owego wystpku i zbawienia ludzkiego mciciel, w sowach: Krlowa Matylda, za moj namow powolna chuciom ma, pocza wanie syna, ktry bez adnej wtpliwoci jest moim synem. Ty zasi bacz na to, by zatai gboko t wielk, powierzon ci tajemnic". Owa matrona bardzo si tym w skrytoci martwia i niebawem powiadomia o wszystkim krlow, ostrzegajc j, by zawsze miaa w pobliu siebie biskupw i ksiy oraz by wit chrztu wod zmya w chwili urodzenia chopca to wszystko, co zakiekowao w nim ku radoci zego ducha, jak ten si tym chepi. Potem Bogu skadaa dziki. Demon za, tzn. wszystko wiedzcy101, widzc, e tak wyprowa- dzony zosta w pole, aja rzeczon niewiast w nastpujcych so- wach: Cho tym razem plan mj udaremniony zosta przez twoje oszczercze gadulstwo, to jednak tyle dokazaem, e nie opuci od- td ani jego 102, ani tych, ktrzy si z jego ldwi narodz 103, moja kuma niezgoda i trway pokj nie bdzie nigdy ich udziaem". Mam

96 Karol III Prostak, wadca pastwa zachodnio-frankijskiego, pa- nowa od roku 893 do 929. 97 Herbert II, hrabia Vermandois (k. 905 943). 98 Nie ma poza t wzmiank Thietmara adnego innego wiadec- twa o pokrewiestwie midzy Henrykiem I a Karolem Prostakiem. 99 Lotaryngia naleca od roku 911 do pastwa zach.-frankoskiego zo- staa w latach 923925 odzyskana przez Henryka I.

martiris Dionisii et cum ea omne regnum Luthariorum, si ab eo liberaretur, sibi traditurum sacramentis promisit. Nec mora, inclitus miles, invictricibus se armis circumcingens, proximum laborantem visitat et in erepcione eius ac restitucione dignus operator merce dem suam promeruit et honorem pristinum sibi suisque successo ribus in tantum adauxit.

24. (14.) Sed quia homo unusquisque proclivior est ad labendum, quam natura suimet muniatur ad standum, quam miserabiliter iste semel deliquerit, ad terrorem et ad devitandum piis non taceam. In cena Domini nimis inebriatus, in sequenti nocte uxori suae mul- tum repugnanti diabolico instinctu inlicite coniunctus est. Hoc fac tum auctor tanti sceleris et humanae salutis irretitor Satanas cui dam venerandae sic prodidit matronae: 'Mahtild regina, nuper hor tatu meo maritali consentiens voluptati,.concepit filium sine omni dubio meum; et tu vide, ut tantum optime celes commissum'. Haec multum ob hoc clam tristis effecta, predictae hoc celeriter adnun ciavit reginae, ammonens, ut semper episcopos atque presbiteros secum haberet et in ipsa pueri nativitate sacri baptismatis unda ablueret, quicquid in eo sibi dilectum accidisse demon infaustus iactaret. Et sic Deo gratias egit. Videns autem daimon, id est omnia sciens, se prorsus esse delusum, domnam increpavit supra memora- tam, talia subnectens: 'Etsi mea nunc sit voluntas tuis frustrata blasfemiis, tamen in hoc profeci, quod ex eo et ex omnibus de lum bis eiusdem umquam progredientibus numquam deerit mea comes discordia, nec provenient eis pax firma'. Mendax ille et veritatis ini- micus haec pro voluntate sua dixit et, ut spero, non pro adimple- cione. Multi autem affirmant, ut in sequenti dictatu apparet, quod

100 przekaz Thietmara w tym wypadku nie odpowiada prawdzie, gdy Henryk I nie udzieli wwczas pomocy Karolowi Prostakowi. Ani bli- szy tych wypadkw Widukind, ani adne inne wspczesne rdo nie mwi nic o jakiejkolwiek zbrojnej interwencji Henryka I na rzecz tego wadcy. Rewindykacja Lotaryngii leaa w planach Henryka I, ktry dokona jej rzeczywicie etapami, w latach 923925, lecz nie w takiej postaci, jak podaje Thietmar, tzn. w nagrod za pomoc udzielon krew- niakowi Patrz: G. Waitz, Jahrbcher, s. 72 i n.; F. Ludtke, Op. cit. s. 87 i n.; A. Eckel, Charles le Simple, Biblioteque de 1'Ecole des Hautes Etudes 124 (1899), s. 126.

101 Thietmar poszed tu za etymologi redniowieczn, mianowicie za Izydorem z Sewilli, Etymologiarum sive originum libri XX, VIII, 11, 15, Mign, Patr. lat. 82, col. 515. Patrz: H. Usener, Gotternamen, 2 wyd. 1929, s. 291 i n. 102 Tzn. Henryka I i jego nastpcw. 103 Ks. Rodzaju. R. 35, 11.

nadziej wszelako, e sowa te wypowiedzia w kamca i prawdy nieprzyjaciel tylko dlatego, e wyraay one jego pragnienie, nie za dlatego, by miay si one speni. Wielu jednak twierdzi, jak to z dalszego okae si opowiadania, e za czasw tego wadcy i jego syna 104 czste wybuchay zamieszki i ludzie mao zaznali pewnoci i spokoju. Dopiero w tych czasach, kiedy zacz panowa Henryk III jako ksi, II jako krl, usech w chwast zdronoci i zakwit wiey kwiat bogosawionego pokoju. Jeeli za zdarzyo mu si co, co przypominao los poprzednikw, nie on ponosi tu win, lecz jego niecny podegacz.

25. Czytamy, e ,,wszystkie wydarzenia dziej si w pewnym okresie czasu" 105, lecz nie w kadym okresie, to znaczy Bg nie ustanowi z gry miejsca dla wystpkw. Poniewa jednak na uomno ciaa oddziauje zawsze czyj przykad, przeto naley po- wstrzyma si od grzechw miertelnych i zachowa czysto pod- czas wszystkich dni witecznych. Stoi w Pimie wiadectwo, i w legalnych maestwach nie ma adnej zdronoci; przestrzega- nie dni witecznych przydaje im jednak wikszej godnoci i uwal- nia od grozy czyhajcego niebezpieczestwa106. By tego snadnie dowie, podam jeden przykad: Pewien mieszczanin magdeburski, imieniem Uffo, podniecony naduyciem trunkw, zmusi w nocy, w samo wito Modziankw, swoj on Gelzuz do ulegoci wobec jego chuci. Kiedy ta, przez ma swojego zgwacona, powia przed- wczenie dzieci, miao ono palce u ng odwrcone w przeciwnym kierunku. Przeraona niewiasta przywoaa natychmiast ma i po- kazaa mu ten dziwotwr. Wrd wyrzeka, i stao si to z powodu grzechu ich obojga, tak do przemwia: Czy nie mwiam ci przedtem, by tego nie czyni? Oto Bg gniew swj nam okaza i da od nas surowo, bymy tak wicej nie postpowali. Popeni- limy grzech ciki: Ty przez to, e kazae mi czyni rzecz be- zecn, a ja przez to, e byam ci posuszna". Dziecko tymczasem zaraz po chrzcie przenioso si z tego padou do zastpu modzian- kw. Dobrze jest zawsze czowiekowi, jeeli ma tak towarzyszk ycia, ktra modli si arliwie za nieobecnego maonka, a gdy jest przy niej, zapomina o swej pci i nakania go do wystrzegania si grzechu.

26 (15). W tym czasie, gdy wspomniany wyej krl Henryk I cie- szy si najwiksz potg, y w Bawarii pewien ksi imieniem Arnulf 107, sawny przymiotami zarwno ciaa, jak umysu, ktry

104 P. wyej uw. 102.

sub eius et filii suimet temporbus crebra fieret eommotio et quietis parva certitudo. In diebus vero hiis, quibus regnare cepit tercius in numero ducum Heinricus et in ordine sceptriferorum secundus, tunc illa filex iniquitatis exaruit et pacis bonae flos virens enituit; et si quid prioribus huic simile in aliquo nunc accidit, hoc non culpa sui, sed instigatoris fuit impii.

25. Legimus, quod omnia tempora tempus habent, sed non omnia, id est a Deo nullum esse viciis locum ab inicio constitutum; et quia fragilitas carnis sine aliqua contagione non valet esse, a capitalibus se criminibus abstineat et in sollempnitatibus universis mundiciam servet. In legitimis coniuncionibus non esse delictum aliquod scrip- tura testatur; et hoc cum observatione festivitatum honoratur et nulla periculi inminentis proeella turbatur. Ad haec amplius ap- probanda unum profero exemplum. Quidam vir, Uffo nomine, civis Magadaburgiensis, nimia ebrietate compulsus, in sancta sollempni- tate Innocentum coniugem suam Gelsusam consentire sibi coegit, quae eadem nocte a viro alligata suo, cum incongruo tempore pa- reret infantem in pedibus digitos habentem retortos, obstipuit et, aecersito protinus ad se marito, miraculum ostendit. Culpaque am- borum hoc evenisse ingemiscens: 'Nonne', infit, 'predixi, ne sic fa- ceres? Ecce, ira Dei se nobis manifestat et, ne sic ulterius agamus, atrociter rogat. Peccatum tibi magnum est, iniusta mihi precipere, et mihi, obedienciam tibi exibere.' Postquam autem infans bapti- zatur, inter innocentium agmen de hoc exilio deducitur. Bene est in perpetuum illo, qui tali utitur contectali, quae pro absente infati- gabiliter orat marito et presentem, oblita sexus, ut se custodiat, ortatur.

26. (15.) Eo tempore, quo supra memoratus rex maxime vigebat, fuit in Bawaria quidam dux, Arnulfus nomine, precluus in mente pariter et corpore, qui omnes episcopatus in hiis partibus consti- tutos sua distribuere manu singularem habuit potestatem; sed cum hic post varios virtutum suimet ornatus vitam hanc finisset, non successoribus suis tantum reliquit honorem. Quin potius reges nostri et imperatores, summi rectoris vice in hac peregrinacione prepositi, hoc soli ordinant meritoque pre caeteris pastoribus suis presunt, quia incongruum nimis est, ut hii, quos Christus sui memores huius terrae principes constituit, sub aliquo sint dominio absque eorum, qui exemplo Domini benediccionis et coronae gloria mortales cunc-

105 Ks. Ekklesiastesa. R. 3, 1. 106 Sw. Pawe, l List do Koryntian, 7, 28. 107 Ksi bawarski, syn margrabiego Ludpolda; zmar w r. 937.

otrzyma wyjtkowo prawo do nadawania biskupstw ustanowio- nych w tym kraju. Kiedy jednak okazawszy wiele cnt znamieni- tych zakoczy ten ywot, nie zostawi tego zaszczytnego upraw- nienia swoim nastpcom108. Albowiem tylko nasi krlowie i ce- sarze, jako doczeni zastpcy najwyszego zwierzchnika, maj wa- dz mianowania oraz przysugujce im z mocy prawa zwierzch- nictwo nad wszystkimi swoimi pasterzami109. Byoby zgoa nie- waciwym, gdyby ci, ktrych Chrystus ustanowi dla utrwalenia swej pamici ksitami tej ziemi, podlegali jakiejkolwiek innej wadzy poza wadz tych, ktrzy na podobiestwo Pana przewy szaj wszystkich miertelnych saw pomazania Boego i korony. Tymczasem syszaem, e niektrzy duchowni doznaj wielkiej znie- wagi pod wadz ksit110, a nawet nad czym bardziej bolej pod wadz grafw111 i e wolno im to tylko czyni, co korzy przynosi owym mionikom rzeczy doczesnych. Zaiste, kiedy bez- bona wadza pastwowa uciska tych, ktrzy z woli Boej spra- wiedliwie rzdz, nie zna ona granic w swym okruciestwie i sza- lestwie.

27 (16). W paacu krlewskim zdarzy si jeden przedziwny wy- padek. Jaki pies, spostrzegszy zdaleka siedzcego wroga, przy- bieg do i na oczach caego zebranego tumu odgryz mu nagle jed- nym gwatownym szarpniciem ca praw rk, a nastpnie ma- chajc ogonem, jakby dokona czego najlepszego, szybko uciek. Wszyscy, przeraeni bardzo i zdziwieni, jli pyta owego nieszcz- nika, co by takiego uczyni. Ten odpowiedzia natychmiast, i spotkaa go wanie kara Boa, na ktr sobie zasuy, i doda: Spotkaem raz czowieka, ktry by panem tego psa, jak spa znu- ony i, na moje nieszczcie, zabiem go. Ten oto pies ktry mnie okaleczy przed chwil, przeladowa mnie po tym zabjstwie i ata- kowa wielokrotnie. Ledwie przed nim uszedszy, byem przeko- nany, e tamto zostao cakowicie zapomniane i oto nawinem mu

108 Byo to uprawnienie, ktre wedle obowizujcych wwczas przepi- sw zwyczajowego prawa kanonicznego przysugiwao tylko krlom. Pa- pie Jan X stwierdza wyranie w roku 921 w licie do arcybiskupa Herri mana (Jaffe, Regesta Pontificum Romanorum, 2 wyd. S. Lowenfeld, F. Kaltenbrunner. P. Ewald, Berlin 1885, t. I, 3564): Prisca con suetudo vigeat, qualiter nullus alicui clerico episcopatum conferre de beat, nisi rex. Std nadanie tego uprawnienia ksiciu Arnulfowi byo czym wyjtkowym i miao charakter osobistego przywileju, ktry przy- sugiwa tylko jemu, lecz w adnym wypadku jego nastpcom.

tos precellunt. Audivi tamen nonnullos sub ducum et, quod plus doleo, sub comitum potestate magnam sustinere calumniam, quibus nil licitum est, nisi quod seculi amatoribus prodest. Impia namque potestas, cum Deo id consenciente recte dominantes premit, dilatata crudelitate mox furit.

27. (16.) In palacio predicti regis accidit res una mirabilis. In conspectu tocius populi presentis quidam canis, dum eminus hostem suum consedentem agnosceret, propius accedens, dexteram eiusdem rapido morsu ex inproviso abstraxit et, quasi optime fecisset, cauda reverberante mox rediit. Mirantibus hoc cunctis et admodum stu pentibus, ab hiis miser is, quid fecerit, interrogatur. Quibus ilico respondit, divina ulcione id sibi merito evenisse, et prosequitur: 'Inveni', inquiens, 'virum, huius canis dominum, fesso corpore dor- mientem, et infelix occidi eum, multas tunc ab isto, qui me modo lesit, persecutore impugnaciones perpessus; et quem tum vix evasi,

109 W zdaniu powyszym znajdujemy wyraon nie tylko sam zasad, ale rwnoczenie jej umotywowanie: krlowie niemieccy maj wyczne (soli) prawo mianowania biskupw jako zastpcy Boga na ziemi". Ta teokratyczna koncepcja wadzy monarszej odpowiadaa wczesnym po- gldom Kocioa i znajdowaa swj wyraz w ceremonii sakry. P. wyej uw. 39. O udziale czynnika kocielnego (clerus et populus) w procedurze kreowania biskupw patrz niej Ks. II, uw. 122a.

110 Pojcie ksicia jest jeszcze wwczas pynne. Do rzdu ksit na- leeli najwysi lennicy krlewscy, sprawujcy pod zwierzchnictwem krla i z jego nadania lennego wadz nad duymi poaciami kraju, zwanymi ksistwami (ducatus, provinciae, take regna). Ksistwa owe powstay na dawnej podstawie szczepowej w nastpstwie rozdrobnienia feudalnego, jakie zaczo si ju w okresie ostatnich Karolingw. Ksi posiada du samodzielno i szeroki zakres wadzy, szczeglniej wwczas, gdy jego ksistwo leao na peryferiach pastwa i miao charakter legacji, czyli marchii. (Patrz o marchiach i margrabiach niej Ks. II, uw. 15). Do obowizkw ksicia Rzeszy (regni), jak go pniej nazywano, nale- aa tzw. Hoffahrt, tzn. obowizek stawienia si na dwr monarchy na kade jego wezwanie dla udzielenia mu rady i uwietnienia sw obec- noci uroczystoci dworskich oraz tzw. Heerfahrt, czyli obowizek suby wojskowej ze swoimi wasalami.

111 Grafowie, czyli hrabiowie byli to pierwotnie urzdnicy prowin- cjonalni w pastwie frankijskim. Z postpujc feudalizacj tego pa- stwa stali si wasalami krlewskimi, uzyskujc dziki przywilejom immu- nitetowym duy zakres samodzielnoci, dziki za wielkiej wasnoci ziemskiej, skupionej w ich rkach, silne stanowisko materialne, decydu- jce o ich przynalenoci do klasy panujcej.

si znowu, wci win obarczony. Od tej chwili pewien jestem, e aden przestpca nie ukryje si bezkarnie ani tu, ani na przyszym sdzie".

28 (17). Czytelniku najdroszy! Wiele czynw naszego krla i ce- sarza zasuguje jak najbardziej na wiecznie yjc pami, lecz po- niewa nie potrafi przedstawi ich w peni, rezygnuj z tego z tym wikszym alem, e, jak powiedziaem, zdoby on sobie wrd na- szych krlw saw i pierwszestwo w cnotach wszelakich. Ma spisaem ksig o jego wielkich dokonaniach, lecz ywi nadziej, i dziea jego zapisane bd w ksidze ycia ku wiecznej pamici. By on wiernym sug poprzednika Chrystusa, ktry wedle sw Boych, by najwikszym midzy urodzonymi z niewiast" 112. On stworzy w naszym miecie113 zrby dla przyszej czci Boej i co- kolwiek nowego zostao tu zbudowane, musi by snadnie zapisane na poczet jego sawy. Albowiem pikny pocztek i pomylny ko- niec najlepsz tworz harmoni tam, gdzie si urzeczywistni da- dz. Jeeli za nie we wszystkich sprawach da si osign ow harmoni, to jednak chwalmy Pana za to, co uczyni. Niechaj wszyscy wierni bagaj kornie aski Pana, by zechcia doprowadzi sw wadz do szczytu. W szczeglnoci ty wraz z twoim duchow- nym pokoleniem sawny Merseburgu, ktry za czasw twego uko- chanego wadcy wyniesiony zostae na podobiestwo cyprysu114 ponad inne twe siostrzyce. Dzikuj Bogu bez przerwy i mdl si stale a arliwe, bo jani przepeniony Bo, by wszelkie aski spy- ny na ci z woli Pana. li ludzie zapominaj zwykle o dobrym i w zo obracaj to, co Wszechmogcy zechcia stworzy w tym celu, by byo lepsze. Jeeli kiedykolwiek bd mg doda co do tego dziea, nie omieszkam tego uczyni 115. Zreszt kady, kto za wszy- stko dobre ywi cho troch wdzicznoci dla naszego potnego wadcy, niechaj znajdzie ask u Tego, ktry jest dla wszystkich Pocieszycielem.

Ta pierwsza ksiga zamyka si na mierci Henryka I.

112 Mowa tu o w. Janie Chrzcicielu, najstarszym patronie Merseburga. Sowa powysze zawarte s w Ewangelii w. Mateusza. R. 11, 11. 113 Tzn. w Merseburgu.

114 Raczej cedru na Libanie. 115 Thietmatr usprawiedliwia si tu ze swojej niesystematycznoci i rozgrzesza z gry swoje pniejsze wtrty i uzupenienia.

nunc ista sperans prors