THÔNGTINEBOOK

Tênsách:7LoạiHìnhThôngMinh-SevenKindsOfSmartTácgiả:ThomasArmstrongMạnhHai,ThuHiềndịchAlphaBooksNguồn:sinhvienkhiemthi.orgTạoebook:Hanhdb

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LỜIGIỚITHIỆU

(ChobảntiếngViệt)SEVENKINDSOFSMART

Nhậnbiếtvàpháttriểntrínăngtiềmẩn(TáibảnlầnthứI,cósửachữa)Tácgiả:THOMASARMSTRONG,PH.DMạnhHai,ThuHiềndịchAlphaBookshiệuđính

Cuốnsáchbạnđangcầm trên tay sẽđưabạnvàomộthành trìnhkhámpháđầybấtngờvềtríthôngminhcủaconngười.Cuốnsáchnàytiếpcậntríthôngminhvới nhữnggócnhìnmớimẻvàđa chiều.Vượt ra khỏi nhữngquanniệmhạnhẹpvềchỉsốIQ-thườngchútrọngvàokhảnăngsuyluậnvàngônngữlàchính-cuốnsáchmangđếnchobạnđọcnhữngtrảinghiệmvềnhiều loại hình thôngminh khác như: trí thôngminh vận động cơ thể, tríthôngminhkhônggian,âmnhạc,tươngtáccánhân,nộitâm...Theotácgiả,mỗi người đều có những trí thông minh đó, nhưng ở dạng tiềm ẩn hoặckhôngđượckhaithác,hoặcbịmấtđivìmộtlýdonàođó.Bởivậy,aicũngcónăng lực ngônngữ, ai cũng cómột "thiên tài toán học" trongmình, aicũngcóthếluyệntậpđểcómộtcơthểkhỏemạnhcườngtrángvàhầuhếtmọingườiđềucókhảnănglắngnghebảnthânmình,khảnăngtựbiếtmìnhvàgiaotiếptàitìnhvớingườikhác...Chỉcóđiều,nhữngnănglựcnàykhôngđượcpháttriểnđúngcách.Nếubiếtcáchkhaithác,pháthuynhữngkhảnăngcòn tiềmẩn trongchínhconngườimình thìchắcchắnchúng ta sẽgặtháiđượcnhiềuthànhtựutronghọctậpvàsựnghiệp.

Vớilốihànhvănmạchlạc,sángrõ,thuhút,ThomasArmstrongmangđếnchobạnđọcmộtcuốnsáchđầyắpnhữngýtưởng,giúpbạnkhámphánhiềucáchđểthôngminhhơn,sángtạohơn,mạnhkhỏehơn,nhạycảmhơn,giaotiếpkhéo léohơn,cảm thụâmnhạc tốthơn,quansát tinh tườnghơn,yêuthiênnhiênhơn,sốngcómụcđíchvàhạnhphúchơn...Cuốnsáchcũng làtiếngnóigópphầnxóabỏquanniệmcóphầnthiênlệchtổntạitừlâutrongchúngta:quácoi trọngkhảnăngtoánhọcvàngônngữmàquênmấtrằngconngườicầnphảipháttriểnhàihòanhiềukhảnăngkhácnữa.

Việcxuấtbảncuốnsáchnàylàmộtcơhộiquýbáu,giúpchúngtôikhámphánhữngkiếnthứcmới,cáchtưduymớivàtoàndiệnhơnvềtrí tuệconngười.Nhưngchúngtôicũnggặpkhôngítkhókhăn.Bởiđâylàmộtcuốnsáchcónhiềukháiniệmmớinênquảthựcrấtkhótìmđượcnhữngthuậtngữtương đương chính xác trong tiếngViệt để dịch. Vì thế nhiều khái niệm,chúngtôichỉcóthểchuyểnngữtươngđốinhằmcốgắngchuyểntảiýtưởngcơbảncủatácgiả.Cónhiềukháiniệm,dùđãcốgắngnhưngBanbiêntập

cuốnsáchvẫncảmthấychưahoàntoànưngý.Tuyvậy,chúngtôivẫnmạnhdạnsửdụngnhữngthuậtngữnàyvàrấtmongnhậnđượcýkiênđónggópcủabạnđọcxagần,củanhữngdịchgiảuyênthâm,cókinhnghiệmvàcácnhànghiêncứulâunămvềlĩnhvựcnày.

Xintrântrọnggiớithiệucuốnsáchvớibạnđọc.CÔNGTYCỔPHẦNSÁCHALPHA

LỜINÓIĐẦU

Nêucâuhỏi "Bạn thôngminhnhư thếnào?"đượcđặt ra thì trong tìnhhuốngnày,cónhiềukhảnănglàcâutrảlờicủabạnchỉchủyếudựavàokếtquảcácbàikiểmtravàcáckỹnăngtronglớphọc,từkhibạncòncắpsáchtới trường.Có thểbạnvừagiải đượcmột câuđốvui trênmột tờ báophổthôngnàođó,liênquanđếnviệcgiảiquyếtvấnđềtheokiểunhư“xcóthểlàyvìbcóthểlà…”hoặcđólàmộtcâuđốyêucầubạnđưarađịnhnghĩavềnhữngtừrắcrối,ítsửdụng,chẳnghạnnhưcurmusgeon(ngườibủnxỉn)vàmatafacient (kẻ lámặt lá trái).Trướcđây,có thểbạnđã từng làmmộtbàikiểmtratríthôngminhkhicònđihọchoặckhibạnđixinviệclàm.

NhữngkháiniệmvềchỉsốIQvàtríthôngminhcóảnhhưởngcựckỳtolớnđếnsứcsángtạocủahàngtriệungườidânnướcMỹ.ViệcaiđócómộtchỉsốIQthấphaythiếusựkhônngoantrongxãhộichúngtacónguycơbịgánchonhãnhiệulà"chậmpháttriểntrítuệ"hoặccòntồitệhơnnữa.Trênthựctếnhiềutừngữcótínhchấtbôinhọnhấttrongvănhóacủachúngta,như:ngườiđầnđộn,kẻngusivàthằngngốc,trướckiađãtừngđượccoilànhữngcáchgọichínhxác,thậmchílàkhoahọcđểmôtảcánhânnàochỉđạtđiểmthấp,nằmởphầndướicùngcủađườngcongđồthịkếtquảkiểmtratrítuệ.Mặtkhác,khiđượccoilàmộttàinănghaythiêntài(nhữngngườinàođạtđiểmIQvàokhoảng140hoặccaohơnnữa)thìsẽnhậnđượcnhữngưuđãivàsựtưởngthưởngcủaxãhội.Chínhxãhộilànơicungcấplươngbổnghậuhĩnhvànhiềuưuđãikhácchonhữngcánhânnàođượccoilàthểhiệnđượcsựchóisángvàưutúnhất.

Đối với các sinh viên đã tốt nghiệp các trườngđại học danh tiếng nhưHarvard,Stanford...,ngoàiviệcbằngcấpcủahọđượcxãhộitrọngdụng,họcòn có thunhập caovàđượchưởngnhiều lợi íchkhácnữa.Vì vậy, cũngkhôngcógìphảingạcnhiênkhicórấtnhiềungườitrongsốchúngta,hằngđêmvẫnnằmthaothứcvàbănkhoăntựhỏi:ChỉsốIQthựcsựcủamìnhlàbaonhiêu?

QuyểnsáchnàykhônggiúpbạnnângcaođượcchỉsốIQ.Nócũngkhônghỗtrợđượcbạntrongbấtkỳmộtcuộckiểmtrađánhgiátríthôngminhnàotrongvôsốcáccuộcthinhưvậyvẫndiễnrahàngngàytrongxãhộichúng

ta.Mặcdùmộtvàimụctrongcuốnsáchnàycũngthựchiệncácbàikiểmtrahọcvấnvàkiểmtratríthôngminh,nhưngcóvôvàncuốnsáchkhácsẽgiúpbạnnângcaochỉsốIQ,dạyvàhướngdẫnbạncáckỹnăngcầnthiếtđểvượtquađượcmộtcuộckiểmtrachỉsốIQđiểnhìnhhaymộtkỳthivàođạihọctốthơnnhiềusovớicuốnsáchnày.

Đâycũngkhôngphảilàcuốnsáchdạycáchhọcvàtiếpthunhanh.Thậmchítrênthựctếcuốnsáchnàycòncómộtthôngđiệpngầmlà:Nhữnghànhđộngthôngminh,trítuệcầnphảicóthờigianđểbộclộđượckếtquả.Bạnhãynhớrằng,phảitrảiquanhiềunămthìMichelangelomớivẽnênđượctácphẩmhộihọaSistineChapelvàGoetheđãmấtgần sáumươinăm trờiđểviếtđượctácphẩmkinhđiểncủaông làFaust.Đếnđây,chắcbạnđãhiểumộtđiều:Nhữngthứtốtđẹpthìphảicầnnhiềuthờigian.

Cuốicùng,cũngcầnphảinóithêmlàcuốnsách7loạihìnhthôngminhkhôngphảilàthứcóthểlàmtăngnănglựcbộnãocủabạn.Thựcsựtôicảmthấytríóccủabạnkhôngcầnphảilớnmạnhhơnnữa,thậmchínhữngđiềugìđãcósẵnthuộcvềconngườibạncòncầnđượcngợica.Trongbạnđãcóđủ các tế bào não tích cực cần thiết đối với bạn, đủ để đưa bạn vươn tớinhữngđiềutốtđẹp,tuyệtvờitrongcuộcđờicủamình.

Tôimongbạnsẽthấycuốnsách7loạihìnhthôngminhnhưlàmộtcôngcụ,phươngtiệngiúpbạntựđổimớikhảnăngnhậnthứccánhâncủachínhbảnthânbạn.Quyểnsáchnàysẽchobạnthấyđược,vàcôngnhậnmộtsựthậtrằngbạnlàmộtngườicótàinănglớn,thậmchíngaycảkhitấtcảnhữngngườibạnđãgặptừtrướcđếnnaytrongcuộcsốngcủamìnhđềunóivớibạnrằngbạnkhôngphảinhưvậy.Tôihyvọngquyểnsáchnàysẽ thuyếtphụcđượcbạnrằngbạnkhôngthiếutàinăng,ởthờicổđại,ngườitaquanniệmrằng trongbản thânmỗiconngườiđềucómộtvị thần.Vị thầnđó luônđicùngvàbảovệmỗingườitrongsuốtcảcuộcđờihọ,giúphọvượtquanhữngkhókhăn,bấtlợigặpphảitrongcuộcsốngvàlàmchohọlớnlênđượcnhưmọingười khác.Ngàynay, chúng ta đãđánhmất đi sự cảmnhậnđượcýnghĩa nguyên thủy của khái niệm vị thần (có liên quan trên phương diệnnguồngốc từvựngvớivị thần trongcâyđèn của truyền thuyếtẢ rập)donhững lo lắng của chính chúng ta đối với việc kiểm tra chỉ số IQ, cùngnhữngđiềuvônghĩatươngtựkhác.

Vàđâylàlúcchúngtamangđiềuđóquaytrởlại.Đócũnglànhữnggìmàcuốnsáchnàyđịnhlàm,thôngquaviệcchỉrachobạnthấyrằng,cónhiềucáchđểtrởnênthôngminhvàkhônngoan.Nộidungcuốnsách7loạihìnhthôngminhgồmcó:

-Nhữnghiểubiết cănbản làmnền tảngvềquá trìnhdiễn rahoạtđộngnhậnthứccủabạn.

-Cácbàikiểmtrađểxácđịnhkhảnăngnhậnthứcnàocủabạnlàmạnhnhấtvàkhảnăngnàolàyếunhất.

-Cácbài tập thựchànhnhằmkhảo sátvà làmquenvớinhữngphươngphápgiúpbạntrởnênthôngminh,khônngoanhơn.

-Cácmẹothựchànhvànhữngýkiếnđềnghịnhằmmụcđíchpháttriểntừngloạitàinăng,tríthôngminhkhácnhau.

-Cácýtưởngvànguồnđộnglựcđểápdụngtrựctiếpđượclýthuyếtvềnhiềuloạitríthôngminhnàyvàocuộcsốngcủabạn.

Thêmvàođó,cuốnsáchnàyđưaranhữngvídụcụthểvềnhữngphươngphápứngxửthôngminh,tàinăngđãgiànhđượcđiểmcaotrongcáccuộcthinghề nghiệp, được lấy từ nhiều nền văn hóa khác nhau trên thế giới.BạncũngcócơhộiđểthựctậpnhữngkỹnăngquansátcủaKalahariBushman,khảnănggiao cảm,hiểungười củavị quanManhatan,phươngpháp thiềncủavịđạisưPhậtgiáoTheravadan,nănglựcsángtạohìnhtượngâmnhạccủamộtnhàsoạnnhạcchâuÂuvànhiềutrườnghợpkhácnữa.

Saukhiđọcxongcuốnsáchnày,tôitinrằngbạnsẽthuđượcnhiềuhiểubiết và có cảm nhậnmớimẻ về những con đường nhận thức khác nhau,nhữngđiềuđãđượcthựchànhvàsửdụngtrongthựctếtừhàngnghìnnămnay,ởtấtcảcácvùngmiềntrêntráiđấtcủachúngta.

Cuốn sách nàymở đầu bằng những thông tin, dẫn luận cơ bản về họcthuyếtnhiềuloạitàinăngtrítuệ.NộidungcủaChương1làkháiquátlạicáckếtquảdựatrênthànhtựunghiêncứucủatrườngĐạihọcHarvard,chorằngtrongthựctếcóítnhấtbảyloại tàinăng, trí tuệchínhtrongtưduyvàkhảnăngcủaconngười.NộidungcủaChương2đếnChương8sẽquaylạivàtậptrungxemxétkỹtừngloạitrítuệtrongsốbảyloạitríthôngminh,đólà:tríthôngminhngônngữ(Chương2);tríthôngminhkhônggian(Chương3);tríthôngminhâmnhạc(Chương4);tríthôngminhvậnđộngcơthể(Chương5); trí thôngminhlogic-nội tâm(Chương6); trí thôngminhtươngtáccánhân(Chương7);tríthôngminhnộitâm(Chương8).Bốnchươngcuốicùngnêurachobạnnhữngcơhội,thờiđiểmđểápdụnghiểubiếtvềbảyloạihìnhthôngminh,nhằmlàmpháttriểnvànởrộnhữngtiềmnăngquýbáucònẩngiấutrongconngườibạn(Chương9);vượtquađượcnhữngkhókhăntrongviệchọctậpvànhậnthức(Chương10);tăngcườnghiệusuất,chấtlượngcủacôngviệcmàbạnlàm(Chương11)vàcáchnuôidưỡng,duytrìnhữngmốiquanhệgiữaconngườivớinhau(Chương12).Đoạnkếtcuốnsáchsẽ tìmhiểuxemtrongtươnglai,quanniệmvàcácgiátrịtiêuchuẩnvềkiểutrítuệ,tàinăngkhácnhaucóthểsẽthayđổinhưthếnào.

Cuốnsáchnàychínhlàthứdànhchobạn,nếubạnthựcsựlàngườimuốnmởrộngvàpháttriểnđượcnhữngnăngkhiếutựnhiêncủamìnhtrongsuốtcuộcđời.Nócũngđặcbiệthữuíchnếubạnđangởmột trongnhữnghoàncảnhsau:

- Bạn vừa trải quamột trong những cuộc kiểm tra trí thôngminh haykiểmtrakiến thứcnàođó,nhưngbạncảmthấykếtquảcủacuộckiểmtra

khôngnóilênđúnggiátrịthựccủaconngườibạn.-Bạncầncóthêmthôngtinvềđặcđiểmsởthích,tàinăngriêngcủamình

đểchuẩnbịchomộtcôngviệcmớihoặcmộtnhiệmvụmớitrongcôngviệchiệntạicủabạn.

-Bạnđangthíchthútìmhiểutiềmnăngsángtạocủamìnhvàmuốnđểđiềuđógiúplàmtăngthêmsựtrưởngthànhcủabảnthânbạn.

-Bạnmuốnkhámpháxembạnsuynghĩvàhọctậpđạtđượcđếntrìnhđộnàotheocáchtựnhiênnhất.

-Bạnmuốnbiếtđượckiểusuynghĩcủabạnảnhhưởngnhưthếnàođếnmốiquanhệgiữabạnvớivợ(chồng),contraihaycongái,bạnbè,họhànghayđồngnghiệp.

-Nếu bạn làmột nghệ sỹ,một vận động viên, nhà soạn nhạc hay làmnghềnàođómangtínhsángtạo,bạnđangcầntìmkiếmmộtkhuônmẫutrítuệđể tônvinhvàcangợinhữngthànhquảcôngviệcmàbạnđãsáng tạođượcchocuộcsống,đồngthờilàmchochúng(nhữngthànhquảcôngviệccủabạn)trởnênđánggiáhơnvớixãhội.

-Bạnnghĩlàbạnthiếumộtkhảnăngnàođótronghọctậpvàbạnmuốnlàmrõhơnđểhiểuđượcnhữngđiềuđótrongconngườibạn.

-Bạndạyhoặchướngdẫnchomộtngườinàođócầnđượcđánhgiá trítuệchínhxác,cầnxâydựnglòngtựtrọnghoặcnhữngkhảnăngkháctrongcuộcsốngthựctế.

Đối với tôi, niềm ham thích khámphá và nghiên cứu về bảy loại hìnhthôngminhđãđượcbắtđầusauquátrìnhnhiềunămlàmviệctrêncươngvịmộtthầygiáotiểuhọc.Tôiđãkháthấtvọngvớicáchmàtấtcảthầycôgiáovàcácbậcphụhuynhđãdạyconemhọ.Cáchdạynày,đãcướpđitiềmnănghọctậptừnhữngemnhỏcóthểpháttriểnrựcrỡchỉvìtậptrungquánhiềuvàotừngữvànhữngconsố,trongkhiđểlãngphínhữngtàinăngvànăngkhiếubẩmsinhkhác.Cólẽbạnđãgiốngnhưmộttrongnhữngđứatrẻnày,mộtcánhânthểhiệnkhảnăngvềâmnhạc,nghệthuật,năngkhiếuquansát,xãhội,cơkhí,vật lývà thậmchícảkhảnăng tâm linh,nhưngnhữngkhảnăngđóvẫncònthiếusựchămchútcủagiađìnhcũngnhưcủatrườnghọc.Cuốnsáchnàysẽgiúpbạnphụchồilạinhữngkhảnăngtrítuệđóvàhỗtrợbạntrongviệctìmraconđườngtốtnhấtđưanhữngnăngkhiếucủabạntrởthànhhiện thực.NhưBenFranklinđãnói: "Đừng tựche lấp tàinăngcủabạn.Trongbóngrâmthìchiếcđồnghồmặttrờilàmsaocònlàchínhnó",hãyhọccáchsẵnsàngđiradướiánhsángmặttrời,vàsauđólàlàmthếnàođểbạnthựcsựnổibậtnhưnhữnggìbạnvốncó!

Chương1.THUYẾTTRÍTHÔNGMINHĐADẠNG

Bạn hãy dànhmột chút thời gian để tưởng tượng rằng bạn đang sốngtrongthờikỳtiềnsử.Nửađêm,bạnbịđánhthứcbởitiếngđộngnhưsấmcủamộtđànvoima-mútđangdichuyểnvềphíalềutrạicủamình.BâygiờbạncóthểyêucầubấtcứvĩnhânnàocủathếkỷXXtrởvềmôitrườngnguyênthủyđóđểgiúpbạnthoátkhỏitìnhthếkhókhănnày.

Aisẽlàngườisẽgiúpbạn?AlbertEinstein?Khôngthểvìôngấyquánhỏbé. James Joyce thì sao?Rất tiếc vì ông ta bị cận thị nặng.Vậy FranklinDelano Roosevelt thì sao? Có thể được, nếu ông ta không ngồi trên mộtchiếcxe lăn.Nhưvậy,nhữngconngườinổi tiếngnhấtcủa thếkỷXX trởnên ít hữu dụng vào chính lúc bạn đang cần. Trên thực tế là nhiều ngườitrongsốhọsẽgặpnguyhiểmvànhanhchóngbịtiêudiệttrongmôitrườngnguyên thủy.Theocáchkhác,nếu tôigợiýchobạnđưaramộtaiđónhưMichaelJordanhayArnoldSchwarzeneggerthìchắclàhọsẽgiúpđượcbạnthoátkhỏitìnhthếkhókhăntrên.

Tronghoàn cảnh này bạn cần có phản xạ nhanh, khả năngđịnh hướngkhônggiannhạybén, tốcđộ,sứcmạnhvàsựlanhlẹnhiềuhơnlàphươngtrìnhánhsáng(E=MC2),mộttácphẩmvănhọc(nhưFinnegansWakecủaJamesJoyce)haymộtchươngtrìnhcảicáchkinhtế(NewDeal).ỞthếkỷXX,chúngtađãtrởnênquenthuộcvớitríthôngminhcấpđộcaotrongcuộcsốngcùngnhữngngười"mọtsách",nhữngnhàtríthứchaycácviệnsỹ.

Ngoài ra, còn có cách định nghĩa trí thôngminh là khả năng ứng phóthànhcôngvớihoàncảnh,điềukiệnmớivànănglựchọchỏiđượctừkinhnghiệmđãtrảiquacủacánhânkhác.

Nếuxehơicủabạnbịhỏngngaygiữađườngcaotốc,ailàngườithôngminhnhấtđểgiảiquyếtvấnđềnày?Liệuđósẽlàmộttiếnsỹtriếthọcởmộttrườngđạihọclớnhaylàmộtthợsửaxevớitrìnhđộphổthôngtrunghọc?Nếubạnbịlạcởgiữamộtthànhphốrộnglớnthìaicóthểlàngườigiúpđỡbạnnhiềunhất?Sẽlàmộtvịgiáosưđãngtríhaylàmộtcậubécógiácquanđịnhhướngưuviệt?Có thể thấy trí thôngminhphụ thuộcvàohoàncảnh,nhiệmvụvànhữngyêucầumàcuộcsốngđặt rachochúng ta,chứkhôngphảicăncứvàomộtchỉsốIQ,mộttấmbằngđạihọchaymộtchứcdanhuytín.KếtquảnghiêncứutrênnhữngchỉsốcótínhdựđoáncủacácbàikiểmtraIQđãkhẳngđịnhđiềunày.

Mặc dù các bài kiểm tra trí thôngminh có thể dự đoán khá chính xácnhữngthànhcôngcủahọcsinh,sinhviênkhicònđangđihọc,nhưngnhữngbàikiểmtranàykhôngthểchỉrađượccácsinhviênsẽlàmviệcrasaotrongcuộcsốngthựctếsaukhirờighếnhàtrường.Mộtnghiêncứuđốivớinhữngnhà chuyênmônđã đạt được nhiều thành công trong cuộc sống cho thấy,

mộtphầnbatrongsốhọcóchỉsốIQthấp.Nhưvậy,cómộtthôngđiệprõrànglà:cácbàikiểmtraIQmớichỉđánhgiáđượcmộtthứcóthểtạmgọilà"năngkhiếuđihọc", trongkhi trí thôngminh thậtsựphảiđượchiểu trongphạmvirấtrộnglớnvớinhiềuloạikỹnăngkhácnhau.

Cuốn sách này bàn về những cách biểu hiện khác nhau của trí thôngminh.Sẽthúvịhơnviệctachỉnóivềtríthôngminhnhưthểnólàmộtdạngvậtchấtkỳdiệunằmtrongnão,cóthểđođượcbằngcáchkiểmtrachỉsốIQ,haytríthôngminhnhưlàmộtnhiễmsắcthểưutúđượcbantặngchomộtsốítnhữngcánhânmaymắnngaytừlúcmớisinhra,màthayvàođó,chúngtasẽđềcậpđếnnhiềudạngtrí thôngminhkhácnhaumàtacó thểgặpđượctrênmọingảđườngcủacuộcsống.

Chúngtasẽxemxéttríthôngminhcủamộtvậnđộngviên,mộtnghệsỹ,mộtnhàsoạnnhạc,mộtnhàquảntrị,nhàtâmthầnhọc,kếtoánviên,ngườibánhàng,giáoviêntiểuhọc,thợhàn,thợsửachữamáymóc,kiếntrúcsưvànhiềungườikhácnữa.Trênphạmvitoàncầu,chúngtacũngsẽkhảosátvềtríthôngminhđãvàđangtồntạitrongcácnềnvănhóakhácnhau,gồmcótàinăngđibiểncủanhữngngườiPolynesian(Pôlinêdi),khảnăngkểchuyệncủanhữngngườihátsửthidântộcNamTưvàsựnhạybéncủanhữngnhàquảnlýngườiNhậtBản.

Trong cuốn sách này, bạn sẽ nghiên cứu vềmột ý tưởng có tính cáchmạng,đangngàycàngthuhútđượcsựquantâmcủađôngđảocácnhàkhoahọc cũng như của đông đảo công chúng. Đó là học thuyết về nhiều loạithôngminhkhácnhau,đượcnhàtâmlýhọcHowardGardnerxâydựngvàpháttriểntừmườilămnămqua,họcthuyếtđãtháchthứccácđịnhkiếncũvềquanniệmnhưthếnàolàsựkhônkhéo,thôngminh.Gardnertintưởngrằng,nềnvănhóacủachúng tađãquáchú trọngvào lối tưduy logicvà tưduybằnglờinói-nhữngnănglựcchủyếuđượcđánhgiátrongmộtbàikiểmtratríthôngminh,trongkhibỏquanhữngdạngkháccủatrítuệvàsựhiểubiết.Ôngđưaraýkiếnlàcóítnhấtbảyloạitríthôngminhkhácnhau,đềuxứngđángđượccoinhưnhữngcáchthứcquantrọngcủasuynghĩvàtưduy.

BảyloạihìnhthôngminhLoại thứnhất làsựthôngminhvềngônngữ.Đâylà trí thôngminhcủa

cácphóngviên,nhàvăn,ngườikểchuyện,cácnhà thơvà luậtsư.Loại tưduy này đã đem lại cho chúng ta tác phẩm Vua Lear của Shakespeare,OdysseycủaHomervà truyền thuyếtNghìn lẻmộtđêmcủangườiẢRập.Ngườicókhảnăngvềngônngữcóthểtranhbiện,thuyếtphục,làmtrò,hayhướngdẫncóhiệuquảthôngquasửdụnglờinói.Họthườngyêuthíchcáccáchsửdụngâmthanhcủatừngữthôngquaviệcchơichữ,tròđốtừvàcáchuốnlưỡi.Đôikhihọcũnghayđưatinvặtbởivìhọcókhảnăngnhớcácsựkiện.Họcóthểtrởthànhcácbậcthầyvềđọcvàviết.Họđọcmộtcáchthamlam, cókhảnăngviết rõ ràngvà có thểphóngđại ý nghĩa lên theonhiều

cáchkhácnhautừnhữngtintức,bàibáo,bứcảnhbìnhthường.Loạithứhai,thôngminhlogictoánhọc,làtríthôngminhđốivớinhững

consốvàsựlogic.Đâylàtríthôngminhcủacácnhàkhoahọc,kếtoánviênvànhữngngườilậptrìnhmáytính.Newtonđãđiềukhiểnvàkhaithácđượcloạitríthôngminhnàykhiôngphátminhracácphéptínhviphân.Einstein,cũngtươngtự,khiôngxâydựngvàpháttriểnthuyếttươngđối.Nhữngnéttiêubiểunhấtcủangườithiênvềtríthôngminhlogictoánhọcgồmcókhảnăng xác định nguyên nhân, chuỗi các sự kiện, cách tư duy theo dạngnguyênnhân-kếtquả,khảnăngsángtạocácgiảthuyết,tìmracácmôhìnhsố học hoặc quy tắc dựa trên các khái niệm, đồng thời ưa thích các quanđiểmdựatrênlýtrítrongcuộcsốngnóichung.

Tríthôngminhvềkhônggianlàloạinănglựcthứba,liênquanđếnviệcsuynghĩbằnghìnhảnh,hìnhtượngvàkhảnăngcảmnhận,chuyểnđổivàtáitạonhữnggócđộkhácnhaucủathếgiớikhônggiantrựcquan.Đólàmảnhđấtsángtạocủacáckiếntrúcsư,nhànhiếpảnh,nghệsỹ,cácphicôngvàcáckỹsưcơkhímáymóc.NhữngngườiđãthiếtkếcácKimtựthápởAiCậpcórấtnhiềutríthôngminhloạinày.CũngcókhảnăngnhưvậylàcáccánhânnhưThomasEdison,PabloPicassovàAnselAdamNhữngcánhânsởhữuloạitríthôngminhkhônggianởmứcđộcaothườngcóđộnhạycảmsắcbénvớinhữngchitiếtcụthểtrựcquanvàcóthểhìnhdungđượcmộtcáchsốngđộng,vẽrahaypháchọanhữngýtưởngcủahọdướidạnghìnhảnh,đồhọa,cũngnhưhọcókhảnăngtựđịnhhướngbảnthândễdàngtrongkhônggianbachiều.

Loạithôngminhvềâmnhạclàloạinănglựcthứtư.Đặcđiểmcơbảncủatríthôngminhloạinàylàkhảnăngcảmnhận,thưởngthứcvàtạoracáctiếttấunhịpđiệu.ĐólàtríthôngminhcủaBach,Beethoven,hayBrahms,đólàloạitríthôngminhcủacácnhạccôngchơiđànhaynhữngngườihátsửthicủadântộcNamTư.Ngoàira,tríthôngminhvềâmnhạccòncótrongtiềmthứccủabấtcứcánhânnào,miễnlàngườiđócókhảnăngnghetốt,cóthểháttheogiaiđiệu,biếtdànhthờigianchoâmnhạcvàngheđượcnhiềutiếtmụcâmnhạckhácnhauvớisựchínhxácvàsángsuốtcủacácgiácquan.

Loạithôngminhthứnăm,khảnăngvậnđộngthânthể,làloạithôngminhcủachínhbản thâncơ thể.Nóbaogồmtàinăng trongviệcđiềukhiểncáchoạtđộngthânthểcủaconngườivàcảtrongthaotáccầmnắmcácvậtthểmộtcáchkhéoléo.Cácvậnđộngviênthểthao,nhữngngườilàmnghềthủcông,thợcơkhívàcácbácsỹphẫuthuậtlànhữngngườisởhữukhảnăngnày.Cũngtươngtự,diễnviênhàivĩđạiCharlieđãsửdụngtàinăngloạinàyđểthựchiệnđượcrấtnhiềuđộngtácbiểudiễntàitìnhnhưtrongvởKẻlangthangnhỏbé.Nhữngcánhâncótàinăngvậnđộngthânthểcóthểrấtkhéoléo và thành công trongnghề thêumay, nghề thợmộchaynghề tạomẫu.Hoặchọcóthểhamthíchvàtheođuổinhữnghoạtđộngcủacơthểnhưđibộ

đườngdài,khiêuvũ,chạybộ,cắmtrại,bơilộihoặcđuathuyền,v.v...Họlànhữngngườithựchành,nhạycảm,thườngxuyênmuốnvậnđộngcơthểvàcó"phảnứngbảnnăng"vớicáctìnhhuống,sựvật.

Loạithôngminhthứsáulànănglựctươngtác.Đâylànănglựchiểuvàlàmviệcđượcvớinhữngngườikhác.Đặcbiệt,loạithôngminhnàyyêucầucókhảnăngcảmnhậnvàdễchiasẻvớitâmtrạng,tínhcách,ýđịnhvàmongmuốncủanhữngngườikhác.Thuyềntrưởngtrênmộtchiếctàuđibiểncầnphảicóloạitríthôngminhnày.Nócũngcầnchomộtnhàquảnlýcủamộttổngcôngtylớn.Mộtcánhâncótríthôngminhvềgiaocảmcóthểrấtgiàulòng trắc ẩn và đầy tinh thần trách nhiệm đối với xã hội, chẳng hạn nhưMahatma Gandhi, hoặc là người có sức lôi cuốn và khéo léo nhưMachiavelli,họđềucókhảnăngnhìnthấusuốtvàobêntrongnhữngngườikhácvàtừđónhìnraviễncảnhcủathếgiớibênngoàibằngchínhcặpmắtcủanhữngconngườiđó.Trong thực tế,họ rất tuyệtvờivớivai tròngườimôigiới,quảntrịmạng,ngườihòagiảihoặclàthầygiáo.

Loại trí thôngminh thứ bảy là năng lực tự nhận thức bản thân hay tríthôngminhnội tâm.Mộtngười có sở trườngvề loại trí tuệnàycó thểdễdàngtiếpcậnvànhìnrõđượcnhữngcảmxúccủachínhbảnthânmình,phânbiệt được giữa nhiều loại trạng thái tình cảm bên trong và sử dụng chínhnhữnghiểubiếtvềbảnthânmìnhđểlàmphongphúthêmvàvạchrahướngđichocuộcđời.Cácthídụvềnhữngngườicótríthôngminhthiênvềkiểunàygồmcócácnhàcốvấn,nhàthầnhọc,nhữngdoanhnhân.Họcóthểlàngườirấthaytựxemxétnộitâmvàhamthíchđượctrầmtưsuynghĩ,đượcởtrongtrạngtháitĩnhlặnghaycáctrạngtháitìmhiểutinhthầnmộtcáchsâusắckhác.Mặtkháchọcóthểlàngườicótínhđộclậpmạnhmẽ,tínhthẳngthắncaođộvàcựckỳtựgiác,cókỷluật.Trongbấtcứtrườnghợpnào,họthuộc dạng tự lập và thích làm việcmộtmình hơn là làm việc với ngườikhác.

Bạnhãynhớrằng,chodùbạncónhậnthấyrõràngbảnthânmìnhthuộcmộthoặchaidạng thôngminh trong sốcác loạiđãđượcmô tảở trên, thìtrongthựctế,bạnvẫnluônluônsởhữutấtcảbảyloạitríthôngminh.Hơnthếnữa,sựthậtlàbấtkỳmộtngườibìnhthườngnàocũngcóthểpháttriểnmột trong sốbảy loại trí thôngminhnói trêncủa tưduyđếnmộtmứcđộđángkểđểcóthểsửdụngthànhthạo.

Trongcuộcđờichúngta,bảyloạihìnhthôngminhđượcthểhiệntheocáccáchkhácnhauvàduynhấtởmỗingười,khôngaigiốngai.Rấthiếmkhicóngườiđạtđượcmộtmứcđộthôngminhcaoởcảsáuhoặcbảyloạitríthôngminh.ĐầuthếkỷXX,nhàtưtưởngngườiĐứclàRudolfSteinercóthểđượccoilàmộtvídụvềngườicótrítuệthôngminhnhưvậy.Ônglàmộtnhàtriếthọc,nhàvănvàlàmộtnhàkhoahọc.Ôngcũnglàngườisángtạoramộtloạtcácđiệunhảy,học thuyếtvềmàusắcvàmộthệ thốngdụngcụ làmvườn,

đồngthờiôngcònlànhàđiêukhắc,nhànghiêncứuxãhộicũngnhưlàmộtkiếntrúcsư.

Mặtkhác,cómộtsốngườicóvẻnhưđãpháttriểnvàđạtđếnmộttrìnhđộcao chỉ trongmột loại trí thôngminh nào đó, trong khi các loại trí thôngminhkháccủahọlạipháttriểnchậmhơnnhiềuhoặckémhẳn.Đâychínhlànhững nhà bác học của nhân loại. Những người giống như nhân vậtRaymondtrongbộphimRainman(Ngườiđànôngtrongmưa)đãđoạtgiảiOscar,họcóthểtínhtoáncácconsốbằngtốcđộcủaánhsángnhưngkhôngthểtựchămsócbảnthân.Haynhữngcánhânsởhữutàinăngvềđiêukhắcsonglạikhôngthểđọcđược,haycónhữngngườicókhảnăngxướngâmrấthoànhảonhưnglạicầnngườikhácgiúpbuộcdâygiày.

Đasốtrongchúngtalànhữngngườicóphẩmchấttrítuệởvàokhoảnggiữacủanhàbáchọcvớimộtconngườipháttriểnbìnhthườngtrongxãhội.Mỗichúngtathườngcómộtvàiloạitríthôngminhdườngnhưnổitrộimộtchút,mộtvài loại trí thôngminhkháccóvẻởmức trungbìnhvàvài loạikhácnữađượcxemnhưlàgâykhókhănchochúngtatrongcuộcsống.Dùsaođinữa,điềuquantrọngchúngtacầnphảihiểulàcónhiềucơhộichotấtcảmọi người để phát triển và tỏa sáng, kể cả những kiểu trí thôngminhkhôngthườngđượcsửdụngnày.Ngườinôngdân,cácbậcchamẹ,họasỹ,thợcơkhívànhàbuôncũngxứngđángsởhữutríthôngminhnhiềunhưcácbácsỹ tâm lý,bácsỹphẫu thuậtnãohaycácgiáosư luật.Luận thuyếtvềnhiềuloại trí thôngminhđãtậphợpđầyđủhàngloạtnhữngkhảnăngcủaconngườivàomộthệthốnggồmbảyloạitríthôngminh,tàinăng,chúngcóthểlàmchobấtkỳmộtcánhânnàocũngcókhảnăngthànhđạttrongcuộcsốngvàthuđượckếtquảmàmìnhmongmuốn.

NhữngbằngchứnglàmcơsởchothuyếtTríthôngminhđadạngThuyếtTríthôngminhđadạngkhôngphảilàkhuônmẫuđầutiênđưara

ý kiến cho rằng có nhiều cách khác nhau đế trở thànhngười khônngoan.Tronghaitrămnămqua,đãcórấtnhiềuloạiluậnthuyếtvềtríthôngminhđượcđưara,theođócókhoảngtừ1đến150loạitríthôngminhkhácnhau.Vậyđiềugì làmchokhuônmẫuvề trí tuệcủaGardner trở thànhđặcbiệt,hữudụngvàcósứcthuyếtphục?Dẫusaođinữathìđóchínhlàvìôngđãtìmravàkiểmchứngđượcnhữngkếtquảnghiêncứucủamìnhvềvấnđềnàytừviệcnghiêncứuhàngloạtcáclĩnhvựcliênquan:nhânloạihọc,tâmlýhọcnhậnthức,tâmlýhọcpháttriển,phântíchtâmlý,khoahọctiểusử,sinhlýhọcvềđộngvậtvàgiảiphẫuvềthầnkinhhọc.Tronghọcthuyếtcủamình,Gardnerđãthiếtlậpđượccácyêucầucầnthiếtđặctrưngmàmỗiloạitríthôngminhphảiđạtđượcđểđủđiềukiệnxácđịnhđólàmộtloạitríthôngminh.Sauđâylàbốntrongsốcáctiêuchuẩnấy:

Thứnhất:Mỗitríthôngminhđềucókhảnăngđượcbiểutượnghóa.Thuyết trí thôngminh đa dạng đã đưa ramột khía cạnh về khái niệm trí

thôngminh,chorằngkhảnăngbiểutượnghóatrongtưduyconngười,haykhảnăngdiễnđạtnhữngýtưởng,kinhnghiệmthôngquaviệcmiêutảcáchìnhảnh,consốvàtừngữ,làdấuhiệuđểxácnhậnđólàtríthôngminhcủaconngười.KhiVannaWhitechỉvàokhoảngtrốngtrongchữ"pr...gram"trênmànhìnhtiviđangtrìnhchiếutròchơi"Bánhxemaymắn",phầnlớnnhữngngườixemcóthểnóingaychữcáibịthiếumấttrongtừtrênlàgì,bởivìhọcùngcóchungmộthệthốngkýtựgiaotiếpthôngthườnglàtiếngAnh(chữbị thiếu là"o").Đây làmột thídụvềhệ thốngký tựngônngữ.Thuyết tríthôngminhđadạngchorằngcónhiềucáchkhácnhaumàmỗiloạitríthôngminhcóthểsửdụngđểbiểutượnghóa.NhữngngườicótưduylogictoánhọcsửdụngconsốvàchữsốHyLạp,trongsốcácloạikýhiệukhácnhau,đểđápứngcáctưduyvànhucầucótínhlýtrícủahọ.Ởmộtlĩnhvựckhác,nhữngnhàsoạnnhạchoặcnhạcsỹlạithườnghaysửdụngcácnốtnhạctrầmbổngđểbiểutượnghóacácgiaiđiệuvàtiếttấu.MarcelMarceanlạisửdụngcáccửchỉ,độngtácphứctạpvàcáchdiễngiảibằngcácdấuhiệucửđộngthânthểđểbiểudiễncáckháiniệmnhưsựtựdovàtrạngtháicôđơn.Ngoàiracũngcòncáckýhiệumangtínhxãhội,chẳnghạnnhưcáivẫytaychàotạmbiệtvànhữngkýhiệucủacánhân,nhưcáchìnhảnhcủagiấcmơvàobuổisángsớm.

Thứhai:Mỗitríthôngminhđềucómộtlịchsửpháttriểncủariêngnó.Trí thôngminhkhôngphải làmộtđiểugì lạ thườngcó tính tuyệtđốinhưnhữngngườitrungthànhvớiquanniệmvềtrí thôngminhtheokiểuchỉsốIQphátbiểu.Nhữngngườinàychorằngtríthôngminhđượcsinhrarồiduytrìổnđịnh,bềnvữngtrongsuốtcảchiềudàicuộcđờicủamỗingười.Theothuyếttríthôngminhđadạng,mỗiloạitríthôngminhbiểuhiệnvàomộtthờiđiểmxácđịnh trong thời thơấu, chúngđềucómộtchukỳbộc lộvàpháttriểntiềmnăngrựcrỡtrongsuốtcuộcđời,vàmỗiloạicómộthìnhmẫuduynhấtvềquátrìnhsuygiảmnhanhchónghaytừtừkhimộtngườibịgiàđi.NhàsoạnnhạcvĩđạiMozartđãsángtạoranhữngâmđiệuđơngiảntừkhilênbatuổivàviếtđượcnhữngbảngiaohưởngvàonămlênchíntuổi.Nhữngtàinăngâmnhạcvẫnđượcduytrìvàcòntươngđốilớnmạnhcảkhituổiđờiđãcao,bằngchứngtrongcuộcsốngthựctếlànhữngnhàsángtácnhưPabloCasals,IgorStravinskyvàGeorgeFriedrichHandel.

Loại tưduylogic toánhọc, lạicókiểumôhìnhphát triểnkhácvới loạitrên.Loạinàyxuấthiệnhơimuộnmộtchúttrongthờithơấu,pháttriểnđạtđếnđỉnhcaovàotuổithanhniên,sauđósuygiảmmuộnhơntrongcuộcđờicủaconngười.Nhìnvào lịchsửcủa tưduy toánhọc, tanhận thấymộtsốkhámphá lớn trong toánhọcdonhữngnhàbáchọccó tuổiđờingoàibốnmươi.Sựthựclà,cónhiềukhámpháquantrọnglàcủanhữngngườicònởđộtuổiniênthiếu,chẳnghạnnhưBlaisePascalvàEvaisteGalois.ThậmchíAlbertEinsteinđãđạtđượcnhữnghiểubiếtsâusắcbanđầuvềThuyếttương

đốikhiôngmớimườisáutuổi.Tươngtựnhưvậy,mỗiloạitríthôngminhcómộtmôhìnhtăngtrưởng,

pháttriểnvàsuygiảmtheocáchriêngcủamình,trongvòngđờicủamộtconngười.

Thứba:Mỗiloạitríthôngminhđềusẽbịtốnthươngvàbiếnmấtkhicócáctácđộngxâmphạmvàgâyhạiđếnnhữngvùngđặctrưngriêngbiệtcủanótrongbộnãongười.Thuyếtvềtríthôngminhđadạngtiênđoánrằngtrong thực tế trí thông minh có thể bị cô lập khi bộ não bị tổn thương.Gardnerđãđưaraýkiếnlà:Đểđượccôngnhậnvàcóthểtồntại,bấtkỳmộtlý thuyếtnàovề trí thôngminhđềuphảidựa trêncơsởsinhhọc,nghĩa làđượcbắtnguồntừcấutrúcvậtchấtcủanãobộ.VớivaitròlàmộtnhàtâmlýhọcthầnkinhởBanQuảnlýCựuchiếnbinhBoston,Gardnerđãlàmviệcvớinhữngnạnnhânbị tổn thươngnão,mộtphầnnàođó trongbảy loại tríthôngminhcủahọbị ảnhhưởng, thídụnhư:Mộtngườicó thương tíchởthùytrướctrongbáncầunãotráithìkhôngthểnóivàviếtbìnhthườngđượcnhưngvẫncóthểhát,vẽvànhảymúamàkhônghềgặpkhókhănnào.Trongtrườnghợpnày,trí thôngminhvềngônngữcủaanhtađãbịsuygiảm,hưhạimộtphần.Mặtkhác,nhữngngườibịthươngởthùytháidươngbênphảicó thể khó khăn khi thực hiện những công việcmang tính chất âm nhạcnhưnganhtacóthểnói,đọcvàviếtmộtcáchdễdàng.Nhữngbệnhnhânbịthươngở thùychẩmcủabáncầunãobênphảicó thểbịsuygiảmđángkểnhữngkhảnăngvềnhậnbiếtgươngmặt,khảnăngquansáthoặcnhậnbiếtnhữngchitiếttrựcquan.

Lý thuyếtvề trí thôngminhcònđang tranh luậnvềviệccó tồn tạihaykhôngbảyhệthốngcủanãobộhoạtđộngmộtcáchtươngđốiđộclập.Tríthôngminhngônngữđượcxemnhưlàmộtchứcnăngchínhcủabáncầunãotráiởđasốmọingười,trongkhiđó,tríthôngminhvềâmnhạc,khônggianvànănglựctươngtáclạicóxuhướngtậptrungtạibáncầunãophảinhiềuhơn.Tríthôngminhvềnănglựcvậnđộngthânthểgồmcóvỏnãovậnđộng,nhữnghạchthầnkinhcơsởvàbộphậntrướcnão.Thùytrướctránlàđặcbiệtquantrọngđốivớitríthôngminhcủaconngười.

Bộnãolàmộttổhợpphứctạplạthườngđếnmứckhótinnênkhôngthểphânchiararõràngthànhbảykhuvựccóranhgiớinhưbảnđồ.Tuynhiên,thuyết trí thôngminhđadạngđã tổnghợpnhữngkếtquảđượckhámphátronghơnhaimươinămquatronglĩnhvựctâmlýhọcthầnkinhtheomộtcáchriêngbiệtđángđượcchúý.

Thứ tư:Mỗi loại trí thôngminh có những nền tảng giá trị văn hóariêngcủanó.Thuyếttríthôngminhđadạngchorằng,nhữngbiểulộcủatríthôngminhđượcđánhgiámộtcáchtốtnhấtbằngviệcnhìnvàonhữngkhảnăngđónggópcaonhấtcủanóđốivớixãhội,chứkhôngphảilàviệcgiànhđược kết quả tốt hay không trong các cuộc kiểm tra.Những kỹ năng tiêu

biểuchoviệckiểmtrachỉsốIQ,chẳnghạnnhưkhảnănglặplạinhữngconsốngẫunhiêntheochiềuthuậnhoặcchiềungượchaynănglựcđểgiảiquyếtnhữngvấnđềnàođócótínhchấttươngtựnhưvậy,đãlàmhạnchếnhữnggiátrịvănhóacótrongtríthôngminhcủaconngười.Lầngầnđâynhất,khibạnthấyôngbàbếđứacháutronglòngvànói:"Ông(bà)muốnnóivớicháumộtđiềuđã từng rất cóýnghĩavớiông (bà)vàhyvọng rằnggiờđâynócũngthậtsựcóýnghĩađốivớicháu:23,16,94,3,12.

Trênmộtphươngdiệnkhác,điềugìđãđemlạinhữngthànhtựuvàtiếnbộchoxãhộichúngta,từthếhệnàyđếnthếhệkhác,nhưnhữngtruyệncổtích, truyệnthần thoại, tácphẩmvănhọc,âmnhạc,nhữngmônnghệ thuậtcaoquý,nhữngkhámphákhoahọcvànhữngkỹnăngvậtlý.

Thuyếttríthôngminhđadạngchorằng,cáchtốtnhấtđểchúngtacóthểhọcđượcnhữngđiềuthôngminhlànghiêncứu,họctậpnhữngthídụvềcáccôngtrìnhvănhóacóíchnhấtchoxãhội,đốivớitừngloạitrongsốbảylĩnhvực, chẳng hạn: Tác phẩm Moby Dick của Herman Melville tốt hơn lànhữngâmtiếtvônghĩatrongcẩmnangtracứu;GuernicacủaPabloPicassotốthơnnhữngthiếtkếhìnhhọctrongnhữngbàikiểmtratínhsuyluậnkhônggian; tác phẩm Magna Carta hay Sermon trên núi tốt hơn là "thước đoVineland"vềtínhtrưởngthànhxãhội.

Ởmứcđộ cao hơnnữa, thuyết trí thôngminhđa dạng tán thànhvà cangợitínhđadạngtrongcáchthứcmàtríthôngminhđượcthểhiệnởnhữngnềnvănhóakhácnhau.Ởđâykhôngcoicáckhámphávề từngữvà toánhọccủanhữngngườichâuÂudatrắngnhưđỉnhcaocủatríthôngminh(mànếutheoquanniệmnày,mộtlầnnữasựkiểmtratrítuệbằngchỉsốIQlạiđượcủnghộvàduytrì),thuyếtthôngminhđadạngcungcấpmộtquanniệmrộng lớnhơnvề trí thôngminhcủaconngười.Trongbiểuđồvề trí thôngminhnày, cáckhảnăngvề trí tuệcủaconngườiđềuđượccangợivà tôntrọngnhưnhau,đó là tàinăng tìmđườngcủanhữngngườidânHimalaya,phươngphápphânloạiphứctạpcủathổdânNamPhi tộcKalahari,nhữngthiêntàiâmnhạccủanềnvănhóaArangởđấtnướcNigieria,cáchệthốngvẽbảnđồđộcnhấtvônhịcủanhữngngườiđibiểndân tộcPolynesianvànhữngkhảnăngđặcbiệtcủanhiềudântộckháctrênkhắpthếgiới.

Bổsung thêmvàocácđặcđiểmnộidung trên, thuyếtnàycònđưaraýkiếnlà,trongcáchoạtđộngcủatrínhớ,mỗiloạitríthôngminhcómộtquátrìnhxửlýnhậnthứcriêngsựtập trung, trigiácvàcáchgiảiquyếtvấnđềriêng.Thídụ, có thểbạnkhôngnhớcácgiaiđiệunhưng lạinhớhìnhảnhgươngmặtvàconsố.Tươngtựnhưvậy,bạncóthểcótrigiácnhạybénvềđộcaocủanốtnhạcsongbạnkhôngthểphânbiệtđượcsựkhácnhaugiữacáchphátâmcủachữ"th"và"sh".Thậmchíbảyloạitríthôngminhcòncócả lịch sử tiếnhóa riêngcủamôi loại.Trí thôngminhvềâmnhạccómộtphầnhàmchứatiếnghótcủachimmuông,trongkhitríthôngminhvềvận

độngthânthểxuấthiệntừnhữnghoạtđộngsănbắntrongnhữngthờikỳsơkhaiđầutiêncủalịchsửloàingười.Nhữngaimuốnkiểmchứngluậnđiểmnày có thể tham khảo các kết quả kiểm tra tâm lý và nghiên cứu thựcnghiệm,đósẽ làmộtsựủnghộvàkhẳngđịnhkhoahọc.Thuyết trí thôngminhđadạngkhôngchỉlàmộtýkiếnđơnthuần.Nóđượclậpnêntừviệctổnghợpcáckếtquảnghiêncứumớinhấtcủanhữngđềtàikhoahọcvềtríthôngminhhiệncó.

KhámphábảyloạihìnhthôngminhcủabạnBâygiờ,saukhiđãbiếtđượcmộtvàiđiềuvềcơsởkhoahọccủathuyết

bảyloạihìnhthôngminh,hãyđánhgiábảnthânbạnphùhợpvớimỗiloạihìnhthôngminhđếnmứcnào.TrongquátrìnhtôitổchứccáccuộchộithảovàgiảngbàitrênkhắpnướcMỹ,mọingườithườngđặtracâuhỏi:“Cóbàikiểm tra nào để làm thử và biết được trí thông minh của tôi ra sao haykhông?"Tôihyvọngrằngkhôngcó.Cuốnsáchnàyđượcxâydựngtrêncơsở của niềm tin là trí thôngminh rất phong phú và đa dạng, vượt hẳn rangoàikháiniệmtríthôngminhbịgòépchỉtrongmộtbàikiểmtra90phút.Mặcdùvẫncónhiềubàikiểmtracánhân,chúngđánhgiánhữngkhíacạnhkhácnhaucủabảyloạihìnhthôngminh,nhưngcáchtốtnhấtđểkhámpháxemcáckiểuthôngminhcủabạnnhiềuđếnmứcnàochínhlàthôngquasựđánhgiátrungthựcnhất,đólàxembạnđãứngdụngnhưthếnàotrongcuộcsốnghàngngày.

Hãyxemxétnhữnggìbạnlàmhàngngày,nhưlàviệcsửdụngđiệnthoại.Bạncókỹnănggìđểghinhớcácsốđiện thoạikhông?Bạncó lặp lạicácconsốđiệnthoạibằngcáchtựlẩmnhẩmkhẽđọcchúngtrướckhiquaysốhaykhông?Nếucóthìđólàbạnđangsửdụngnănglựcngônngữđấy.Haybạnhìnhdungrađượccácphímcầnbấmtrênmáyđiệnthoạinhưtấmbảnđồcódạngmộtmạngkẻôvuông.Điềuđóphảnánhmộtkiểutrítuệtưduytheokhônggiantrongcôngviệc.Tôiđãtừngnghecóngườinóirằnghọnhớsốđiệnthoạibằngcácâmđiệuđặctrưngcủaphímbấmkhinhân.Họphảilànhữngngườicótríthôngminhvềâmnhạc.Mộtđiềunữalàtríthôngminhcủamộtngườiđượcsinhratừcáchoạtđộnghàngngàynhưtiếnhànhmộtcuộcgọiđiện thoại chẳnghạn, chứkhôngphải từnhữngcâuhỏivà tháchthứctrongmộtbàikiểmtraIQ.

Khôngcómộtkỹnăngnàođượcsắpxếpsẵntừtrướccóthểđịnhnghĩađượctoànbộtrí thôngminhcủabạn.Mặcdùvậy,bạncóthểtiếngầnđếnviệchiểuđượckiểusuynghĩcủabạnbằngcáchkhảosátmộtsựkiện tiêubiểu trong số các sự kiện vẫn diễn ra thường xuyên trong cuộc đờimình.Danhsáchkiểmtravớinhữngđềmụcsauđâysẽgiúpbạnlàmviệcnày.Cómộtkhoảngtrốngởcuốimỗimụcđểviếtvềnhữngkhảnăngkhácđãkhôngđượcnhấnmạnhtrongdanhsáchkiểmtra.Đừngcoidanhsáchkiểmtranàynhưlànhữnggìquyếtđịnhcuốicùngvềbảyloạihìnhtrítuệcủabạn.Còn

cónhiêubàitậpvàcáchoạtđộngkhácnhautrongcuốnsáchnày,chúngsẽbổsungthêmvàovốnhiểubiếtcủabạncáchlàmthếnàođểđạtđượchiệuquảcaonhất.Hãycoidanhsáchkiểmtranàyđơngiảnchỉlàmộtcáchđểbắtđầukhámphákhibạnmuốntìmđápsốthựcvềtríthôngminhcủabảnthânmình.

DanhsáchkiểmtracácloạitríthôngminhVới từng loại trí thôngminh, bạn hãy kiểm tra xem những quan điểm

dướiđâycóđúngkhibạnápdụnghaykhông:TRÍTHÔNGMINHNGÔNNGỮ:Nhữngquyểnsáchrấtquantrọngđốivớitôi.Tôicóthểnghethấynhữngtừvanglêntrongđầumìnhtrướckhiđọc,nói

hayviếtchúngra.Tôingheđàihoặcnghebăngnhiềuhơnlàxemtivihayxemphim.Tôicókhảnăngtừngữtrongcáctròchơinhưsắpchữ,đảochữhaymật

khẩu.Tôithíchgiảitríhoặcchơinhữngtròphảitậpuốnlưỡi,cónhữngâmđiệu

vônghĩahaycóchơichữ.Đôikhinhữngngườikhácphảidừnglạivàđềnghịtôigiảithíchýnghĩa

củanhữngtừngữmàtôisửdụngkhiviếtvànói.Trongthờigiantôicònđihọcphổthông,tiếngAnh,cácmônhọcxãhội

đốivớitôidễhơnnhiềusovớimôntoánvàkhoahọc.Khi láixe thong thả trênxa lộ, tôi thườngchúývàonhữngtừngữviết

trênbiểnquảngcáonhiềuhơnchúýquangcảnhxungquanh.Cuộcnóichuyện,traođổicủatôithườngliênquanđếnnhữngthôngtin

thamkhảomàtôivừađượcđọchoặcnghethấy.Gầnđâytôiđãviếtvềmộtsốđiềuđãlàmtôiđặcbiệttựhàohoặcnhững

điềugiúptôinổibậtgiữađámđông.TRÍTHÔNGMINHLOGICTôicóthểdễdàngtínhtoáncácconsốtrongđầu.Toánvànhữngmônkhoahọcđượctôiyêuthíchnhấtkhicònhọcởnhà

trường.Tôithíchthúvớicáctròchơihaygiảicáccâuhỏihócbúamangtínhtrí

ócmàchúngđòihỏiphảicósuynghĩlogic.Tôithíchnghĩravàlàmcácthínghiệmtìmkiếm"cáigìsẽxảyra"(Vídụ

như:"Cáigìsẽxảyranếutôitănggấpđôisốlượngnướctôitướihàngtuầnvàobụihoahồng").

Suynghĩcủatôilàtìmtòinhữngkhuôndạng,luậtlệhaynhữngtrậttựcótínhlogictrongcácsựvật,sựviệc.

Tôi ham thích và hứng thú với nhữngphát triển, tiến bộmới của khoahọc.

Tôitintưởngrằng,hầuhếtmọithứđềucómộtcáchlýgiảihợplý,chặt

chẽ.Đôikhi tôi tưduybằngnhữngkháiniệm trừu tượng, táchbiệt rõ ràng,

khôngcótừngữvàhìnhảnh.Tôithíchtìmkiếmnhữngthiếusótmangtínhlogictrongnhữngthứmà

mọingườinóivàlàmởnhàhaytrongcôngviệc.Tôicảmthấythoảimái,dễchịuhơnkhicómộtviệcgìđóđểđođạc,xếp

loại,phântíchvàđịnhlượngtheomộtphươngphápnàođó.TRÍTHÔNGMINHKHÔNGGIANTôithườngthấyđượcrõrànghìnhảnhhiệnlênkhitôinhắmmắtlại.Tôinhạycảmvớimàusắc.Tôithườngsửdụngmáyquayphimhoặcmáyảnhđểghilạinhữnggìtôi

nhìnthấyxungquanh.Tôithíchviệcgiảicâuđố,xếphình,mêcunghaynhữngcâuđốkhácsử

dụnghìnhảnh.Tôicónhữnggiấcmơđầyhìnhảnhsốngđộngvàobanđêm.Nóichung,tôicóthểtìmthấyđườngcảởnhữngkhuvực,địabànkhông

quenbiết.Tôithíchvẽhoặcviếtnguệchngoạcmộtcáchlơđãng.Khicònhọcphổthông,đốivớitôimônhìnhhọcdễhơnnhiềusovớimôn

đạisố.Tôicó thể thoảimái tưởng tượngvềhìnhảnhcủamộtsựvậthoặcmột

cảnhbấtkỳnàođósẽđượchiệnranhưthếnào,khiđượcnhìntừtrêncaoxuốngbằngđôimắtcủamộtconchimđangbay.

Tôithíchnhìnngắmmộttàiliệucónhiềuhìnhảnhminhhọahơnlàđọcnó.

TRÍTHÔNGMINHVẬNĐỘNGCƠTHỂTôithamgiaítnhấtmộtmônthểthaohoặchoạtđộngthânthểđềuđặnvà

thườngxuyên.Tôi thấy thậtkhókhănkhiphảingồi lìmột chỗ trongmộtkhoảng thời

giandài.Tôithíchlàmviệcbằngtayvớinhữngcôngviệc,hoạtđộngcótínhcụthể

nhưnghềlàmmay,nghềthêu,chạmkhắc,nghềthợmộchoặctạomẫu.Nhữngýtưởngtốtnhấtthườngđếnvớitôikhiđangđidạohoặcchơiđùa

ởbênngoài,hoặckhitôithamgiavàomộthoạtđộngcơthểnàođóTôithườngthíchdùngthờigianrỗirãiđidạobênngoài.Tôithườngsửdụngcáccửchỉphứctạpcủatayhoặccácdạngkháccủa

ngônngữcơthểkhiđốithoại,nóichuyệnvớimộtngườinàođó.Tôicầnđượcchạmvàocácđồvậtđểcóthểhiểurõhơnvềchúng.Tôiham thíchđượcchơicác tròchơi tiêukhiển liều lĩnh, táobạohoặc

thamgianhữnghoạtđộngthânthểtươngtự,cóthểđemlạicảmgiácmạnh,hồihộp,sợhãichongườichơi.

Tôicóthểtựvậnđộngtốtcũngnhưdễdàngphốihợpvớingườikhác.Tôicầnđượcthựctậpmộtkỹnăngmớinhiềuhơnlàchỉđơnthuầnđọcvề

nóhayxemmộtbăngvideomôtảvềnó.TRÍTHÔNGMINHÂMNHẠCTôicógiọnghátdịudàng.Tôicóthểnhậnbiếtvàphânbiệtđượckhimộtnốtnhạcbịlạcđiệu.Tôithườngnghenhạcởđàiphátthanh,đĩahát,băngtừhayđĩaCD.Tôichơiđượcmộtnhạccụ.Cuộcsốngcủatôisẽthậtnghèonàn,đơnđiệunếuthiếuâmnhạc.Đôikhitôitựnhậnthấymìnhđangđibộtrênđườngphốvớinhữngđoạn

quảngcáotrêntiviđượclặpđilặplạitrongđầuhoặcnhữnggiaiđiệunàođóđanglướtquatrongýnghĩ.

Tôicóthểdễdàngdànhthờigianđểnghemộtđoạnnhạcđượcchơichỉvớimộtdụngcụgõđơngiản.

Nếutôinghemộtbảnnhạcđượctuyểnchọnnàođó,saumộthoặchailần,tôithườngcóthểhátlạitươngđốichínhxác.

Tôithườngtạoracácâmthanhgõnhènhẹhoặchátnhữnggiaiđiệunhỏtrongkhilàmviệc,nghiêncứuhoặclàmmộtđiềugìmới.

TRÍTHÔNGMINHTƯƠNGTÁCCÁNHÂNTôithuộcdạngngườimànhữngngườikhácthườngtìmđếnđểđượcnghe

lờikhuyênvàtưvấnvềcôngviệchoặcvềnhữngngườihàngxóm.Tôi thích những môn thể thao có tính đồng đội như cầu lông, bóng

chuyền... hơn là nhữngmôn thể thaomang tính cá nhân nhưmôn bơi lộihoặccưỡingựa.

Khigặpphảirắcrối,khókhăn,tôithíchđitìmmộtngườikhácgiúpđỡhơnlàcốgắngtựmìnhgiảiquyếtnhữngvướngmắc,khókhăn.

Tôicóítnhấtlàbangườibạnthân.Tôiyêuthíchnhữngtròtiêukhiểncónhiềungườithamgianhưchơibài

brít hoặcbàiMonopolyhơn lànhững trò chơi trênmáyhoặc tròđánhbàimộtngười.

Tôi thấy thích thúkhi có cơhội đượcdạyngười kháchoặchướngdẫnmộtnhómngườilàmnhữngđiềugìtôithànhthạo.

Tôi tựcoimình làngười lãnhđạo (hoặcnhữngngườikhácgọi tôinhưvậy).

Tôicảmthấythoảimáikhiởgiữamộtđámđông.Tôithíchthamgiavàonhữnghoạtđộngxãhộicóliênquanđếncôngviệc

củamình,liênquanđếnnhàthờhoặccộngđồng.Tôimuốndànhbuổitốithamgiacáccuộchộihọpđôngngườisốngđộng

hơnlàởnhàmộtmình.TRÍTHÔNGMINHNỘITÂMTôi thườngdànhthờigianmộtmìnhnghiềnngẫm, trầmngâmhoặcsuy

nghĩvềnhữngvấnđềquantrọngtrongcuộcsống.Tôiđềuđặnđếndựcácbuổitưvấnhoặccáccuộchộithảovềsựtrưởng

thànhcủaconngườiđểhiểubiếtnhiềuhơnnữavềbảnthânmình.Tôicónhữngchínhkiếnkháchẳnđámđôngkhiếntôitáchbiệtvớihọ.Tôicómộtsựhứngthúhoặcsởthíchđặcbiệttrongviệcgiữbímậtthật

nhiềuđiềutốtđẹpchobảnthân.Tôicómộtcáchnhìn thực tếvềnhữngmặtmạnhvàđiểmyếucủabản

thânmình (nhữngđiềunàyđãđượckhẳngđịnhnhờ thông tinphảnhồi từnhiềunguồntinkhácnhau).

Tôithíchđượcởmộtmìnhsuốtthờigiancuốituầntrongmộtcănnhànhỏở giữa rừng hơn là ởmột khu nghỉmát hấp dẫn có rất nhiều người xungquanh.

Tôi tự coi mình là người có ý chímạnhmẽ hoặc là người có khuynhhướngđộclập.

Tôigiữmộtcuốnsổnhậtkýcánhânhoặcmộtcuốnsổghilạinhữngsựkiệntrongđờisốngnộitâmcủamình.

Tôi tựtạoviệclàmchomìnhhoặcítnhất làcónhữngsuynghĩnghiêmchỉnhvềviệcbắtđầucôngviệchoặcnghềnghiệpcủariêngmình.

Sửdụngcuốnsáchnàynhưthếnào?Việcthựchiệnbàikiểmtranóitrêncóthểchobạnbiếtnhiềuđiềuvềbản

thân,nhữngđiềumàcóthểbạnđãbiếtrồi.Cuốnsáchnàyphụcvụchomộtmụcđíchlàxáclậpđượcniềmtincủabạntrongviệcbiếtcáchlàmthếnàođểhọctậpvàsuynghĩcóhiệuquảnhất.Bạncóthểsungsướngnhậnrarằng,nhiều tàinăngcủabạnchính làđặcđiểmvàbiểuhiệncủa trí thôngminh.Đặcbiệtlàđiềunàycóthểgợichobạnnhớlạibạnđãtừngnghĩrằng,nhữngtàinăngđócónhữngkhácbiệtvớikiểuthôngminhlogic,ngônngữvàcũngđángđượcquý trọng trongnềnvănhóacủachúng ta.Cũngcó thểbạn sẽkhámpháraítnhấtlàvàiđiềuđángngạcnhiêntrongsốnhữngđánhgiáởtrên,vàcóthểvìthếmàbạnháohứckhámphánhiềuhơnnữavềtríthôngminhcủamình.Trướckhi tiếp tụcvớiphầncònlạicủacuốnsáchnày,dùsaođinữa,bạnhãyghinhớtrongđầunhữngýkiếnsauđây:

Hãynhìnvấnđềmộtcáchtoàncảnh:Bạncóthểlàthiêntàitoánhọc,làlựcsỹđángngưỡngmộ,làbiêntậpviêngiỏi,hoặcchỉlàngườicótrítưởngtượngnghèonàn,làngườihamthíchtiệctùng,haylàmộtngườimêâmnhạc-tấtcảđềucóliênquanđếnnhauvàđượcxếpchungtrongmộtkhốithốngnhât.Điềuđógiảithíchtạisaoviệcđọchếtcuốnsáchnày,xemtừngloạitríthôngminhlàrấtquantrọngvớibạn.Nhờđó,bạncóthểthuđượcmộthìnhảnhđầymàusắcvềtấtcảcáckhảnăngcủamình,chứkhôngphảichỉđơngiảnlàmộtbứctranhđentrắngnghèonànvềcáckhảnăngđó.

Hãyyêuquývàbiếtcangợinhữngnănglựcsẵncócủabạn:Mộttrongnhữngđónggóplớnnhấtcủa thuyết trí thôngminhđadạnglànó tạođiều

kiệnchotấtcảmọingườiđềucóđượccơhộiđểtỏasángvềmộtsốmặtnàođó.Vớivaitròcủamộtchuyêngianghiêncứu,tôiđãtừngtròchuyệnvớirấtnhiều người, họ đã trải qua gần hết cuộc đời nhưng đều nghĩ rằng họ lànhữngngườikhông thànhcông,bởivì họkhôngphải làkiểungười có tríthôngminhvềngônngữhoặclogic,trongkhixãhộichỉchútrọngvàmuốnhọtrởthànhngườicótríthôngminhkiểunày.Cuốnsáchnàymanglạichonhữngngườiởtrongtìnhtrạngtrênmộtdịptốtđểhọtựthểhiệntrênthựctếvớitưcáchlànhữngngườicótríthôngminhcaođộvềmộthoặcnhiềuloạithôngminhnàomàhọcó.

Hãytậptrungchúývàonhữngtríthôngminhcònẩngiấutrongconngườibạn:Trongquátrìnhlàmnhữngbàitậptrongcuốnsáchnày,bạncóthểpháthiệnranhữngnănglựcmàbạnđãtừngcótừthời thơấu-nhữngnăng lựcnàybạnđãbỏqua,khôngchúý tới từnhiềunămnay.Nhữngtríthôngminhnàylàđạidiệnchonhữngtiềmnăngởngaytrongconngườibạnmàđãbịbỏquênkhôngđượckhai thác.Cóthểbạnđãcảntrởchúngpháttriểnngaytừkhicòntrẻdonhữngkinhnghiệmtiêucựctừgiađìnhvànhàtrường.Hoặcđơngiản làbạn chưabaogiờ cóngườinàogiúpđỡđểpháttriểnchúng.Dùlýdochosựlãngquênnhữngtríthôngminhcủabạnlàgìđinữa,bạncóthểsửdụngcuốnsáchnàyđểđánhthứcnhữngnănglựcđangngủquênvàmởrộngtríthôngminhtheohướngmàbạncóthểchưabaogiờtưởngtượngrađược.Chương9sẽchỉchobạnbiếtcáchlàmthếnàođểtìmtòitrongquákhứvàkhôiphụctríthôngminhđãbịquênlãng,từđóbạnthửápdụngnóvàotrongnhữnghoạtđộngthựctếhàngngày.

Hãylạcquanvềnhữngnănglựccònyếucủabạn:Đừngcảmthấytuyệtvọngnếubạn thấymình làngườivụngvề,hoặcvìbạnkhông thểcânđốiđượctàichínhcủamình,hayvìcónhữngđiểmyếukhácluônámảnhbạn.Cómộtsốđiềumàbạncóthểlàmđểtựmìnhđốiphóvớinhữngkhókhăntrongviệcrènluyệncáckỹnăng.Chương10môtảmộtphươngpháphữuhiệuđểthựchiệncáccôngviệccầnthiếtchonhữngloạitríthôngminhbạncònyếu.Vàhãynhớrằng:mọingườiđềucóthểkhôngrènluyệnđượcmộtvài kỹ năng nào đó. Picasso không thể nào nhớ được bảng chữ cái;Beethoventhìnổitiếngvềtínhvụngvề,lóngngóng;Moseslạicótậtnóilắp.Bạncũnglàngườigiốngnhưhọmàthôi.

Dùbạnlàngườithíchthúvớinhữngmặtmạnhcủamình,haybạnđangphảichốngđỡvớinhữngđiểmyếucủabảnthân,thìcuốnsách7loạihìnhthôngminhnàysẽcungcấpchobạnhàngtrămýtưởngvàsángkiếnđểpháttriểnđượcbảy loạihình thôngminhcủabạn.Cònhơn thếnữa,cuốnsáchnàysẽmanglạichobạnmộtcáchnhìnmớivềbảnthân.Ởmộtmứcđộnàođó, đây còn làmột cuốn sách giúp bạnmở rộng hơn nữa trí thôngminh.Nhưngtheoýnghĩarõrànghơn,chínhlàbạnđãlàmtăngtríthôngminhcủamình.Đơngiảnlàbởivìgiờđây,bạnbiếtđượccâutrả lờichocâuhỏiđã

được nêu ra từ đầu cuốn sách, đó là “Bạn thôngminh như thế nào?”.Tríthôngminhcủabạncònđixahơnnhiềusovớinhữnggìmàbạncóthểhìnhdungđược.Bạnhiểubiếtnhiềuhơnnhữnggìbạnnghĩ,bởivìbạnnghĩnhiềuhơnnhữnggìbạnbiết.

Chương2.TRÍTHÔNGMINHNGÔNNGỮ

ThểhiệnnăngkhiếungônngữcủabạnTôi vốn là người nghiện nghe đài phát thanh, nhưmột đứa trẻ. Tôi đã

từngdànhhànggiờđồnghồđểdòcáckênhsóngtừđầunàyđếnđầukiacủabăngtầnAM,nghequatấtcảmỗithứmộtchút,cảâmnhạc,tintứcvàgiảitrí.Nhưngcómộtkênhtrênbảngtầnsốcủađàilàmtôiluônphảinấnnávàkéodàithờigianởđây,nghechămchúhơnsovớitấtcảcáckênh.ChươngtrìnhnàycótênlàTheWorldTomorrow(Thếgiớingàymai),donhàtruyềngiáo Kerbert W. Amstrong thực hiện. Tôi biết chắc chắn một sự thật làAmstrongcócùnghọvớimình,vàđiềunàyđãlàmtôithêmphầnhứngthú.Nhưngnhữnggì quyến rũ tôi lại chính là âm thanhgiọngnói của ông, lànhữngtừngữmàôngsửdụngvàcáicáchmàôngdiễnđạt.Tôibịmêhoặcbởitàidiễnthuyếtcủaôngvàthườngphảirấtkhókhănđểtựdứtmìnhrờikhỏiniềmsaymêấy.

Kinhnghiệmbanđầunàyđãtruyềnchotôimộtvốnhiểubiếtvềkhảnăngdùngsứcmạnhcủatừngữđểđánhlừaconngười(tôiđãnhanhchóngbiếtcáchphânbiệt giữanộidung thôngđiệp củanhà truyềngiáovới tài hùngbiệncủaông).Nhưngnócũngchỉrachotôithấyđượcngônngữcóthểgâycảmhứng,dùngđểgiải trívàđượcsửdụngđểchỉdẫnchoconngườinhưthếnào.Điềuđókhiếntôikhámphárarằngngônngữtạoranhậnthứcchoconngười,làmộtđạidiệncơbảnnhấtchomộttrongcácdạnghànhvicủatríthôngminhconngười.Chươngnàysẽkhảosátvàtìmhiểusứcmạnhcủangônngữtrongcuộcsốngcủabạn.Nócũngchobạnthấylàmcáchnàođểtậphợpvàsắpxếplạinhữnggìmàbạnđãcóvềtríthôngminhngônngữ,đểtừđóbạnnhậnđượcnhữngniềmvui và sựhài lòngnhiềuhơnnữa trongcuộcsống,đồng thời tăngcườngnăng lựcnhận thức to lớnđốivớinhữngngôntừmàbạnnói,đọcvàviếthàngngày.

SửdụngngônngữTríthôngminhngônngữcólẽmangtínhphổquátnhấttrongsốbảyloại

hìnhthôngminhđượcnóiđếncủathuyếttríthôngminhđadạng.Trongkhixungquanhtacókhôngnhiềunhàhùngbiệnthànhcôngvàítkhichúngtađược gặp họ, thìmọi người đều phải học và rèn luyện cách nói, và trongnhiềunềnvănhóa,phầnlớncáccôngdânđềucóthểđọcvàviếtthôngthạo.Trongnềnvănhóacủachúngta,năng lựcvềngônngữđượcxếpvàomộttrongsốnhữngtríthôngminhđượcchúývàcoitrọngnhất,cùngvớikiểutưduylogictoánhọc.Chúngtathựcsựấntượngvàkhâmphụcnhữngcánhânnàocóvốn từvựngphongphú.Bằngchứng làsựphổbiếnrộngkhắpcủacác quyển sách như:Word Powermade easy (Tăng cường sứcmạnh củangôn ngữ thật dễ dàng) hoặc 30 days to amore powerful vocabulary (30

ngày để vốn từ vựng phát triển hơn).Chúng ta kính trọng và ngưỡngmộnhữngngườimàhọcó thểdiễnđạt lưu loát, thểhiện trôi chảy trướcđámđôngkhánthínhgiả,nhưngườichủtrìcácnghilễkỷniệm,diễnviêntấuhài,chính trịgia lão luyệnhaycácgiámđốc.Chúngta luônđềcaonhữngnhàvăn,nhàbáo,đặthọởnhữngvịthếcótiếngtăm,mặcdùkhônghẳnhọđãlàngườihayhơn,tốthơn.Tươngtựnhưvậy,chúngtacoitrọngvànểsợtrướcnhữngngườihọcrộngvàhiểubiếtnhiều.

Điểmmốclàmcăncứcaonhấtđểđánhgiávềtrí thôngminhtrongnềnvănhóacủachúngtalànhữngbàikiểmtravềchỉsốIQ.Nhữngbàikiểmtranàyđềuđượcxâydựngchủyếudựatrênnhữngthànhphầncótínhchấtthiênvềngônngữ,từvựng.Nhưngdùsaođinữa,tríthôngminhthựcsựvềngônngữvẫnphứctạpvàrắcrốihơnrấtnhiềusovớinhữngkhảnăngđơngiảnnhưlàsự lặpđi lặp lạimộtcáchmáymócnhữngcâu trả lời trongcácbàikiểmtratrítuệtiêuchuẩn.Tríthôngminhvềngônngữgồmcónhiềuthànhphần,baogồmcácmặt:âmtiết,cúpháp,ngữnghĩavàtínhứngdụngcủanó.

Nhữngngườicókhảnăngngônngữcaocósựnhạycảmsắcbénvớiâmthanhhoặcâmtiếtcủatừngữ,thườngvậndụngcáchchơichữ,sửdụnggiaiđiệu, cách uốn lưỡi, dùng điệp âm, cấu tạo từ tượng thanh và những âmthanh đan xen khác nhau để trêu đùa, nghịch ngợm.Một thí dụ là JamesJoyce,ôngđãsángtạorahàngnghìntròchơichữvớinhữngthứtiếngkhácnhauvànhữngmẫungữâmtiếngAilenđầybiểucảmthúvịtrongcáccuốntiểuthuyếttàihoacủaôngnhưUlyssesvàFinnegansWake.

Nhữngngườigiỏi tưduyvềngônngữcũngthườngtinhthôngvàthànhthạocáckỹnăngvậndụngcấutrúchoặccúphápcủacâuvàcụmtừ.GiốngnhưMarcelProust, nhà văn vĩ đại của nướcPháp, ông có tài kết hợp cácmệnhđềliêntiếpvớinhautrongmộtcâudàibằngcảmộtđoạn,đạtđếnmứcgây ấn tượng thực sự cho người đọc. Khi ông còn đi học, thầy giáo củaProust hầu như không thể theo kịp ông về khả năng này.Người thầy nàythườngxuyênphê bình cậu béProust về việc viết câu dài liên tục, khôngngắtđoạn.Hoặcmộtngườitưduyngônngữởmứcđộcaonhưnhàngữpháphọccănbản, làngười luôn luônchúývà tìmranhững lỗisaisótvụngvềthỉnh thoảngvẫnmắcphải trongvănnóivàvănviết,xảy ra trongsuốtcảcuộcđờicủamìnhhoặccủanhữngngườikhác.

Nhữngthiêntàingônngữcòncóthểchochúngtathấyđượcsựnhạycảmcủahọđốivới từngữ thôngquađộchínhxác rấtcaovềnộidungvàngữnghĩacủatừ.NhàthơRobertLowelevốnnổitiếngvàđượcmọingườiđồnlàôngcókhảnănghiểuđượcbấtkỳtừnàođưarathảoluậntronglớpsángtácthicacủaôngởtrườngHarvard,đồngthờikhảosátxemtừấyđượcsửdụng theo những cách khác nhau nào trong lịch sử văn học nước Anh.TươngtựnhưvậylàtrườnghợpcủaWiliamSatirengườichuyênphụtráchchuyênmục của NewYork Times (Thời báo NewYork), đã làm nên sự

nghiệpbằngviệcnghiêncứukhảosátcáctừmớirađờivànhữngsắctháiýnghĩatinhtếcủachúngtrongquátrìnhpháttriểntựnhiênliêntụccủatiếngAnh.

Nhưngcólẽthànhphầnquantrọngnhấtcủatríthôngminhvềngônngữlànănglựcsửdụngtừngữđểphụcvụvàđạtđượcnhữngmụctiêu,thànhquảthựctếtrongcuộcsống(tiêuchuẩnvềtínhthựcdụngcủatríthôngminhngônngữ).ĐólàtríthôngminhcủaHerbertW.Amstrong(trongviệctruyềngiáo), JoanRivers (trongngànhgiải trí), IsaccAsimov(tronghuấn luyện),WinstonChurchill (trongviệcđộngviênkhích lệ, truyềncảmhứng),hoặcClarenceDarrow(trongviệcthuyếtphụcngườikhác).Ngônngữvốnkhôngtựbảnthânnótỏasánghoặctựđứngđượcởvịtríhàngđầusovớicácyếutốtrítuệkhác,songchínhnhữngmụcđíchmàngônngữhướngtớivàphụcvụđãtônnólên,đặtnóvàomộtvịtrícaotrongđờisống.Mụcđíchcủangônngữtrongthựctếđãlàmchocuộcsốngthayđổitheomộtsốcáchthứcnhấtđịnh,dùchođóchỉlàsựthayđổirấtnhỏ.

BảnchấtvàcộinguồncủalờinóiNhững loại hình văn bản chỉmới xuất hiện và được phổ biến rộng rãi

trongkhoảng6nghìnnămnay.Trongkhiđó,sựxuấthiệncủaphươngphápthôngtinvàgiaotiếpthôngqualờinóithìkhác.Đểtìmthờiđiểmxuấthiệncủalờinói,taphảiđingượclạithờikỳcủangườicổđạiNeanderthal,tứcđãcótừ30nghìnđến100nghìnnămvềtrước.Thậmchínếubạncoiâmthanhnhưnhữngtiếngcàunhàu, lầmbầmtừmiệngnhữngchúkhỉ làsựbắtđầucủatríthôngminhvềngônngữ,thìthờiđiểmxuấthiệncủangônngữcònxahơnrấtnhiều.Trảiquanhiềunghìnnămpháttriểnnhưvậy,nềnvănhóacủaconngườiđãtạorađượcnhữngtruyềnthốnggiàucótrongvănnóivốnrấtphứctạp,từcáclịchsửthịtộcchođếncáctruyềnthuyếtthầnthoại,cáccâuchuyệnhưcấu,nhữnglờisấmtruyềnbíẩn,nhữngcâuchuyệnngụngônvàcáccâuchuyệnkểkhácđãđượctạorađểtruyềnlạinhữnghiểubiết,chânlýcănbảnvềquanniệmcủangườixưađốivớitrờiđất,thượngđếloàingườivàtựnhiên.Nhữngtruyềnthốngbằnglờinóitruyềnmiệngnàytiếptụcđượcmởrộngvàhoạtđộngmạnhmẽởnhiềunơitrêntráiđất.TrongnềnvănhóabềnvữngcủangườichâuPhi,vịtộctrưởngnhậnđượcmộtsứcmạnhlớnlaotừ năng lực tinh thần để đánhbại được các đối thủmột cách hiệu quả.ỞMêhicô,mộtngônngữbảnđịađãgópphầnthamgiavàocấu tạonênhơn400thuậtngữ,kháiniệmcóliênquanđếnquátrìnhsửdụngngônngữ.Cònở vùngTrungĐông, những người nào có khả năng ngâm thơ ở nơi côngcộngvàcó tàinhớđượcbộKinhCoran thiêngliêng thìđềuđượcca tụng,tônvinh,đồngthờicóquyềnmangmộtdanhhiệucaoquý,đượckínhtrọnggọilà"Hafiz"-nhữngngườithuộclòngKinhCoran.

Trảiquavài thậpkỷgầnđây,vănhóa truyềnmiệngcủachúngtacóvẻsuygiảmđángkể.Nghệthuậthùngbiện,mộtthờiđãtừnglàkỹnăngđược

đánhgiácao,giờđâyđãbịhạthấpđếnmứcnhưmộtsựxúcphạm(khichorằng"đóchỉđơnthuầnlàsựhùngbiện,hoamỹmàthôi").Chúngtachỉcònnhớlờmờvềnhữngtàinăngdiễnthuyếtlừngdanhtrướcđâycủađấtnướcmàchúngtađãtừngđượcnghenóiđếnthànhcôngcủahọnhư:bàidiễnvănGettysburgcủaLincoln,nhữngbàiphátbiểuthựcsựkhuấyđộnglòngngườicủaWiliamJenningsBryan(ngườiđãtừnggọihùngbiệnlà"sựtưduytrênngọnlửa")vànhữngcuộcnóichuyệnbêncạnhlòsưởicủaFranklinDelanoRoosevelt.MộtnhàbìnhluậnđãđưarađềxuấtrằngnhữngngườidânMỹnênquayngược trở lạinhữngnăm1960, thờicóbàiphátbiểucủaMartinLutherKinghaydiễnvănnhậmchứccủaJohnKenedy,đólàvídụvềnhữngtàinănghùngbiệnthựcsựtrongxãhộicủachúngta.

Chomãiđếntậnnhữngnăm1920hoặc1930,theonhàthơkiêmnhàphêbìnhnghệthuậtDonaldHall,chúngtavẫnsốngtrongmộtnềnvănhóa"diễnthuyết".CácgiađìnhthườngxuyênđọcKinhThánh,cùngnhaukểchuyện,thamgiavàonhữngcuộctranhluận,đọcsáchởnơicôngcộngvàngâmnganhữngbàiphátbiểuở trong lớphọc.Mặcdùvậy,ngàynayviệcđọcsáchmộtcáchthụđộngvàxemtividườngnhưđãthếchỗcủangườikểchuyệnvànhàhùngbiện,domọingườiđềumuốnnghecácnguồntintứchơn.Tôinhớlạichuyệnđãxảyratừnhiềunămtrước,khitôithamgiavàomộtnhómnhữngngườiẤnĐộđangngồiquanhmộtvòng trònvàcùngnhauchiasẻnhữngcâuchuyện,nhữngbàithơvànhiềuthứkhác.Khiđếnlượtmình,tôiđãngạcnhiênthấymìnhbắtđầungâmmộtbàithơmàtôichợtnhớđến,mộtbài thơ tôi được học từ hồi lớp 6, đó là bàiAbou benAdhem của LeighHunt.Điềuđómanglạirấtnhiềuýnghĩađốivớitôi,chotôibiếtrằngbàithơnàyđãbịgiấukỹởmộtnơinàođótrongcáikhokýứccủabảnthântôi(vànhờcókhôngkhícủacuộckểchuyệnmàtôiđãnhớlại).

Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnnhớvàtìmlạimốiliênkếttrongtưduyvớivăn hóa truyềnmiệng của bạn, đồng thời hỗ trợ bạn trong việc phát triểnphươnghướngvàbiệnpháptìmlạinềnvănhóa"hùngbiện"chotậpthểgiađìnhvàbạnbè.

HọccáchkhaitháctừnguồnlờinóiHãythựchiệnhoạtđộngnàyvớimộtnhómbangườihoặcnhiềuhơn.Bắt

đầubằngviệcđềnghịcácthànhviênnhómsuynghĩxemhọcóthểthamgia,đónggópđượcđiềugìbằnglờinóichocảnhóm,vớimộttìnhhuốnggiảdụlàhọđangcùngnhaubịmắckẹttronghầmtrúbomsaumộtcuộcchiếntranhhạtnhân.Tấtcảđềukhôngcógiấy,bútchìhoặcsáchvởgìvàphảibắtđầuvănhóatruyềnmiệngtrongnhữngđiềukiệnởtrạngtháithuởbanđầucủaxãhộiloàingười,giốngnhưthờixaxưa.Họcóthểđónggópnhữngcâuchuyệndângian,truyệncổtích,truyệnngụngônvềloàivật,truyệnma,cáccâuđố,nhữngtácphẩmhàihước,truyệncườihaytròchơiuốnlưỡinàođó.Cũngcóthểchỉlànhữngbàithơđượcchọnlọc,nhữngcâunóinổitiếng,cáccâutục

ngữhaynhữngđoạnvănnàomàhọghinhớđượcvàcóthểđưarachiasẻcùngvớimọi người.Tiếnhành thựchiện trò chơi khắpmột vòngvà luânphiênnhaungâm,đọclạinhữnglờinóiđặcbiệtđãđượcghinhớvànósẽtrởthànhmột phầnmới trong cách nói chuyện hàng ngày của bạn. Nếu bạnmuốn,hãyghiâmlạiđểlưugiữtấtcảnhữnggìđãđượcbạnbèđónggópvàchiasẻvớinhautrongtròchơi.Bạncũngcóthểlàmviệcnàymộtmìnhbằngcáchghivàviếtlạinhữnglờinóiđượchiệnratrongtrínhớcủabạn.

Kinh nghiệm thực tiễn này nhằmkhai thác kho báu văn hóa bên trongbạn;nócũngcóthểkíchthíchbạn,khiếnbạnmuốnpháttriểnnănglựcngônngữnóicủabạnlênmứcđộcaohơnnữa.Sauđâylàmộtsốđềnghịđốivớibạn:Hãyphânbổvàdànhthờigiankhoảngvàiphútmỗituầnđểghinhớlạimột số thànhngữ, đoạnvăn trongnhững tác phẩmvăn học yêu thích củabạn. Hoặc sử dụng sách tham khảo, ví dụ như quyển Bartlett's FamiliarQuotations(NhữngtríchdẫnquenthuộccủaBartlett)haymộttuyểntậpcácbài thơ làm nguồn tài liệu giúp bạn phát triển trí nhớ.Hãy đọc nhiều lầnnhữngtruyệncổtíchhoặctruyệnthầnthoạinổitiếng,nhưthếbạnsẽtrởnênquenthuộcvớichúng,sauđóbạntậpkểlạicáccâuchuyệnđãđọcchogiađìnhvàbèbạnnghe.Nhàvănhài trênđài phát thanhGarrisonKeilor nóirằng,thôngthườngôngmấttừ10đến12lầnlặplạiđểcóthểkểđượcchínhxáccâuchuyện.Hãyđếncácngàyhộikểchuyện,nhữngdịpđọc thơcaởnhữngnơimàvănhóatruyềnmiệngvẫncòntồntạivàhưngthịnh.Hãythuthậplấycácbăngghiâmvềnhữngnhàkểchuyệnthànhcôngtrongxãhội(thôngthườngcácdữliệunàyluônsẵncóởmộtthưviệncôngcộngnàođó)vàhọclấycảnộidungcũngnhưphươngphápkểchuyệntừnhữngbăngghiâmnày.Khinàobạnnhậnrarằngtrínhớvềngôntừđãtiếnbộ,bạnsẽthấylàbạncóthểkếthợpnhữngkỹnăngmớinàyvàocácbàiphátbiểuvàcáccuộcnóichuyệntrongcôngviệcchuyênmôn,đưachúngvàocácnộidungtraođổivàthảoluậntrongcuộcsống,cũngnhưsửdụngchúngtrongcácbứcthư,bảnbáocáovànhữngbàiviếtkhácmàbạncầnthựchiện.

TiếngnóinộitâmbêntrongnhàvănTừkhichúngtacònởtrongbụngmẹvàsuốtquãngthờigianthơấu,thế

giớixungquanhchúng ta trànngậpngônngữnói.Đa số chúng tađãhọcđượccáchtiếpthunhữngâmthanhcủatừngữvàtạoramộtkiểu"diễnvănbêntrong",chínhchúngđãtrởthànhnhữngphươngtiệnvàcôngcụchủyếukhi chúng ta suy nghĩ.Một số người cho rằng, khả năng này của tư duygiốngnhưlàsựtựtròchuyện,lànhữnglờiđộcthoạitrongnộitâmvàchúngluônẩngiấubêndướibềmặtcủaquátrìnhnhậnthức,ýthứccủaconngười.JamesJoyceđãminhhọavàlàmsángtỏquátrìnhdiễnranhữnghoạtđộngnhận thức này như thế nào trong kýức nhân vật của ông trong trường caUlysses.Đặcbiệtởchươngcuốicùng,cuốn truyệnđãmô tảchochúng tathấyđượcsuynghĩ riêng tưcủaMollyBloonkhinhânvậtnàyđang trong

trạngtháithiếpđi,chìmdầnvàogiấcngủ.Cácnhàvănthườngnghĩvềdòngchảyýthứcnàynhưthểcómộtngười

nàođóởtrongphòngvàthựcsựnóichuyệnvớihọ.NhàvăntừngđoạtgiảiNobelSaulBellowchobiết:"Tôinghĩlàtấtcảcácnhàvănchúngtôiđềucómộtngườidẫngiảiởbêntrong,từnhữngnămđầutiêncủacuộcđời,đãluônkhuyênnhủchúng tôi,nóichochúng tôibiết thếgiới thực làcáigì,giốngnhưcómộtngườithựcsựbêntrongtôi.Từnguồngốcnảysinhracáctừngữlờinói,cácvấnđềvàđôikhiđólàcảmộtđoạnvăncóchấmcâuđầyđủ,hợplý". Nhà thơ người Anh Stephen Spender khám phá ra một kinh nghiệmtươngtự:"Đôikhivàonhữnglúctôiởtrongtrạngtháilơmơnửathức,nửangủ,tôinhậnthứcđượcrõràngmộtluồngchảycủangôntừ-lờinóiđiquatâmtrícủatôi,chúngkhôngcóýnghĩanàonhưngchúngcómộtâmthanh,đólàâmthanhcủacảmxúcmạnhmẽ,củaniềmhứngkhởi,haylàâmthanhlàmsốnglạichấtthicamàtôiđãtừngbiết".

Bài tập tiếp theo sẽgiúpbạncókhảnăngnhận thứcđượcmộtvài loạitrongsốnhữngâmthanhnàycủathếgiớingônngữnộitâmbêntrongbạn.

Nhữnghìnhtượngcủangôntừ(lờinói)Bạnhãyđọctừngđềmụctrongsốcácmụcđượcnêuradướiđây.Đốivới

mỗi đềmục này, bạn hãy tập thực hành cách “lắng nghe” bằng khả năngnghebêntrongnộitâmcủabạnnhữngâmthanhlờinói,theocácnộidungyêucầunhưsau:

Mộtngườiđangnóitêncủabạn.Mẹcủabạnđangđọcchobạnnghemộtquyểnsáchhaymộttờbáonào

đó.MộtbàiphátbiểucủaTổngthốngHợpchủngquốcHoaKỳ.MộtlớphọccủatrẻconđangngâmngabàiPledgeofAllegiance(Bằng

chứngcủalòngtrungthành).Tiếngnói từbên trongđangmô tảviệcbạn lậpkếhoạchgìchonhững

ngàynghỉsắptới.Một người đàn ông đã chínmươi tuổi đang kể cho bạn câu chuyện về

cuộcđờiôngta.Mộtđứatrẻmớinămtuổiđanggiảithíchchobạnngheviệcnóxâymột

lâuđàibằngcátnhưthếnào.Mộtthầygiáoởtrườngphổthôngđanggiảngbài.Mộtngườigiớithiệuchươngtrìnhtrêntivihayđàiphátthanhđangthực

hiệntiếtmụcquảngcáo.Bạnđừnglolắnggìnếubạngặpkhókhănvàkhôngthểthấyđượcnhững

sựtưởngtượnghaysựhìnhdungrõràngvềngônngữkhithựchiệnbàitậpnày.Rấtnhiềunhàvănđãtạorađượcnănglựcsửdụngdữliệutừcácloạitríthôngminhkhác,baogồmnhữnghìnhảnhtrựcquanvàsựvậnđộngtrongcôngviệcsángtáccủahọ.Trongtrườnghợpnày,vẫncónhữngngườikhác

nóivàsửdụngngôntừtrongnội tâmnhàvăn,nhưnglà trongsựyênlặngchứkhôngcóâmthanhrõràng.Mộtthídụlà,nhàthơAmyLowellđãtừngphảnánh:"Tôikhôngnghethấyrõmộtâmthanhhaygiọngnóinào,nhưngtôinghethấynhữngâmthanhyếuớtđangđọcmộtđoạnvăn".Bấtkểkinhnghiệmthựctếcủabạnlàgìđinữa,bàiluyệntậpnàycóthểgiúpbạntăngcườngkhảnăngđểngheđượcnhữnglờibêntrongnộitâm.Đâylàmộtnănglựccầnthựchànhđểbạnpháttriểnsựtrôichảy,lưuloátnhưkhảnăngcủamộtnhàvănthựcthụ.Bàitậptiếptheosẽluyệntậpcáchsửdụngnănglựcsinhralờinóitừbêntrongnàynhưlàbiệnphápđểvượtquanhữngcảntrở,khókhăncủangườisángtácvănviếtvàpháttriểnkhảnăng"tiếngnóibêntrong"ởconngườibạn.

Dòngchảycủangôntừ(lờinói)Bạnhãyngồivàobànlàmviệccùngvớivàitờgiấytrắngvàmấycáibút.

Hãynhắmmắtlạivàlắngnghedòngchảyngầmcủalờinói,ngôntừđangchảyquatâmtríbạn.Bạnchúýxemlàchúng(dòngchảyngôntừ)đếntheotừnggiọt (nếucác lờinói rời rạc, táchbiệtnhau),hayđến theo từngdòngnhỏ(nếuchúngthànhtừngđoạncủacâu),haychúngtuônchảyàoạt(lờidẫngiảiliêntục)hoặctheomộtcáchkhácnàođó.Saukhoảnghaihaybaphút,lắngnghebêntrongnộitâm,bạnlấycâybút,vàtrongkhimắtvẫnnhắmhờ,bạnbắtđầuviếtlạichínhxácnhữnggìbạnngheđượctrongquátrìnhlắngnghetâmtríbạn.Thậmchínếubạnkhôngnghethấygì,thìcứviếtranhữnggìmàbạnnghĩlàbạnngheđược,dùnhữngđiềuấyrấtít.Hãythựchiệnviếtnhưthếnàyítnhấtlàtrongmườilămphútchomỗilầnluyệntập.

Saukhihoànthànhbàithựctập,bạncóthểthuthậpđượcmộtsốlượnglớncáctừngữ,đoạnvăn.Hãysửdụngkỹthuật"mồinướcchomáybơm"nàyvàobấtcứlúcnàobạncần,khibạnđangngồiởbànlàmviệcmàkhôngthểbắtđầulàmviệcđượcđốivớimộtbàithơ,mộtcâuchuyện,mộtbảnbáocáo,mộtbàitiểuluận,mộtbứcthưhoặcđơngiảnchỉlàbạncầnviếtmộtcáigìđó.Phươngpháp"tiếndần"nàycũngcóthểlàmbạntrởnênnhạycảm,cóhứngthúhơnvớinhữngtiếngnóiđếntừbêntrong,giúpbạnhìnhdungvàcủngcốrõnétnhữngâmthanhnội tâmởtrongbạn,đồngthờisángtạoranộidunghộithoạichocácnhânvậtkhácnhautrongtácphẩmcủabạnnếubạnlànhàvăn.

Quátrìnhsảnsinhra"chuỗitưduy"vềngôntừnàylàmộthoạtđộngliêntục diễn ra đối với những người nào có trí thôngminh ngôn ngữ. Thôngthường các nhà văn vận dụng dòng chảy ngầm cho việc sáng tác luôn sửdụngcácphương tiện, thiếtbịghivớinhiềuhìnhdạngvàchủng loạikhácnhauđểlưugiữlạicácýtưởng,dòngchảyngầmtrongtưduy.CasỹIsaacBashewsmangtheomộtcuốnsổghichépnhỏởbấtcứnơinàomàôngđếnđểghilạinhữngýtưởngnộidungsángtác.JoyceCarolOatesthìgiữmộtcuốnnhậtkýmàtheoôngnói,nó"tươngtựnhưmộtbứcthưđangviếttiếp

vềbảnthântôi".JosephHellerthìluôncómộttậpcáctấmthẻnhỏtrongvícủaôngđểghilạinhữngđiềuđángchúý.JackLondonviếtvàsángtácngaytrêngiườngngủvàcócảmộthệthốngnhữngdâyquầnáovànhữngcáiròngrọcđanchéonhauquacănphòng,trênđóôngđãbuộcchặtnhữngtâmthẻvớicácýtưởngcủacâuchuyện.NhàvănvàdiễnviênhàikịchSteveAllencómột số lượng lớncácbăngghiâmởkhắpxungquanhnhàông,vìvậymộttrongsốchúngcóthểluônsẵnsànggiúpônglàmviệcmỗikhicómộtýtưởng lóesáng trongông.Mỗingười trongsốhọđềunghĩ ramộtcáchđểkhai thácvàsửdụngđượcnhữngdòngchảyngôntừđiquabên trongconngườihọ.

Bạnhãychọnmộtphương tiệnghichépnàođóphùhợpnhấtvớicôngviệccủamìnhvàsửdụngnó thườngxuyênđể thugiữ lạikếtquảcủacác"trậnbãotưduy"trongtâmtrí(nhàtâmlýhọcngườiNgaLevVygotskyđãtừngnói:"Tưduycóthểsosánhvớimộtđámmâybáohiệucảtrậnmưaràocủangôntừ,lờinói").Nếubạngặpphảitìnhtrạngkhôngthểtìmrangôntừthíchhợp,khôngthấycósựhứngthúthìbạncóthểthửviếtvềmộtsốtrongcácchủđềsauđây,nhưNatalieGoldberg-tácgiảcủacuốnWritingDowntheBonesđãđềnghị:

-Kýứcđầutiêncủabạn.-Ngườimàbạnyêuquý.-Ngườiyêuquýcủabạnđãbịmất.-Điềuđãtừnglàmbạnhoảngsợnhất.-Điềugầngũinhấtmàbạncảmnhậnđượctừchúatrờihoặcthiênnhiên.-Mộtngườithầycủabạn.-Kýứcvàkỷniệmvềngườiông,ngườibà.-Nhữngkinhnghiệmvềtìnhdục,giớitínhđầutiêncủabạn.-Mộtquãngthờigianđauyếu.Trongkhicácnhàvăn thường rấtgiỏi trongviệcchìmsâuvào thếgiới

nộitâmbêntrongthìđồngthời,phầnlớncácnhàvăncũngluônsửdụngmắtvàtaiđểquansát,nắmbắtthếgiớibênngoài,đểtìmnguồncảmhứng.Vìthế,nhữngtàiliệulàmụctiêuchocácnhàvănđưavàosổghichépcóthểlàmộttrongcácdạngsau:

-Nhữnglờinói,thànhngữhoặcnhữngđoạnvănlàmsayđắmlòngngườimàbạnđãtừngđượcđọc.

-Nhữngđiềuyêuthích,thúvịmàbạnđãngheđượctừngườikhác(gồmcảcáchìnhtháingônngữđặcbiệt).

-Nhữngcụmtừkỳlạmàbạnnhìnthấytrênbảngyếtthị,thôngcáo,hoặctrênbiểntênnhàhàng,trêncácápphíchquảngcáo.

-Nhữngmẩuthôngtintìnhcờbạnnắmbắtđượckhingheđài,xemtivihayxemphim.

Sổ tay viết văn có thể trở thànhmột cái kho cho phép bạn chứa đựng

trongđónhữngthứgiúpbạnchếbiến,sắpxếpcácýtưởngmới,nhữngdànývàcáckếhoạchcủabạn.Nócũngcóthểđượcdùngnhưmộtthứấpủchocácbài thơ,cáccâuchuyện,cácbài tiểu luận,nhữngbảnbáocáohaycácquyểnsáchmàbạnđịnhsángtác.Theomộtnghĩanàođó,sổtayviếtvănlàđạidiệnchomộtmốiliênkếtgiữatâmtrícủabạnvớithếgiớibênngoàivànócóthểcungcấpcôngcụthựchành,giúptáihiệnlạinhữnggìđãđiquatưduyngônngữbêntrongbạnvàthếgiớibênngoài.

NghệthuậtđọcsáchMộtcôngtrìnhnghiêncứuđồsộvềvấnnạnmùchữvàthấthọctạiMỹ

đượcthựchiệntronghaimươinăm.Hơn20triệungườitrưởngthànhkhôngthểđọcđược thựcđơn,ký tênhoặcđọccácnộidungchữ inđơngiản;40triệungườikhácchỉcókhảnăngđọcở trìnhđộ lớpbốn.Nhưng trongkhicácconsốthốngkênàythểhiệnmộttấnbikịchquốcgiacùngvớinhữngtácđộngchínhtrịvàcácvấnđềxãhộicóliênquan,thìnướcMỹvẫnphảiđốimặtvớimộtkhókhănkhác,màthậmchítacònkhôngthểgọirõđượctên,đangngàycànglanrộngvàphổbiếnhơncảvấnnạnnóitrên.Đóchínhlà"bệnh"lườiđọc,nghĩalàbiếtđọcsáchnhưngkhôngđọc.TheokếtquảthămdòdưluậncủaViệnGalluptrongthờigiangầnđây,mỗingàymộtngườiMỹxemtivitínhtrungbìnhkhoảng2giờ38phút,ngheđàiphátthanhkhoảng1giờ56phút,cònđọcsáchchỉkhoảng23phút.Thêmvàođó,loạivănchươngmàngườidânMỹthíchđọckhôngphảilàloạivăncóchấtlượngcao.MộtnghiêncứumàTổchứcDisảnNghệthuậtQuốcgiatiếnhànhtrongnămchothấyrằngchỉcótừ7-12%dânsốlàcóthểđọcloạivănchươngnghiêmtúc,đứng đắn (của các tác giả như Hemingway, Joyce, Updike, Dickens...).Nhữngconsốnàyphầnnàonóilêntìnhtrạngnềnvănhóacủachúngta:việcđọccủacánhânchỉcómộtgiátrịthấpkém.Điềunàythậmchícòncósứctànphávàgâyhạilớnhơnnhiềusovớitìnhtrạngcónhữngngườikhôngđọcsách.Kểtừkhisách,báoinđượcphátminhvàonăm1457,nhữngcuốnsáchđãmangkiếnthứcphụcvụchomộtsốlượngngườiđọckhổnglồ,đếnmứcđộkhôngthểtưởngtượngđượcvàkhiếnngườitakinhngạcnếusovớigiaiđoạnxãhộiđangởtrongthờikỳtiềnvăntự.Nănglựcvàýnghĩacủaviệcđọcsáchgiúpmởrộngthếgiớicủachúngtarangoàinhữnggìmànămgiácquancảmnhậntrựctiếp,điềunàychưabaogiờđượcmôtảmộtcáchrõnétvàxácthựcnhưtrongđoạnvănsauđâycủaHelenKeller:"Vănhọclàxãhộilýtưởngcủatôi.Ởđótôikhôngbaogiờbịmấtquyềncôngdân.Khôngcósự cản trở nào đối với ý thức và cảm giác trong tôi, làm tôi không đượchưởngnhữngbàidiễnvănngọtngào,taonhãtừnhữngngườibạnsáchcủatôi. Chúng nói chuyện với tôi không hề có chút bối rối hoặc vụng về".Nhữngquyểnsáchcósứcmạnhthayđổicảcuộcsống,từđólàmthayđổicảnhữngkếtcấuvữngchắccủanềnvănminh.MartinLutherđãcảmđộngđếnmức cải đạo Thiên Chúa của mình sau khi đọc tác phẩm Epistle to the

Romans(Thưgửicác tínđồThiênChúa)củaThánhPaul.CharlesDarwinđã phát triển học thuyết tiến hóa của ông nhờ vào việc đọc tác phẩm củaMalthusbànvềdâncư,dânsố.FreudcôngnhậnrằngtiểuluậncủaGoethecótênlàFragmentUponNature(Tácphẩmchưahoànthànhcủatạohóa)đãkhuyếnkhíchôngtiếptụctheođuổingànhykhoa(vàđãđiđếncùngchuyênkhoaphântâmhọc)nhưmộtnghềthựcthụ.NhàvănHaroldBrodkeychỉrarằngở châuÂu "mọi người đềubiết việcđọc sách là rất có lợi.Việcđọcsáchluônmởđườngdẫnlốichonhữngthayđổitiếnbộcủacánhânvàxãhội.Thậmchíđôikhiđiềunàylàkhôngthểbịđảongược".Dùsaođinữa,cógầnmộtnửangườiMỹđãtừngđượcnghenhắcđếnnhữngtácgiảnổitiếngnhưlàJamesJoyce,HermanMelville,VirginiaWoolfhayGustaveFlaubert.

Bàitậptiếptheosẽtìmhiểu,khámphámứcđộhamđọcsáchtrongconngườibạn,haycòngọilàtìnhyêuđốivớisách.

SáchtrongcuộcđờicủabạnBạnhãychiamột tờgiấy trắngra làmbốncộtdọc.Trongcột thứnhất,

bạnliệtkênhữngquyểnsáchquantrọng,cónhiềuýnghĩavớibạntừthờithơấu (gồmcảnhữngquyểnsáchmàbạn tựđọc lấy lẫnnhữngquyểnmàbạnđượcngườikhácđọcchonghe).Trongcộtthứhai,hãyviếtrabốnhoặcnămcuốnsáchcóảnhhưởnglớnnhấttrongcuộcsốngcủabạn,nhữngcuốnlàmbạnnhìn thếgiới theomộtcáchkhácđihoặcdẫnđếnnhững thayđổiđángkểtrongcuộcđờibạn.Nộidungởcộtthứbabaogồmcácquyểnsáchmànếunhưngàymaibạnchếtđi,thìbạnsẽcảmthấyhốitiếcvìchưađọcđược.Ởcộtcuốicùng,bạnliệtkêtấtcảcácquyểnsáchmàbạnđãđọctrongsuốtmười hai tháng vừa qua.Hãy rủ thêmmột người bạn nữa, cũng tiếnhànhlàmbàitậpnàynhưvậyvàsauđócùngnóichuyệnvớinhauvềnhữngkinhnghiệmđốivới sáchbáo.Bạnsửdụngbài tập trên làmcơ sởđể suynghĩ xem liệu bạnmuốn tạo ra thói quen đọc sách củamình như thế nàotrongtươnglai.

Thậtkỳlạlàtrongnềnvănhóacủachúngta,khitiếnhànhpháttriểnhoặctraudồikỹnăngvănhọcchomộtngườithìđiềuquantrọngđượctậptrungchúýlạithườnglàkhảnăngđọcnhanh.ĐiềuấygầnnhưlàmộtnghịchlýbởivìngườiMỹ,vốnluônphảilolắngđốiphóvớitìnhtrạngquátảithôngtintrongvàithậpkỷvừaqua,lạimuốnthựchiệnviệcđọcsáchcủahọmộtcách thật nhanh chóng và vô cảm đến mức mà họ có thể. Thật ra, "đọcnhanh"làmộtthuậtngữ.Cáccuộcnghiêncứuđãchỉrarằng,mắtcủaconngườicó thểđọc tốiđa800đến900 từ trongmộtphút,bởivì cácbắpcơthầnkinhgiớihạncửđộngcủamắtchỉđạtđếnmộttốcđộtốiđanhấtđịnhnào đó, và rằng phần lớn những người đọc nhanh nhất đều bịmất đi khảnănghiểubiếtđầyđủnộidungkhiđọc500đến600từtrongmộtphút.Điềunày trái ngược với những tuyên bố của các chuyên gia về khả năng đọcnhanh,họnóirằngtrongcácthínghiệmcủahọ,cácsinhviênđượcrènluyện

cókhảnăngđọcnhanhđếncỡ10nghìntừ(thậmchílàhàngtrămnghìntừ)trongmột phút. Trên thực tế, những gìmà họ dạy là cách xem lướt qua,lượmlặtcáctừkhóa,cáccâuchủđề,tómtắtvàcácđặcđiểmkháccủacuốnsáchđểchắtlọclạicácđiểmthenchốt.Tácgiả,đồngthờilànhàgiáodục,MortimerAdlergọicáchđọcnàylàđọckiểukiểmtra:Đólàquátrìnhmànhờđó, người đọc phát triển kỹ năng trongviệc lượm lặtmột cách có hệthốngvàphươngphápnộidungmộtcuốnsách,đểxácđịnhrõnhữngthôngđiệpmàcuốn sáchmuốnnói.TheoAdler, thậmchí cóđến99%cáccuốnsáchtakhôngcầnphảiđọckỹlưỡng.Vìvậy,việclượmlặtthôngtintrongcuốnsáchcũngđápứngđượcmụctiêucủaviệcđọcsáchnhưyêucầucầnphảicó.

Việcđọcsáchkiểukiểmtraràsoáttráingượchẳnsovớimộtsốphươngphápđọcsáchkhác(cóthểquantrọnghơn).Phươngphápđọcsáchnàychophépngườiđọccómột thờigiannhấtđịnhđể lầnnữa,nán lạiởnhững từngữthúvị,đọclạicácđoạnvănưathíchvàthưởngthứcýnghĩacủacácýtưởng và hình ảnhmà không phải chịumột áp lực khó chịu nào. Tác giảWilliamGassviếtvềkiểuđọcsáchnày:"Mỗitrangsáchlàmộtđồngcỏvàchúngtagiốngnhưmộtbầyđànđangđóiđượcthảrađểthoảimáiăncỏ".Đọc sáchbằng cáchmấpmáymôi hayđọc thầm (một thời được cácgiáoviênchuyênsửachữacáchđọcsáchcoilàthứngônngữ“không–không”)vàmộtvốntừvựngđầyđủlàphầnquantrọngcủakiểuđọcsáchnày.Nhữngbàithựchànhdướiđâygiúpchotâmhồnngườiđọckếtnốiđượcvớicácâmthanh của ngôn ngữ và cuối cùng là với chính các từ gốc của ngôn ngữ,giốngnhưkhicòncóvănhóatruyềnmiệngởthờiTrungcổ,khimàngườitathườngđọcto.

Bài tậpsauđâynhằmgợi lạichobạncảmgiácđượcvuichơivàkhoáicảmkhiđọcsáchtheonhịpđộriêngcủabảnthânmỗingười,đâylàmộtquátrìnhđôikhiđượcgọilàđọcsáchgiảitrí(xuấtpháttừtiếngLatinh,ludere,nghĩalà"vuichơigiảitrí").

ĐọcđểgiảitríBạn hãy chọnmột cuốn sáchmà bạn đã từng yêu thích trong quá khứ

hoặcmộtquyểnsáchmàbạnthựcsựmuốndànhchonómộtkhoảng"thờigianchấtlượng"đểđọcngaybâygiờ.Khiđọcđượccáctừhoặccụmtừlàmchobạn thích thú,bạnhãy tựđọckhẽhoặcđọc tonó lênchochínhmìnhnghe.Nếucómộtđoạnvẫnkhóhiểu,bạnhãydànhthờigianđểđọcnómộtcáchchậmrãivànếucần,hãylậtxemlạicảnhữngtrangsáchtrướcđóđểlàmrõnghĩavàhiểuđượcđoạnvănấy.Hãytựchophépmìnhđượcsửdụngcảnhữngloạitríthôngminhkháckhiđọcsách,hayhìnhdungracácquangcảnh,cảmnhậnnhữngcảmxúctựnhiên,lắngnghenhữngâmthanhkhônglờihoặcnhữngbảnnhạcđượcnóiđếntrongcuốnsách.Hãytựcảmnhậnvàdiễnđạtsựxúcđộngcùngnhữngđiềutươngtựnhưthế.Nếumuốn,bạnhãy

sửdụngmộtcâybútđánhdấuđểgạchchânnhữngđoạnvănmàbạnưathíchnhất.Dànhthờigianlàmnhưvậythậtlâumỗikhibạnmuốn.

Nhữngngườiđọcgiải trí tựchophépbị sách lôi cuốn làvì lợi íchcủachínhbảnthânhọ.Khôngcógìquyếnrũđốivớihọhơnlàviệcnằmcuộntròntrêngiườngđểđọcmộtquyểnsáchhayvàchìmđắmvàonộidungtrongcáctrangsách.Nhữngngườiđọcđểgiảitríkhôngbịlệthuộcvàomộtdanhsáchcácđầusáchcósẵnđượcđưavàotrongbảngliệtkênhằmhướngdẫnviệcđọcsách(mặcdùnhữngngườiđóvẫncầnđếncácbảnkêkhainàyởmộtmức độ nhất định. Tác phẩmLifetimeReading Plan –Kế hoạch đọcsáchsuốtđời,củaCliftonFadimanlàmộthướngdẫnlý tưởngkhibạnbắtđầuquá trìnhđọc sách).Hơn thếnữa, họ - nhữngngười đọc sách - bị lôicuốnđếnvớisáchtheobảnnăng,vềmặtnày,AlanBloom,tácgiảcủacuốnTheClosingoftheAmericanMind(ĐiềucuốicùngtrongkýứcngườiMỹ)đãchỉrarằng:"Nóichung,mộtngườiđọcsáchkhôngcầnđưaratiêuchuẩnvềsáchphảiđọc.Trênthựctếtôinghĩrằngnhữngbảngkêtênsáchnhưvậylàkhángớngẩn.Điềuquantrọngnhấtchínhlàviệctìmlấymộtquyểnsáchvàđitheonhữnggìmànódẫndắt".

TìmniềmhứngkhởitrongngôntừQuá trìnhđọc sáchđểgiải trí có thểdẫndắt người ta đi đếnmột dạng

kháccủasựđammêngônngữ,đólàkhimộtngườithíchthúđươngđầuvớitừng từ riêng lẻ.Điềunày rấtquan trọngkhi ta thấy rằngnhữngđứa trẻ -chúngluônluônchơiđùavớilờinóivàâmthanhcủalờinóingayởnhữnggiaiđoạnbậpbẹđầutiên-cóthểhọcđượckhoảng5.000từmớimỗinămtronggiaiđoạn từnămsáu tuổiđếnnămmười tuổi.Trongkhiđó,đốivớingườitrưởngthành,tínhtrungbìnhmỗingườichỉbiếtthêm50từmớimỗinăm.Điềutôimuốnnóiởđâylàtìnhtrạnghọctừmớikémcỏinhưvậyxảyraởngườitrưởngthànhbởivìhọđãđánhmấtsựcảmnhậnđốivớinhữngđiềuhuyềnbívàsứccuốnhútcủatừngữ,lờinói.Hiểutheomộtnghĩanhấtđịnhnàođó,mỗimộttừđềulànhữnggiátrịvănhóavàtinhthầnnổilêntrênnhữngđợtsónglịchsử.TừngữtrongtiếngAnhlàsựhiệndiệncủakếtquảcảmộtquátrìnhtiếnhóa,cónguồngốcbanđầutừngônngữcổxưa,vàởmỗimộtbướctiếncủalịchsửlạitrảiquamộtquátrìnhsànglọc,tinhchế,cảitiếnnótrongviệcđánhvần,phátâmhayýnghĩamànóchứađựng,chođếnkhimỗitừđạtđếntrạngtháihiệnnaynhưđượcghitrongtừđiển(vànóvẫnđangcòn"tiếptụctiếntriển").

Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnđánhgiálớpnềnmóngcónhiềutầngnàycủangôntừvàhỗtrợbạntrongviệcpháttriểnđượcmộtvốntừvựnggiàucó,phongphúhơn.

KhảosátvềnguồngốccủatừngữBạnhãyviết ramột tờgiấy tấtcảnhữngtừmớimàbạngặpphải trong

quátrìnhđọcsáchhoặclưugiữchúngởmộtphầnđặcbiệttrongcuốnsổtay

viếtvăncủabạn.Trongsốcáctừđó,hãychọnlấymộttừmàbạnđặcbiệtyêuthíchđểtiếnhànhtìmhiểu.Hãyđếnmộtthưviệnvàtratừnàytrongtừđiển.Côngviệcnàyđòihỏimấtnhiềucôngsứclầntheodấuvếtđểtìmranguồn gốc của từ đó, và cung cấp cho bạn các ví dụ về cách sử dụng nótrongvănhọc,đồngthờichỉrachobạnthấymộttừđượccảibiênvàtiếnhóanhưthếnàoquathờigian.Trênmộttờgiấytrắng,bạnhãyvẽnhiềuđườngthẳngnằmngang,phâncách thànhcáckhoảngđềuđặnvàbằngnhau trêntranggiấy,hìnhdungnhưcáclớpđịachấtkhácnhau.Ởphầnđầutờgiấy,hãyviết racácđịnhnghĩavàcáchđánhvầnhiệnhànhđãđượccôngnhậnrộngrãicủatừđó.Trongmỗilớptiếptheoởbêndưới(hoặccộtnằmngang)theochiềutừtrênxuốngdướicủatờgiấy,bạnhãychỉracáchtừđóđượcsửdụngtrongnhữngthờikỳtrướcđó(baogồmcácvídụvàthờigiansửdụng,cùngvới các cáchđánhvầnđã thayđổinếu chúngcó thể ápdụngđược).Phầncuốicùngcủatranggiấy,hãyđưaratừgốccủatừbạnđangquantâmtrongcácngônngữkhácnhau.

Khithựchiệnnhữngcôngviệckhókhănlàđàosâuvàolịchsửcủacáctừngữnày,bạncũngcóthểtiếpcậnđượcvớinhiềutừkhôngquenthuộcvớimột trạng thái kỳ lạ.Giống nhưWillardEspy, tác giả cuốnTheGameofWords(Chơichữ),đãdiễntảvềđiềuđó:"Họccáctừmớitrongkhichúngvẫncònđangrấtmớimẻ,đểchúngcóthểđượcnhậnbiếttốthơn.Đưachúngvàocácthủthuậtvàtròchơimỗikhicódịp.Điềuquantrọngnữalàhãytìmcáchkếthợpvàđưacáctừmớivàotrongnộidungbàiviếtvàquátrìnhgiaotiếpcủabạn".

Bạnphảicảmthấythậtthoảimáivàthíchthúkhidùnglặplạicáctừmớivàkhámphácáchgieovầncủachúng,cũngnhưcáctừlặpâmđầu,cáctừbịchekhuấtởbêntrongcủanhữngtừlớnhơn,cáctừđồngnghĩa,tráinghĩavàcácđịnhnghĩahàihướcvềnhữngtừmàbạnmớitìmthấynày.

Hầunhưchắcchắnrằngcác tròchơingôntừ làcáchtốtnhấtđểhọctừmớivàpháttriểnhơnnữasựmềmdẻo,linhhoạttrongviệcsửdụngnhữngtừđãbiết.Ướctínhmộtngàycókhoảng30triệungườiMỹgiảicáccâuđốvềtròchơiôchữcótrongkhoảnghơn1.700tờbáokhácnhau.Cácbộtròchơisắpchữđượctìmthấyở27%sốhộgiađìnhngườiMỹvàkể từnăm1931đếnnay,đãcó100triệubộđồchơinhưvậyđượcbánhếttrênphạmvitoànthếgiới.Córấtnhiềuloạitròchơikhácnhau,luôncósẵntrongcáckhochứađồchơiởkhắpđấtnướcMỹ,khôngkểnhiềutròchơimớihàngnămđượcđưarabàybán trên thị trường.Tuynhiên,cũngcónhiều tròchơivềngôn từ có tínhmở, không bị hạn chế và bạn có thể chơi các trò nàymàkhông cần các tấm bảng hay các tạp chí, chúng sẽ làm trí thôngminh vềngônngữcủabạnđượcđadạngvàphongphúhơn.

Đâylàbatròchơiđểbạncóthểbắtđầu(ngoàiracònnhiềutròkhácmàbạncó thể tìm thấy trongcáccuốnsách tròchơingônngữ,được liệtkêở

mụcgiảitrí):-TròTic-tac-toe:Chơinhưtròchơicờca-rôthôngthường,nhưngngười

chơidùngcácchữcáiđểthaythếchodấugạchchéovàdấu0trongtròchơicờca-rô,ngườichơicầntạorađượcmộttừchínhxácbằngcácchữcáiviếtliềnnhautheođườngthẳnghoặcđườngchéo.Vớimỗimộtchữcáitrongtừđượctạora,ngườichơinhậnđượcmộtđiểm.

-Bậcthangngôntừ:Hãychọnhaitừcósốlượngchữbằngnhau,ngườichơicốgắngtìmcáchbiếnđổitừthứnhấtsangtừthứhaibằngcáchthayđổimỗilầnmộtchữcáivớisốbướcthựchiệnítnhất.Mỗibướcphảitạorađượcmộttừcóýnghĩa(thídụnhưtừsawvàbut,cácbướcchơithựchiệnlầnlượtcócáctừnhưsau:saw,sat,bat,but).

-Tròchơitừđiểnđánhlừa:Mỗingườichơihãychọnlấymộttừmớinàođótrongtừđiển,đồngthờiđưaracảlờiđịnhnghĩachínhxáccủatừvàlờiđịnhnghĩa"đánhlừa"màanhtavừatạorangaylúcđó.Nhữngngườicùngchơikhácphảixemxétvàquyếtđịnhxemđịnhnghĩanàođúng,địnhnghĩanàosai.

Ngônngữcóthểđápứngđượcsựkhámphá,khảosátcủachúngtavớimộtthờilượngvôtận,khichúngtatiếnhànhcácthửnghiệmvớinó,lậpcáctròchơivớinó,làmsángtỏýnghĩa,tạora,biếnđổinó,xuyêntạc,bópméonó,pháttriểnvàmởrộngnó,haythựchiệncácsửađổikhácđốivớinóđểphùhợpvớibấtkỳkíchcỡnàocủatừmàchúngtachọnlựa.Theoquátrìnhđó,chúngtacóthểnhậnthầyrằngtrítuệcủabảnthânđãđượcmởrộngvàtiếnbộthêm,rằngngônngữlàmộtcôngcụtưduykhôngbịgiớihạn.Việcsửdụngngônngữmộtcáchcóchủýtheocáchlàmnhưtrênlàmtăngthêmsứcmạnhchotríthôngminhcủachúngta,đồngthờichúngtacũngnhậnrađượcsựphongphúvàđadạngtrongtínhchấtthựcdụngcủangôntừ.Mặtkhác,nhữngcáchlàmnàycũngrấtthúvịvàgiúptagiảitrí.

25CÁCHPHÁTTRIỂNTRÍTHÔNGMINHNGÔNNGỮ-Bạnhãythamgiahộinghịchuyênđềvềsáchhay.-Tổchứccácbuổi liênhoan,gặpgỡvớichủđề làcáchoạtđộngnghề

nghiệpthôngthường.-Chơicáctròchơingôntừ(vídụnhưtròđảongữ,xếpchữhoặctròchơi

ôchữ).-Thamgiamộtcâulạcbộsách.-Thamgiahộinghịcủacácnhàvănhoặcmộtlớphọc,mộthộithảovề

viếtvăntrongtrườngđạihọcđịaphương.-Thamgiacácbuổiđăngký tênsáchhoặccácsựkiệnkháccó tínhđề

cao,tônvinhcácnhàvănđãthànhcôngtrênvănđàn.-Tựghiâmlờinóicủabạnvàbậtlạiđểnghe.-Thườngxuyênđiđếnthưviệnvàcácnhàsách.-Đặtmuadàihạnmộttờbáocóchấtlượngcaonàođó(vídụnhưtờThời

báoNewYork,BưuđiệnWashington...)vàđọcchúngthườngxuyên.-Hãyđọcmỗituầnmộtcuốnsáchvàtựxâydựngmộtthưviệncủariêng

bạn.-Thamgiacâulạcbộnhữngnhàhùngbiện(vídụnhưcâulạcbộ“Những

ngườichủtrìcótầmcỡquốctế”)hoặcchuẩnbịmộtcuộcnóichuyệntrongkhoảngmườiphútkhôngtheomộtnghilễnhấtđịnhnàochomộtcôngviệchaymộtsựkiệncủacộngđồng.

-Họccáchsửdụngbộvixửlýtừngữ.-Hãynghebăngghiâmcủacácdiễngiảnổitiếng,cácnhàthơvànhững

ngườikểchuyện(tìmvàghilấytêncủahọtrongcáctàiliệuởthưviện).-Hãyluôngiữmộtcuốnnhậtkýbênmìnhvàmỗingàyviếtkhoảng250

từvềbấtcứđiềugìcó trong trínhớcủabạn.Hãyquan tâmvàchúýđếnnhữngkiểunóikhácnhau(nhưcáchìnhtháingônngữ,cáchdiễnđạtbằngtiếng lóng, ngữ điệu, từ vựng v.v...) của những người khác nhaumà bạnthườnggặphàngngày.

-Dànhthờigiannóichuyệnthườngxuyênvớigiađìnhvàbạnbè.-Hãytạoracáctròchơichữ,cáccâuđố,cáctròđùacủariêngbạn.-Thamdựhộithảovềviệcđọcnhanh.-Dạychongườimùchữ,thấthọcthôngquacáctổchứctìnhnguyện.-Ghi nhớ, học thuộc tất cả các bài thơ hoặc những đoạn văn xuôi nổi

tiếng.-Thuê,mượnhoặcmuacácbăngghiâmvềnhữngtácphẩmvănhọchay

vànghechúngmỗikhi rảnhrỗihoặcvàonhữngthờigian thuận tiện trongngày.

-Đánh dấu, khoanh tròn những từ ngữmớimà bạn bắt gặp trong quátrìnhđọcsách,sauđótìmhiểuchúngtrongtừđiển.

-Hãymuatừđiểnđồngnghĩavàtráinghĩa,từđiểngieovần,sáchvềcácgốc từ và sổ tay thực hành về văn phong, sau đó sử dụng chúng thườngxuyêntrongcácbàiviếtcủabạn.

-Đếnlễhộicủanhữngngườikểchuyệnvàhọchỏinghệthuậtkểchuyện.-Mỗingàyhãysửdụngthêmmộttừmới.

Chương3.TRÍTHÔNGMINHKHÔNGGIAN

SuynghĩbằngconmắttưduycủabạnNhàkhoahọcngườiMỹLouisAgassizlàngườirấtcoitrọngchitiết.Một

buổinọ,cóngườitrợlýmớiđếnramắtAgassizvàôngđãđểanhtanghiêncứu tiêu bản lạ của một loài cá. Sau khi hướng dẫn các bước tiến hành,Agassiz rangoàiphòng thínghiệmvàđể trợ lý lạimộtmình.Saunửagiờxemxét,ngườitrợlýcảmthấyđãtìmhiểuhếtmọithứmuốnbiếtvềtiêubảnnàynhưngAgassizchưaquaytrởlại.Vàigiờnữalạitrôiqua,anhtavừabựcbội,nảnlòngvừatứcgiậnvìđãbịbỏlạimộtmình.Để"giết"thờigiananhtangồiđếmvâycá,vảycávàbắtđầulậpbiểuđồcủatiêubản.Anhtanhậnra rằng đã quên cách nhìn nhận ban đầu của mình, ngay cả việc loài cákhôngcómimắt.CuốicùngAgassizquaytrởlạiphòngthínghiệmtrongsựtrôngđợicủanhànghiêncứutrẻ.Tuyvậy,Agassizkhônghàilòngvớikếtquảvàyêucầuanhtatiếptụcnghiêncứutiêubảnnàythêmhaingàynữa.Rấtnhiềunămsauđóanhtatrởthànhnhàkhoahọcxuấtchúngtronglĩnhvựcnghiêncứucủamìnhvàanhtađãnóirằngbangàyđólàthờigianthựctậpcógiátrịnhấtmàmìnhtừngtrảiqua.

Vídụtrêngợichotamộtsốđiềuvềsứcmạnhcóđượckhitatậptrungtìmtòiquansátđểnhậnranhữngtri thứccònẩngiấu.SựviệcnàyđềcậpđếnmộtdạngtríthôngminhvềkhảnăngquansátmàHowardGardnernóiđến,Spatial Intelligence(Trí thôngminhvềkhônggian).Điểmcốt lõicủaloạitríthôngminhnàylàkhảnănglĩnhhộichínhxácthếgiớikhônggianthịgiác và khả năng chuyển đổi sự cảm thụ ban đầu về không gian củamộtngười. Đây là loại trí thôngminh của kiến trúc sư và dân Sherpa (ngườiHimalaya)haycủanhàphátminh,thợmáy,kỹsưvàngườilậpbảnđồđịachính.Ngườicótríthôngminhkhônggiancóthểnhìnthấynhữngđiềumàngườikháchaybỏquadùtrongthếgiớithựchayảo.Ngườitacóthểđịnhhìnhvàđịnhdạngnhữnghìnhảnhtưởngtượngnàythôngquanhữngphươngphápcụthểnhưvẽ,điêukhắc,xâydựngvàsángchế,hoặcbằngcáchtrừutượnglàxoaytrònhaybiếnđổinhữngđốitượnghìnhảnhđóbêntrongtưduy,suynghĩcủahọ.

Chươngnàysẽđềcậpđếnmộtsốdạngkhácnhaucủatríthôngminhvềkhông gian và khảo sátmột số cáchmà nhờ vào đó – giống như đối vớingườitrợlýmớinóitrêncủaAgassiz-bạncóthểpháttriểnnănglựcquansátkhônggiancủamìnhthôngquaviệcrènluyệntínhkiênnhẫnvà thốngnhất.

CónhìnthấythìmớitinQuátrìnhnhậnthứcthếgiớitrựctiếpthôngquathịgiáclàđiểmchínhyếu

củatríthôngminhkhônggian.Mặcdùngaycảngườimùcũngsởhữunăng

khiếu(tríthôngminh)vềxửlýkhônggian(ngayđứabébatuổibịmùcũngbiếtđượcquỹđạocủavậtthểtrongkhôngtrungkhiđượcnémđivàcóthểgiải thích rõ ràngđược tấmbảnđồ), nhưng tronghầuhết các trườnghợp,khảnăngnhìnđượclàbướcquantrọngđầutiênđểtríthôngminhvềkhônggianpháttriển.Thịlựcởmỗingườilàkhácnhaunhưngmộtngườivớithịlực20/20 thìđượccoi làbình thường.Tuynhiên, cónhữngngười sởhữu"cặpmắtcủachimưng"chophéphọnhìnthấyởkhoảngcáchxahơnnhiềusovớimắt thường.VídụmộtsinhviênngườiĐức,VeronicaSeider,nhậnbiếtchitiếtcủamộtngườiởkhoảngcáchxahơnmộtdặm.Mộttrongnhữngnhàduhànhvũtrụcóthểxácđịnhrõràngcácngôinhàtừđiểmcáchbềmặttráiđấtmộttrămdặmtrongsuốtquỹđạobaycủaanhta.CácnhàkhoahọcgọitrườnghợpnàylàHypereidesishaycặpmắtsiêutinhtường.

Mộtbiểuhiệnkháccủatríthôngminhkhônggianlàkhảnăngquansát,đánhgiáđặcbiệtđốivớinhữngvậtởcựlygần.ThổdânGikwecủabộtộcKalaharicóthểtừdấuvếtcủamộtconlinhdươngmàpháthiệnragiớitính,kíchcỡ,tầmvócvàtâmtínhcủaconvậtđó.NhữngthợsănngườiEskimochútâmđếntừngchitiết,từngthayđổinhỏcủatuyếtvàbăngdướichânhọ,vìbấtcứsailầmnhỏnhặtnàocũngkhiếnbăngvỡvàlàmhọbịmắckẹt.

Trongnềnvănhóacủachúngta,khảnăngnhậnbiếtđượcđiểmđặcthùkhônggiankhôngcònquantrọngnữabởitađãcócácbiểnbáohiệu,bảnđồ,cácdạnggiaotiếpvàthôngtinsốhóadẫnđường.Ngàynay,chúngtađểtuộtkhỏi taynhữngcơhội lớntrướcmắtdochúngtađãquádựadẫmlệ thuộcvàotríthôngminhvềngônngữhọcvàtoánhọc-logic.

Bàithựchànhdướiđâygiúpbạnphụchồinhữngkỹnăngquansátđãbịbảnthânbạnlãngquên.

TậpquansáttinhtườngnhưđôimắtcủathợsănHãyđếnmộtnơiyêntĩnh,chẳnghạnnhưvườnnhà,côngviênhaymộtsố

địađiểmsinhtháinàođó.Bạnhãydànhhẳnmộtgiờđồnghồchỉđểlàmmộtviệc làquansátmôi trườngxungquanh.Bạn thựchiệnnhưsau: tiếnhànhquansátcảnhvậtởxungquanhcàngnhiềucàngtốt.Phóngtầmmắtraxavànhìnvàonhữnggìẩngiấubêntrongcủathiênnhiên.Quansátnhưthểbạnsắpđạtđếnkhảnăngquansát của thổdânKalaharihay thợ sănEskimo -nhữngngườicócảmnhận tinh tếđến từngchi tiếtcủacảnhvật.Hãynhìnmọisựvậtbằngđôimắt"dunghòa",nghĩalàkhôngđểýquánhiềuđếnmộtchi tiếtcụ thểnàomàphảiquansátđồng thời tấtcảcácchi tiết trong tầmquansátcủamắtmình.Hãyquansátsaochobạncảmthấynhưthểbạnnhìnthấyđượccảnhữnggìởphíasaulưngbạn.

Mộtthờigiansau,bạnhãytrởlạiđúngđịađiểmtrênvàonhữngdịpkhácnhau,lặplạicáchlàmnhưtrênvàhãyđểýxemkhảnăngquansátcảnhvậtcủabạnthayđổinhưthếnàokhibạncónhiềuthờigiờhơnđểquansát.

Hãyquansátvớimộtcảmxúcnguyênsơ,trongsáng

Cácdạngkỹnăngquansátđượcmiêutảởtrêncóthểđưađếnmộtdạngkháccủanhận thức trựcquan,đó làkhiếu thẩmmỹtính tế.Đây là loại tríthôngminhvềkhônggiancủanhữngngườilàmnghềtrangtrínộithất,nhàthiếtkếvườnhoa,côngviên,nhàmỹthuật,phihànhgiahoặcnhàphêbìnhnghệ thuật.Nhữngkhảnăngnghềnghiệpnhưvậyđòihỏiphải có sựcảmnhậntinhtếvềcácyếutốchínhtrongviệcthưởngthứcnghệthuật,nhưlàcácđườngnét,sựsắpđặt,khốilượngvậtthể,khônggian,sựcânbằng,độtươngphảngiữasángvàtối,mứcđộcânđối,vậtlàmmẫuvàmàusắcsựvật.Nhữngnghệsỹnổitiếngdườngnhưpháttriểntàinăngthiênvềcácyếutốtrên.Chẳnghạntrongmộtbuổiphỏngvấn,danhhọaPicassođãbiểulộsựnhạycảmmãnhliệtđốivớimàusắckhiôngthuậtlại:"TôiđidạotrongkhurừngcủalâuđàiFontainebleau.Ởđó,tôibắtgặpmàuxanhcủacâycỏ.Tôiđã tìmcách truyền tải đượccảmgiácnàyvào trong tranh".Tương tựnhưvậy,họasỹngườiNgaWassilyKandinskyđãnhớlạivàviếtvềlầnđầutiênôngsửdụngchấtliệunghệthuậtđểvẽnhưsau:

Lúctôimườibahaymườibốntuổigìđó,tôiđãmuamộttuýpthuốcvẽtranhsơndầubằngtiềntôidànhdụmđượcnhờbỏốngtừngđồngsilinh.Tớitậnbâygiờtôivẫnnhớrõnhữngmàusắcđượcbóprakhỏituýpthuốc.Khitôinắmtrong tay tuýp thuốc,dườngnhư tôicảmthấy trongđó làcảniềmhânhoan,vuimừnglẫnsựtrangnghiêmvàkỳảo,ngaycảnhữnglầnsauđócũngvậy.Dườngnhưcócảsựvuimừng,sựphóngkhoáng,cóâmthanhcủanỗimấtmát,cósứcmạnhtuyệtvờivàsựchịuđựng,nhẫnnhục,sựngoancốbẩmsinh,sựmỏngmanhdễvỡtrongcáchthứcchấtliệuvẽtràorakhỏituýpthuốc.Nhữngđiềukỳlạ,đángyêunàychínhlàdomàusắctạonên.

Vớinhữngcảmxúcnhưthế,ngườinghệsỹđãđểlạichochúngtacáctácphẩmmangdấuấncảcuộcđờimình.Ngườinghệsỹđánhthứckhảnăngtrigiáctrongbảnthânmỗingườiđểcóthểthựcsựbiếtcáchchiêmngưỡngcáckiệttác.KennethClark,nhàviếtlịchsửmỹthuậtAnh,đãthuậtlạicảmgiáclầnđầutiênbắtgặpmộtkiệttácnhưvậykhithamquantriểnlãmnghệthuậtNhậtBảnởLondon:

Cuốiphòngtrưngbàylàmộtdãybậcthangnhỏ.Chúngtôimệtmỏibướclênbậcthangvàvàomộtphòngtrưngbàykhác.Ngaylậptứctôiđãbịxúcđộngmạnh.Phíabênkialànhữngbứctranhvẽcácloàihoađẹpmêhồnđếnnỗitôiđãvấpmạnhvàobậcthang.Tôithấymìnhnhưlạcvàomộtthếgiớikhác.Vàtôiđãpháthiệnthấychínhcáchsắpxếpcácmàusắcđãtạoramộtsựthểhiệnmới,chắcchắnlàmớihoàntoàn.

Cảmgiáckhinhìn thấycácbức tranhđẹpmêhồnđãđọng lại sâuđậmtrongtâmtríClark.Ôngkểlạirằngnămmươilămnămsau,khiôngđượcthămmột thánh đườnggầnKyoto,NhậtBản, ông đã nhận ra ngay nhữngbứctranhmàhồibéôngtừngbắtgặptrongtriểnlãmtạiLondonnăm1910.Hìnhảnhđãđọnglạivàchỉnhữngngườicókhiếuthẩmmỹtinhtếmớinhận

rađược.Bài tậptiếptheosauđâygiúpbạntraudồikhảnăngnhậnxétbằngcon

mắtcủamộtngườinghệsỹhaynhàphêbìnhnghệthuật.ThamquancáctriểnlãmnghệthuậtBạnhãyđithamquancácviệnbảotànghayphòngtrưngbàynghệthuật

cánhântạinơibạnsống,nếukhôngthìcóthểsửdụngsáchlịchsửmỹthuậtcóhìnhminhhọatốtnhưcuốnHistoryofArt(Lịchsửmỹthuật)củaJansennhưlàmộtphòngtrưngbàynghệthuậtdiđộng.Trongbảotàng,khibạnbắtgặpmộttácphẩmnghệthuật(tranhsơnmài,tranhvẽ,tácphẩmđiêukhắc,cắtdán,mộtbộ sưu tậphayảnhchụp)hoặcmộtbộcác tácphẩmmàbạnquantâmđếnthìhãyxemxétnóthậtcẩnthận.Khôngcầntậptrungnhiềuvàochủđềcủa tácphẩm, thayvàođóbạnchúýđếncáchcảmnhậnriêngcủamìnhvềquátrìnhlàmnênnó.Hãymởrộngtâmhồnvàđểbảnthâncảmthấyngạcnhiên,bấtngờnhưthếnàokhixemtácphẩm.

Thửđểýxemmắtbạntậptrungvàođâuvàtạisaonólạibịlôicuốntừchitiếtnàyđếnchitiếtkháccủatácphẩm.Bạnđạtđượcđiềugìkhikhảosáttừngphầncủatácphẩm?Cóphảilàmàusắchấpdẫnbạn?Haycáchsửdụngnhữngkhoảngtrống?Cáchphatrộn,kếthợpmàusắc?Haymộtđiềugìđóbạnkhôngđịnhnghĩađượcrõràng?

Đừng cố phân tích ngay tức khắc những gì bạn thấymà hãy quan sátnhữngđiểmnàogâyracảmgiácphẫnnộhaycáccảmnhậnkhác.Giớihạnthờigianthamquanlàmộtgiờ,sauđóbạnghilạinhữnggìđãtrảiquakhitham quan hoặc kể lại với người thân về tác phẩm nghệ thuậtmà bạn đãthấy.Mộthoặchaithángsaubạnhãyquaylạiđểxemnhậnxétcủabạnthayđổinhưthếnàohayvẫnnhưcũ(tiếptụcdànhnhiềuthờigianđểkhámphácáctácphẩmkháctheocáchnhưthế).

Trongvàitrườnghợp,thamquanmộtbảotàngvàgặpđượcbảnnguyêngốc của tác phẩm sẽ đem lại kết quả bất ngờ thú vị. Trong số những tácphẩmthậtsựgâyđượcxúcđộnghayấntượngmạnh,thìnhữngkiệttáccổđiểnvềhộihọa,điêukhắcvànhữngcôngtrìnhkiếntrúcnốitiếnglànguyênnhâncóthểgâyratìnhtrạngđộtquỵ,xúcđộngđộtngột,ngấtchoánghoặcgâyảogiác.ĐâyđượcgọilàhộichứngStendhal,têncủanhàvănPhápởthếkỷXIX,saukhiôngđãmiêutảviệcôngtừngbịchoángngợpnhưthếnàotrướcnhữngbứctranhtreotườngởFlorence-mộtthànhphốtrungtâmmỹthuậtcủanướcÝ.Mặcdùtìnhtrạngnàyrấtítgặpphảinhưngthựctếđóchotathấysứcmạnhtolớnmàmỹthuậtcóthểđemlạichotâmhồnconngười.Đángchúýhơn,đólànhữngkinhnghiệmvềbảotàngnghệthuậtcủabảnthânbạn,chúngsẽđểlạitrongbạnkhảnăngquansáttinhtườngvàsựnhạycảmmỹthuậtsâusắc.

PháttriểnnăngkhiếunghệthuậttrongconngườibạnĐốivớiphầnlớnchúngta,việcđánhgiáđượcđầyđủtàinăngnghệthuật

củangườikháclàkhônghềđơngiản.Bảnthânchúngtađềucómongmuốntrởthànhnghệsỹ.Hầuhếtmọingườikhôngcònmuốnvẽvờikểtừlứatuổitám,chíntrởlên,saukhihọnhậnthấythấtbạitrongviệccốlàmchonhữngbứctranhhọvẽtrôngthậthơn.TheoBettyEdwards-tácgiảcuốnDrawingontheRightSideoftheBrain(Khảnănghộihọanằmởbênphảibộnãoconngười),nhữngngườimớitậptànhvẽvờiđềugặptìnhtrạngchungnhưthếvìhọ cốgắngvẽbức chândungmột người (gồmhai tay, hai chân,một đầuv.v...)thayvìvẽnhữnggìhọthựcsựnhìnthấytrướcmắt.Thôngquacácbàitậpđượcsắpxếpmộtcáchhệthống,Edwardsgiúpcáchọasỹtiềmnăngbiếtcáchsửdụngkhảnăngtrigiáccủamìnhđểvẽmộtcáchrõràngvàchínhxáchơn.Sauđâylànhữnggìmàbàhướngdẫncáchọasỹtrongquátrìnhluyệntập.

VẽhìnhlộnngượcBạnlấymộtbứctranhđentrắngtừmộttờbáohaytạpchímàtrongđócó

mộthoặchaihìnhngười,rồilậtngượcbứctranhxuống.Tiếptheo,trênmộttờ giấy khác bạn hãy vẽ những gì bạn nhìn thấy trong bức tranh đã lộnngược,chọnmộtđiểmbấtkỳtrênbứcvẽlàmđiểmbắtđầu,sauđóvẽtheotừngđườngthẳngmột.Tránhtậptrungvàoviệcnhậnthứcbứctranh.Thayvào đó, nhìn kỹ từng đường thẳng, góc cạnh, hình dạng, các điểm nối vànhữngđặcđiểmkhácmàbạnnhậnthứcđược.Khôngđượcquaybứctranhhaybứcvẽcủabạnlêntrêntheochiềuthuậnchođếnkhibạnhoàntấtcôngviệc.Tronglúcvẽ,bạnsẽcảmthấydườngnhưđangvẽnhữngđườngthẳngvàcácgócrờirạc.Saukhiđãhoànthành,xoaybứctranhvàbứcvẽcủabạntheochiềuthuậnrồisosánhchúngvớinhau.Hãyxemxembứcvẽcủabạnchínhxácnhưthếnàosovớibứctranhgốc.

Edwardsđãđềnghịdùngmộtquy trình thựchiện tương tựđể trực tiếptìmcácđặctrưngtrigiácđốivớimộtbứcvẽcácvậtdụnggiađình,phongcảnh,chândung,cácvậtthểvàhìnhbachiều.Bàchorằng:"Conngườicầnđượcdạycáchbiếttạmthờiđặtsangmộtbêncáchệthốngkýhiệuvàphảitìmxemđiềugìthậtsựđangdiễnraởtrướcmắt".Đểcóđượcđiềunày,bàkhuyênnhữnghọasỹtrẻđangtrànđầykhátvọngcầnđểýđếnmốiquanhệgiữacácthànhphầncủamộtđốitượng,chúýđếnnhữngkhoảngtrốngxungquanhcácđồvật.Thỉnhthoảnghãylầnlượtnhắmtừngbênmắtlạiđểlàmphẳngnhữnghìnhảnhnhìnthấygiốngnhưkhihọvẽchúnglêngiấy.Mụcđíchlàđểchuyểnsangmộtchếđộnhậnthứcđượcđiềukhiểnbởibáncầunãophải(cóvaitròrấtlớnđốivớisựnhậnbiếtkhônggian).TrongchếđộR-modenhưbàđãgọi,mọivậtđượcnhìntrựctiếp,hoànchỉnh,tựđộngvàngaylậptức.

PhươngphápdạyvẽcủaEdwardschỉlàmộttrongnhiềuphươngphápvẽ,songnóđượcchúývìđãmangđếnnhữngthayđổiấntượngtrongthểloạitranhhiệnthực.Ởphầnsaucủachươngnày,chúngtasẽxemxétmộtkiểu

vẽhoàntoànkhác,giúptáihiệnlạivẻngoàinhữnghìnhảnhnằmtrongsuynghĩ,nộitâmmàbìnhthườngchúngtakhôngthấyđược.

NhữnghìnhảnhtrongnộitâmTrongkhi trí thôngminhvềkhônggianđượcbắtđầubằngviệcnhìnra

thếgiớihữuhìnhởbênngoài,thìnhữngđiềuđãđượcnhìnthấylạiquaytrởlạivào trong tưduycủachúng tavàđượcbiếnđổinhưnhữngtri thứcmànhờnó,chúngtathựcsựbắtđầuđánhgiáđượcmứcđộtinhtường,sắcsảocủabảnthântrongkhảnăngquansát.Nănglựctạoranhữnghìnhảnhtrựcquanmộtcáchchủquancủaconngườivẫncòn ítđượccácnhàkhoahọcbiếtđến.Nótượngtrưngchocáchthứcchủyếumàmỗicánhânsửdụngđểtạora,ghinhớvàxửlýthôngtin.Cácnhàkhoahọcgọinhữnghìnhảnhrõnétnhấtlàhìnhảnheidetic(xuấtpháttừmộttừHyLạpcónghĩalà"gắnliềnvớihìnhảnh").Nhữnghìnhảnhnàycóchất lượng tốtđếnmứcgầngiốngnhư những bức ảnh chụp.Những người có khả năng tạo ra hình ảnh trựcquannhưthếchobiết,họcóthểnhìnthấyrõđượcmộtbứctranhbêntrongnộitâmhọvềnhữnghìnhảnhmàhọtrôngthấyởthếgiớithựcbênngoài,sauđókhinhắmmắtlại,họcóthểquétquabứctranhđóvớinhữngchitiếtmà họ không trông thấy ở những hình ảnh ban đầu. Trong một cuộc thínghiệm,mộtcôgáicókhảnăngvềhìnhảnhtrựcquaneideticđãđượcxemnửabêntráicủamộtbứctranhnổi(thídụđólàmộthìnhảnhbachiều),điềunàykhôngđủ tạo ra ảo giác về độ sâu chomột người bình thường.Ngàyhômsaucôđượcxemnốtnửabênphảicủabứctranhvàbằngcáchgợilạihìnhảnhghinhớtừngàyhômquatrongkýức,côgáicóthểkếthợphainửabứctranhlạivớinhauđểnhậnbiếtđượcđộsâucủabứctranh.

Cácbáocáokhácnhauvềkhảnănghìnhảnhthịgiáceideticchothấyrõkhảnăngnàycóthểhỗtrợconngườikhilàmcáccôngviệcliênquanđếntrínhớhaytrongquátrìnhsuynghĩđểgiảiquyếtmộtvấnđềgìđó.Mộtngườiđànôngkểlạikhảnăngnàyđãgiúpíchchoanhkhicònlàmộtcậuhọcsinhnhư thế nào: "Khi tôi mười lăm tuổi, trongmột kỳ thi, tôi đã trông thấyquyểnsáchhóahọctrongtrínhớcủamình.Tôimởnóratrongtrínhớ,lậtquacáctrangsáchvàchéplạibiểuđồaxitnitricvàobàithi.RõnéthơnlàcâuchuyệncủaNikolaTesla,ngườiphátminhrađènhuỳnhquangvàmáyphátđiện.BànvềkhảnăngcủaTeslatrongviệccóthểhìnhdungtrướcđượcnhữngđiểuông sẽ phátminhhoặc sáng chế ra,một người đã từng chứngkiếnnói:"Teslacóthểtưởngtượngratrướcmắtôngmộtbứctranhvớiđầyđủmọichitiếtcụthểcủatấtcảcácphầntrongmộtchiếcmáy.Nhữnghìnhảnhđócònsốngđộnghơnbấtkỳbảnthiếtkếnào".NgườicộngtácvớiTeslaquảquyếtrằngTeslacóthểhìnhdungracácchitiếtmáymóccủaôngtớikíchthướccỡ10/1.000inchrồikiểmtracác thiếtbị tưởngtượngđótrongđầubằngcáchchochúngchạyhàngtuầnlễliềnvà"sauđóthìôngsẽnghiêncứuchúngkỹlưỡnghơnvềhìnhdángbênngoài".

Phầnlớnnhữngngườitrưởngthànhkhôngthểhìnhdungracáchìnhảnhcụthểtớimứcđộrõràngnhưthế.Cácnhànghiêncứuđưaraýkiếnrằng,cáchìnhảnheidetichiếmkhixuấthiệnvàtồntạiởngườilớn,sauthờikỳpháttriểncủatuổidậythì,mặcdùnóxảyrakháthườngxuyênởnhữngđứatrẻ.TheonhàthầnkinhhọcngườiAnhW.GrayWalterthìgần1/6dânsốcókhảnăngnhìnthấyđượcnhữnghìnhảnhsốngđộngbêntrongsuynghĩcủahọ, 1/6 dân số khác nhìn chung thườngkhông sử dụng các hình ảnh nhìnđượctrongsuynghĩcủahọtrừkhiđượcyêucầulàmnhưthếvà2/3dânsốcònlại"cóthểgợi lêntrongsuynghĩnhữngmẫuhìnhảnhnhìnthấyđượckhicần".Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnxácđịnhxemmìnhthuộcnhómnàonóitrên.

"Nhữngtấmbưuthiếp"trítuệbêntrongtưduynộitâmHãyngồithậtthoảimáivàomộtchiếcghếhaynằmtrênsànnhàđểlàm

bàitậpnày.Nhắmmắtlại,thởđềuđặntrongmộthoặchaiphút,sauđóđọcquanhữngđềmụctrongdanhsáchdướiđây(hoặcnhờmộtngườikhácđọcgiúpbạn),chờmộtlátchođếnkhitrongtrítưởngtượngcủabạnhìnhthànhđượcmộthìnhảnhrõnétcủamỗicảnhhoặcsựvậtđượcnhắcđến,sauđóbạntiếptụcchuyểnsangtưởngtượngcáchìnhảnhtiếptheo.

Phòngngủcủabạn.Mộtcáikéo.Mộtconhàmãmàuvàngtrongchiếcváyhồngcónhữngchấmmàuda

cam.Mẹcủabạnởtrêntrầnnhà.Đườngchântrờicủamộtthànhphốlớn.Đáyhồhayđạidương.MộtbứcảnhcủaAlbertEinstein.Mộttấmbảnđồthếgiới.Lúcbạnlênbảytuổi.Mộthìnhvuôngmàuxanhlácây,mộtvòngtrònmàuđỏvàmộttamgiác

màuxanhdatrời.Đánhgiámỗibứcảnhtheocáccấpđộtừ0đến6(0=khôngcóhìnhảnh

nào;1=hìnhảnhrấtmờ;2=hìnhảnhmờ;3=hìnhảnhkhárõ;4=hìnhảnhrõ;5=hìnhảnhrấtrõ;6=hìnhảnhrõnhưthật).

Chắc hẳn bạn sẽ cảm thấy thật khó hình dung hay tưởng tượng đượcnhữngcảnhtượngnêutrên,ngaycảkhibạnlàmộtngườicótrítưởngtượngtốt.Mộtsốngườicókhảnănghìnhdung tốthơnkhihọđược tựdo tưởngtượng,sángtạoraviễncảnhcủachínhhọ.TheomộtnghiêncứuđượcđúckếtbởiJeromeSinger,GiáosưTâmlýhọccủatrườngĐạihọcYale,thựctếmọi người đều có ít nhiều trạng tháimộng tưởng. Chính những suy nghĩmộng tưởnghãohuyềnđógiúpchoconngườiđốiphóvới sựcăng thẳng,khámpháranhữngsựkiệnsẽxảyđếntrongtươnglaivàvượtquađượcsự

chánnảntrongcuộcsốngthườngngày.Theomộtsốngườiđãthamgialàmthínghiệmvềvấnđềnày,khihọtậptrungtinhthầnvàchủđộngđểmộtchútmộng tưởngxenvào trong suynghĩkhiđang làmcôngviệcgìđócó tínhchấtmáymóchoặccầndùngđếnsựtínhtoán,thìkếtquảthuđượcchothấycôngviệcsẽhiệuquảhơnvàítgâybuồnngủhơn.Bàitậptiếptheođưaranhữngtìnhhuốngthuậntiệnđểbạncóthểtạoramộtchútmộngtưởnghữuíchtrongquátrìnhgiảiquyếtcôngviệcvàtrongcuộcsốngcủabạn.

SựmộngtưởngtrongsuynghĩBạnhãynhắmmắtlạivàđểtrínãođượctựdosuynghĩmônglung.Sau

đóhãychúývàobấtcứhìnhảnhnào thoánghiện trong tâm tríbạn.Làmnhưvậynhiều lầnvàdầndầnbạn sẽnhận thứcđược tất cảnhữngýnghĩtrongnộitâmcủabảnthânmình.Hãychúýxemchấtlượngcủahìnhảnhrõnétđếnmứcnàokhibạnđangởtrongtrạngtháimộngmơđó.Bạnhãyđánhgiámứcđộcủachúngtheothanggiátrịđượcliệtkêởtrên,xembạnđạtđếnmứcnào?Bạnsửdụngkhảnăngnhậnbiếtgì trongquá trìnhmộng tưởng(cảmxúccủabản thân,âmnhạc,ngônngữ,v.v...)?Bạncứ tiếp tục tưởngtượng thật nhiều nếu bạnmuốn, trước khi quay trở lại suy nghĩ về nhữngđiềubạnđãbiết.Saumộtthờigianhãytậptrungchúýnhiềuhơnnữavàonhữngkhoảngthờigiankhitrongtưduycủabạnxuấthiệntrạngtháimộngtưởng,lúcbạnlàmviệchoặcđangnghỉngơi,thưgiãn.

Tuynhiên,mộtsốngườikháclạicókhảnăngtưởngtượngtốthơnkhihọnghĩ vềmột vật cụ thể hoặcmột vấn đề nào đó. Thợmáy thường tưởngtượngkhihọlàmviệcvớimộtđộngcơxehơi.Bácsỹphẫuthuậtsửdụngkhảnăngtưởngtượngkhihọchữatrịmộtđộngmạchchủbịvỡ.Bàitậpsauđâysẽchobạnmộtbốicảnhthuậntiệnđểvậndụngtưduykhônggianbachiềuvàomốiquanhệhàngngàyvớimôitrườngxungquanh.

LuyệntậpcáchnhìnvàquansátHãytưởngtượngbạncómộtconmắtthứba,nhưlà"conngươiđilang

thang,cóthểnhìntừmọiphía",nócóthểrờikhỏicơthểcủabạnbấtcứlúcnàovàbayđixemxétmọisựvậttừtấtcảcácgócnhìn,chọnmộtvậtthôngthườngnhưcáighế tựa,cáibànbộsalonhaymộtvậtnàođóđể tiếnhànhquansát.Bước tiếp theo, trongkhingồicáchxavật thểquansátvàibướcchân,bạnhãydùngconmắtthứbađểkhámphávậtthểởmọigócđộcóthểnghĩ tới: từ trênnhìnxuống, từdưới nhìn lên, từmọi phía, từ cácgócđộkhác nhau, tiến lại gần, ra xa, từ trong ra ngoài, từ ngoài vào trong.Nếumuốn,bạnhãynhanhchóngpháchọacácđiểmnhìn thấy lênmột tờgiấy.Saukhihoàntấtviệcđó,đứngdậyvàđặtmìnhởcáchướngkhácnhauđểcóthểthựcsựnhìnthấyvậtthểtừcácgócnày.Hãysosánhnhữnggìbạnnhìnđượctrongtrítưởngtượngvớinhữnggìbạnthựcsựtrôngthấy.Bạnxemđộchínhxáckhinhìnbằngtrítưởngtượngđạtđếnmứcnào?Hãythựchiệnquátrìnhtươngtựvớimộtsốvậtthểkhác.

TưduytrựcquanMộttrongnhữngtácdụngcủatríóctưởngtượnglàkíchthíchkhảnăng

sáng tạovà traudồicácquá trình tưduyphức tạp.TheoRudolfArnheim,GiáosưdanhdựvềtâmlývànghệthuậtcủaĐạihọcHarvard,thựctếmọiquátrìnhtưduy-thậmchíviểnvôngvàtrừutượngnhất-đềucóthểnhìnthấyđượcvềbảnchất.ChẳnghạnôngnhậnxétquatrìnhtưduycủanhàtâmlýhọcE.B.TitchenerởthếkỷXIX,ngườiđãtừngtuyênbốhìnhdungrakháiniệm"ýnghĩa"như"cáiđầucánmàuxanhxámcủamộtloạixẻng,cómộtchútmàuvàngphíatrên(cólẽlàmộtphầncủacáicán)vàvừađàobớimộtđốngtốitămđầynhữngthứcóvẻnhưđượclàmbằngnhựa".

Xácthựchơnlànhữngbứctranhvềtrítưởngtượngcủamộtsốngườicótưduyxuấtsắc,nhữngngườinàyđãdùnghìnhảnhtrựcquannhưmộtcôngcụđểphátminhranhữngcôngtrìnhlớnsuốtcảcuộcđời.BacánhâncólẽcóảnhhưởnglớnnhấttớitưtưởngcủathếkỷXX-AlbertEinstein,CharlesDarwinvàSigmundFreud-cảbangườiđãdùnghìnhảnhtrựcquanđểpháttriểncáchọcthuyếtvĩđạicủamình.NhữngghichépcủaDarwinphảnánhmột niềm đammê không biếtmệtmỏi với những hình ảnh cây cối. Biểutượng này có vẻ như rất quan trọng trong việc giúp ông hình tượng hóaThuyết tiếnhóa.Ởmột trongnhữngghichépcủaông (cùngvớipháchọacủamộtcáicây),Darwinđãviết:“Sựhiệndiệncótổchứccủacácsinhvậtđượcsắpxếpgiốngnhưmộtcáicây,chiacànhnhánhmộtcáchbấtthường,giốngnhưnhữngcànhcâykhô,đâmchồirồichếtđitrongkhichồinonsinhra”.Tương tựnhưvậy,ở tuổimườisáuAlbertEinsteinđãnhậnđượcmộttrongnhữngcảmhứngchủyếuchoThuyếttươngđốicủaông,khiôngtưởngtượng ra một thứ có vẻ giống như đường đi của những tia sáng. CònSigmundFreudđãchứngminhnhữnghọcthuyếtcủabảnthânôngmộtphầnlànhờvàohìnhảnhcủamộthònđảonhôlêntừmặtbiển-nhưlàmộtphépẩndụcủamốiquanhệgiữacáiTôivớitiềmthức.

Nhữnghìnhảnhnàytượngtrưngchogiảnđồkinhnghiệmhoặc"bảnđồtưduy",chúnggiúpđịnhhướngchosựpháttriểnsuynghĩcủanhữngthiêntàitrongnhiềunăm.NhàtâmlýhọcHowardGrudergọinhữngbứchọanộitâmnàylà"hìnhảnhcủamộttầmkiếnthứcrộng"vàđưaragiảthuyếtrằngcácnhàtưtưởnglớncóthểcóbốnhaynămnhữnghìnhảnhnàytrongđời,sovớixấpxỉ600hìnhảnhcụthể(khôngphảidạng"hìnhảnhcủatầmkiếnthứcrộng")màmộtngườitưduytốtcóthểtưởngtượngđượctrongmộtgiờlàmviệcnghiêmtúc.Hầuhếtchúngtađềughinhớđượcnhữngtấmbảnđồtưduytrựcquanởđâuđóvớimộtmứcđộnhỏhơnđángkểsovớimứcnóitrên,tuynhiênchúngrấtquantrọngđốivớimỗicánhântrongviệcgiúptađịnhhướngđượcthếgiớibênngoài.Nhữnggiảnđổtưởngtượngnàyđượcchúngtatiếpthuvàchochúngtabiếtcáchlàmnhữngcôngviệcvẫndiễnrahàngngày,chẳnghạnnhưlàmthếnàođểđitừnhàđếnnơilàmviệc,cách

vặnlạicáivannướckhihệthốngốngnướccầnphảisửachữa,hoặclàmthếnàođếchơimộttròchơiđơngiảnnhưcờvuahaycờđam.

Cácgiảnđồtrựcquanmàchúngtanhớđượctrongđầuthườngrấtsơsài,giốngnhưnhữngtấmbảnđồthờiTrungcổmiêutảhìnhảnhcủanhữngconrồngthấpthoáng,lẩnquấtđâuđóbênlềcủathếgiớihiệnthựcđãbiết.BứchọanổitiếngcủaSaulSteinbergchotathấyquanđiểmvềthếgiớicủamộtngườiNewYork,trongđóngườiMahattanchiếmphầnlớnbứctranh,phầncònlạicủathếgiớichỉđượcminhhọamộtcáchthưathớt,rảirác.Điềuđóchứngtỏrằngbảnđồkinhnghiệmtrongtrínãothườngphảnánhquanđiểmcủacánhân.Bàitậptiếptheođâysẽgiúpbạnkiểmtra,khảosátmộtsốbảnđồ trựcquankhônggianmàbạn có thểnhớvàmang theo chúng trong tưduy,nhưngthậmchílạikhôngbiếtđếnchúng.

NhữngbảnđồtưduyHãytậpluyệnđểtạonênmộtbảnpháchọabêntrongtríócđốivớimỗi

sựvật, sựviệcđượcnêu radướiđây.Bạnđừngbận tâm tới sự rõnétcủahìnhảnhhayviệccầnlàmđiềugìđóđểchongườikhácbiết.Mặtkhác,bạnhãythunạpcàngnhiềuthôngtincàngtốtđểhìnhdungrabảnvẽtrongtríóccủabạn(phảitránhnhìnvàonhữngthứliênquanchođếnkhibạnkếtthúcthaotácnày).

Sơđồnhữngnhàhàngxómởngaysátnhàbạn(trongphạmvibánkínhbanhà).

Mặtbằngngôinhàhaycănhộcủabạn.Bứctranhnóivềkháiniệmdânchủ.Sơđồbêntrongcơthểconngười.Bảnđồthếgiớivớitấtcảcácchâulục.Sơđồbêntrongchiếcmáygiặt.Bạncóthểkiểmtralạinhữngýtưởngtrựcgiácnóitrênbằngviệcnhìn

vàonhữngvậtthựctếnhư:bảnđồthànhphốmàbạnsống,quảđịacầu,mặtbằngngôinhàcủabạn,mộtcuốnsáchgiãiphẫu,cuốnVisualThinking(Tưduytrựcquan),nhữngthứthểhiệncácmặtkhácnhaucủamộtnền"dânchủ"hoặcmộtcuốnsáchmiêu tảquá trình làmviệcbên trongcủacáccỗmáy,chẳnghạnnhưquyểnTheWayThingsWork (Cách thứcvậnhànhcủa sựvật).Bứcvẽtrongtríóccủabạnđãmáchbảochobạnđiềugìvềthếgiớibênngoài?Chúngcóchobạnbiếttrínãocủabạnlàmviệcnhưnàokhông?Hãycùngbạnbèthựchiệnbàitậpnàyvàsosánhkếtquảxemthếnào

CácbảnpháchọatrongtưduyNhữngkiểuhìnhảnhpháchọamàbạnđãthựchiệnởtrênlànhữngbức

hìnhcóbảnchấtnhưdạngbiểuđồ-chúnglàcácpháchọanhanh,giúpmởrabứctranhbêntrongcủasựvật.Rấtnhiềucánhânkiệtxuấtthếgiới,trongđócóLeonardodeVinci,ThomasEdisonvàHenryFord,thườngxuyêngiữbênmìnhnhữngquyểnsổghichéphoặcnhữngquyểnnhậtký,pháchọalại

nhữngtưduy,suynghĩtrựcquanđếnvớihọtừcuộcsốnghàngngày.Các"phácthảobanđầu"trongsổtaycủaLeonardođượcngườitacoinhưnhữngbứctranhhoànhảo,nhưngđốivớiông,cácbứcphácthảođólànhữngcôngcụmànhờchúng,ôngcóthểgiảiquyếtđượccácvấnđềkhókhăngặpphảitrongkhivẽthiếtkếhoặctrongquátrìnhsángtạoramộtthứgìmới.

RobertMcKim,chuyêngiathiếtkếchohãngFormerStanford,khuyêntấtcảnhữngnhà tư tưởngđangmongmuốncóđược tưduy trựcquan tốt sửdụngmộtvàicuốnsổghi lạinhữngbảnpháchọa,hoặcsửdụngnhậtkýýtưởng,để thườngxuyên lưu lại những suynghĩvàhoạtđộng trí tuệ tronglĩnhvựctưduykhônggiandiễnratrongtríóccủahọ,đốivớinhữngsựkiệndiễnratrongcuộcsốnghàngngày.

Khimôtảmộtquátrìnhmànhữngcánhâncótríthôngminhkhônggianởmứcđộcaothườnglàmđểghilạicácsuynghĩcủahọ,RobertMcKimđãđưaralờichỉdẫnnhưsau:“Họ-nhữngngườitưduybằnghìnhảnh-thựchiện rấtnhiều thao tácvẽvàpháchọa,họsửdụngviệcvẽđểkhảosátvàpháttriểnnhữngýtưởngsángtạocủabảnthân.Việctìmkiếmvàhìnhthànhnênýtưởngmớikhôngpháilàmộtquátrìnhtĩnh,cũngkhôngphảilàhoạtđộngchỉcómộthìnhảnhduynhất.Nhữngngườinàycònvẽrấtnhanh(vìnhữngýtưởngtrongsuynghĩhiếmkhiduytrìđượclâu;chúngluônbiếnđổivà thậmchícònbiếnmấtngaykhixuấthiện).Trongcảhai trườnghợp làkhámphávàpháttriểnýtưởng,cácnhàsángtạoýtưởngnhờđồhọacũngsửdụngrấtnhiềucáchdiễnđạtbằngcáchìnhtượngkhácnhau".

McKimkhuyênsửdụngmộtsốhìnhtượngsauđâyđểghitrongsổtayđồhọa:cácđồthị,biểuđồ,đồthịdạngcột,hìnhkhốikhônggian,hìnhvuông,cácnhânvậthoạthình,biểuđồdạngcây,bảnđồ,cácbứcvẽnguyệchngoạc,cácthiếtkế,cácbứcảnh.Nhưthế,nộidungghichépcóthểđượcviếttrênmộtquyểnsổnhậtký thông thườnghaybấtkỳmộtcuốnsổghichépnào,không cần phải đóng theo trang, hoặc cũng có thể được lưu giữ lại trênnhữngtấmthẻcóđánhsố,thậmchíchỉtrênmộtcuộngiấygóihàng.Điềunàysẽkíchthíchdòngchảyýtưởngtrongbạntuôntràomạnhmẽ.

Nhữngnhàtưduyvềkhônggiancũngnênxemxétlàmviệcthửbằngcácýtưởngtưduycủahọtrongkhônggianbachiều.JamesWatsonvàFrancisCrickđãlàmcảthếgiớingạcnhiênvàgiànhđượcgiải thưởngNobelnăm1962khihọkhámpháracấutrúcđườngxoắnốcképcủaphântửDNAbằngcáchsửdụngkiểuhìnhảnhkhônggianbachiềucỡlớnnhưmộtcôngcụđểtư duy và sáng tạo. Các nhà thiết kế của hãngGeneralMotors vàNASAthường tạoranhữngmôhìnhxeô tôvàphi thuyềnkhônggianđòihỏisựphứctạpvàtỉmỉcaođộ,chỉbằngchấtliệurẻtiềnlàbìacứng.Điềunàyđãgiúphọ tiết kiệmđượchàng triệuđô la trongcáckhoảnchiphídànhchopháttriểncôngnghệ.Bạncũngcóthểlậpmộtphòngthínghiệmtưduybằnghìnhảnhkhônggianchoriêngmìnhtạinhà,bằngcáchdùngcácnguyênvật

liệurẻtiềnnhưbìacứnghoặcbọtxốpđểlàmmôhìnhvàcácmẫuvật thunhỏ; nhữngvỏ chai nước ngọt bằng nhựa rất bình thườngvà những chiếcghim giấy; cán của những vật dụng thông thường vẫn được bán trên thịtrường (nhưcánchổi, cánô, cángươmv.v...)vàcácdạnghìnhkhốikhácdùngđểkếtnốichúng lại;nhữngchiếchộp thừacónhiềuhìnhdángkhácnhauvàcảnhữngmẩuđầuthừađuôithẹođủmọichấtliệuvàcónguồngốckhácnhau(dây,băngghiâm,hìnhkhối,tuýpthuốcđánhrăng,đấtnặn,dâythép,gỗvụn,nẹpcaosu,hộpthiếc,giấythừahoặcnhữngthứbỏđikháccóthểtậndụngđược).Cũngphảikểthêmsứcmạnhcủacáccôngnghệhiệnđạitrongviệchỗtrợnhữngýtưởngsángtạothuộcloạitưduykhônggian.Nềncôngnghiệpmáytínhđãmởrakhảnăngrấtlớnchonhữngnhàsángtạoýtưởngvềkhônggian, thôngquacáccôngcụhỗtrợđồhọanhưphầnmềmứngdụngCAD(Hỗtrợthiếtkếbằngmáytính),phầnmềm"Vẽvàtômầu",chươngtrìnhtươngtácgiữangườisửdụngvàmáytínhbằnghìnhảnh,cùngnhiềukỹthuậtnổibậtkhác.

Những ảnh hưởng của nền văn hóa hiện đại đến sự phát triển tríthôngminhkhônggian

Bấtchấpsựrađờicủahàngloạtcáccôngcụxửlýhìnhảnhkhônggianbằngcôngnghệcao,nềnvănhóacủachúngtahiệnnayvẫnđangquáchútrọngtớingônngữhọcvàcáctưduylogicvềtoánhọctrongviệcpháttriểncácsảnphẩmmới.GiáosưSửhọcEugeneS.FergusonthuộctrườngĐạihọcDelawaređãchỉrarằngcácchươngtrìnhđàotạokỹsưtrongcáctrườngđạihọc của chúng ta đang tăng lên vềmặt số lượng và tăng cường khả năngphântíchvềmặttoánhọc,nhưngbỏquêntrítưởngtượngvàhìnhảnh.Ôngchorằngtìnhtrạngấyđãdẫnđếnkếtquảlà:"Ngàynaychúngtacóthểphảichứngkiếnnhiềuđiềungốcnghếch.Đó làcáigiáphải trảchonhữngviệcchúngtađãlàmtronghệthốngđàotạocácchuyêngiakỹthuật".Mộtvídụthựctếchothấysailầmvềtưduykhônggiancóthểđãxuấthiệnvàgâyrathảmhọa của tàuvũ trụ con thoi.Rõ ràng, cónhiềungườiđãkhông thừanhậnsailầmtrongkhâuthiếtkếsaikiểudáng,dẫntớikhảnăngcủacontàukhôngđápứngđượctrongđiềukiệnthờitiếtlạnhgiávàvìthếđãxảyraròrỉnhiênliệu,dẫnđếnviệcphátnổvàpháhủyhoàntoàncontàuvũtrụ.Chỗrạnnứtđóđãđượccácnhàchuyênmônthôngthạovềhìnhhọckhônggianpháthiệnnhưngsauđó lạibịgạtbỏ trướcnhữngđịnhhướngvềphân tíchtoánhọcvànhữngmưuđồchiếmlĩnhuytínchínhtrịcủanhữngngườigiámsát,họcó lẽđãkhônghìnhdungrađượcnhữnghậuquảghêgớmcủasailầmnày

Nếubạnlàngườicókhảnăngđặcbiệtvềtríthôngminhkhônggianthìcó lẽbạn cảm thấynềnvănhóanày cóvẻnhưđịnhkiếnvàbất côngvớicuộcđờicủabạn.Bạncóthểmấtnhiềunămhọcngônngữởtrường,nơicácthầycôgiáoquantâmrấtít tớinhữngthứmàbạncókhảnănglàmrấttốt.

Hiếmkhibạncócơhộiđượcbộclộkhảnăngsángtạobằnghìnhảnhhoặcđượcdiễnđạtsuynghĩcủamìnhthôngquacácbứchọahaybiểuđồ.Nhữngngườimơmộngthườngbịcoilàlườinhácvàkhôngcómụcđích.Nhưngcóthểchínhhọvànhữngngườicó tưduykhônggian-hìnhhọatốt trongxãhộichúngtasẽvạchranhữngkhảnăngsángtạotrongcuộcsốngởthếkỷXXInày.

25CÁCHPHÁTTRIỂNTRÍTHÔNGMINHKHÔNGGIAN- Hãy sử dụng những cuốn từ điển bằng hình ảnh, chơi trò tic-tac-toe

trongkhônggianbachiềuhoặcnhữngtròchơikháccósửdụngtưduyvềhìnhảnhkhônggian

-Hãychơitròxếphình,tròchơirubic,tròmêcunghoặccáctròchơikhácvềkhônggian.

-Muaphầnmềmđồhọa, tậpthiếtkế.Tậpvẽvàsángtạohìnhảnhtrênmáytính.

-Họcchụpảnhvàsửdụngmáyquayphimđểghilạinhữngấntượngvềhìnhảnhcủabạn.

-Hãymuamáyquayphim,máyghihìnhvàtựsángtạonhữngbộphimvềcáchoạtđộngdiễnratrongcuộcsốnghàngngày.

-Xemcácbộphimvàchươngtrìnhvôtuyềntruyềnhình,đồngthờiđểýtìmhiểucáchsửdụngánhsáng,cáchdichuyểnmáyquay,cáchbốtrímàusắcvàcácthànhphầnkháccóliênquanđếnquátrìnhtạodựnghìnhảnh.

-Bạnthửtrangtrí lạibêntronghoặclàmđẹplạiphongcảnhbênngoàingôinhàcủabạn.

-Hãytạoramộtthưviệncánhânđểlưulạinhữnghìnhảnhmàbạnyêuthíchkhixembáo,tạpchí.

-Họcvàrènluyệnnhữngkỹnăngđịnhhướngtrongcáccuộcdãngoại.-Nghiêncứuvềmônhìnhhọc.-Thamgiacáclớphọcvẽ,điêukhắc,họctômàu,chụpảnh,quayphim,

thiết kếđồhọahoặcmột vài lớphọcnghệ thuật vềhìnhhọakhác tại cáctrườngđạihọchoặcnhững trung tâmhướngnghiệpởđịaphươngmàbạnđangsinhsống.Họcmộtngoạingữmangtínhtượnghìnhnàođó,chẳnghạnnhưtiếngTrungQuốc.

-Hãysửdụngcácýtưởng,tưduykhônggianbachiềucủabạnvàocôngviệcsángtạohoặcvàocácdựánkhác.

-Họccáchsửdụngvàdiễnđạtbằnghệthốngcácbiểuđồ,cấutrúchìnhcây,cácsơđồvànhữngkiểucấutrúcbiểuđạtbằnghìnhảnhkhác.

-Muamộtquyểntừđiểnbằnghìnhảnhvàsửdụngnóđểtìmhiểuxemcácthiếtbịmáymócthôngthườngvàcácđốitượngkháchoạtđộngnhưthếnào

-Hãythửkhámphákhoảngkhôngxungquanhbạnbằngcáchbịtmắtlạivàđểmộtngườikháchướngdẫnbạnđiquanhngôinhàhoặckhoảngsâncủa

nhàbạn.-Luyện tậpcách tìmkiếm,pháthiện ranhữnghìnhảnhvàcảnh tượng

trongcácđámmây,từnhữngvếtnứttrêntườnghoặctrongnhữngbốicảnhnhântạohaytựnhiêntươngtựkhác.

-Tậppháttriểnkỹnăngsửdụnghìnhảnhvàbiểutượngđểghilạinhữngđiềucầnlưugiữ(sửdụngcácmũitên,vòngtròn,cáchìnhsao,hìnhxoắnốc,cácmãmàu,nhữngbứctranhvàcáckiểutượnghìnhkhác).

-Gặpgỡcáckỹsưcơkhí,kiếntrúcsư,họasỹhoặcnhàthiếtkếđểxemcáchhọvậndụngkhảnăngkhônggiantrongcôngviệccủahọnhưthếnào.

-Dànhmột khoảng thời giannhất địnhđể thamgia thựchiện cáchoạtđộngnghệthuậtcùngvớigiađìnhhaybạnbè.

-Hãynghiêncứu,khảosátbảnđồvềthịtrấnvàđấtnướcbạn,sơđồcáctầngtrongnhàbạnvàcáchệthốngmôtảhìnhảnhkhác.

-Xâydựngcáccấutrúc,hìnhkhốikhácnhaubằngcáchsửdụngbộđồchơixếphình,cácloạiđấtnặn,cáckhốikhônggianhoặccácvậtthểlắprápkháctrongkhônggian.

-Nghiêncứuvềcáchiệntượnggâyảogiácquanghọc(thườngcótrongsáchđốvui,tạicácbảotàngkhoahọchaytrongcácthứđồchơigâyảogiácthịgiác...).

-Bạnhãythuê,mượnhoặcmuacácbăngvideocótên“Hướngdẫnthựchiện”môtảnhữngkhuvựcđặcbiệtmàbạnquantâm,yêuthích.

-Hãyphốihợpvớingườikhácđểvẽ,chụpảnhvàlậpranhữngbiểuđồtrongcácvănbản,cácdựánvàtrongcácbuổitrìnhdiễn,giớithiệumộtvấnđềnàođó.

Chương4.TRÍTHÔNGMINHÂMNHẠC

PháttriểnnăngkhiếuâmnhạccủabạnNhữngcâuchuyệnvụáncùngnhữngđiềubíẩnđầyphứctạplàyêutốcơ

bảnđểlàmnênnhânvậtthámtửSherlockHolmeshuyềnthoạivànổitiếngcủanhàvănArthurConanDoyle.VàthậmchíđôikhithámtửHolmescòngặpphảinhữngtìnhhuốngrấtkhógiảiquyết,đòihỏiphảicónhữngnỗlựcđặcbiệt.Những lúcđó, ông thường lấy chiếcviolon ravà chơinhạc.Âmnhạcdườngnhưmở ramọicánhcửachoviệcđiều tra, chophépônggiảiquyếtđượcvấnđềphứctạptrướcđócònlàmộtmớhỗnđộn.Cáctácphẩmtrinhthámhưcấucóthểchochúngtabiếtnhiềuđầumốiquantrọngtrongviệcsửdụngâmnhạcđểtưduyhiệuquả.Ngườitathườngnóiâmnhạccósứchấpdẫn,làmdịuđitâmtrạngcăngthẳng,cũngthậtchínhxáckhinóiâmnhạccóthểđiềuchỉnhtưtưởng.

Vaitròcủaâmnhạctrongquátrìnhsuynghĩhàngngàytrởnênsángtỏvớitôivàomộthôm,khicóngườithợmộcđếnlắpốngkhóitrêntrầnphòngăncủagiađình.Anhđivàophòng,xácđịnhvịtrílắpđặtvàmiệnganhbắtđầuphátranhữngâmthanhkhekhẽ,cónhịpđiệu"Uh-huh-uh-huh-uh-huh".Anhhátngâmngatrongkhiđangxemxétvàsuynghĩmộtcáchthậntrọngvềcôngviệc.Dườngnhưanhđangnghĩxemcáilỗsẽrộngbaonhiêuvàquansátxemdụngcụnàocầndùngchocôngviệc.Sauđóanhgiơtaylênvềphía trầnnhàgiốngnhưmộtngườichỉhuybảnnhạcgiaohưởngvàgõnhững âm thanh lách cách vui nhộn, như thể anh nhấnmạnh lại những ýtưởngchuyênmônđãđượcsuynghĩchắcchắnvàsẽđượctiếnhành.Cuốicùngcóthể thựcsựnóirằngtoànbộcôngviệcđãđượcgiảiquyếtxongởtrongtưduy,suynghĩcủaanh.Anhkếtthúccôngviệckhiđanglẩmnhẩmmộtbàihátnổi tiếngcógiaiđiệuvui tươi.Sauđó tôipháthiện raanhđãtừnglànhàsángtácnhạcjazztrướckhitrởthànhthợmộctựdo.Nhưngdùđãđểlạichiếckènsaxophoneởphíasau,anhtiếptụcsửdụnghiểubiếtvềâmnhạctrongcôngviệcmớicủamình.

Bạnkhôngcầnphảilàmộtnhàsoạnnhạcchuyênnghiệpđểnghĩvềâmnhạc.Hầuhếtchúng tađềusửdụng tưduyâmnhạc trongmọiứngxửvàcôngviệctrongcuộcsốnghàngngày.Chúngtabịâmnhạcbaoquanhtừtốitớisáng.Chúngta thứcdậybằngđồnghồbáothứcâmnhạc,nghecácbàiháttrênđàikhiđilàm,làmviệctrongcáctòanhàcóphátcácbảnnhạcnhẹvàsaumộtngàylàmviệc,chúngtathưgiãnởnhàbằngcáchngheđĩaCDvàchươngtrìnhMTV.Cácnghilễquantrọngnhấttrongđờisốngcủachúngtanhư đám cưới và lễ tang luôn được tổ chức với sự cómặt của âm nhạc.Chúng ta tập chơi nhạc, sùng bái âm nhạc vàmua sản phẩm âm nhạc đểthưởngthức.Nềngiáodụcâmnhạckhôngchínhthốngnàykhôngchỉgiúp

chúng ta trong tưduymàcònảnhhưởngmạnhmẽđếncáchsuynghĩcủachúngta.Chươngnàysẽgiúpbạntìmhiểusựảnhhưởngcủaâmnhạcđếncácthànhphầntạonêntưduycủabạn,như:trínhớ,sựtưởngtượngvàtínhsángtạo.

HọđangtrìnhdiễnbàihátcủachúngtaQuảngcáođãđượcbiếtđếntừnhiềunămqua,songcácnhàtâmlýhọccó

kinhnghiệmvừamớibướcđầuđánhgiáđượcmộtđiềuquantrọng:lồngmộtkhẩuhiệuhoặcmộtcụmtừngữvàoâmnhạclàmchonókhóbịquên.Nếubạnđangởvàokhoảngnhữngnăm1950, bạn sẽ có thể tìmngay ra từbịthiếu trong thành ngữ âm nhạc sau: "Hãy nhìn nướcMỹ trong của bạn".Nhữngđộcgiảtrẻtuổicóthểlàmđiềunàytốthơnvớimộtđoạnthơvần,lưuhànhtrongkhoảngthờigiangầnđâyhơn:"Ớ,chúngtôilàmtấtcảlàvìbạn".Cả hai đoạn thông điệp bằng âmnhạc này đều không còn được phát trênsóngphát thanh trongmấynămvừaqua,nhưngdườngnhư trongđầubạnvẫncóthểnảyrangaynhữngtừbịthiếutrongcáccâutrên,cònnhanhhơnnhiềusovớiviệcbạnnhớxembữa tốiquamìnhăngì.Ởmộtnơinàođótrongbộnãocủachúngta,cóhàngnghìnđoạnâmnhạcnhưthếluôntrôinổigiống như những mảnh vỡ trôi dạt trên biển, hay như những người langthangvô định.Mỗimột đoạnnhạc này chỉ chờmột tín hiệu là được kíchhoạt.

Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnnhậnbiếtxemthựcsựbạncóbaonhiêuđoạnnhạcđượclưugiữvàđangtrôitrongkýứccủabạn.

LớphọcbằngâmnhạcHãylàmbàitậpnàycùngmộthoặchaingườibạn.Hãyhátcácđoạnnhạc

quảngcáomàgầnđâybạnđãđượcnghequađàihoặctivi.Nếucần,bạnhãydànhthờigianđểnghethựctếmộtvàilầntrướckhibắtđầulàmbàitập.Hãyviếtracácđoạnnhạcvàtốthơnlàhãyhátchúngvàghiâm.Nếubạntừnglàmquảngcáo,thìlờicủacácđoạnbàihátcóthểcònlóelêntrongtâmtríbạnnhiềuhơnnữa.Nếubạnkhôngthểnhớđượcthìhãynghĩvềmộtloạtcáchạngmụcthườngđượcquảngcáo,nhưôtô,bánhhamburgers,đồuống,đồchơivàquầnáo.Từcácđoạnquảngcáođanglưuhànhmàbạnnhớđược,bạn tiếp tụcmở rộng trí nhớđến các đoạn thơquảng cáo có cùng chủđềkhôngcònđượcphátsóngtrongnhiềuthánghoặcnhiềunămgầnđây.Bạncốnghĩracàngnhiềucácbảnnhạckhácnhaucàngtốt.Bạncũngcóthểtiếnhànhcácbướctươngtựnhưtrênđốivớidanhsáchđứngđầubốnmươibàiháthoặcbộphimtrongvònghaimươilămnămquavàcácchủđềkháctrêntivi.

Quảng cáo đã làm được việc tuyệt vời là lấp đầy tâm trí của chúng tabằngnhữngthôngtinkhôngcóích.Tuynhiên,bạncóthểsửdụngcáctròtươngtựđểhệthốnglạitưduycủamìnhvàchỉđưavàođónhữngkiếnthứcđượcbạnlựachọn.Trướckhiphátminhrangônngữviết,cáccộngđồngxã

hộiđãphảinghĩracáchlưutruyềnkiếnthứctừthếhệnàysangthếhệkhác.Thôngthường,việctruyềnlạinhữngtàiliệuquantrọngchosựduytrìbộtộclàcảmộtvấnđềkhókhăn.Nhữngngườinhiềutuổihơncầnphảinóivớicácthànhviêntrẻtuổivềnềnvănhóa,vềphảhệcủahọ,vềlịchsử,vềdữliệuhànghảihoặcnhữngloàithựcvậtcóđộcvàloàinàocóthểănđược,nhữngkiến thức này được truyền lại sau khi những thế hệ lớn tuổi qua đời.Âmnhạclàmộtphươngpháptốtđểhọchuyểntảinhữngthôngtinnàytớithếhệconcháu.Thôngtinđượcchiarathànhnhữngđoạnnhỏvàđưavàonhữngbàihát,bàithánhcahoặclàmthànhcácđoạnnhạcngắn.Ngàynay,nhữngnềnvănhóa cổvẫn sửdụngphươngpháp truyềnđạtkiến thứcbằngcáchnày.Thídụ trườnghợpmộtngười IatmulcóhọchànhởNewGuineabiếtđượckhoảngtừ10nghìnđến20nghìntêncủathịtộcmàkhôngcầncáctàiliệughichép.Mộtphầnbímậtcủathànhcôngnàylàvìanhtacóthểhátđềuđềunhữngcáitêntheomộtnhịpđiệunhúnnhảynàođó.

Bài tập tiếp theosẽchỉchobạncáchsửdụngnhịpđiệuvàâmnhạcđểnhớđượcmộtbàihátkhócóchứađựngthôngtin.

DanhsáchmuasắmbằngâmnhạcChọnmộtdanhsáchngắnvềcácmụcmàbạnmuốnghinhớ,chẳnghạn

nhưdanhsáchcác thứcầnmuasắm,nhữngđiềucần làm trongngày, lịchtrìnhcáccôngviệcnhàcầnlàm,nhữngthứcầnnhớ.Hãyviếtcácđềmụclênmộttờgiấyvàbắtđầuđọcmộtcáchchầmchậm.Sauđótăngdầntốcđộđọclênvàcốgắngtìmranhịptrongmỗilầnđọc(Mar-tha,Bet-ty,Pe-te,John).Tiếptụcgiữnhịpđiệuđọcchotớikhibạnkhôngcầngiấynữa.

Trong suốt thờiTrungcổ, các tuviệnđã sửdụngâmnhạcđểgiúpcácthầytuhọcthuộclòngKinhThánh.Theocáchtươngtự,gầnđâycácnhàsưphạmsửdụngâmnhạccổđiểnđểkíchthíchtrítuệ,giúphấpthụtrithứcdễdànghơn.Mộtphươngphápkhácdựatrêncôngtrìnhnghiêncứucủachuyêngia tâmthầnhọcngườiBungari,GeorgiLozanov, liênquanđếnviệcnghemộtbảnnhạcvớinhịpđiệuphùhợp(nhịp4/4đượccoilàtốiưu)trongkhinhắclạitàiliệucầnhọctheonhịpnhạc.Mộtcáchkhácnữa,ngườihọcnhắmmắtvàtậptrunglắngnghengườikhácnhắclạinhữngthôngtincầnhọcmộtcáchcónhịpđiệu,phùhợpvớinhữngbảnnhạc.MộtnghiêncứuđượcQuânđộiMỹthựchiệnvàđãđượcViệnKhoahọcQuốcgiaMỹkiểmđịnh,chorằngviệc sửdụngnhạcnềnhứahẹn làmột công cụhọc tậphiệuquảkhiđượcsửdụngkếthợpvớinhữngphươngpháphọc tập thông thường.Mộtcuộcnghiêncứukháccũngchỉrarằngphươngpháphọcbằngnhạcnàycóthểrấthiệuquảchoviệcônluyệnngoạingữ,nắmvữngcácthuậttoán,cáckháiniệmkhoahọcvàcácthôngtintrừutượngkhác.Bàitậpdướiđâyminhhọacáchsửdụngphươngphápchophùhợpvớinhucầucủamỗingười.

KhóahọcbằngsiêuâmnhọcBạn chọn một đoạn nhạc của Mozart, Beethoven, Bach, Vivaldi,

Pachelbel,HandelhoặcHaydncótiếttấutươngđốiphùhợp.Sauđóbạnhãylựachọnloạitài liệu,vídụnhưtàiliệuvềcáccôngthứctoán,cácsựkiệnlịchsử,từvựngngoạingữ,cácđoạnvănhoặccáckháiniệmkhoahọc.Hãyđọc to tài liệumộtcách rõ ràng, theonhịpđiệucủabảnnhạcđãđượcghisẵn.Sauđónhờmộtngườibạnđọclạitàiliệuchobạnnghe,trongkhibạnngồihoặcnằmởtưthếthoảimáivàmắtnhắmlạitrongtrạngtháinghỉngơi.Bạnvàngườibạncàngtậptrungchúývàcónhiềucảmhứngtrongquátrìnhđọcbaonhiêuthìbàitậpcànghiệuquảbấynhiêu.Ngườiđọccầnthayđổingữđiệuđọc,đầutiênđọcto,sauđónhẹnhàng,rồităngtốcđộlênvừaphảivàlặplạichuỗitrìnhtựnàychođếnkhibảnnhạckếtthúc.

KhảnănghìnhdungâmthanhKhiWolfgangAmadeusMozartcòn làmộtcậubé,ôngđãđi thămnhà

thờSistineởRomevàbịmêhoặctrướcmộtbảnnhạcđượcngheởđó.Thậtkhôngmay,Tòa thánhVaticanđã ra sắc lệnhquyđịnh rằng tácphẩmâmnhạcnày,tácphẩmMisererecủaGregorioAllegri,chỉđượcbiểudiễnởbêntrong nhà thờSistine và không được sao chép dưới bất cứ hình thức nào.Mozartđãphảnứnglạiquyếtđịnhđótheomộtcáchrấtriêng.Ôngđãtớidựbuổitrìnhdiễnbảnnhạcnàythêmmộtlầnnữa,sauđóquayvềnhàvàsaochéplạitoànbộbảnnhạctừtrínhớ.MozartcóthểthựchiệnđượckỳcôngnàylàvìôngcókhảnăngtáitạolạitrongtrínhớâmthanhcủamìnhmộtbảnsaohoànhảotácphẩmthầnthánhcủaAllegri.Khảnăngcủaôngtươngtựnhưkỹnănghìnhdungrahìnhảnhtrựcquancủacáchọasỹtàinăng.Saunàyôngđãnóirằngkhisoạnnhạc,ôngcóthểcùnglúcnghethấytấtcảcácnốtnhạctrongtácphẩmcủamình.Cácnhàsoạnnhạckháccũngcótrítưởngtượng về thính giác tương tự như vậy. Schumann có thể vừa nghe nhạcpiano,vừanhẩmcác thanhđiệucủanhữngdụngcụkhácnhư toànbộdànnhạcđangchơi.KhiTchaikovskyviếtmộtbảngiaohưởng,ôngcóthểhìnhdungraâmthanhcủanósẽđượctrìnhdiễnnhưthếnàotrongbuổihòanhạcởđạisảnhMoscow.

Khảnăngnghe thấycácnốtnhạc trongđầu làmộtdấuhiệuquan trọngcho thấymột người cónăngkhiếuvề âmnhạc.Một trong số rất ít nhữngnghiêncứukhoahọcvềhìnhảnhthínhgiácchobiếthơn50%cácnhàsoạnnhạcchuyênnghiệpđượckhảosátchorằnghọnghenhẩmtrongđầubàihátAmericachơibằngđànpianorõnhưthểnóđangthựcsựđượcchơi.Dưới5%cácnhàtâmlýhọcđượcphỏngvấncóthểnóicùngmộtýkiếnnhưvậy.

Mộtnhàtâmlýhọcđãviết:"Tôiđãcảmnhậnđượcnhữnghìnhtượngâmnhạc rất riêng biệt và rõ ràng như thể chínhmình đang hát bài America,nhưngkhôngcócáchnàođểtôithểhiệnđượchìnhtượngđóragiốngnhưnóđãđược chơi trênđànpiano."Mặcdùvậy, khảnăngnàycó thểđược rènluyệnvàtraudồi.PaulR.Fansworth,nguyênGiáosưTâmlýhọccủatrườngStandford, nhận xét: "Chúng ta biết rằng những hình ảnh eidetic (nhớ và

hìnhdunglạirõnét)vềthínhgiácởtrẻemnóichunglàkhácxavàtốthơnnhiềusovớiởngườiđãtrưởngthành.Rấtnhiềungườitrưởngthànhđãmấtđi khả năng nhớ hình ảnh eidetic thính giác của họ do việc thiếu sự rènluyện".

Bàitậpsauđâysẽchobạnmộtcơhộithuậnlợiđểlấylạinhữngkhảnăngđã bịmất này bằng cách gợi lạimột số "khoảnh khắc âmnhạc" từ "ngânhàngâmthanh"nằmsâubêntrongconngườibạn.

KýứcghinhớvềnhữngbảnnhạcHãyngồi thoảimáivàomộtchiếcghếvànhắmmắt lại, thởđềuvàsâu

trongkhoảngmộtđếnhaiphút.Loạibỏnhữngcảmgiácvàsuynghĩtảnmạnvàolúcnày.Tạoranhữnghìnhtượngâmthanhdướiđâytrongtâmtrí(nếucóthể,bạnnênnhờmộtngườibạnđọcgiúplầnlượttừngđiềumột):

Tiếngmưarơitrênmáinhà.Mộtbảnnhạchiệucủachươngtrìnhtivimàbạnyêuthích.Mộtđoạnnhạccổđiểnbấtkỳ.Âmthanhtừgiọnghátcủachínhbạn.Mộtvàiâmthanhcủatiếngđàn.Âmthanhcủatiếngdếkêu.MộtnhómngườicùngđồngcabàihátChúcmừngsinhnhật.Âmthanhcủachuônggió.Mộtbàihátnàođóbạnrấtthíchthuởnhỏ.Mộtbàihátnổitiếnggầnđâybạnđượcnghetrênsóngphátthanh.Mộtgiaiđiệudochínhbạnsángtác.BàiTwinkleTwinkleLittleStar(Lấplánh,lấplánh,ngôisaonhỏ)được

chơibằngđànviolin.Bạnhãyphânbiệttừnghìnhtượngâmthanhtheothangđomứcđộtừ0

đến6(0=khôngcóhìnhtượngâmthanh;1=hìnhtượngâmthanhrấtmờnhạt;2=hìnhtượngâmthanhmờnhạt;3=hìnhtượnghơirõnét;4=hìnhtượngâmthanhrõnét;5=hìnhtượngâmthanhrấtrõnét;6=hìnhtượngâmthanhrõnétnhưđượcnghe trực tiếp),chúý tớinhữnghình tượngâmthanhrõnétnhấtvànên lặp lạiquá trìnhnghebằngtâmtríđểhỗ trợpháttriển kỹ năng này.Hãy tự tạo thêm chomình những đoạn nhạc yêu thíchkhácchưađượcđềcậpđếnởtrên.

BạncóthểnuôidưỡngnhữnghìnhtượngâmnhạccủamìnhđếnmứcđộbạncảmthấynhưmìnhđangsởhữumộtmáynghenhạcWalkmanởngaytrongnộitâm.Hãytậpluyệncáchsuynghĩnàyởmọilúc,mọinơimàbạncó thể, chẳnghạnvào lúcbạnđangbịkẹt trongkhixếphàng tạimột cửahàngtạphóa,haytrênmộtghếđợitạibênxebuýthoặctạigatàu,hoặcđơngiảnlàkhibạnmuốnthưgiãnmàkhôngcógìđểnghe.Đếnlúcnàybạnđãsởhữumộtmáynghenhạccầmtaycủachínhmình,nóđượcnốitớibộnãoâmnhạccủabạn,nơicóhàngngànbảnnhạcluônsẵnsàngchosựlựachọn

củabạn.Giờđây,giớihạnduynhấtchỉcònlàsứctưởngtượngâmnhạccủabạn.

EinsteinvớinhịpđiệuMộtnhàthơMỹởthếkỷXXlàHartCraneđôikhidànhhàngthánghay

thậmchíhàngnămđểxemxétcáchthựchiệncácýtưởngchomộtcôngviệcmới,trướckhingồilạiđểsắpxếpvàlắpghéptấtcảcácýtưởngđólạivớinhau.Nhữnglầnnhưvậyâmnhạcthườngđóngmộtvaitròquantrọngtrongquátrìnhsángtạocủaông.ÔngnghemộtbảnrumbacủaCuba,mộtbảntìnhcahoặccóthểlàmộtđĩanhạcRavel'sBolerovàbắtđầuđánhmáymộtcáchmiệt mài, ông chỉ dừng lại khi cần chuyển đĩa nhạc. Sau đó, ông nhanhchóngchuyểnnhững sảngkhoái âmnhạcnày thànhmộtbài thơmới.Âmnhạc là nền tảng trong các hoạt động sáng tạo của ông để tạo ramột tácphẩmhoànthiện.Nhữngcánhânkiệtxuấtkháccũngsửdụngâmnhạctheokiểutươngtựnhưvậynhằmkíchthíchtàinăngcủahọ.Trongquátrìnhpháttriểnbomnguyêntử,nhàvậtlýhạtnhânEdwardTellerđãlàmchocácđồngnghiệp tạiPhòng thí nghiệmLosAlamos tỉnh táovàobanđêmbằngcáchchơi những bản nhạc củaBeethoven bằng cây đàn piano đặt trong phòngđiều hành của ông. Albert Einstein thường chơi violon, còn AlbertSchweitzerchơiorgan,vàcùngvớiđiềuđó,âmnhạcđãnuôidưỡngniềmđammêkhoahọcvàchủnghĩanhânvăntrongtâmhồnhọ.

Vai trò của âm nhạc trong việc kích thích tiềm thức sáng tạo đã đượcnhiềucông trìnhnghiêncứukhoahọcchứngminh.Trongmột thínghiệm,nhữngngườiđãtrưởngthànhgiànhđượcđiểmcaohơnkhilàmbàikiểmtravềkhảnăngsángtạohìnhảnhnếuhọđượcđặtvàomộtkhônggiancóâmnhạc.Tronghai nhómđối tượngnghiên cứukhác, nhữngngười được chonghenhữngbàihátđãkểnhữngcâuchuyệnthúvịhơnvàviếtđượcnhữngtácphẩmcótínhsángtạohơnnhữngngườilàmviệctrongimlặng.Điềunàychỉrarằngâmnhạcsởhữumộtthuộctínhrấtđộcđáolàgiúpmởranhữngtưduymớivàgiảitỏasựứcchế.Nhữngnềnvănhóacổđạicũngnhậnrasứcmạnhcủaâmnhạcvàđãsửdụngtiếngtrống,bàihátvàlờicatrongcácnghilễđểđưanhữngthànhviêncủabộtộcsangtrạngtháibịthôimiên,làmthayđổicơbảnquá trình suynghĩcủahọ.Nhữngbài tập sauđây sẽgiúpbạn,thôngquaâmnhạcđếnvớinhững luồng tưduymới,đểgiảiquyếtnhữngvấnđềkhókhăn,tăngcườngsựnhậnthứctrongquátrìnhsángtạocủabảnthânvàdựđoánnhữngkhảnăngmớicóthểxảyratrongcuộcsốngcủabạn.

"Chiếclòấp"bằngâmnhạcTrướckhibắtđầubàitậpnày,bạnhãylựachọnmộthoặcnhiềuđoạnâm

nhạccó thểgiúpđánh thức tiềmnăngsáng tạoở trongbạn.Nên lựachọnnhữngbảnnhạcgiúpbạn tìm lại đượcnguồncảmhứnghoặcnhững trạngtháithănghoađãcótrongquákhứ.Chuẩnbịkỹlưỡngvớicácđoạnnhạcsaochobạncóthểdễdàngthểhiệnđượcnhịpđiệucủachúngbằngcáchsửdụng

chiếcqueđểgõnhịp.Sauđó,hãyviếtvàotờgiấymộtcâuhỏimàbạnmuốntìmcâutrảlời.Đócóthểlàmộtvấnđềđãlàmbạnbốirốitạicơquan,mộttìnhhuốngcầnđượclàmsángtỏtrongcuộcsốngcánhâncủabạnhoặcmộtsốcâuhỏiquantrọngkhácmàbạnđãcốgắngtrảlờitheonhiềuphươngánkhácnhau.Dành ítnhấtnửa tiếngđồnghồđểviết ranhữnggiảipháp tìmđược,nhữngchướngngạicảntrởtưduyhaybấtkỳmộtsựliêntưởngnàođóchợtnảyra trongđầu.Sauđóhãycấtgiấybútđi, rồingồihoặcnằmthoảimái, thởsâuvàđều trongmộthoặchaiphút.Cuốicùng,bậtđàiđĩa (hoặcnhờmộtngườibạnbậthộ)vàlắngnghemộtbảnnhạc.Tránhtậptrungvàocáccâuhỏitronglúcnày,thayvàođóhãyđểtâmtrícủabạnđungđưatheotừngđiệunhạc.Hãyđểýtớibấtkỳmộtýtưởng,mộthìnhảnhhoặcmộtsựliêntưởngnàochợtxuấthiện.Saukhithựchiệnbàitập,ghilạinhữngkinhnghiệmnàyvà tìmkiếmtrongđónhững thông tingiúp trả lờicâuhỏicủabạn,

Âmnhạc có thể đóngvai trò nhưmột chất kích thíchmỗi khi bạn cầnnângcaosứcsángtạocủamìnhtrongcuộcsống.Nếubạncầnhọcmộtkhốikiếnthứchoặcchínhbạncảmthấybịcăngthẳngtrongcôngviệc,hãycoiâmnhạcnhưmộtcáchloạibỏbếtắc.Âmnhạchoạtđộngnhưmộtsựcânbằnggiữacáccôngviệc cầnđến tưduyngônngữvà tưduy logicmàchúng tathựchiệntrongsuốtcảngày.Nótạoramộtsựchuyểndịchmớimẻgiữacáclĩnhvựckhácnhauvàchochúngtamộtconđườngđếnvớinhữngtriểnvọngmớitrongcuộcsống.

Khibạnquantâmđặcbiệttớiâmnhạc,vôtìnhbạnđãkhuấylênnhữngnhậnthứctừđáysâutâmhồnmình.Tiếnghuýtsáomộtgiaiđiệucóýnghĩađặcbiệtcóthểchợtvanglêntrongtâmtríbạnmộtcáchhoàntoànvôthức.Gầnđây,khiđanglữngthữngtrênđườngphốvớimộttâmtrạngbuồnnản,tôichợtpháthiệnmìnhđangngâmngalờibàihátcủaBillyJoe,Iloveyoujust thewayyouare (Tôiyêuvì emchính là em).Đoạnnhạccho tôibiếtrằng,mộtphầnsâutrongtâmhồntôikhôngbịcảmgiácchánchườngxâmchiếm.Cáiphầnâmnhạctrongtiềmthứccủatôinhưmộttiếnglòng,đãtựđảmbảorằngtâmtrạngcủatôivẫncòntốtlắm.Mộtlúcnàođó,khimộtbàihátxuấthiệntrongđầubạn(thậmchítronggiấcmơ),bạnhãykiểmtrachủđề,tên,lờivàýnghĩaâmnhạccủabàihátđểliênhệvàtìmmanhmốixácđịnhtìnhtrạngcủamìnhtrongcuộcsốnghiệntại.

NgườitađãcườigiễukhitôihọcđánhđànpianoKhilêntámtuổi,tôiđãthựcsựnghĩmìnhsẽlàmộtChopinthứhai.Bởi

vìtừlúcsáutuổi,tôiđãtỏrarấtthíchthúkhichơimộtcâyđànpianocũtạinhà ông bà tôi. Tôi thích trèo lên chiếc ghế gỗ dài của cây đàn, gõ nhịpnhữngâmthanhmàtôiđãnghevàtựtạoramộtsốđoạnnhạcnhỏcủariêngmình.Sauđóbốtôiđãgửitôivàcácchịemgáichomộtgiáoviêndạynhạc,ông còn mua về nhà nhiều dụng cụ âm nhạc như cây đàn piano hiệu

Steinway,đànhạc,đànclavicỡnhỏ,đànpianoloạinhỏhayđànorgan.Sausáunămluyệntập,tôingừnghọcchơinhạcvàgiờđây,khiđãtrưởngthành,rấthiếmkhitôingồivàocâyđànpianođểsángtác,dùchỉmộtnốtnhạc.

Dùtôiđãđượctiếpcậnvớimộtsốnhạccụâmnhạcítphổbiếntừkhicònbé,songcâuchuyệncủatôikhôngkhácmấysovớinhữngcâuchuyệnhọcnhạccủarấtnhiềungườiMỹkhác.Nhiềungườitrongchúngtôiđãthamgiavàocáckhóahọcnhạcvớitấtcảniềmđammêvàlòngnhiệtthànhnhưngkhitrưởng thànhvẫnkhôngđạtđượcướcvọng trở thànhmộtnhạc công thựcthụ.Mộtvàingười trong sốchúng tôivẫncònbănkhoăn:bâygiờcóquámuộnđểhọcchơimột loạinhạccụnàođókhông?Câu trả lời tấtnhiên làkhông.NhàgiáodụcJohnHoltđãnhấnmạnhmộtđiềutrongcuốnsáchcủaôngNeverTooLate:MyMusicalLifeStory(Khôngbaogiờlàquámuộn:Câuchuyệnvềcuộcđờiâmnhạccủatôi),đólà:việchọctập,kểcảhọcâmnhạchayhọccác lĩnhvựckhác, làmộtquá trìnhgiankhókéodàisuốtcảcuộcđời.Trongcuốnsách,ôngđãchiasẻnhữngthăngtrầmtrongcuộcđờiâmnhạccủaông,nhữngkhókhănbỡngỡbanđầukhiôngcầmđếncâyđàncelloởtuổimườilăm,nhưngsựluyệntậpcaođộ,hếtsứckiêntrìvàbềnbỉđãgiúpôngcóđủtrìnhđộđểchơicùngvớidànnhạchoặctrongcácnhómnhạc.Holtnhấnmạnh:"Cácnhàsưphạmnóirằngnếuchúngtakhônghọcchơi nhạc từ khi còn nhỏ thì chúng ta sẽ rất khó học được khi đã trưởngthành.Songkhôngphảinhưvậy.Tấtnhiênsẽrất tốtnếuchúngtađếnvớiâmnhạcmộtcáchthoảimáivàhứngthúkhicòntrẻ,cònnếukhôngsauđóchúngtacóthểgặpkhókhănhơn,nhưnghọcâmnhạckhôngbaogiờlàquámuộn".

Cóthểbạnthíchchơiđượcmộtnhạccụnàođónhưngbạnkhôngcósựcảmthụâmnhạc.Có lẽbạnđãbị tổn thươngdonhữnglờinhạobángcủamộtgiáoviêndạynhạc,củanhữngôngbốhaybàmẹvôtâmkhibạncònlàmộtđứatrẻ.Họđãchếgiễuvàlàmbạnxấuhổ,rằngbạnháthoặcchơinhạccụquáthôthiểnhoặctẻnhạt.TheoôngFrankWilson,trợlýchoVănphòngchuyêngiathầnkinhhọctạiSanFranciscothuộcTrungtâmYtếtrườngĐạihọcCalifornia:"Đốivớiphầnlớntrẻem,mùtịtvềâmnhạclànguyênnhâncơbảnlàmmọingườiđinhninhrằng,âmnhạckhôngdànhchomìnhtrongsuốtcuộcđờihọ".Ôngtuyênbố:"Tôichắcchắnmộtđiềurằngtấtcảchúngtađềucóthểpháttriểnkhảnăngâmnhạc.Điềunàyđúngchomọilứatuổi,mọi sựhiểubiết nền tảngvề âmnhạc, khôngphânbiệt sựkhácnhau củakích thước cũng như hình dáng của các ngón tay,miệng, đôi tai... Tất cảchúngtađềucóâmnhạcởtrongchínhbảnthânmìnhvàchúngtacóthểhọcđểthểhiệnđượcchúngbằngcáchnàyhaycáchkhác."

Lýdokhiến rấtnhiềungười thấtbại trongnỗ lựchọcđể làmchủđượcmộtnhạccụnàođókhicòntrẻvàsauđólạitiếptụcthấtbạitrongnhữngcốgắngvôvọngởtuổitrưởngthành,theoWilson,làcóquánhiềucảmxúcvà

áplựcởmộtngườichuẩnbịbiểudiễntrướckhángiả.Trongkhiđó,bảnthânmụcđíchvàlợiíchcủaâmnhạclạikhôngphảilànhưvậy,nóđơngiảnchỉđểvuichơivà làmộthình thứcgiải trí.Ôngđưa ranhững lờikhuyênsauđâychonhữngngườibắtđầuhọcnhạcmuộn:

-Hãyquyếtđịnhloạinhạccụbạnmuốnchơivàthểloạinhạcbạnmuốntrìnhdiễn.

-Hãyhỏinhiềugiáoviêndạynhạctrướckhilựachọnmộtgiáoviênchomình.

-Liênhệvớicáchọctròcủagiáoviênđóđểcóthểhọchỏikinhnghiệmcủahọtrongviệchọctậpvớigiáoviênnày.

-Hãychọngiáoviêncónhiềukỹnăngtrongâmnhạc,đồngthờicótriếtlýsốngphùhợpvớibạnvàcácsởthíchcủabạn.

-Hãyhọc thửvài bài học cơbảnđầu tiênvớigiáoviên củamình, saukhoảng năm đến mười buổi, bạn nên ngồi lại với giáo viên và đánh giánhữngkếtquả,kinhnghiệmmàbạnđãđạtđược.

-Đảmbảobạnvàgiáoviêncủabạncómốiquanhệhợptáctốtđẹp,đừngngạingùngkhiphảiđặtcâuhỏivớigiáoviên,đừngchegiấunhữngvướngmắcmàbạncóthểgặpphảitrongquátrìnhhọctập.

KhảnăngcảmthụâmnhạccủakhángiảÂmnhạc không phải là lãnh thổ của riêngmột nhómngười hoạt động

tronglĩnhvựcnàymàdànhchotấtcảmọingười.Bằngchứngchothấyđiềunàynằmởnhiềunềnvănhóatrênthếgiới,nơiphầnlớncôngdânđượcrènluyệnđể trở thànhnhữngngười amhiểu âmnhạc.ỞHungary, noi gươngngườiđitiênphongtronglĩnhvựcâmnhạcnhữngnămđầuthếkỷXXlànhàsoạnnhạcZoltanKodaly,hầuhếttrẻemđềuđượcchohọcnhạchàngngàyởtrường.TrongkhuvựcDagombasởphíaBắcGhana,ngườitanóitrẻemởđâybịlôicuốnvàocáchoạtđộngâmnhạccũnggiốngnhưtrẻemMỹbịcácchương trình vô tuyến truyền hình hấp dẫn. Thậm chí ở đất nước có nềncôngnghệpháttriểnnhưNhậtBản,ChươngtrìnhgiáodụctàinăngSuzukiđãgópphầnlàmchonhiềuthanhthiếuniênđượctiếpcậnvớicâyđànviolonvàpiano.

Tuynhiênhãynhớrằng,bạnkhôngbắtbuộcphảihọcnhữngbàihọcâmnhạctiêuchuẩnđểpháttriểnnăngkhiếucảmthụâmnhạccủabạn.SamuelTaylorColeridgemộtlầnnữađãnhấnmạnh:"Tôikhôngcókhảnăngcảmthụâmnhạc,tôikhônghátđểkiếmsốngđược,nhưngtôicóniềmyêuthíchâmnhạc và có thể phânbiệt được nhữngbảnnhạc hay và dở".Rất nhiềungườibộclộkhảnăngâmnhạccủamìnhmộtcáchđơngiảnthôngquaviệcbiếtthưởngthứcmộtđĩanhạchoặcmộtchươngtrìnhâmnhạctrựctiếp,haychỉ là việc lắng nghe những giai điệu tự nhiên xuất hiện trong cuộc sốnghàng ngày. George Gershwin đã nói: "Tôi thường xuyên nghe thấy tiếngnhạctrongnhịpđậpcủatrái tim".NhàsoạnnhạcngườiMỹAronCopland

đưaraýkiếnlàcóbamứcđộtrongviệcnghevàcảmthụâmnhạc:-Mứcđộcảmthụâmnhạcbằnggiácquan:Lắngnghenhữngâmthanh

phátramộtcáchthíchthú.-Mứcđộcóthểbiểuđạtđượcâmnhạc:Chútrọngtớigiaiđiệuvàýnghĩa

củatừngđoạnnhạchaybảnnhạc.Vídụphảiphânbiệtđượcmộttácphẩmâmnhạccógiaiđiệuêmđềm,thanhthảnvớimộttácphẩmnhạcsôinổi,rộnrã.Hoặcngườinghephảihiểuđượcnhữnglờinhắnnhủnằmsâutrongbảnnhạcmànhàsoạnnhạcgửigắmvàođó.

-Mức độ cảm nhận âm nhạc thực thụ: Tập trung chú ý vào các thànhphầnkhácnhautrongcấutrúccủabảnnhạcnhưgiaiđiệu,cáchhòaâmphốikhí,nhịpđiệu, âmsắchaymàusắccủa thanhâm,cách sắpxếp trongbảnnhạc,đồngthờicũngphảihiểuđượcthểloạiâmnhạc(vídụ:cóthểphânbiệtđượcmộtbảnsonatvớimộtbảnnhạcgiaohưởng,hoặcphânbiệtđượcmộtbảnrongdocótiếttấulặplạivớimộtbảnfugacóđoạnnhạclặplại).

Coplandđãchỉrarằngngườithựcsựngheđượcmộtbảnnhạcphảingheđược đồng thời ở cả ba cấp độ, nhưng để trở thànhmột người nghe nhạcchuyênnghiệp thì cầnphải có "lòngquyết tâmsắtđávàngheđượcnhiềuloại nhạc hơn nữa so với những bản nhạc mà bạn đã từng nghe". TheoCopland,cầnchủđộngtrongviệcthẩmđịnhâmnhạc:"Bạnchỉcóthểhiểubiếtvềâmnhạckhinghemộtcáchcóý thức.Đừng làmộtngườichỉbiếtnghemàphảilàngườibiếtnghevìmộtđiềugìđó".Bằngcáchtựkhámphábảnthânquacácthểloạinhạckhácnhau,traudồikhảnăngnghevàcảmthụâm nhạc với óc phê bình và thử nghiệmmột số gợi ý được đưa ra trongchươngnày,bạncóthểhọccáchlàmmềmdẻocơthẩmâmmàkhôngcầnphảiluyệntậphàngngàymộtcáchđơnđiệu.NgaycảChopincũngchưabaogiờcóđượcđiềuđótốtđếnnhưvậy.

25CÁCHPHÁTTRIỂNTRÍTHÔNGMINHÂMNHẠCCỦABẠN-Hãyhátngaycảkhibạnđangtắmhoặcđangđilại.-Chơi tròName thatTune (Gọi têngiai điệu) hoặcnhững trò chơi âm

nhạckhácvớibạnbè.-Đếnthamdựnhữngbuổihòanhạchoặcnhữngbuổibiểudiễncanhạc.-Tíchcựcsưutầmnhữngbảnnhạcyêuthíchvànghechúnghàngngày.-Thamgiavàođộihợpxướngcủanhàthờhoặcđộihợpxướngcủakhu

phố.-Thựchiệnnhữngbàihọcnhạctiêuchuẩnbằngnhạccụnàođó.-Làmviệcvớicácbácsỹchuyênchữabệnhbằngâmnhạc.-Mỗi tuầndành ramộtgiờđể lắngnghenhững thể loạiâmnhạc lạ tai

nhưnhạcjazz,nhạcđồngquê,nhạccổđiển,dânca,nhạcquốctếhoặccácdòngnhạckhác.

-Hìnhthànhthóiquencaháttrongthờigiansinhhoạtgiađình.-Muamộtcâyđànorganđiệntử,họcnhữnggiaiđiệuvànhữnghợpâm

đơngiản.-Muanhữngnhạccụgõnhịptạicáccửahàngđồchơivàchơitheonhịp

điệuđểcómộtnềntảngâmnhạcbanđầu.-Thamgiamộtkhóahọcthẩmđịnhâmnhạchoặclýthuyếtnhạctạimột

trườngđạihọcnơibạnsinhsống.-Đọccácbàiphêbìnhâmnhạc trêncácbáo, tạpchívà tạpchíchuyên

ngành.-Tìnhnguyệnhátởnhàdưỡnglão,ởbệnhviệnhoặcởtrungtâmchăm

sócsứckhỏethườngxuyên.-Tạomộtbốicảnhâmnhạctrongquátrìnhhọctập,làmviệc,khidùng

bữahoặcvàomộtsốkhoảngthờigiankháctươngđốiyêntĩnhtrongngày.-Cónhữngcuộcthảoluậnvớibạnbèvềđềtàiâmnhạc.-Đọctiểusửcủanhữngnhàsoạnnhạcvàcasỹnổitiếng.-Lắngnghecácgiaiđiệutrữtìnhxuấthiệnmộtcáchtựnhiênnhưtiếng

chimhót,tiếngồnàocủamáygiặthoặcnhữngnhịpchânbước.-Khámphálạicácthểloạiâmnhạcmàbạnyêuthíchkhibạncònlàmột

đứatrẻ.-Sángtạoranhữnggiaiđiệucủariêngbạn.-Làmnhữngcuốntự truyệnâmnhạccủabạnbằngcáchsưutậpnhững

đoạnbăngghiâmcácgiaiđiệutừngphổbiếnrộngrãivàocácthờikỳkhácnhautrongcuộcđờibạn.

-Lậpdanhsách tấtcảcácbảnnhạcbạnngheđượctrongthờigianmộtngày, từ bản nhạc nền nhẹ được phát ở siêu thị cho đến chương trình âmnhạctrêntruyềnhìnhhoặcđàiphátthanh.

-Muanhữngthiếtbịcôngnghệcao(nhưthiếtbịâmnhạcgiaotiếpvớimáytínhMIDI,phầnmềmmáytính).Nhữngthứđóchophépbạncóthểtựhọclýthuyếtâmnhạchoặccóthểchơicácnhạccụngaytrênmáytính.

-Thườngxuyêncahátvớigiađìnhhoặcbạnbètừmộtđếnhaigiờmỗingày,trongnhữngbuổigặpmặt,vuichơi.

-Thamgiahọccácchươngtrìnhđặcbiệtđào tạongắnhạnvềâmnhạccủahãngSuzuki,Kodasly,Orff-SchulwerkvàcáchệthốngcủaDalcroze.

Chương5.TRÍTHÔNGMINHVẬNĐỘNGCƠTHỂ

SựthôngtháicủacơthểbạnTrongbộsưutậpnhữngtruyệnngắnkinhđiểncủaJamesJoyce,cómột

truyệnngắnmangtựađềDubliners(NgườiDublin).Câuchuyệnđãmiêutảmộtcách tuyệtvờihìnhảnhmộtnhânviên thungâncủangânhàng,đó làôngJamesDuffy,mộtngườisốngẩndậtcạnhnhàmáybiaởngoạiôDublin.Duffygặpgỡvàcótìnhcảmvớimộtphụnữtríthứcđầynhiệthuyết,nhưngmối quanhệ đã đổvỡkhimột lần người phụnữ ấy tát vàomặt ông.Khimiêu tảnhânvậtDuffy,JamesJoyceđãdùngnhững lờikhác thườngnhư:“Anhtasốngmàphầnthểchấtvàphầntinhthầntáchrờinhau”.ĐiềunàyvớiJoycecónghĩanhưlàanhtasốngtrongnhàtùcủatinhthầnvàtáchbiệthoàn toàn với thế giới cảmgiác bên ngoài.Đặc điểm tính cáchmà Joycemiêutảlàmẫunhânvậtđiểnhìnhchoconngườingàynay-mộtvídụrấtrõràngvềsựtáchbiệtgiữaphầnnănglựcthểchấtvàphầnnănglựctinhthầncủaconngườitrongxãhộihiệnđại.

Thờicổxưa,cơthểvàtinhthầnconngườiđượccoinhưmộtkhốithốngnhất.NgườiHyLạpđánhgiácaoviệc luyện tập thểchấtvàcoiđó làmộtyếutốquantrọngđểtudưỡngsứcmạnhtinhthần.NgườiLaMãcũngthế,họđãthểhiệnchochúngtathấyhìnhảnhngườiđànôngvới"mộttinhthầnlànhmạnh trongmộtcơ thể trángkiện".Hàngngànnămqua,cácnềnvănhóaphươngĐôngđãtheođuổiviệcpháttriểntinhthầnthôngquacáchànhvihoạtđộngcủacơthểnhưluyệntậpyoga,võdưỡngsinhTrungHoavàvõAikido.Tuynhiên,trongnềnvănhóaphươngTây,ngườiThiênChúagiáothờiTrungcổđãhạthấpvaitròcủathânthể,coithânthểnhưmộtphươngtiệnphụcvụtinhthần.CòncácnhàtưtưởngtrongthờikỳKhaisángkhôngquantâmtớiphầncơthểvàchỉtìmcáchpháttriểntrítuệmàthôi.NhưnhàtriếthọcngườiPhápRenéDescartesđãnói từgần400nămtrước:"Tôi tưduy,nêntôitồntại".

CâunóinổitiếngcủaDescartesđãbiếnchúngtathànhngườinhưnhânvậtDuffy.Hoạtđộngtrítuệđượcxácđịnhhầunhưchỉgồmcótưduylogictoánhọcvàkhảnăngngônngữ.Hoạtđộngcơbắpđượcđặtởcấpthấphơnvàđượcgiớihạnvàocáchoạtđộngtrongphòngngủ,trênduthuyềnvàcáccuộcdãngoại.Thậmchítớitậnngàynay,vớinhiềungườiMỹđanghọctậpthờikỳPhụchưngđểsởhữumộtcơ thểkhỏemạnhvàsungsức,việcrènluyệnthânthểthườnggắnvớicácthiếtbịhỗtrợluyệntập,cácchươngtrìnhkiểm soát cânnặngvà cáckhóahọcquầnvợt, chứkhôngphải với nhữnghoạtđộngphải làmbằng tríóc.Cácvậnđộngviên thườngđượcxemnhư"thứđồhạgiá"vàcáccôngviệccầnsựkhéo léocủađôi taybịcoi làcấpthấpsovớithếgiới"caosang"củahoạtđộngkhoahọctựnhiênvàkhoahọc

xãhội.Họcthuyếttríthôngminhđadạngtìmcáchlấpđầykhoảngcáchgiữatinh

thầnvàthểxácbằngcáchcoinhữnghoạtđộngthểchấtnhưmộtdạngcủathôngminh.Cốt lõi của trí thôngminh vận động cơ thể là khả năng điềukhiểnmộtcáchthuầnthụccácchuyểnđộngcơthểcủaconngười(đólàtrítuệcủacácvậnđộngviên,vũcông,diễnviênkịchcâmvàdiễnviênđóngphim)vànănglựcsửdụngđôitayđểđiềukhiểncácvậtmộtcáchkhéoléo(đó là trí thông minh của nhà điêu khắc, thợ mộc, thợ hàn và thợ may).Chươngnàysẽmiêutảnhiềukhíacạnhkhácnhaucủanăngkhiếuvậnđộngthânthểtrongcáchoạtđộngcủaconngười,đồngthờikhảosátcácphươngphápkhai thácvà sửdụng loại năngkhiếunày, nhằmgiúpbạnkhôngchỉnângcaohơnnữanănglựchoạtđộngmàcòntăngcườnghiệuquảchonănglựctưduy.

CònhơncảthểdụcnhịpđiệuBạncóthểngọnguậyđôitaikhông?Chúngtathậmchícònkhôngcốthử

làmđiềuđókhichúngtacònlànhữngđứatrẻ.Bạncóthếnhàolộnkhông?Phầnlớntrongchúngtathậmchícònkhôngdámthựchiệnbấtcứmộtđộngtácnào.Hìnhnhưlà,nếuchúngtađãdànhthờigianđểluyệntậpcơthể,thìchúngtalạidồnsựquantâmchocáchoạtđộngthểchấtđượccoilà"quantrọng"nhưchạybộhoặc thểdụcnhịpđiệuvàđã tiêuphíhếtkhoảng thờigianrỗicóđược.Tuynhiêncóthểnhờnhữngloạikỹthuậttậpluyệnnhưthếmàbạncóđượccảmgiáctốthơnvềnăngkhiếuvậnđộngcủabảnthân,sovớiviệcbạnchỉthựchiệnđộngtácđứng-ngồihoặchítđấttrongvàiphút.Cácchuyêngiasứckhỏecóýkiếnrằng,thựcracómộtsốkỹnăngnhấtđịnhtrong năng lực thể chất, bao gồm cả sứcmạnh, khả năng chịu đựng, khảnăngthíchứng,khảnănggiữbìnhtĩnh,sựkhéoléo,khảnăngdiễntả,khảnăng phối hợp động tác và phản xạ tốt. Nhưng chỉ hai năng lực đầu tiêntrongsốđóđượcxãhộichúngtaquantâmxemxétvàrènluyện.

Tuynhiên,cácnềnvănhóakhác, trừvănhóaphươngTây,đãdành rấtnhiềuthờigianđểpháttriểnhầuhếtcácdạngnănglựccònlại.NgườiNhậtdànhmộtvịtrícựckỳquantrọngchoviệcpháttriểntưthếđànghoàng,đĩnhđạcvàphong thái trangnhã, thanh lịch, hình thànhnhữngkỹxảo thực sựnhưnghilễTràđạovànghithứctrongmônAikido.TrẻemBalithìlạidànhrấtnhiềuthờigianrảnhrỗichơivớicácđốtngóntaycủachúngđểđạtđượcđộmềmdẻovàkhéoléo,đểđápứngđượcnhữngyêucầucaotrongcácđiệunhảytruyềnthốngrấtkhóvàphứctạp.NhữngbétraiởNewGuinea,từ5-6tuổi đã bắt đầu học chèo xuồng ở một khoảng cách rộng với nhiều tìnhhuốngkhácnhaunhưgiữcânbằng,láivàđẩysàonhằmluyệntậpchocơthểnhữngkỹnăngthânthểđiêuluyện.

Nhữngbàitậpdướiđâysẽgiúpbạnđượctrảinghiệmvớinhữngloạitàinăngđóvàchophépbạntựđánhgiámứcđộtríthôngminhvậnđộngcơthể

củamình,vớihàngloạtnhữngloạikỹnăngkhácnhau(kỹnăngchủyếucầnthiếtchotừnghoạtđộngđượcviếttrongdấungoặcđơn).

Cácbàitậpkiểmtravậnđộngcơthể-Đứngtrênmộtchângiốngnhưmộtchúcòtrongkhimắtnhắmchặtlại.

Bạnđứngđượcnhưthếtrongbaonhiêulâu?(Khảnănggiữthăngbằng).-Némmộtnắmgiấyđãvotrònvàosọtrácđặtcáchkhoảng20m.Tăng

hoặcgiảmkhoảngcáchđónhằmđiềuchỉnhđộkhócủabài tập(Khảnăngphốihợpvậnđộngcủacơthể).

-Hãyviếttêncủabạnbằngcácngónchân.Hãyxemliệuchânbênphảihaychânbêntráihoànthànhđượccôngviệcnàytốthơn(Sựkhéoléo).

-Hãyxemliệubạncókhảnănggãitấtcảmọichỗđằngsaulưngchỉbằngcácngóntayhaykhông(Sựmềmdẻo).

-Lăntrònnhưmộtbánhxe(Khảnăngphốihợpvậnđộngcủacơthể).-Xâydựngmộtngôinhànămtầngthunhỏbằngcácquânbàitúlơkhơ

(Sựkhéoléo).-Đi bộ trênmép đường nơi có gờ vỉa hè bằng bê tông (Khả năng giữ

thăngbằng).-Hãysửdụngmộtvàicáinhípđểchuyểnmộttrămhạtgạotừchiếcbát

nàysangchiếcbátkháctrongthờigiancàngngắncàngtốt(Sựkhéoléo).-ChơitròSlap-Jack(VỗvàoquânJ)vớinhữngconbàitúlơkhơ.Những

ngườithamgiachơilầnlượtlấytừngconbàitrongbộbàicủamìnhvàmọingườicùngmộtlúcbúngconbàivàogiữachồngbài,khinàoxuấthiệnconJthìngườinàonhanhtayvỗvàoquânJđầutiênsẽđượcthutoànbộcácquânbàiởdưới(Phảnxạ).

-Hãy chơi vật tayvớimột người nàođóvà chúng ta sẽ biết đượckhảnăngcủamìnhđếnđâu(Sứcmạnh).

-Chỉsửdụngcơthểcủabạnđể"nói"vềkháiniệm"Sựbìnhđẳng"(Khảnăngdiễnđạt).

-Hãyđinghỉcuốituầnbằngtàuthủy,đibộítnhấtnămdặmmộtngàyvớiđiềukiệnbạncầnđượcbácsỹkiểmtravàchophép,đểđềphòngbiêncốvềsứckhỏe(Sựdẻodai).

Nếubạnkhôngthựchiệnđượchếtnhữngbài tậpđãnóiởtrênthìcũngđừnglolắng.Luyệntậpsẽgiúpchúngtahoànthiệnhơn(hãyxem"25cáchphát triển trí thông minh vận động thân thể của bạn"). Phần còn lại củachươngnàysẽchobạnbiếtlàmthếnàopháttriểntinhthầncủamìnhthôngquaviệcnhìnnhậnvàsửdụngcơthểnhưmộtcôngcụtựnhậnthức.

SựthôngtháicủacơthểTrongcơthểmỗingười,chắcchắnluôncóbiểuhiệngiốngnhưmộtthiết

bịđochuẩnxácđốivớicác sựkiệnvàquy luậtnhận thức.Thông thườngnhiềungườinóirằnghọcó“phảnứngbảnnăng”đểtrảlờimộtcâuhỏikiểmtrahoặccónhững"linhcảm"trướcmộtconngười,mộtđịađiểmmộtýkiến

hoặcmộtsựkiệnnàođó.VídụthisĩngườiAnhlàA.E.Housmanđãghilạinhữngdấuhiệubiểulộcủacơthểmình,khicómộtýtưởngsángtạođặcbiệtxuấthiệntrongông:

Kinhnghiệmđãdạytôicáchkiểmsoátnhữngýtưởngchợtxuấthiệnvàtồntạitrongđầu.Khitôicạorâuvàobuổisáng,nếucónhữngvầnthơchảytrongtưduythìlôngtơtrêndathịttôidựngđứnglênđếnnỗilưỡidaocạocũngphảingừnglại.Nhữngdấuhiệuđặcbiệtnhưrùngmình“ớnlạnh”cũngxuấthiện,đồngthờicómộtcáigìđấybópnghẹtcổhọngtôivànướcmắttôichựctràora;vàcòncómộtđiềumàtôichỉcóthểmiêutảbăngcáchmượnnhữnglờinóicủaKeattrongláthưcuốicùnggửichoFannyBrawne:"Tấtcảmọiđiềunhắc tôinhớ tới côấyđãvụtqua trong tôinhưmộtngôi saobăng."Nhữngcảmxúcnàynằmsâutrongđáylòngtôi.

GiáoviênnghệthuậtViktorLowenfeldđãđềcậpđếnmộtloạitínhcáchgọilàhaptic(cónguồngốctrongtiếngHyLạplàtừhaptos,nghĩalà"trongtrạngtháihoạtđộng"),dùngchongườicóđặcđiểmtiếpnhậnthôngtinchủyếu thông qua sự vận động của cơ thể. Lowenfeld nói rằng: "Kiểu ngườihapticsửdụngnhữngcảmgiáccơbắp,nhữngkinhnghiệmvậnđộng,nhữngcảmxúcxuấtpháttừviệcđộngchạmtrựctiếpvàtấtcảnhữngkinhnghiệmthực tếđể thiết lậpmốiquanhệvới thếgiớibênngoài".TheonghiêncứucủaLowenfeldxấpxỉkhoảng1/4sốngườicóbiểuhiệnrõrệtvềkhảnăngnhậnthứckiểuhaptic,3/4sốngườicònlạicóítnhấtmộtvàibiểuhiệnvềkhảnăngnhạycảmvớinhữngvậnđộngcủacơthể.

Bài tậpsauđâysẽgiúpbạnxácđịnhvàsửdụngđượcnguồn thông tinquan trọng này để giải quyết những vấn đề vướngmắc và đưa ra nhữngquyếtđịnhtrongcuộcsốnghàngngày.

CácphảnứngbảnnăngHãytậptrungchúývàomộtvấnđềcánhânhoặcnghềnghiệpmàhiệntại

bạnđangphảiđốimặt.Bạnhãytìmrabảnchấtcủavấnđềrồiviếtlênphầnđầumộttranggiấy(càngrõràngbaonhiêucànggiúpgiảiquyếtvấnđềtốtbấynhiêu).Tiếpđến,bạnliệtkêratấtcảcácgiảiphápcóthểgiảiquyếtvấnđề.Sauđóhãylàmnhưsau:đặttờgiấyđósangbêncạnhtrongmộtkhoảngthờigianngắnvàtậptrungsựchúývàocơthểcủabạn;cảmnhậnsựtiếpxúcgiữaphầncơthểcủabạnvớisànnhàvàghếngồi,giữadathịtvớiquầnáo.Bạnhãycảmnhậnbấtkỳ trạng tháikích thíchnàođốivớicáccơbắphoặcnhữngcảmgiáckháctrongcơthể.Tiếpđến,chuyểnsựchúýcủabạntớinhữnggiảiphápđãđượcliệtkêlêntranggiấyởtrên.Đọclầnlượttừnggiảipháp,saumỗigiảipháp,dừnglạimộtlúcđểghinhậnbấtkỳsựthayđổinàotrongcơthể.Chúýđặcbiệtđếntrạngtháithảlỏnghaycăngcứngcủacáccơbắpnhưcơhoành,cơbụng,cơcổ,cơvaihoặccơngực,nhữngphảnứngnàycóthểmangđếnchobạndấuhiệuđầumốiđểnhậnbiếtđâulà"điềuđúngđắn"hoặcđâu là "điều sai lầm"của từnggiải pháp riêngbiệt.Đồng

thời, bạn cũng tìm xem có những phản ứng khác của cơ thể hay không,chẳnghạnnhưcảmgiáckiếnbòhoặcnóngranởtrênda,dựngtócgáy,máymắt,đauởđâuđótrêncơthểhoặcnhữngcảmgiácnhưbịbỏnghoặcnóngấmởmộtsốvùngtrêncơthể.Bạngạchbỏđinhữnggiảiphápgâyraphảnứngtiêucựcvàcảmgiáckhóchịunhấtchocơthể.Khoanhtròngiảipháp(Hoặcnhữnggiảipháp)manglạiphảnứngthểchấttíchcựcnhấthaymanglại"cảmgiácbảnnăng"chobạn.

Mặcdùbàitậptrênchắcchắnkhôngphảilàgiảiphápchomọikhókhăn,nhưngnócóthểmởramộtcánhcửanhậnthứcmớivề thếgiới,vềnhữngphảnứng thuận chiều tích cựcdiễn ra trongcơ thểbạn (ví dụnhữngcảmgiáccónguồngốctừcáccơbắphoặcnhữngbógân),màtrướcđâycóthểbạn không coi làmột phương pháp tư duy đúng đắn.Bạn cũng có thể sửdụngsự"hiểubiếtvềcơthể"khilàmcácbàikiểmtra(chọncâutrảlờinàocócảmgiácđúng),khiđọcsách(lưuýcácphảnứngbảnnăngcủabạnđốivớinhữngýtưởngđặcbiệt,cácđiểmđặctrưngvàcáchdiễnđạtthúvị),khiviếtvàsoátlỗichínhtảhoặckhigiảiquyếtnhữngcôngviệchàngngàykhác.Thậmchíkhichọnlựabạnbèhoặcđốitáclàmăn,bạncũngthườngxuyêncảmnhậnđượcnhữngđiềutốtlành,nêntránhxanhữngngườimangđếnchobạncảmgiáckhóchịuhayđauđớnởcổ.

TưthếhoànhảoChúngtađãnhậnthấycáchcơthểbiểuhiệnrangoàinhữnggìđượctinh

thầnnuôidưỡngvàchegiấu.Nhưngđiềungượclạicũngluônđúng:nhữngthayđổitinhvitrêncơthểcũngcóthểảnhhưởngmạnhmẽtớinhữngdiễnbiến trong tinh thần.Nhà vănPhápMarcel Proust đã sử dụng những cảmgiáchapticđượctrauchuốtkỹlưỡngcủamìnhđểkhámpháảnhhưởngcủacơthểlêntrínão,trongmộtkiệttáccủaông,Alarecherchedutempsperdu(Đitìmthờigianđãmất).Nhưôngkểlại,mộtlầnđangđibộdọctheomộtconđườngnhỏtrảisỏitrongngôinhàcủangườibạnởthịtrấn,ôngchợtcảmthấytrongcơthểmìnhxuấthiệnmộtcảmgiácquenthuộcmàôngkhôngthểxácđịnhđượcrõràng.Saumộthồiphântíchvàxemxétnộitâm,cuốicùngôngđãnhớ lạiđượccáicảmgiácmàôngđã từngcónhiềunămvề trước,trongchuyếnđidulịchởItaly,khiôngđitrênnhữngvỉahèghồghề.Ởđâuđótrêncơthểôngđãghilạisựkiệnnàyvàchỉmộttưthếcũnglàmsốnglạitrongtrínhớôngtấtcảnhữngkýứcxaxưa.

SựtáihiệntrongtrínhớcủaProustchothấytầmquantrọngcủatưthếcơthểtrongtưduy.Từhàngnghìnnămnay,cácnềnvănhóa,trừnềnvănhóaphươngTây,đãbiếtđếncáchiệntượngtâmlý.VídụởẤnĐộ,ngườitatinrằngcáctưthếYogahayAsanakhácnhauđemlạimộttrạngtháitinhthầnđặcbiệttỉnhtáochongườithựchành.CònphươngTâycótruyềnthốngsửdụng từ tư thế để diễn tả những biểu hiện cơ thể, bộc lộ thái độ củamộtngười.

Gầnđâycácnhàgiáodụcđãbắtđầupháthiệnrarằngtưthếcũnglàyếutốquantrọngđểnângcaohaykìmhãmsựsángtạovàthànhtíchhọctậpcủahọcsinh.KhidạyhọcởAnh,MichaelGelbnhậnthấy,khiphảiđốimặtvớibàitoánhaybàiđọckhóhọcsinhthườngcăngngườiravàcótưthếgòbótrongkhitìmcâutrảlời.KhiGelbgiúpchúngsửalạitưthếngồivàchỉchochúngcáchhít thởvớimột tư thế thoảimáihơn thì cóvẻnhưcâu trả lờithườngđượctìmranhanhchóng.Mộtsốnhàkhoahọccũngđãchỉrarằngtưthếkhônghợplýsẽngăncảnlượngoxytrongmáuđưalênnão,vìvậy,giữđầuthẳngvớithânngườikhingồi,đứngvàđicóthểcảithiệnđượcnănglựcnhậnthứccủaconngười.Bài tậpsauđâysẽhướngdẫnbạncáctưthếgiúpcảithiệnkhảnăngtưduy.

TưthếngồiBâygiờ,bạnhãyxácđịnhtưthếcủamìnhkhiđangđọccuốnsáchnày.

Bạnngồithẳnghayconglưng?Đầubạnđãthẳngvớiphầnthânhaychưa?Có sự căng cứng nào ở tay, chân, cổ, bụng, đùi không? Bạn có khó thởkhông?Trướckhiquyếtđịnhthayđổitưthế,hãyxemkỹlạitưthếhiệnnaycủabạn.Sauđó,hãyquyếtđịnhmộtcáchsángsuốtvàdứtkhoát,thayđổisangtưthếthoảimáichocổ,đầuvàthânmình,chúýxembạncảmthấycơthểđổikhácnhưthếnàovànhịphơithởthayđổirasaokhibạnđổitưthế.Sauđó,đọctiếpvàchúýxemcósựthayđổinàokhôngvềtốcđộđọc,khảnăngđọchiểuvàcảquátrìnhtưduycủabạnnóichung.

Bởivì rấtkhóxácđịnhmộtcáchhoàntoànkháchquantư thếngồicủamìnhnênbạncóthểngồitrướcgương,chụpảnhhayquayvideoghilạidángngồikhibạnhọc,cảtrướcvàsaukhithayđổitưthế.Sauđótiếnhànhkiểmtrakếtquảđểtìmhiểuxemcónhiềusựcảithiệnnhưbạnmuốnhaykhông.

SựtưduytrongkhichuyểnđộngNhữngcửđộngcơthểcũnglàyếutốquantrọngtrongviệccảithiệnquá

trìnhnhậnthức.Nhiềunhàtưduysángtạođãtổngkếtrằngđibộhaychạygiúpnângcaonănglựcnhậnthứccủahọ.NhàphátminhEdwinLandđangđi dạo ngoài trời thì nảy ra ý tưởng phát minh ra máy ảnh Polaroid.Tchaikovskythườngmangtheobútchìvàgiấyviếtnhạctrongcáccuộcdạobộhàngngàyvàđãsáng tácđược rấtnhiềunhạcphẩm.ThomasMannđãviết:"Rấtnhiềusángtáccủatôiđãđượcthainghéntrongcáccuộcđidạo.Tôicũngcoicáchoạtđộngngoài trời làcách tốtnhấtđể tiếp thêmnguồnnănglượngchotôisángtác".

Cácgiai thoại trêncủngcốquanđiểmvềvai tròcủa sựphát triển thânthể;quanđiểmnàynhấnmạnhtầmquantrọngcủacácmônđibộ,chạybộ,khiêuvũvàcáchoạtđộngthểchấtngoàitrờikhác,cótácdụngrấtlớntrongviệcphát triểnvàmởrộngcácchứcnăngnhậnthức.CácnhàkhoahọctạiTrungtâmYtếSaltLakebáocáorằng,nhữngngườigiàđibộba lầnmộttuần,mỗi lầnmột giờ và kéo dài nhưvậy trongkhoảngbốn tháng, sẽ cải

thiệnđượcmứcđộphảnứngcũngnhưcácchứcnăngthịlựcvàtrínhớsovớinhữngngườiítvậnđộng,khôngtậpluyệnhàngngày.Theomộtnghiêncứukháctrên200ngườithườngxuyênchạybộởTrungtâmKhoahọcsứckhỏeOregon,60%trongsốđónhậnthấychạybộgiúphọcócácýtưởngđộcđáotựnhiênnảysinhmàchỉcầncốgắngrấtít.Rấtnhiềungườicóbútchìvàgiấyviếttrongtúiđểghilạicácýtưởngngaykhihọnghĩra.Bàitậpsausẽgiúpbạnkhaitháccácýtưởngnảyra"trongkhichạy".

BàitậpđibộMangtheomộtchiếcmáyghiâmkhiđihoặcchạybộ(nếubạntrênnăm

mươilămtuổihoặcđangphảichữabệnh,hãytậpluyệndướisựgiámsátcủabác sỹ). Trong khi luyện tập hãy để tâm tư bạn thật thoải mái và tự dothưởng thứckhungcảnh thiênnhiên.Khiý tưởngđếnvớibạn,hãynói tochúng lên và ghi âm lại (bạn đừng chạy nhanh quá để giọng nói được rõràng).Saukhitậpxong,hãynghelạiđoạnbăngvàviếtrahoặcpháchọalạinhữngýtưởngmàbạnthíchđểghinhớhoặctiếptụcpháttriểnchúng.

Khôngnênquá lạmdụngbài tậpnày.Thông thườngđibộhaychạybộthườnggiúpbạnquênđinhữngcôngviệcvàkhókhănhằngngày.Ghiâmcóthểvôtìnhlàmchobạntronglúcnghỉngơiphảitậptrungvàonhữngtráchnhiệmcánhânhaycôngviệc.Cóthểbạnnêngiớihạnbàitậpnàymỗituầnmộtlần,hoặcchỉcầnluôncóbăngghiâmhaysổghichépbênngườiđểsửdụngsaunhữngbuổitậpđịnhkỳ.

Hãycoiviệcsửdụngcácbàitậpluyệnnhưthếnàylàcách"độngnão"tốtnhất.Mộtngàynàođó,tôikhôngnhớđượctênbạnhọc,nhưngkhitôimởquyểnsổcólưunhữngtấmảnhcủahọrathìđộtnhiênnhữngcáitênsẽquaylạitrongtrínhớcủatôi,nhưthểquátrìnhthựctếđiđếngiásáchvàlấyramộtcuốnsách,nhắcnhởtrínãovậnđộngtrởlại.Đôikhi,tôinhậnrarằng,nếutôiđangbịmấttậptrunghayphảivậtlộnvớimộtkhókhănnàođó,mộtvàiđộngtácnhưngãngườitrênghếbành,nghenhạc,khiêuvũ,tậpYogacóthểgiúpluồngsuynghĩtrởnênthôngsuốt.Lầnsaukhibạnmấttậptrung,hãythửvậnđộngvàbạnsẽthấykếtquảcủanó.

CáccơbắpcủatrítuệTheoJeanPiaget,ngườiThụySỹ,mộtnhànghiêncứuvề trẻem, trong

hainămđầuđờicủamộtđứatrẻ,tấtcảcácsuynghĩảodiễnratrêntoànbộcơthểcủanó.Piagetcoikhoảngthờigiannàylàmộtgiaiđoạn"vậnđộngcảmgiác" trongsựphát triểnkhảnăngnhậnbiếtcủa trẻem.Trẻemcầm,nắm,xiết,trườnhayliếm,chạynhảy,lănlêvàdầndầntạodựngđượcmộthìnhảnhvềthếgiới.Khiđứatrẻlớnlênvàkiểmsoáttốthơncáchoạtđộngcơthểnhờtiếpxúcvớimôitrườngxungquanh,cáchoạtđộngthểchấttrởnênhướngnội.Mộtđứatrẻlớnhơncóthểtưởngtượngviệcănbánh,chơiđùavớiconchó,xâylâuđàicátmàkhôngcầnthựchiệnnhữnghoạtđộngnày trong thực tế.Hoạtđộng thể chấtdiễn ra thầm lặnghơnvàphát triển

mạnhmẽnhưnhững thànhphần sôngđộngbên trong tưduycủachúngởmứcđộtrừutượngcaonhất.

Việcquansátcácnhàtưtưởngvĩđạinhấttrênthếgiớichothấykhảnăngtưduy tưởng tượnggópphầnquan trọngnhư thếnào trongquá trìnhsángtạocủahọ.Khiđượchỏivềcáchgiảiquyếtkhókhăn,AlbertEinsteinđãtrảlời:"Từhayngônngữ,khiđượcviếthaynóiradườngnhưkhôngcóvaitrògìtrongbộmáytưduycủatôi.Cácthựcthểtâmlinh,cóvẻđóngvaitròlàcácthànhphầncủatưduy,làmộtvàikýhiệuvàmộtsốhìnhảnhrõnéthaymờ.Trong trườnghợpcủa tôi, các thànhphầnnói trên lànhữnghìnhảnhtrựcquanvàmộtvàidạngcảmnhậncơbắp".Mộtvídụnữavềloạitưduyvận động này là ý tưởng lạ kỳ củaEinstein khi còn trẻ: ông tưởng tượngmìnhđangcưỡitrênđầumộtchùmtiasáng.Cảmgiáccưỡitrênmộtchùmtia sáng ở tốc độ cao đến rợn người trong trí tưởng tượng đã cho phépEinsteintrảinghiệmmộtcáchbảnnăngnhữngđiềukiện,trongđótínhtươngđốicủathờigianvàkhônggianđượcbộclộ.

Nhiềunhàtưtưởngnổitiếngkháccũngcókhảnăngtưduybằnghìnhảnhkhi tìm cách vượt qua những thử thách chuyên môn quan trọng. HenriPoincaréđãviếtvềnhữngnỗlựccủabảnthânkhigiảiquyếtcácvấnđềtoánhọcđặcbiệthócbúanhưsau:

Hàngngàytôingồiởbànlàmviệctừmộtđếnhaitiếng,cốgắngkếthợpmộtlượnglớncácconsốlạivớinhaumàkhôngđemlạikếtquả.Mộtbuổitối,khácvớithườnglệ,tôiuốngmộtcốccàphêđenvàkhôngngủđược.Cácýtưởngbấtngờhiệnradàyđặc, tôi thấychúngxungđộtvớinhauchotớikhigắnkhítvớinhauthànhcặp,vànhưvậytôichỉviệcphátbiểulạivàđưaracôngthức.Sánghômsau,tôiđãthiết lậpđượcsựtồntạicủamộtnhómcác hàmFuchsian, xuất phát từ các chuỗi siêu hình học.Tôi chỉ việc viếtchúngratrongvàigiờ.

Tươngtựnhưvậy,IgorStravinskycũngnóirằng,ýtưởngchokiệttácLeSacreduPrinteinps(Lễhộimùaxuân)đếnvớiôngtronggiấcmơvềnghilễ"mộtcôgáiđồngtrinhđượcchọnlàmvậttếthầnđãnhảyvũđiệutựnguyệnđiđếncáichết".Hìnhảnhxuấthiện trong tưduycủanhữngnhà tư tưởngnàyđềudochuyểnđộngsinhravớinhiềuhànhđộng,kịchbảnvàsựdịchchuyểnkhácnhau.

Hìnhảnhcũngcó thểcóđượcnhờviệc"thựchành".WilliamJamesđãviết về cáchdùng "ngón tay trí tuệ" chạmvào rìa cạnhcác con chữ trongbảngchữcáiđểnhậnbiếtđượcchúng.Nhữngthựcnghiệmnhưvậygợimởchotathấysựtồntạicủamộtloại"cơthểvậnđộng"màmắttakhôngnhìnthấyđược, tiềmẩnbên trongcơ thểvật lý thực tạicủachúng ta.Loại"cơthể" này gồmcó các hình ảnh "phảnứng thuận chiều tích cực" hoặc hìnhbóngcủacảmgiácnộitạitrênlànda,cáccơbắp,cácbógânvànhữngvùngkháctrêncơthể.Vídụ,trongsốnhữngngườikhuyếttậtbịmấttaychân,rất

nhiều người thường xuyên nói rằng họ có cảm giác ở những bộ phận giảđượclắpvàocơthể.Nhữngngườikhuyếttậtnàyrõrànglàcókinhnghiệmvậnđộngtayhoặcchânởnhữngphầncơthểbịthiếucủahọ.

Bàitậpdướiđâysẽgiúpbạntiếntớinhậnthứcđượcsựvậnđộngcơthểcủabảnthânbạnvàsửdụngnóđểtăngcườngnănglựcgiảiquyếtcácvấnđềkhókhăn.

RènluyệnphầncơthểảoNằmdướiđấttrongmộttưthếthoảimái.Hítthởsâumộtlúcvàsauđó

bắtđầutậptrungvàoviệccảmnhậncơthể,khởiđầutừmặt,đầurồidồndầnxuốngcẳngchânvàbànchân.Saumộtkhoảngthờigiantậptrungnhậnthứcphầncơthểvậtlý,hãytậptrungvàonhậnthứccácphầnkhácnhaucủacơthểvậnđộng.Giữcánhtaycủabạnởtrênsànnhàvàtưởngtượngnângcánhtayvậnđộng(haycánhtayáo)lênvuônggócvớicơthể.Bạnhãycảmnhậncáccảmgiácbắpcơ trongcánh tayáokhi làmđiềunày.Sauđóhạchúngxuốngsàn.Rồilạinângcáichânảolênkhỏisànvàicm,vẫngiữchâncủabạntrênsànvàtiếptụccảmnhậncáccảmgiáccơbắpcủacáichânảokhibạn làm động tác này. Sau đó hạ chúng xuống sàn.Rồi bạn tiếp tục nằmthẳngtrênnềnnhà,sauđónhấcphầnthânảokhỏisànnhàvàbắtđầuđivòngquanh.Tiếptheo,phầnthânảobắtđầunhảylênvàrơixuống.Hãycảmnhậntừngcơbắptrongcơthểảokhibạnlàmđiềunày.Sauđóbạntiếptụctưởngtượnglàcómộttấmđệmlòxoởđóvàbạnbắtđầubậtlên,rơixuốngtrêntấmđệm.Bạnhãycảmnhậnxemcảmgiácvậnđộngởcơhoànhvàdạdàycủabạnrasaokhibạnlàmnhưvậy.Bâygiờbỏtấmđệmlòxođivàtưởngtượngrằngcóngườinàođóđãđặtnhữngvậtcókếtcấukhácnhaulênmộtmặt bàn tưởng tượng để cho bạn cảmnhận chúng, chẳng hạn nhưmột tờgiấynhám,mộttờgiấybẫyruồicódínhkeo,mộttấmlụamịnmàngvàmềmmạihoặcmộttờgiấylấydấuvântaylemluốc.Bạndànhthờigianđể"ngồi"bằngcơthểảovà"cảmnhận"cáckếtcấuvậtchấtnóitrênbằngnhữngngóntayảo.Sauđó,khibạncảmthấyđãsẵnsàng,đưacơthểảotrởlạimặtsànvàhòahợpvàophầncơthểvậtlý.Vẫntiếptụcnằmtrênsànmộtlúcnữa,đồngthờicảmnhậnsựtiếpxúc,vachạmgiữacơthểvậtlývớisànnhà,cuốicùngbạnmớiđứngdậy.

Bàitậpnàybắtđầukếtnốibạnvớicáccảmgiácvậnđộngtinhtếtrongquá trình tưởng tượngcủabản thân.Bạncó thểứngdụngchúngbằngcáccáchkhácnhautrongthựctế.Cácvậnđộngviêndùngcáchtậpnàyđểnhẩmlạitrongđầucáckỹnăng,nhằmlàmchủđượcchúng.MộtlầnJackNicklausđạtđược10điểmmônđánhgônbằngcúđánhmàônghọcđượctừgiấcmơ(đốivớinhiềungười,cơthể"mơ"cũnggiốngnhưcơthểảo).Cáchọasỹsửdụngsựtưởngtượnghaptictrongquátrìnhsángtạonghệthuật.Theophảnảnh lại từ các nhà điêu khắc,HenryMoore đã bình luận: "Nhà điêu khắctưởngtượngđượctrongđầumìnhhìnhdángcủavậtthểgiốnghệtnhưtrong

thựctế.Họlàmđượcviệcnàyvớibấtcứkíchcỡnàocủavậtthể,nhưthểhọcầmchúng trọnvẹn trong lòngbàn tay".Bạncó thểsửdụngquá trình tậpvậnđộng trongđầu làchủyếu,để"đidạo"suốtngày theocáchcủamình,đồngthờinhậnbiếtcáccảmgiáccủaxươngcốt,cơbắp,cảmnhậnvẻđẹp,sựtựtin,sựcânđốivàdángđiệuuyểnchuyểncủamình.Đócũngchínhlànhữngthứmàbạncầnđến,dùtrongbấtkỳhoàncảnhxãhộihayởđịavịcánhânnào.Bàitậptiếptheosẽgiúpbạnthựchiệnđiềunày.

BàithựchànhvậnđộngChọnmộtkỹnăngvậnđộngmàbạnquantâmvàmuốnthựchiệntốthơn.

Mụctiêucủabạncóthểlàhoànthiệnmộtcúđánhtennishaygolf,thểhiệnmộtphongtháiđẹpmắtriêngbiệttrongcôngviệchoặctrongcáchoạtđộngxã hội, chạy nhanh hơn, hoặc giỏi hơn trong bất kỳ hoạt động nào. Hãytưởng tượng rằngbạnđang thựchiệnkỹnăngđómộtcáchhoànhảo.Đặcbiệttậptrungvàocáccảmgiácvậnđộnggắnliềnvớisựthànhcôngcủalĩnhvựcnày.Cảmnhậncáctưthếnộitạiởcáccơbắp,cảmgiácđượcsựphốihợpđộngtáccủacácphầncơthểcùngthamgiahoạtđộng.Thửnghiệmvàđánhgiámứcđộcảmnhậnbảnnăngnhằmđạtđếnmụcđíchcủahoạtđộng.Dànhthờigiantừnămđếnmườiphútchobàitậpnày.Thựchànhnóthườngxuyênchotớikhithànhcông.

Bài tậpnàynói lên rằng,mặcdùcónhiềucáchsửdụng trí thôngminhvậnđộngđểnângcaonănglựctưduycủabạn,cơthểvậtlýtrongđiềnkinh,điêukhắc,làmthủcông,trìnhdiễnkịchvànhiềulĩnhvựckháccũngthểhiệntríthôngminhtheocáchriêngcủanó.Khôngphảicơthểchỉthôngminhkhiđượcsửdụngđểhỗ trợmột loại trí thôngminhkhác:đểđọc tốthơn,giảitoán,tháogỡcácvấnđềcánhânkhóxử...Sựthôngminhcủacơthểlàkhảnăngdichuyểnnhanh,độngtácxoaytrởdứtkhoát,điềukhiểnkhéoléovàbậtnhảynhẹnhàng.Haynóimộtcáchkhác,WayneGretskylàmộtnhàphẫuthuật não bộ tài giỏi trong môn hockey trên băng và Auguste Rodin làEinstein trongngànhđiêukhắc.Bằngcáchnuôidưỡng trí thôngminhvậnđộngcủamình - chobất cứmục tiêunào -bạncó thểbắtđầugiảiphóngnhữngnăng lựcgiốngnhưcủaWayneGretskyvàAugusteRodincó trongbạn,giúpchotinhthầncũngnhưthểchấtkếthợplạithànhmộtkhốithốngnhất.

25CÁCHPHÁTTRIỂNTRÍTHÔNGMINHVẬNĐỘNGCƠTHỂ-Thamgiacácnhómcùnglàmviệchoặcnhữngđộithểthaocộngđồng

(nhưđộibóngném,bóngrổ,bóngđáhoặccácmônthểthaođồngđộikhác).-Tậpluyệnnhữngmônthểthaonhưbơi,trượttuyết,golf,tennishaycác

mônthểdục.-HọcnhữngmônvõđốikhángnhưAikido,JudohoặcKaratedo.-Luyệntậpthườngxuyênvàgiữlấynhữngýtưởngđãnảysinhtrongquá

trìnhtậpluyện.

-Họccácmônthủcôngnhưnghềmộc,chạmkhắc,dệthaythêuđan.-Thamgiacáclớpởmộttrungtâmcộngđồngđểhọccáchlàmviệcvới

đất,đá.-HọcYogahaymộtmôn thể thaogiúp thưgiãn cơ thểvà tăng cường

nhậnthức.-Chơicáctròchơiđiệntửđòihỏiphảicóphảnứngnhanh.-Họccác lớpkhiêuvũhiệnđại,cổđiển,ba lêhaynhữngđiệuvũkhác

hoặcsửdụngthờigianthamgiacáchoạtđộngsángtạonghệthuật.-Làmcáccôngviệc thủcông theosở thíchcủabạnkhiởnhànhư làm

vườn,nấuăn,trangtrínhàcửa.-Họcngônngữdấuhiệuhoặcchữnổi.-Bịtmắt và đểmột người dẫn dắt bạn khám phá thế giới xung quanh

bằngtay.- Lắp ráp các vật thể có kết cấu khác nhau (vải, đá mềm, giấy nhám

v.v...).-Đi trêncácgờhoặcbờviềnmépđườnghoặc trêncác thanhxà thăng

bằngđểcảithiệnkhảnănggiữthăngbằngcủabạn.- Làmhuấn luyện viên chomột đội bóng chày hoặcmột nhómhay cá

nhânchơithểthao.-Tựtậpnângtạhayaerobicdướisựtheodõicủamộtbácsỹhaycâulạc

bộsứckhỏe.-Chơitròđốchữvớibạnbèhoặcngườithân.-Hãytậptrungquantâmđếnnhữnghoạtđộngnhậnthứccảmgiácgiúp

bạncóthêmnhữngcảmnhậnvànhậnthứctrêncơthể.-LàmviệcvớibácsỹchuyênkhoatâmlýnhưRolting,Alexanderhoặc

làmbàitậpFeldenkrais.-Họccáchmassagechongườikháchoặctựmassagechomìnhbằngcách

sửdụngphươngphápbấmhuyệt,nộicônghoặccácphươngphápxoabópkhác.

-Phát triểnkỹnăngphốihợpgiữa tayvàmắtbằngcáchchơibowling,némbóngchàyhoặctròtunghứng.

-Họccáckỹnăngđòihỏicóxúcgiáctốtvàkhéoléonhưđánhmáychữhaychơinhạccụ.

-Lưugiữnhữnghình ảnhvậnđộngxuấthiện tronggiấcmơvànhữngmộngtưởngbanngàycủabạn.

-Thamgialớpdiễnxuất,kịchcâmhaythamgiacácnhómbiểudiễntạpkỹởđịaphương.

-TạoracácthóiquenhàngngàyđòihỏisựuyểnchuyểnnhưnghệthuậttràđạocủaNhật.

Chương6.TRÍTHÔNGMINHLOGIC

KhảnăngkhoahọcvàtoánhọccủabạnTrongđoạnkết cuốn tiểu thuyếtDonQuixote củaLMiguelCervantes,

người bạn tri kỷ thời thơ ấu củaDonQuixote là Sancho Panza trở thànhquốcvươngcủamộtđảoquốcxaxôi,hẻolánhvàđãthựchiệnmộtlờithềlàgiữgìnluậtphápchođấtnướcđó.Phongtụccủađảolàngườilínhcanhsẽhỏimụcđíchđếnđảocủatấtcảnhữngngườimớiđến,nếungườikháchnóithật,anhtasẽđượcphépđilạitrênđảo,cònnếunóidốianhtasẽbịtreocổ.Hệ thống kiểm soát bằng cách hỏi đáp này có vẻ như hoạt động trơn trutrongmộtthờigianngắn.Vàomộtngàynọ,mộtngườikháchtớiđảovàtrảlờicâuhỏicủangườilínhcanh:"Tôiđếnđểđượctreocổởđây".Câutrảlờinàyđãlàmnhữngngườitrênđảokhóxử.Nếuhọchophépngườiđànôngtựdođilạitrênđảothìanhtađãnóidốivàphảibịtreocổ.Cònnếuhọtreocổngườikhách,anhtanóithậtvìthếnênanhtađượcsốngvàđilạitựdotrênđảo.

Câuchuyệntrênđưaramộtcáchnghĩtrongtưduylogictoánhọc.Mặcdùchúng tacó thểsửdụngbốn trí thôngminhđãđượcđềcập trongcuốnsáchnàyđểnângcao tínhchất sốngđộngcủaquangcảnh (hìnhdungcácnhânvật,"nghe"đoạnhộithoạivàâmthanhbốicảnhvàkinhnghiệmcảmgiác tựnhiên), thìvẫncònmộtyếu tốkhông liênquanđến trí thôngminhkhônggian,ngônngữ,âmnhạchoặckhảnăngvậnđộngcủathânthể.Việcđốichiếuhaimốiquanhệlogiccóvẻnhưmâuthuẫnnhaucủacâuchuyệntrênđãkéotríthôngminhcủaconngườivượtrakhỏigiớihạncủagiácquanvàcảmnhậnđểđiđếnmộtlĩnhvựcnhậnthứcmangtínhtưduythuầntúy.

TưduytoánhọcLàmộtloạitưduytrừutượngđặctrưngcủacácnhàkhoahọcvàtoánhọc

trìnhđộcao,rấtkhóđịnhnghĩabởivìcórất íthìnhtháivềnó.Trongmộtcuộcnghiêncứuvềquátrìnhtưduycủamộtnhómcácnhàvậtlýlýthuyết,nhàtâmlýhọcAnnRoeđãbìnhluận:"Hơnmộtnửanhómsửdụngtưduytrừutượngvàtôinghĩrằngmứcđócònthấphơnthựctế".Cánhâncácnhàkhoahọcmiêutảtrảinghiệm"cảmgiácvềcácmốiliênhệ"hoặccảmgiác"chỉbiếtmộtđiềugìđó".KhikểlạichitiếtcuộctraođổivớinhàtoánhọcJohnvonNewmann, nhà triết học JacobBronowski thuật lại sự thất vọngcủaôngđốivớiNeumannkhicùngôngthảoluậnvềmộtkháiniệmtoánhọccụ thể: "Ồkhông -Neumann nói -Ông không hiểu nó.Kiểu tư duy hìnhdungmườngtượngtâmlýcủangàikhôngphảiđểhiểunó.Hãynghĩđếnnómột cách trừu tượng". Tương tự như vậy, nhà vật lýW.I.Beveridge nhấnmạnhsựcầnthiếtcủatưduykhôngcóhìnhảnhtrongviệckhámpháragiớihạnbênngoàilĩnhvựcphạmvinghiêncứucủaông:"Vậtlýngàynayđãđạt

đếngiaiđoạnngườitakhôngcòncóthểhìnhdungvàtưởngtượngrađượcnhững phép loại suy cơ học để biểu diễn những hiện tượng tự nhiên xácthực.Việcnàychỉcóthểthựchiệnđượcdướihìnhthứctoánhọc".

Nhưchúngtađãxemởcácchươngtrước, tưduykhoahọcvàtoánhọcthực sự liênquanđến trí thôngminhkhônggian,động lựchọc,ngônngữhọcvàâmnhạc.Tuynhiên,tưduylogictoánhọcvẫncónhữngđặcđiểmcốtlõiriêngbiệt.HowardGardnerđịnhnghĩachúngnhưlà"tínhnhạycảmvàkhảnăngnhậnthứcđượctínhlogichoặccácmôhìnhsốhọcvànănglựcxửlýchuỗicác lập luận".Bài tậpdướiđâysẽgiúpbạnnhậnramộtsố thànhphầncấutạonêntưduycủabạn.

SựkỳdiệucủanãoHãygiảicáccâuđốvềlogictoánhọcsauđây.Trongkhibạntìmcâutrả

lời,hãyđểýtớinhữnggìđangdiễnratrongtâmtrímình.Nóimộtcáchcụthể,chúýtớicácquátrìnhtưduycóvẻkhôngcóhìnhảnh.

Điềnsốcònthiếu:111214-2642.Mộtsốnhânvới3vàchiacho4chokếtquảlà3/10.Sốđólàbaonhiêu?Ed -anh trai củaPam-có sốanhem trainhiềuhơnsốchịemgáicủa

Pamlàhai.HỏiPamcósốanhemtrainhiềuhơnsốchịemgáilàbaonhiêu?Điềuquantrọngcủabàitậptrênlàviệcnhậnthứcđượcquátrìnhbạnđã

sử dụng để cố gắng giải bài toán chứ không cần thiết phải là giải đúng.Nhữngaiquantâmđếnđápánthìxemcâutrảlờiởcuốichươngnày.

LậpluậnthuyếtphụcTưduytrừutượngmàbạnđãlàm(hoặccốgắnglàm)trongbàitậptrên

bắtnguồntừnhữngtròchơithămdòkhámphámàbạnđãthựchiệnkhicònthơbé.Tưduylogicbắtđầupháttriểntừnhữngnămđầucủatuổithiếuniênvớinhữngđối tượngcụ thể.Mộtđứa trẻxâydựngcáckhốihình,đổchơiđiềukhiểnbằng tay, đếmcáchìnhvuôngở trênvỉahè, vàbằng rất nhiềucách khác nhau khám phá ra nguyên nhân và kết quả, các con số và cácnguyêntắclogictoánhọckhác.Đếntuổithanhniên,tưduylogicbỏlạithếgiớicụthểởđằngsauvàvươncaopháttriểnthànhcáimàJeanPiagetgọilàcáchoạtđộngchínhthứchoặctưduygiảthuyết-suydiễn.Kiểutưduynàylàcơsởchophươngphápkhoahọcmànhờđómộtgiảthuyếtđượcthiếtlậpkiểmnghiệm,sauđósửađổi,thayđổidướiánhsángcủachínhkếtquả.Bàitậpdướiđâysẽminhhọakiểutưduynày.

ChuyểnđộngcủatưduyCóbasợidâycóchiềudàikhácnhau(mộtfoot,mộtfeetrưỡivàhaifeet)

vàbađồvậtcócânnặngkhácnhaunhưmộtcáighimgiấy,mộtcáibút,mộtcáikìm.Buộc từngvật lênđầumỗisợidâyđể làm thànhmộtcon lắc.Đểgiảibàitoánnày,bạncầnxácđịnhxemyếutốnàotrongbốnnhântốquyếtđịnhđộđungđưacủaconlắc:trọnglượngcủavật,chiềudàicủasợidây,lựcđẩymàbạntruyềnvàoconlắclầnđầutiênvàchiềucaocủacúđẩylúcđầu.

Sửdụngtàiliệumàbạnthuthậpđượcđểquyếtđịnhcâutrảlời.Phươngphápmàbạnápdụngđểgiảibài toán làgì?Bạncó rà soát lại

nhữngkiến thứcvật lý từ trunghọc, chẳnghạnnhưđịnh luậtvạnvậthấpdẫn?Nếucó,bạnđang sửdụng trí thôngminhngônngữđể tìmkiếm"sựkiện"giúpgiảiquyếtvấnđề.Nếubạncốgắngtưởngtượngravấnđề(hoặchìnhdungmìnhsẽcảmthấynhưthếnàonếucơthểbạnchínhlàtrọnglượngởcuốiconlắc),bạnđangsửdụngtrí thôngminhkhônggianđểgiảiquyếtbàitoánđó.Bạncósửdụngphươngpháp"thửvàsai"không?Phươngphápnàylàmộtđặcđiểmtưduylogictoánhọccủathiếuniêndướimườibatuổi.

TheoPiaget,ngườihoạtđộngtưduyđúngcáchsẽgiảiquyếtvấnđềnàybằngcáchxâydựngmộtchiếnlượctổngthểmỗilầnchỉthayđổimộtnhântốvàgiữnguyêncácnhântốkhác.Vídụ,bạnphảilàmthínghiệmvớicáctrọnglượngkhácnhaunhưngsửdụngnhữngsợidâycócùngchiềudài,đẩycùngmộtlựcvàởcùngmộtđộcao.Nếukhôngthấysựkhácnhaunào,bạnphảilầnlượtthayđổicácnhântốtrênchotớikhixácđịnhđượcbiếnsốđãảnhhưởngđếntốcđộdaođộngcủaconlắc,trongtrườnghợpnày,biếnsốđólàchiềudàicủasợidây.Dođó,lốitưduyđúngđắnvàthíchhợpbaogồmcảnăng lực thao tácmột cách có hệ thốngnhiều nhân tố khác nhau.Quátrìnhlàmthựcnghiệmnàythườngchokếtquảlàcácnhậnxétmànócóthểdẫntớinhữngsuyluậnlogicxahơn:vídụ,sợidâycàngdàithìtốcđộquaycủaconlắccàngchậm.

Mộtnghiêncứugầnđâychothấychỉcó30-40%dânsốởđộtuổithanhthiếuniênđãtrưởngthànhcósửdụnglốitưduyđúngđắn;nhưngnóthườngkhôngđượcsửdụngmộtcáchhợplý,thậmchívớicảnhữngngườicókhảnăngsuynghĩtheocáchnày.Mặcdùvậy,cácnghiêncứuđãchothấyrằngkhảnăngsuyluậnmộtcáchcóhệthốngcóthểcóđượcthôngquađàotạovàhuấnluyện.Trênthựctếmộttrongnhữngứngdụngchủyếucủatâmlýhọclàdạyhọcsinh,từtrướctuổiđihọcđếncáctrìnhđộsauđạihọc,sửdụngcácchiếnlượctưduylogictoánhọcđểgiảiquyếtvấnđề.

Mộtcôngtrìnhđãtậptrungnghiêncứuvàolĩnhvựcrộnglớnnày,đólà"phươngphápgiảiquyếtvấnđềbằngcáchđánhgiá".Phươngphápnàybaogồmmột tậphợpcác chiến lược, quy tắc "ngón tay cái" (rulesof thumb),những lời chỉ dẫn và gợi ý của phương pháp giải quyết vấn đề nói trên.NgườiđónggópchínhtronglĩnhvựcnàylànhàtoánhọcGeorgePolya,tácgiảcủacuốnsáchHowtoSolveIt(Giảiquyếtvấnđềnhưthếnào),trongđóôngmiêutảmộtvàinguyêntắccó thểđượcsửdụngởcácgiaiđoạnkhácnhautrongviệcgiảiquyếtmộtvấnđề.Vídụ,bạncóthể:

-Tìmrasựgiốngnhau.-Táchrờicácphầnkhácnhaucủavấnđề.-Đưaramộtgiảiphápkhảthivàsauđógiảiquyếttừngphầnmột.-Môtảcácđặcđiếmmàmộtgiảiphápnêncó.

-Tìmmộtvấnđềcóliênquanđếnvấnđềcủabạnvàgiảiquyếtnó.-Chấpnhậnsựđốilậpcủavấnđềmàbạnđangcốgắngchứngminh.-Kháiquáthóavấnđề(xuấtpháttừmộttậphợpsẵncócácđiềukiệncho

trước,sauđótiếntớigiảiquyếtvấnđềvớimộttậphợpcácđiềukiệnlớnhơntrongđócóchứađựngcảcácđiềukiệnđãcho).

-Chuyênmônhóavấnđề(chuyểnvấnđề từmột tậpcácđiềukiệnchotrướctớimộttậpđiềukiệnnhỏhơn).

Lấy ví dụ trongmột cuốn sách của Polya: "Để đánh số trang củamộtcuốnsáchdày,nhàinđãsửdụng2.989consố.Vậycuốnsáchcóbaonhiêutrang?"Đểgiải bài toánnàybạnhãy sửdụng lời chỉdẫn từphươngphápheuristics.Tìmramộtvấnđềcóliênquantớivấnđềcủabạnvàgiảiquyếtnó.Vídụnếuquyển sách có chínhxác9 trang thì nhà inđã sửdụngbaonhiêuconsố?(câutrảlời:9).Nếuquyểnsáchcóchínhxác99trang,thìbaonhiêu con số được sử dụng? Thế với 999 trang thì sao? Sử dụng phươngpháptiếpcậnnàyđểgiảiquyếtvấnđềcủabạn.Bạncũngcóthểápdụngcácyếutốkhácđểgiảiquyếtvấnđề,đưaramộtgiảipháphợplývàsauđógiảiquyếttừngbướcmột.Xinxemcâutrảlờiởcuốichươngnày.

SuynghĩbằngcácconsốTrongquátrìnhgiảibàitoántrên,bạncóthểnhậnthấylàmặcdùbạnđã

cóphươngphápgiảiquyếtvấnđềđúngđắn,bạnvẫncóthểtrảlờisaivìlốiđơngiảnvềmặtsốhọc.Trongchươngnày,chúngtađãđềcậpsâuđếnlậpluậnlogichơnlàđềcậpđếnsựtínhtoánsốhọc.Tuynhiên,khảnăngtínhtoángiỏihaycónănglựctoánhọclàbiểuhiệnmộtkhíacạnhkháccủatríthôngminhlogicvànócũngxứngđángđượcquantâm.

Ởmứcđộcơbảnnhất,giỏitínhtoánbaogồmcảkhảnăngtínhtoánchínhxácvànhanhchóng.Đãtừngcóthờikhimàchúngtachưacócácmáytínhđiện tử và máy vi tính, việc tính nhẩm trong đầu rất phổ biến và đượckhuyếnkhích,đềcao.Thậmchíngàynay,chúng tavẫncònvôcùngkinhngạc về khả năng đó, chẳng hạn như ở bà ShakutalaDevi ngườiẤnĐộ,ngườiđãđượcghivàosáchkỷlụcGuinnessvìcóthểtínhnhẩmhaisốcómườibachữsốtrongvòng28giây!Cũngcónhữngngườicóthểkhaicănbậchai,tínhtoánmứclãisuấtkép,diễngiảiđượccáccáchsắpxếplộtrìnhcủađườngsắtvàcácloạilịchdàidằngdặc,tínhtổngcácsốhạnglớntrongthờigianngắnhoàntoànbằngtínhnhẩm.Ởmộtmứcđộnhấtđịnhcáckỹnăngtínhtoánnàyphụthuộcvàosựpháttriểncaođộcủatríthôngminh,khicácgiảnđồquảntrị,nhữngsựkiệnsốhọc,cácthuậttoánvàcáccôngthứcđượclưugiữlạitrongbộnhớmộtcáchđơngiản,khôngcósựhiểubiếtlogicđằngsau.

Ởmộtmứcđộrộnghơn,giỏitoánlàbiểuhiệncủanănglựcsửdụngcácchữsốđểnângcaochấtlượngcuộcsống.JohnAllanPaulos,GiáosưToánhọctrườngĐạihọcTempletinrằngtrênthựctế,phầnlớnmọingườithựcsự

khônghiểugìvềtoánhọckhicómộtviệccầndùngtớikiếnthứctoánhọc.Ôngbìnhluận:"Nhiềungườiđãđượchọcnhưngcórấtíthiểubiếtcácconsốvànhiềungườithậmchíkhôngbiếtrằngmộttriệulà1.000.000,mộttỷlà1.000.000.000vàmộtnghìntỷlà1.000.000.000.000".Đểgiúpviệcthiếtlậpmốiquanhệvớinhữnggiátrịsốhọcnày,Pauloschorằngngườitacóthểliênkếtnhữngconsốlớnvớicáckhíacạnhcủacuộcsốnghàngngày.Vídụ,mộttriệugiâythìxấpxỉbằng11ngàyrưỡi,mộttỷgiâylà32nămvàmộtnghìntỷgiâytrướccòntồntạingườiNêanđectancuốicùngtrêntráiđất.

Mộtphầnlýdocủatìnhtrạngkhôngbiếttínhtoánlàdocácchươngtrìnhtoánhọcở trườngchỉ tập trungvàocácchủđềnhưgiải toán,xác suấtvàthốngkê.TheoPaulos, cóquánhiều thờigian lãngphívàoviệc tính toáncứngnhắc.Sựđánhgiávàướctínhcũngkhôngđượcdạy,trừmộtítcácbàihọcvềcáchlàmtrònsố.Hiếmkhicósựliênhệgiữacáckháiniệmvàtínhtoántoánhọcvớicáctìnhhuốngthựctếtrongcuộcsống.

Mộtđánhgiákhácvềgiáodục làmộtđề tàinghiêncứu thực tiễn rộnglớn.CácnghiêncứuđãchỉranhữngngườitrưởngthànhKpelleởLiberiađãthànhcônghơnrấtnhiềusovớinhữngngườitrưởngthànhởMỹtrongviệcướclượngsốhònđátrongmộtđốngcótừ10đến100.Trongcuộcsống,sựchính xác không phải lúc nào cũng quan trọng - ngoại trừ trong sân chơibóngchày thì phải chínhxác.MarilynBums, tácgiả của cuốn sáchThe IHateMathematics!Book(Tôighéttoánhọc)nói:"Nếubạnđặtmuagiấydántườngchobếpcủabạn"thì"tốtnhấtbạnnêntínhtoánthậtchínhxác".JohnAllanPauloskhuyênmọingườirènluyệncáckỹnăngtínhtoánbằngcáchtậptrảlờinhữngcâuhỏikỳquáitrongnhữngbàitậpdướiđây.

SựướctínhbằngcáchphốihọpphỏngđoánvớilậpluậnĐưaracácdựđoánđúngnhấtchonhữngcâuhỏisau:-Số lượngchấtnikel rải tớiđỉnhcủa tòanhàStateEmpireở thànhphố

NewYork.-Sốtóccótrênđầubạn.-Sốtừmàbạnnóitrongđời.-Sốlượngquetămcầnthiếtrảitừcửanhàbạntớinơinghỉmátyêuthích

củabạn.-Sốhạtmuốitrungbìnhtrongbữaăntốicủabạn.-Sốlượnglonsodacầnđểđổđầybồntắmcủabạn.-Sốtranhảnhtrênbáohàngngàytrênthếgiớitrongmộtnăm.-Sốcửasổcótrongthịtrấncủabạn.-Sốlượngngườiăntrứngcámuốitrongngàyhômnaytrêntoànthếgiới.-Thời gian cần để copyxongmột cuốn sách khi dùng cánh tay không

thuận.Trongkhithựctếkhôngcócâutrảlờiđúngchonhữngcâuhỏitrên,bạn

cóthểsửdụngkiếnthứccơbảnvềnhữngdữliệuđượcxácđịnhrõràng(ví

dụ,thểtíchcủachấtlỏngtronglonsodasosánhvớisứcchứacủabồntắmcủabạn)đểtìmrakếtquảhợplý.

TáchạicủaviệckhôngbiếtlàmtoánTheoPaulosvàcácchuyêngiakhác,việckhôngbiết làm toángâykhó

khănchonhiềucánhânvànhiềunềnvănhóa.Cácnghiêncứuđãchỉrarằngtrongnhữngthậpkỷđầucủathờikỳthuênhâncông,cómộtmốitươngquanchặtchẽgiữa thunhậpcủamộtcánhânvớisố lượngcáckhóahọc toánởtrongnhàtrường.Nhữngngườikhôngcó"hiểubiếtvềconsố"dễbịmắclừavớiquảngcáođồgiả,nuôinhữnghyvọnghãohuyềnvàoviệcthắngxổsốvàđưaracácquyếtđịnhvềtàichínhkhôngsángsuốt.Họcũngdễthấtbạitronghàng loạtcôngviệcgiađìnhđòihỏiphảicókiến thức toánhọcnhưsửađổicôngthứcnấuănchuẩnhoặcxácđịnhkhốilượnggỗcầnthiếtđểsửachữanhàcửa.

Ởcấpđộcộngđồng,nếukhôngcósựcảmnhậnvềýnghĩacủacácconsố,cộngđồngkhôngđủsứckiểmsoátcácvấnđềquan trọngnhưkinh tế,chínhtrị,ngânsáchnhànước,quymôkhochứavũkhíhạtnhâncủathếgiớivàcáchiểmhọaliênquanđếnAIDS.Rõràngtríthôngminhsốhọcphảilàmộtphầnquantrọngtrongcuộcsốnghàngngàycủachúngta.Bàitậpsaucóthểđemlạichobạnmộtsựcảmnhậncáckỹnăngthựchànhtoánhọccủabảnthânvàgiúpbạnquyếtđịnhxemcócầnquantâmđếnlĩnhvựcnàyhaykhông.

CâuđốvềtoánhọcCáccâuhỏi sauđãđượcchủ tâmđặt ra làmvídụchomột loạt cáckỹ

năngthựchànhcóliênquantrongcuộcsốnghàngngày.Sửdụngmộtmáytínhhoặcmộtchiếcbútchìvàtờgiấynhápnếubạnmuốn,khôngtrảlờigiỏitrongsáchthamkhảotrừkhikiểmtracâutrảlờicủabạn

-DânsốcủanướcMỹlàbaonhiêu?-KhoảngcáchtừbờđôngnướcMỹđếnbờtâylàbaonhiêu?-Nếubạnởtrongmộtnhàhàngvàhóađơnlêntới23,46đôlatrướcthuế

doanh thu,bạn sẽđể lại tiềnboa làbaonhiêu (theo tiêuchuẩn tiềnboa là15%)?

-Bạnđangởtrongmộtcửahàngvàmuốnmuamộtmónhàngcógiágốclà45đôla,mónhàngđóđãđượcgiámgiá50%.Bạnmangnóđếnchỗđăngkýmới biết nó chỉ được giảm xuống 25%.Vậy bạn sẽ trả nhân viên bánhànglàbaonhiêu?

-Bạnmuốn trải thảmnhàvớidiện tích275 footvuôngvớigiá thảm là24,50đô1yardvuông.Bạncóngânsáchlà600đôlađểlàmcôngviệcnày.Vậybạncókhảnăngmuakhông?

-Bạn đang nướngmột ổ bánhmì, bạn cần 23/4 cốc bộtmì.Bạnmuốngiảmbớt1/3lượngbộttrongcôngthức.Vậybạncầnphảisửdụngbaonhiêucốcbộtmì?

-Bộphậnkinhdoanhcủamộttờbáođãnóirằnglạmphátđangtăngởmức5%mộtnăm.Nếubạnkiếmđược35.000đô lamộtnăm thì bạn cầnkiếmđượcbaonhiêuchonămtớiđểtheokịptốcđộlạmphát?

Nhữngcâuhỏinàycóvẻkhádễđốivớibạn,cóthểgâyrasựlúngtúnghoặclàmbạnthấtvọnghaynétránhcáctìnhhuốngtrongcuộcsốngkhicầncáckỹnăngtoánhọcthựchành.SheilaTobias,tácgiảcủacuốnOvercomingMathAnxiety(Khắcphụcnhữngloâuvềtoánhọc),đãviếtvềnhữngngườisợtoánnhưsau:"Đâylànhữngconngườithườngvụngvềbốirốivớibàntayướtmồhôimỗikhiphảitrảtiềnboaởnhàhàng;lànhữngngườihaytừchốixúc tiếnviệc thương lượngvà thỏa thuận làmăncó liênquan tớicácthông tin về số lượng; họ thườnghay thay đổi cácmônhọcở trường củamìnhđểtránhnhữngmônliênquantớitoánhọc".Nhữngngườingạitoáncóthểcầnphảitậptrungvàoquátrìnhhọchơnlàtìm"câutrảlờiđúng",điềuđógiúphọcónhiềuthờigianchoviệctínhtoánđểtrởnênthànhthạohơn,vàliênkếtvớinhữngngườikhácđểgiảiquyếtnhữngkhókhănliênquantớitoánhọc.

TưduykhoahọcTại sao bầu trời lại cómàu xanh? Cái gì làm cho động cơ chạy? Nói

chung,câutrảlờichonhữngcâuhỏinhưthếnàyđòihỏiphảicósựhiểubiếtnhấtđịnhchứkhôngphảilogictrừutượnghaykiếnthứcvềsốhọc.Vàngaycảnhữngngườibìnhthườngcũngcónhậnthứcvềcáckháiniệmkhoahọccơbản.TheomộtcuộcnghiêncứudotrườngĐạihọcBắcIllinoisthựchiện,có93-95%nhữngngườitrưởngthànhtrongsốnhữngngườiđượchỏithiếukiếnthứccơbảnvềvốntừkhoahọcvàphươngphápluận,íthiểubiếtvềảnhhưởngcủakhoahọcđốivớithếgiới.55%sốngườiđượchỏitrảlờirằnghọkhôngbiếtelectron(phântử)nhỏhơnvàlàmộtphầntạothànhnguyêntố;64%khôngbiếtlaserhoạtđộngnhưthếnào;63%nóirằngthuốckhángsinhdiệtvirus(thuốckhángsinhkhôngdiệtvirus-chúngdiệtvikhuẩn).Nhầmlẫnvềcôngdụngcủathuốckhángsinhgầnnhưchắcchắndẫnđếnhiểmhọa,bởivìnhữngngườitinvàođiềunàycóthểsửdụngthuốckhángsinhnhằmđẩylùiviruscúmvàsẽlàmsuyyếuhệthốngmiễndịchcủamìnhtrongviệcchốnglạinhữngbệnhlâynhiễmdovikhuẩngâyra.

Sựthiếuhiểubiếtkhoahọccũngphổbiếntrongsốnhữngngườicóhọcvà có bằng cấp.Một cuộc khảo sát không chính thức về những người cóbằngđạihọcHarvardđãchothấychỉcó2trongsố23sinhviêncóthểgiảithíchmộtcáchchínhxáctạisaothờitiếtvàomùahèlạinónghơnmùađông.Ngạcnhiênhơnnữalàcácnhàkhoahọckhilàmcôngviệcngoàilĩnhvựcchuyênmônmàhọtinhthôngthìdườngnhưcũnggặpkhókhănvớicáckháiniệm khoa học cơ bản. RobertM.Hazen và James Trefil, các tác giả củaScienceMatters:AchievingScientificLiteracy (Các vấn đề của khoa học;Đểđạtđượccáckiếnthứcvềkhoahọc)cùng24nhàvậtlývànhàđịachất

đã được yêu cầu giải thích sự khác nhau giữa RNA và DNA. Chỉ có bangườicóthểtrảlờimộtcáchtrọnvẹn.

Giốngnhưtìnhtrạngkhôngbiếtlàmtoán,sựthiếukiếnthứckhoahọclàmộtmốiđedọavớinhữngcôngdâncótrìnhđộkhinóảnhhưởngxấutớikhảnăngquyếtđịnhcácvấnđềquantrọngcủacảcộngđồng.Thậtkhóxâydựngquanniệmvềliênkếtgen,hiệuứngnhàkính,chiphíchochươngtrìnhkhônggian...màkhônghiểu biết các nguyên tắc khoa học làm cơ sở chonhữngvấnđềnày.

Ngượclại,hiểubiếtkhoahọctạođượcsựtincậymàmộtnhàkhoahọcđãmiêutảnónhưlàmộttácdụngcủa"cáinhìnthấuhiểu".Dườngnhưtrẻem có được thái độ khoa học này khi luôn đặt ra những câu hỏi về hiệntượngtựnhiêncơbảnnhất.Thậtkhôngmay,dườngnhưchúngtađãđểmấtđitháiđộngạcnhiênnàykhipháthiệnramột"sựthật"khoahọckỳlạ(liệuaicònnhớvềcôngthứccủađịnhluậtBoyle?)đãđẩybậtýtưởngvàphươngphápkhoahọc.

Bàitậptiếptheosẽgiúpbạnđánhgiámứcđộhiểubiếtkhoahọccủabảnthânvàcungcấpchobạnmộtsốcâuhỏiđểbạntựtìmhiểuvàkhámphá.

CáccâuhỏikhoahọcHãycốgắngtrảlờitốtnhấtnhữngcâuhỏisau:-Tạisaomùahèlạinónghơnmùađông?-Mộtnguyêntửthìkhácvớimộtphântửnhưthếnào?-Chấtsiêudẫnlàgì?-Tạisaobầutrờilạicómàuxanh?-Hốđenlàgì?-Nguyênnhâncủamưaacidlàgìvàtạisaonólàvấnđềđốivớihệsinh

thái?-DNAlàgì?-Tialaserlàgì?-Mộtmôtơđiệnlàmviệcnhưthếnào?-Lòvibanấuthứcănnhưthếnào?Đểkiểmtracáccâutrảlời,hãythamkhảomộtcuốntừđiểnbáchkhoacó

chấtlượngtốt,mộtngườibạnamhiểuvềkhoahọchoặcmộtvàiquyểnsáchcungcấpkiếnthứckhoahọc.

Toánhọckhôngđơnthuầnlàsựtínhtoán,khoahọccũngkhôngphảichỉlàmộttậphợpcácsựkiện,màchúngcómặtởnhiềumônhọcvàlĩnhvựcnghiêncứukhácnhau.TheoJamesTrefilvàRobertHazen,"khoahọcđượcthiếtlậpxungquanhcáckháiniệmtrungtâmđángtincậy,làmtrụđỡchắcchắnchotoànbộcấutrúc.Cómộtsốlượnghạnchếcáckháiniệmnhưvậy...nhưngchúngđượcdùngđểgiải thíchchotấtcảmọi thứmàchúngtanhìnthấy trong thế giới xung quanh chúng ta". Trong khi những quy luật nàythườngđượchiểuvànắmvữngnhờsựkếthợptấtcảcácloạitríthôngminh,

chúngđượckhámphávàdiễngiảithôngquaphươngphápkiểmtragiảthiết,tìm raquy luậtvàgiả thuyếtkiểm tracủa trí thôngminh logic - toánhọc.Vớimộtthựctếnhưvậythìtácđộngcủatưduykhoahọclêncuộcsốngcủachúngtathựcsựsâurộng.

25CÁCHPHÁTTRIỂNTRÍTHÔNGMINHLOGICTOÁNHỌC-Chơicáctròchơilogictoánhọc(Go,Clue,Dominoes)vớinhữngngười

bạnhoặcngườithântronggiađình.-Họccáchsửdụngbàntính.-Giảicáccâuđốlogicvàcácvấnđềvềtrínão.-Luôncómộtmáytínhđiệntửđểtínhtoáncácvấnđềtoánhọcmàbạn

gặpphảitrongcuộcsốnghàngngày.-Họcmộtngônngữmáytínhnhư:LOGO,BASIChoặcPASCAL.-Muamộtbộdụngcụthínghiệmhóahọchoặcmộtbộdụngcụkhoahọc

khácvàtiếnhànhmộtvàithínghiệm.-Thảo luậncùnggiađìnhvề toánhọc,cáckháiniệmhoặccácsựkiện

khoahọckhác.-Thamgiamộtkhóahọcvềkhoahọccơbảnhoặctoánhọcởtrườngđại

học,trungtâmcộngđồnghoặcmuamộtcuốnsáchhướngdẫntựhọc.-Thựchànhtínhtoánđơngiảnbằngcáchtínhnhầm.-Đọcmộtđoạnvềkinhdoanhtrêntờbáohàngngàyvàtìmhiểucáckhái

niệmvềtàichínhvàkinhtếmàbạnchưabiếtrõ.-Đọcnhữngkhámphávànhữngtìmtòivềkhoahọchoặctoánhọcnổi

tiếng.-Thămmộtbảotàngkhoahọc,nhàmôhìnhvũtrụ,bểnuôisinhvậtcảnh

hoặccáctrungtâmkhoahọckhác.-Học cách sử dụng phương pháp heuristic (thử và sai) trong việc giải

quyếtcácvấnđềliênquantớitoánhọc.- Hình thành các nhóm thảo luận hoặc nhóm học tập để thảo luận về

nhữngkhámphákhoahọcgầnđâyvànhữngvấnđềliênquancủachúngtớicuộcsốnghàngngày.

-Xemcácphimtàiliệu,phimkhoahọcghilạiquátrìnhhìnhthànhcáckháiniệmkhoahọcquantrọng.

-Đánhdấu nhữngkhái niệmkhoa họcmàbạn khôngquen thuộc hoặckhônghiểurõ.

-Chúýcácbiểuthứctoánhọckhôngquenthuộcmàbạntìmthấytronglúcđọcsáchvàtìmlờigiảinghĩatrongsáchgiáokhoahoặctừnhữngngườiamhiểuvềvấnđềnày.

-Tựbạnghiâmkhibạnnóitovềlờigiảimộtbàitoánkhó.Nhậnbiếtvàxácđịnhcácnguyênlýkhoahọcđangdiễnraxungquanhnhàvàhàngxómcủabạn.

-Đặtmuadàihạnmộtấnphẩmvềkhoahọc.

-Không tránhnénhữngvấnđề có liênquanđến toánhọcmàbạngặpphải trong cuộc sốnghàngngày (chẳnghạnviệcvẽmột hình chóp, quyếttoánsổtàichínhhoặcxácđịnhtỷlệlãisuấtchovay,v.v...).

-Hãysắmmộtốngkínhthiênvăn,mộtkínhhiểnvihoặcnhữngcôngcụkhuếchđạikhácvàsửdụngnóđểkhámphánhữngthứxungquanhbạn.

-Hãydạytoánhoặcnhữngkháiniệmkhoahọckhácchomộtngườinàođóíthiểubiếthơnbạnvềmặtnày.

-Đếnthămquanmộtphòngthínghiệmhoặcmộtmôitrườngcósửdụngtoánhọchoặccáckháiniệmkhoahọc.

-Hãysửdụngcáiđầuvàbộóc,hoặcnhữngtàiliệucụthểkhácđểhọccáckháiniệmtoánhọcmới.

-Thànhlậpmộtnhómủnghộ,giúpđỡnhữngngườicóáccảmvớitoánhọc.

Lờigiảiđáp:Trang141:1.18;2.215;3.4Trang145:1.024trangTrang149-150:1.Đánhgiáthốngkêdânsố1990,gồm250triệungười2.Khoảng300dặm3.Khoảng3,5đôla4.Khoảng17đôla5.Không,nósẽcógiá750đôla6.Chỉcầnhaicốc7.36,75đôla

Chương7.TRÍTHÔNGMINHTƯƠNGTÁCCÁNHÂN

MởrộnghiểubiếtxãhộicủabạnWilliam Shakespeare, Jane Addams và Lyndon Johnson là những tính

cáchhoàntoànkhácbiệt.Tuynhiêncómộtđiểmchungxuyênsuốtcuộcđờiba nhân vật kiệt xuất này là họ đã đạt được những thành tựu vĩ đại.Mỗingườiđềucómộtkhảnănglạkỳđểhiểungườikhác.Shakespearelàngườicó khả năng thích ứng xã hội rất cao. Theo như nhà phê bình văn họcWilliamHazlitt,Shakespeare"khônglàgìtrongchínhbảnthânmình,nhưngônglạilàtấtcảmọingười,làđiềumàhọcóthểtrởthành.Ôngkhôngchỉcósựnhạycảmthiênbẩmmànhờnănglựctrựcgiáccủamình,ôngcòncóthểhiểuđượcnhữngthayđổitrongsốphận,xungđộtvềcảmxúccũngnhưsuynghĩcủaconngười".ĐốivớiShakespeare,sựhiểubiếtxãhộisâusắcđãgópphầntạonênthànhcôngchonhữngvởkịchvĩđạicủaông.

JaneAddamlạibiểulộtìnhcảmtrựctiếphơn,thôngquasựgắnbóvớinhữngngườichịuđaukhổvàbịápbức.Khicòntrẻ,bànhậnrarằngmìnhluônkiệtsứcsaucácbuổidựgiảng,thamquanbảotàng,nhưnglạirấtmạnhmẽkhithamgiavàocôngviệctừthiện.TronglầntớithămchâuÂukhiđãgần30tuổi,bàthấyđauxót trướcđiềukiệnsốngtồi tệcủacáccôngnhânnhàmáynơiđâyvànguyệnsẽthànhlậpmộtngôinhàđịnhcưởMỹdànhchonhữngngườinghèo.Năm1889,bàlậpraHullHouse-saunàytrởthànhtrườngđào tạonhânviênxãhộiđầu tiênởMỹ.ThôngquaHullHousevànhữngdựánkhác,Addamđãđấutranhđểcónhữngngôinhàvớiđiềukiệntốt hơn dành cho người nghèo, cải thiện phúc lợi, luật lao động trẻ emnghiêmkhắchơn,bảovệlaođộngnữ,quyềnlợicủangườidađen,thúcđẩygiáodụccộngđồngvàhòabìnhthếgiới.KhitraogiảiNobelvìhòabìnhchobànăm1931,HộiđồnggiảiNobelđãđánhgiá:"BàAddamkhôngnóinhiềunhưngnhâncáchtrầmlặng,lòngnhântừcủabàđãtạobầukhôngkhíthânáikíchthíchlòngquantâmtớimọingườitừđáylòngcủamỗichúngta".

LyndonJohnsonlạithểhiệnkhảnănggiaotiếpxãhộivôcùnglôicuốn.Cuốn tiểusửcủaJohnsonđãmiêu tảcáchông tiến lênnấc thangchính trịcủaMỹnhẹnhàngvàkhéoléonhưthếnào.MộtnhàbìnhluậnchínhtrịởWashingtonnhậnxét:"RấtnhiềunhàchínhtrịcóthểtươicườivàtỏratôntrọngmọingườinhưngJohnsonthìkhôngchỉcóvậy.Bấtkểngườinàođónghĩgì,Lyndonđềunắmbắtđược.Bởivìôngcó thể theokịpýnghĩcủanhữngngườixungquanhvàđoánđượcsuynghĩsắpdiễnratrongđầucủahọ".

Mỗinhânvậtxuấtchúngnàyđềusởhữumộtkhảnăngtươngtáccánhântuyệtvời.Điểmcốtlõiởđâylàkhảnăngphânbiệtchínhxácýđịnh,động

cơ,tâmtrạng,cảmxúcvàsuynghĩcủangườikhác.TheoHowardGardner:"Trongmộtxãhộimàmọithứluônbiếnđổi,ngaycảnhữngđiềutưởngnhưrõràng,hiểnnhiênnhấtthìmộtnhàlãnhđạotrướchếtcầnphảilàngườibiếtsuyxétcẩntrọng,biếtcânnhắctronghànhđộng,nắmbắtđượcsuynghĩcủangười khác, biết suy tính cả lợi ích và thiệt hại. Chỉ những người có khảnăng tương tác cá nhân tuyệt vời mới trở thành nhà lãnh đạo như vậy".TrongChương7,chúngtasẽđitìmhiểunhữngyếutốhìnhthànhnênkhảnăngnàyvàhiểuđượcrõhơnnhữngnhàngoạigiao,nhàquảnlýđãsửdụngnó như thế nào trong công việc của họ. Phần cuối của chương sẽ đưa ranhữnggợiý cụ thểnhằmgiúpbạnnângcaokhảnănggiao tiếpxãhộiđểcuộcsốngcủabạnthêmphongphúvàbớtđikhoảngcáchvớimọingười.

ThànhkiếnxãhộiHơnhaimươinămtrởlạiđây,nhữngnhàtâmlýxãhộiđãtìmracáccơ

chếtinhthầnphứctạpquađóconngườinghĩvềnhau.Nhiềunghiêncứuchothấy,chúngtaxâydựngnhữngkhungtâmlýphứctạpchỉdẫnchotháiđộ,lòng tinvàphảnứngcủachúng tađốivớinhữngngười tagặphàngngày.Nhữngnhậnthứcnàygồmtậphợplỏnglẻonhữngđịnhkiếnxãhội(vídụnhưquanniệmngườigiàluônthíchởnhàvàchỉloanhquanhtrongvườn),nhữngđặcđiểmcánhân(vídụnhưquanniệmvềmột"ngườilừaphỉnh"),vànhữnghànhviđặctrưngtrongcáctìnhhuốngxãhội(vídụnhưquanniệmchúngtachỉthườngngồimộtchỗvànóinăngnhỏnhẹkhiởtrongmộtnhàhàngsangtrọng).Chúngtaluônsửdụngnhữngkhuônmẫunhậnthứcnàyđểghilạicácấntượngbanđầuvềnhau,đểgiảithíchvàtiênđoánhànhđộngcủa người khác.Hệ quả là chúng ta gần như sẽ bị sốc khi nhìn thấymộtngườigiàtrongbộđồngphụcbóngchàyđầyhưngphấn,vìhànhđộngnàyhoàntoànđingượclạivớinhữngnếpnghĩđãtồntạitrướcđây.

Tuy nhiên, vì những khuônmẫu nhận thức đómà chúng ta thường bịđánhlừatrongcáchđánhgiávềngườikhác.Khônglâutrướcđây,tôiđứngxếphàngsaumộtngườitrongbưuđiệnvàchorằngđóchỉlàmộtngườivôgiacưhoặc làmộtbệnhnhân tâm thần.Mọi thứvềcô rõ ràng lànhư thếhoặcítnhấttôicũngnghĩvậy.Áochỉnhétmộtnửatrongquần,dâygiàythìkhôngbuộc,đầutóclạirốitungvàcôcònmangtheomộtđốngnhữngthứhỗnđộn.Tuynhiênmột lúc sau, tôi nhìn rõhơnmột tờ trong tậpgiấy côđangcầmvàpháthiệnrarằngđólàmộtbảnthảosắpgửichonhàxuấtbản.Ở phần ghi địa chỉ người gửi, tôi liếc thấy tênmột trong những nhà vănchuyênviếttruyệnkhoahọcviễntưởngnổitiếngnhấtnước.

Bàitậpsauđâysẽchobạncơhộithựchànhcáchnhậnxétvềngườikhácthôngquabềngoàivàchỉchobạnthấynhữngchỉdẫnvànhữngthànhkiếnxãhộiđãảnhhưởngnhưthếnàođếncuộcsốngcủachúngta.

BàitậpthựchànhBạnhãytớimộtkhucôngcộngđôngđúcnàođó(côngviên,nhàga,khu

buônbánkinhdoanh,v.v...)vàtìmchomìnhmộtnơithậtthuậntiệnđểthựchànhbàitậpnày.Mangtheomộttậpgiấyđểghichép.Bạnhãychọnmộtcánhânbấtkỳtrongsốnhữngngườixungquanhđểquansát.Hãyviếtratấtcảcácấntượngbạncóvềngườinàydựatrênnhữngquansátnhanhcủamình(vídụnhư"nguồngốc","mộtngườitrẻtuổiđầyhoàibão"haychỉlà"mộtngườiluônbịámảnh").Saukhilàmxong,đánhdấusaovàomỗimụcvừađược liệt kêmàbạn cóbằngchứngkhẳngđịnh chắc chắnvàkhoanh trònnhữngmụcdựatrêníthoặckhôngcóbằngchứng.Sauđólặplạitoànbộquátrìnhấychoítnhấtbangười.

Khi bạn quan sátmọi người trong bài tập trên, bạn sẽ nhận biết đượcnhiềuhơnvềhọthôngquacôngviệchàngngày.Ngoàira,bạncũngsẽnhậnthấyrằng,hầuhếtnhữngmốitươngtácxãhộiphứctạpdiễnralạikhônghềdùng tới ngôn ngữ.Những nhà tâm lý học ước tính rằng giao tiếp khôngdùnglờichiếmkhoảng60%tới90%trongsốlượngthôngtinđượctruyềnđạtgiữamọingườicáchgiaotiếpnàychứađựngrấtnhiềudạnghànhvi,baogồmbiểuhiệnvềnétmặt,khoảngcáchgiữamọingười,cáckiểu tiếpxúc,dángđiệu,cửchỉvàcảánhmắt.Mộtchuyêngiavềtruyềnthống,MarioPel,ước tínhconngười có thể thựchiệnđược700nghìn loạibiểuhiệncơ thểkhácnhau.Nhànghiêncứuýnghĩacủacửchỉ,RayBirdwhistell,lạiđưaraconsốthốngkêrằng,riêngkhuônmặtcóthểtạoratới250nghìnbiểuhiện,trongkhimột nhànghiên cứukhác,M.H.Krout, đã tìm ra được5nghìnđiệubộbằngtayriêngbiệt,vànhànghiêncứucửđộngcơthểG.W.Hewesđãphânloạira1nghìnđiệubộkhácnhau.

PhávỡluậtlệvàquytắcCóthểthấymộtvàibiểuhiệnkháphổbiến,vídụnhưbiểuhiệnvềkhuôn

mặt luônđicùngvớicảmxúchạnhphúc,buồnkhổ,giậndữvàcămghét.Tuynhiênhầuhếtnhữngámhiệugiữacánhânvớinhaulạibiếnđổitùytheomỗinềnvănhóa.TôivẫnnhớvụrắcrốivớingườichởhoaquảtươiởParishaimươinămtrước,khianhtachặntôigiữađườngvàtôiđãchỉtayvàođầumìnhvớiýrằnganhtathậtlàđiênrồ.ỞPháp,cửchỉnàycóýnghĩamạnhhơnnhiềusovớiởMỹ.Cửchỉkhác,dấurahiệutánthànhdườngnhưlàthânmậtvớimộtngườiMỹ,nhưngởNigerianótươngđươngvớiviệctặngchoaiđó"nắmđấm".Cũngnhưthế,ởHyLạpbạnsẽbịcôngkíchnếubạnđậptaygiángxuốngcabinôtô.Ởthờicổđại,ngườiHyLạpthườngáptảitộiphạmtrênđườngphốvàbôiphânlênmặtchúng.Tàndưcủahànhđộngnày,mộttayduỗimạnhra,lòngbàntayquayrabênngoài,trongnềnvănhóacủahọbịcoilàtụctĩu.

Trênthựctếconngườiđãdùngnhữngámhiệuxãhộiphứctạpđểtruyềntảichonhaumọicảmxúc,mụcđíchvàýnghĩ.Nhữngtínhiệurõràngnhấtluônmangthôngđiệpchấpnhậnhaybácbỏhoặcmangýnghĩathânthiệnhaykhiêukhích.AlbertScheflen,hiệutrưởngtrườngĐạihọcYkhoaAlbert

Einstein, gọi những ámhiệu biểu hiện sự chấp nhận, thân thiện là "tươnghợp".Mộtvídụvềsự"tươnghợp"làhaingườiđangđibộcùngnhauthìcódángđiệunhưnhauvàsửdụngnhữngđộngtáctươngđồng.Scheflencũngđềcậptới"sựtáchbiệt"-khimàcácđôihaynhữngnhómnhỏngồihọcvớinhaunhưmộtđơnvịxãhộithunhỏ,quaylưnglạivớinhữngngườimàhọmuốnloạitrừ.Nếubạnđãtừngcólầnđếngầnmộtnhómđangnóichuyệnvớinhauvàchợtthấyhọlúngtúng,ngượngnghịu,thìbạnhãyhiểurằnghọkhôngmuốnbạnthamgiavàonhómcủahọ.

Thànhphầnquantrọngkháccủagiaotiếpxãhộibaogồmthôngtinvềaichiphốiai(ngườicóảnhhưởnglớntrongnhómthườngcónhiềuquyềncanthiệp vào việc của người khác hơn), ai điều khiển được buổi nói chuyện(nhữngcánhâncóưuthếhơnnóichungthườngđặtrakhoảngthờigiantiêuchuẩnchoviệcphátbiểucủamỗingười),cáckiểuánhmắt(khinhìnnhaulâu,conngườicàngdễbịđốiphươngthuhúthaykhướctừ).Tuynhiên,điềuquantrọngcầnghinhớlàkhôngcóýnghĩacốđịnhchobấtkỳmộtámhiệuxãhộinào,bởivìchúng luônbiếnđổivớimỗinềnvănhóakhácnhauvàđượcsửdụngtùytheomụcđíchcủamỗingười.Vídụ,nhữngđôiyêunhautrongmộtnhómcóthểcốýtránhnhìnnhauđểcácđồngnghiệpkháckhôngnghingờmốiquanhệcủahọ.

Bàitậptiếptheosẽchobạncơhộithựchànhcáchtìmramộtsốmốiquanhệvàgiaotiếpđặctrưngđangdiễnratrongcáctươngtáchàngngày.

BàitậpthựchànhHãythamgiamộtcuộcgặpmặtxãhộitrongđóbạnchỉquenrấtítngười

(nhưmộtcuộctriểnlãmnghệthuật,mộtbữatiệc,mộtbuổikhiêuvũhaybấtkỳ hình thức nào tương tự như vậy).Hãy tìm chomìnhmột chỗ khuất ởtrongphòngvàquansát.Sauđó,bạnhãypháthiệnxemcónhữngmốiquanhệcụthểnàotrongbữatiệc,bằngviệcnhìnvàocáchcưxửgiữacácđôihaynhữngnhómngườivớinhau.Khimọingườiđilạitrongphòng,hãychúýtớinhữngbiểuhiệnvềsự"tươnghợp"(bộđôihaybộbađilạitheocáchtươngđồngnhau)vàbiểuhiệnchosự"táchbiệt"(nhữngngườingồicùngvớinhaunhưmộtđơnvịkhépkín),chúýxemailàngườinổitrộihơntrongbuổigặpmặt (nhữngôngchủ,vị khách,nhânvậtVIP,v.v..) thôngquanhữngkhíacạnhvềánhmắt,cửchỉ, tiếpxúcvàdángđiệu.Hãychúý tóinhữngbiểuhiệnnàyvì conngười thườngbộc lộ cảmxúc sâuxađốivới thếgiớibênngoàithôngquacácdấuhiệuriêngbiệt.Khibữatiệcgầnkếtthúc,hãytìmkiếmnhữngdấuhiệumọingườidùngđểámchỉlàđãđếnlúcnênravề.Nếucóthể,hãytìmmột"ngườitrongcuộc"(ngườibiếtnhiềuhoặchầuhếtnhữngngườicómặt)đểkiểmtramộtvàiphỏngđoáncủabạnvềcácmốiquanhệ,cáctrậttựphânhạngmàbạnđãquansátđượctrongsuốtcảbuổi.Sauđấy,bạncóthểghichéplạinhữngquansátcủamình.

Nhữngnhàgiaotiếpvĩđại

Mộtngườigiaotiếpgiỏikhôngchỉcókhảnăngnắmbắtđượcsuynghĩcủangườikhácmàcònbiếtsửdụngkhảnăngđótronggiaotiếpsaochothậthiệuquả.Nhưghichépở trên,Shakespearecókhảnănghiểuđượcnhữngsuy nghĩ thầm kín của người khác, nhưng trong công việc củamình, ôngluôntranhcãivớiđồngnghiệpvềviệcthểhiệncácvởkịch.CònnhàsánglậprathuyếtTâmthầnhọc,HarryStackSullivan,cũngphảimấtmộtthờikỳkhókhănmớihòahợpđượcvớimọingườixungquanh.Nhữngngườigiaotiếpgiỏivừacóhiểubiếtxãhộivừacócảkhảnăngnắmbắtthôngtin,vừacókhảnăngthươnglượng,thuyếtphụcngườikháclàmtheomộthànhđộngcụthể,giảiquyếtmâuthuângiữacáccánhân,nắmbắtđượcsuynghĩvàtạoảnhhưởngtớiđồngnghiệp,nhânviêncấpdướitheonhiềucáchkhácnhau.

"Bạnsẽ làmộtnhà lãnhđạo thànhcôngnếubạnbiếtcáchsửdụngkhảnăngcủamọingười.Trongcuộcsống,chiếnthuậttốtnhấtlàpháthuyưuthếcủangườikhác",HowardGardnerđãghinhậnnhưvậy.Nơimàkhảnăngnày được thể hiện rõ nhất chính là lĩnh vực kinh doanh. Theo một cuộcnghiêncứu,ởbấtkỳđâu,giaotiếpvớinhânviênvàđốitáccũngchiếmtừ50%đến90%quỷthờigiancủanhàquảnlý.Nhàquảnlýtốtnhấtlàngườigiúpnhânviênpháthuyđượcnănglựcvàhướnghọtheomụcđíchcủacôngty.DavidA.Nadler,mộtcốvấnđiềuhành,vàMichaelL.Tushman,Giáosưcủa khoa Đào tạo Thạc sỹ Quản trị kinh doanh thuộc trường Đại họcColumbia nhận xét: "Một nhà quản lý lâu năm, thường là tổng giám đốc,luôntoátrasựkhẩntrương,hànhđộngnhưchấtxúctácvàđưaranhữngkếhoạchmangtínhchiếnlượcchotổchức;ôngtacóthểxâydựngmốiquanhệthânthiệnvớinhânviêncấpdướivàkhuyếnkhíchhọtạorasựthayđổicóýnghĩachocôngty...Nhà lãnhđạonhưvậycó thểhuyđộngđượcnhiềucáthể,nhiềunhómvàtoànbộtổchứclàmviệchăngsaytheonhữngmụctiêumới".

Mộtphẩmchấtquan trọngcủangườicókhảnăng tương táccánhân làtìmrađượcnhữngnhânvậtthenchốttrongmộtnhómvàcóthểgiúphọđạtđượcmụctiêuđãđềra.LyleSpencer,mộtnhàtâmlýhọccủaCôngtycốvấnkinhdoanhMcBer&CompanyởBoston,đãbáocáotrongbảnđiềutrabộphậncôngchứcnhànướcvềmộtviênchứcnổitiếngcủabanđốingoại,người"đãthamômộtsốtiềnlớntrongquỹvốnnướcngoàivàngườitađãrấtnhanhchóngtìmrađóchínhlàcháutraicủaphunhântổngthống-ngườithựcsựđiềukhiểnchínhsáchdầulửa",đồngthờiđưaracáchđểtómđượcngườinày.

MộtkỹnăngquảnlýkháccũngđượcnhómMcBerxemlàkháquantrọnglà tính kháchquan: "Tínhkhách quan luôn cho phépbạn nhìn nhận rõ sựviệcvàgiúpbạnđưaranhữngquyếtđịnhđúngđắn".Đểđánhgiáđượcnănglựcnày,McBer&Companyđãđểmọingườixemmộtđoạnbăngvềmộtbuổihọpdoanhnghiệpđangcótranhluậnkhágaygắt;sauđóhỏimọingười

xemnhữngngườitrongbuổihọpấyđangsuynghĩgìvàcầnlàmgìđểgiúphọđưaranhữngquyếtđịnhkinhdoanhrõràng.Spencernói:"Nhữngngườibiếtnhìnnhậnkháchquanđềucókhảnăngphánđoánranhữngvấnđềcủamộtsựviệc.Chúngtôinhậnthấyrằngngườilãnhđạotàigiỏinhấtluônthểhiệnđiềunàytrongcôngviệccủamình".

RènluyệnđểtrởthànhmộtngườigiaotiếpgiỏiNếubạnvốnkhôngsởhữumộtnăngkhiếugiaotiếp,mộtgiọngnói lôi

cuốn, khả năng thuyết phục người khác thì bạn vẫn có thể trở thànhmộtngười giao tiếpgiỏi thôngqua cácbài tập traudồi và rèn luyệnkhảnăngtươngtáccánhân.RobertBolton,tácgiảcuốnsáchPeopleskills(Nhữngkỹnăngtươngtácxãhội),dạycáchgiaotiếptheobốnkỹnăngcơbản:nghe,quyếtđoán,giảiquyếtmâuthuẫnvàhợptác.NhữnggợiýmàBoltonđưarađểđạthiệuquảtronggiaotiếplà:

-Đốidiệntrựctiếpvớingườinói.-Duytrìtháiđộcởimở.-Tránhnhữngcửchỉ,hànhđộnglàmrốitríngườinghe.-Sửdụnglợithếcủaánhmắt.-Sửdụngcâumởđầuphùhợpchocuộcgiaotiếp(vídụ:"Cócầnchúý

nóivềđiềuđókhông?").-Đưa ra nhữngdấuhiệu đơngiản trong suốt buổi giao tiếp để khuyến

khíchngườinói(vídụ:"Hãykểchotôinữađi").-Giữimlặngnhưngvẫnchămchúkhingườikhácđangnói.-Diễngiảilạinộidungchínhmàngườikhácđãnói.-Hãyphảnánhcảmnhậnvớingườinói(vídụ:"Cáiđócólẽkhôngphù

hợpvớibạn").-Tómtắtngắngọnbuổinóichuyện.Boltongợiýnênsửdụngnhữngkỹnăngnàybắtđầutừnhữngtìnhhuống

tươngđối"antoàn":thựchànhvớingườimàbạntintưởngvàđừngngạimắclỗikhibạnpháttriểnkhảnăngcủamình.

Nhữngkỹnăngnàychỉlàmộtphầnnhỏtrongtoànbộphạmvinănglựctươngtáccánhân.Việcmôtảthậtđầyđủcáckỹnăngcầnthiếtđểtrởthànhmộtngườigiao tiếpgiỏi sẽcẩnnhiều thờigian.Tuynhiên,vẫncómộtsốchiếnlượcchínhmangtínhquyếtđịnh.CólẽnhânvậtnổitiếngnhấttronglĩnhvựcpháttriểnkỹnănggiaotiếpxãhộilàDaleCarnegievớinhữngcuốnsáchvànhữngkhóahọcđãđưaông trở thànhmộthuyền thoại.Trong tácphẩmnổi tiếng củamình,How toWinFriends and InfluencePeople (Kếtbạnvàgâyảnhhưởngđếnngườikhácnhưthếnào?),Carnegieđãliệtkêvàiđiểmcóthểgiúpmỗingườigiaotiếphiệuquảhơn,baogồm:

-Khôngchỉtrích,chêtráchhayphànnàn.-Đưaranhữngđánhgiáchânthànhvàtrungthực.-Quantâmthậtlòngtớingườikhác.

-Mỉmcười.-Làmchongườikhácthấyrằnghọquantrọng.-Đặtcâuhỏithayvìđưaranhữngmệnhlệnhtrựctiếp.Khảnănggiaotiếpxãhộinàykhôngphảilàmộtphầnđặctrưngcủahầu

hết các bài kiểm tra trí thôngminh, tuy nhiên nó có thể thuộc vào nhữngdạngthôngminhquantrọngnhấttrongcuộcsống.TheoRobertBolton,80%nhữngngườigặpthấtbạitrongcôngviệcđềukhôngcómốiquanhệtốtvớingười khác. Theo một cuộc nghiên cứu của hai nhà khoa học hành viMorganMcCall vàMichael Lombardo cùng nhóm chuyên gia thuộc 500côngtyhàngđầudoTạpchíFortunebìnhchọn,yếutốquantrọngnhấtquyếtđịnhthànhcôngcủamộtnhàquảnlýlàkhảnăngthấuhiểutriểnvọngcủanhânviênmình.

Cũngnhưvậy,trongcuộcsốngcánhâncủamỗingười,khókhănđểtạodựngvàgiữgìntìnhbạn,quanhệgiađình,quanhệxãhộicóthểdẫntớivôsốvấnđềvềcảmxúcvàtâmlý.TrongmộtcuộcđiềutraởCaliforniavềcácmốiràngbuộcxãhộicủaconngười(hônnhân,quanhệgiađìnhvàbạnbè,các tổ chức tôngiáo) thì nhữngngườiđạt được chỉ sốxãhội thấp cókhảnăng tử vong cao gấp hai lần trong chín năm tiếp theo. James S. House,trưởngkhoaXãhộihọctrườngĐạihọcMichigan,đãxemxétnhữngtậphợpdữliệutươngtựvàkếtluậnrằng"thiếuquanhệxãhộilànguyênnhânlớngâyra tửvong".Bài tậpsauđâysẽgiúpbạnnhậnthứcđượcrõhơnvềhệthốngquanhệxãhộicủabạn.

SơđồvềcácmốigiaotiếpxãhộiHãylàmbàitậpnàytrênmộttờgiấylớn.Ởgiữatờgiấyvẽmộtvòngtròn

nhỏvàviếttênbạnvàotâmvòngtròn.Sauđó,vẽbốnvòngtrònđồngtâmvớikích thước tângdầnvàđểchuvi củavòng tròncuốicùngvừakhít tờgiấy.Trongvòngtrònthứnhất(ngoàiphầntêncủabạn),liệtkêtấtcảnhữngngười thuộcnhóm"người thân".Nhữngngười nàygồmcóvợ, chồnghaybạnbèhoặchọhàngmàbạnsẽtìmđếnkhigặpkhókhăn.Trongvòngtrònthứhai,hãyliệtkênhữngngườimàbạnthườngxuyêngặpgỡ,nhưngkhônggầngũivớibạnnhưnhữngngườiởtrên,ởvòngtrònthứba,liệtkênhữngngườiquantrọngkháctrongmốiquanhệxãhộicủabạnnhưngườihọhàngthỉnhthoảngbạnvẫngặp,đồngnghiệp,v.v...Ởvòngtròncuốicùng,liệtkêranhữngmốiquanhệthôngthường,càngnhiềucàngtốt.

Bạnvừamớitạoramộtsơđồgiaotiếpxãhội.Sơđồgiaotiếpxãhộilàbảnđồminhhọađượccácnhàxãhộihọc,cácnhàtâmlýxãhội,cácnhàsưphạm,tâmlýhọcsửdụngtrongnhiềuthậpkỷquanhằmtìmhiểumốiquanhệgiữacáccánhân.Sơđồnàyđưarađượcngaylập tứcdữliệuvềmạnglướiquanhệxãhộicủabạn.

Cáchkhácđểvẽsơđồgiaotiếpxãhộilàviếttênbạnvàogiữatờgiấy,khoanhtrònlạivàliệtkêngẫunhiêntêncủanhữngngườicóýnghĩatrong

cuộcđờibạnxungquanhtờgiấy.Sauđó,dùngđườngthẳngnốitênnhữngngườinàytớivòngtrònởgiữa(haiđườngnếumốiquanhệấyđặcbiệtthânthiết).Bạnhãychỉraluồngchảyquanhệ(mộtphíahaylàcảhaiphía)bằngcáchđặtmũitênvàomộthoặccảhaiđầucủamỗiđường.Saukhilàmxong,hãyđểýmàxem,bạnlàmộtchúnhím(rấtnhiềuđườngxuấtphát từphíabạnvềphíanhữngngườikhác),mộtmụctiêu(nhiềumũitêntừphíangườikhácchỉvềphíabạn)haymộthìnhtròn(mũitênchỉvềcảhaiphía).Việclàmbàitậpnàycóthểdẫnđếnmộtsốcâuhỏivềmốiquanhệcủabạn,trongvaitròcánhânđơnlẻđốivớinềnvănhóarộnglớnxungquanh,như:Quanhệcủabạnvớimọingườinhưthếnào?Ailàngườibạnthậtsựcóthểtrôngcậytronglúckhókhăn?Nhữngngườibạnquenbiếtthậtsựcóýnghĩagìvớibạn?

Vănhóa“chúngta”Gầnđâycácnhàkhoahọcbắtđầu tập trungnghiêncứusâuhơnnhững

nềnvănhóaổnđịnh-baogồmnhữngngườidatrắng,phầnđônglàởMỹ,đạidiệnchonềnvănhóa"cáiTôi"-luônđánhgiácánhâncaohơnnhómvànềnvănhóa"chúngta"-luônthểhiệntínhhợptácvàđoànkết.KhicốvấnchoBanHỗtrợngườidađỏ(BIA)ởphíanamDakotamộtvàinămvềtrước,tôiđãhọcđượcmộtbàihọcthúvịvềsựkhácbiệtgiữanềnvănhóa"chúngta"vànềnvănhóa"cáiTôi".Vàinămtrướcđây,bannàyđãđầutưmộtsốtiềnlớnvàonghềthủcôngvàđểngườidântrongvùngdầndầntiếpquảnnó.Khiviệckinhdoanhthấtbại,mộtsốquansátviênđãghinhậnđiềunàylàdo"ócthiếusángkiếncủangườidađỏ".Tuynhiên,mộtbuổinóichuyệnvớingườitrongcuộclạichứngtỏmộtđiềurấtkhác.HóaraBIAđãápđặtmộtmôhìnhkinhdoanhdựatrênnhữnggiá trịcủanềnvănhóa"cáiTôi"kiểuMỹ:khenthưởngcánhân,khuyếnkhíchsựcạnhtranhgiữacácthànhviênvà tiến hành những hoạt động liên quan đến "cái Tôi" khác. Xã hội củangườidândađỏ-vốnlàmộtnềnvănhóa"chúngta"-khôngnghĩtớikhenthưởng và thành công cá nhân đầu tiên.Nguyên tắc kim chỉ nam luôn là"chúngta"hoạtđộng,hợptáccùngnhau,khôngaitrongsố"chúngta"hànhđộng riêng lẻ cả. Vì vậy, khi người da đỏ không thành công trong việcchuyểnsangmôhìnhlàmviệccánhânthìthấtbạicủahọđãbịhiểusainhưlàhệquảcủaviệcthiếuđộnglựclàmviệc.

Phầnlớndânsốthếgiới,baogồmnhiềuxãhộiởchâuPhi,châuÁ,TrungĐôngvàMỹLatinhđềutheomôhìnhvănhóa"chúngta".HainhànghiêncứuvềhệthốngquảnlýởKenya,châuPhi,đãghichéprằng:"TrongcácbộtộcởKenya,khôngcóailàmộtcáthểcôlậpcả.Hayđúnghơn,sựđơnlẻcủaanhta(hoặccôta)chỉlàmộtđiềuthứyếu...Đầutiênvàtrướcnhất,anhta(hoặccôta)phảilàngườicùngnhómvớivàingười...Tronghệthốngnày,hoạt độngnhómchiếmưu thế tráchnhiệmđược chia sẻ vàmang tính tậpthể".ỞnềnvănhóaẢrập,mọicánhânđượcnhậndiệnbởinét riêngcủa

nhóm (ví dụ,UmarAlBudhadiwi=Umar của bộ tộcBuhadu).Tương tựnhư vậy, công nhân Nhật Bản, giống những người da đỏ nói đến ở trên,thườnggặpkhókhănkhiphảilàmviệcđơnlẻnhưnglạirấtxuấtsắckhilàmviệctrongmộtnhóm.

Trớtrêuthay,nướcMỹ(phầnlớnlàvănhóa"cáiTôi")lạiđanghọctheomôhìnhvănhóa"chúngta"củanướcNhậtđểtăngkhảnăngcạnhtranhtrênthịtrườngthếgiới,cảtronglĩnhvựckinhdoanhcũngnhưtrongmôitrườnggiáo dục.Kết quả là các doanh nghiệpMỹ ngày càng có nhiều "mô hìnhchungsức"vàhợptác.Trongmôhìnhchungsức,ngườicôngnhâncócơhộigặpnhauthườngxuyênđểđónggópýtưởngnhằmcảitiếnsảnphẩm,dịchvụcũngnhưcủngcốvaitròcủamình.Đốivớigiáodục,ngàycàngcónhiềutrườnghọcMỹápdụngmôhình"họcnhóm",trongđósinhviênlàmbàitậpnhưtiểuluận,nghị luậnvàđềtàikhoahọctheonhómvàđiểmsốthì luônđượctínhchocảnhómhơnlàchotừngcánhânriênglẻ.

Rõrànglàchúngtathấyngàycàngnhiềunhữngdựánmangtínhhợptácđược liên kết bởi một tầm nhìn chung, từ dự án Hands Across America(NhữngbàntaytrênkhắpnướcMỹ)đượcthựchiệnvàinămtrướcđâyđểhỗtrợnạnđóitrênthếgiớivớicốgắngkếtnốimọingườitừkhắpcácchâulục,chotớidựánTheNamesProject(Nhữngcáitên)tậphợphàngnghìnngườiđểmaynhữngchiếcchăntưởngnhớtớinhữngngườibạnvàcácgiađìnhđãchếtvìAIDS.NgoàiranhữngmôhìnhcộngtácxuấthiệnngàycàngnhiềutrênkhắpnướcMỹ.Ướctínhcótới15triệungườiMỹhiệnđangthamgiavàohơn500nghìnnhómtrợgiúpnhằmđốiphóvớicácvấnđềnhưnghiệnrượu,nghiệnmatúy,rốiloạndinhdưỡngvàlạmdụngtrẻem.

SựgặpgỡcủacácýtưởngHoạtđộngcủamỗiquốcgiatheođịnhhướng"chúngta"đãdẫntớiviệc

tạo ramột thuật ngữmớimiêu tả sự hình thành cácmô hình hợp tác sảnxuất, đó là networking (sự liên kết - làmviệc theomạng lưới).Trongkhithuật ngữ này có thể gợi lên hình ảnh những người trẻ tuổi đang trao đổidanhthiếpởmộtbữatiệcđứng,hoặcnhữngnhàsinhtháiđangtraođổicáccôngthứcthựcphẩmthiênnhiêncủahọ,thìsựliênkếtthậtsựđềcậptớiquátrìnhgặpgỡcủanhữngýtưởnggiốngnhaugiữamọingười,bấtkểmụcđíchcủa họ là gì. Theo như nhà tâm lý học Stanley Milgram, trung bình cứkhoảng1người trong5,5người có thể tìmđượcngười cóquanđiểmphùhợpvớimình.Điềunàycónghĩalà,bạncóthểkhôngmấykhókhănđểthấyđượcmộtngườihaymộtnhómtrongnướccócùngphươngán,quanđiểmhoặctháiđộđểgiúpđỡbạn.Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnbắtđầu.

BàitậpỞđầutờgiấy,viếtramộtchủđềmàbạnđangquantâm,càngcụthểcàng

tốt(vídụ:bảotồnsốlượngchimởkhuvựccửasôngcủađịaphương,viếtmộtbảnlýlịchhiệuquả, tìmhiểutranhsơndầu...).Chọnmộtngườitrong

cácmốiquanhệxãhộihiệntạicủabạn(thamkhảosơđồcácmốigiaotiếpxãhộiởtrên)cóthểđưaralờikhuyênchochủđềđãchọn.ĐánhdấungườinàylàChặng1trênhànhtrìnhvànốitênanhtatớichủđềbằngmộtđườngthẳng.Hãynhờngườinàygợiýnhữngngườianhtacholàbạncóthểthamkhảoýkiếnvềcácvấnđềliênquanđếnchủđề.Xếptênnhữngngườinàyvàochặng2.Tiếptụcđặtcâuhỏichomỗicánhâncủachặng2(viếtthưhaygọiđiệnchohọ)rồilàmnhưvớingườiởChặng1.Xếpcáctênđược(ngườiởchặng2)gợiývàoChặng3.Tiếptụcquátrìnhnàychođếnkhíbạnđạttớisựliênhệtốtnhấtcóthểchochủđềcủabạn.

Ởhầuhếtcáctrườnghợp,quátrìnhnàysẽdẫnbạntớimộtngườithựcsựhiểurõvấnđềvàđưarađượcnhữnglờikhuyênthíchhợp.Tuynhiên,quantrọnghơn làbạn sẽ tìm thấymộtnhómnhữngngườicócùngmục tiêuvàquanđiểmvớibạn.Ngoàira,bạncòncóthểtìmthấymộtsựhỗtrợvềmộtvấnđềhoặcmốiquantâmcụthểnàođó.BácsỹchuyênkhoavànhàtưvấnnghềnghiệpBarbaraSherdạymọingườicáchlập"nhữngnhómthànhcông"chochínhmìnhđểđạtđượcnhữngmụctiêucánhâncũngnhưmụctiêunghềnghiệp.TrongcuốnTeamworks(Làmviệctheonhóm)viếtchungvớiAnnieGottlieb,Sherđãđưaravàinguyêntắccơbảnđể tạoramộtmôhìnhhợptác,baogồm:

-Cụthểhóamụctiêucủabạnchotấtcảnhữngngườibạnquenbiết(vìbạnkhôngthểbiếtaithậtsựcóthểgiúpđỡmình).

-Lậpmộtnhómcócùngýtưởng,quanđiểm.-Suynghĩvềmụctiêucủamỗingườitrongnhóm(bacâuhỏiquantrọng

cầnlưutâm:"Ướcmơcủabạnlàgì?","Cónhữngtrởngạinào?","Bạncầnlàmgìđểđạtđượcmụctiêucủamình?").

-Hãygiữmộtquyểnghichépvềnhữngngườitrongnhóm,baogồmcáckỹnăng,mốiquantâmvàkhảnăngđặcbiệtcủahọ.

- Inmộtbản tinvềcác thànhviên trongnhóm,gồmnhữngcâuchuyện"thànhcông",kỹnăng,nhucầutraođổithôngtinvàsốđiệnthoạicủahọ.

TheoSher,"conngườiđưaralờikhuyênchongườikháctốthơnlàchobản thânhọ".Đồng thời,bàcũngkhẳngđịnhrằngconngườisẽmạnhdạnhơnkhi làmviệc theotập thể.Đâylà lýdovìsaoSher luônkhuyếnkhíchmọingườithànhlậpnhữngmôhìnhcộngtácgiúphọtiếptụcthựchiệnướcmơngaycảkhihọdodự,gặpthửtháchvàthấtbại.

Riêngđốivới tôi,môhìnhhợptácđặcbiệthữuíchvàothờikỳchuyểngiaocủacuộcđời.Khicóýđịnhbỏnghềdạyhọc, tôiđã traođổivớimộtnhómgiáoviêncósuynghĩtươngtựđểtìmxemthậtsựcôngviệctôimuốnlàmlàgì.Sauđó,khitôiđangbắtđầutạodựnghìnhảnhmớichobảnthânvớitưcáchlàmộtnhàvănthìtôicũngbắtgặpmộtnhómđangkhởinghiệpgiốngtôi.Cáchthứchoạtđộngcủacảhainhómnàygiốngnhauvàđềugồmbaphần.Phầnđầumỗibuổihọp,trongvòngtừmộttớihaiphút,cácthành

viên chia sẻmột sựviệc "mới và thúvị"màhọđã trải quakể từ lầnhọptrước.Phầngiữacủabuổihọp,mỗingườiđềđạtnguyệnvọngvàyêucầusựgiúpđỡ theonhu cầu cánhân.Một người có thể cầnnửagiờđểđưa ra ýtưởngchomộtdựántrongkhingườikháccóthểchỉcầnnămphútđểthunhậnphảnhồivềmộtýtưởng.Phầncuốicủabuổihọplà thờigianđểcácthànhviêntraođổitựdonhữngýkiến,phươngánvàmốiquantâmchung.

Đếnđây,bạncóthểthấytấtcảnhữnggợiývềmộtmôhìnhchungsức,cũngnhưnhữngýtưởngkháctrongchươngnày,đềuphùhợpvớiviệcpháttriển khả năng tương tác cá nhân.Nhưngmặt khác, bạn cũng có thể thấyrằngquátrìnhliênkếtvớimọingười,tậpnghemộtcáchchủđộnghoặcthamgiavàonhữngcuộcgặpmặtxãhộilạikhávấtvảvàkhókhănđốivớibạn.Nếuvậy,chương tiếp theocó thểsẽgầngũivớiphongcáchcủabạnhơn.Trongchươngnày,bạnsẽcócơhộiđánhgiáchínhkhuynhhướng"nộitâmkhác nhau" củamình và tìm ra nhữngphươngphápphùhợpđể nâng caocuộcsốngcủabạn.

25 CÁCH PHÁT TRIỂN TRÍ THÔNGMINH TƯƠNG TÁC CÁNHÂN

-Muamộtquyểnsổnhỏ,điềnvàođó têncácmốigiao tiếp trongcôngviệc,bạnbè,ngườiquen,họhàngvàhãyluôngiữliênlạcvớihọ.

-Mỗingày(hoặcmỗituần)quyếtđịnhgặpmộtngườibạnmới.-Thamgiavàomộtnhómtìnhnguyệnhaynhómcứutrợ(nhưcâulạcbộ

Rotary,Hòabìnhxanh,Chữthậpđỏ).- Dùng mười lăm phút mỗi ngày thực hành cách nghe chủ động với

vợ/chồnghoặcbạnthâncủabạn.-Tổchứcmộtbữatiệcvàmờiítnhấtbangườibạnmới.Thườngxuyên

thamgiavàonhữngbuổitâmlýliệupháptheonhómhoặcgiađình.-Giữvaitròlãnhđạotrongmộtnhómhoặctrongcộngđồngmàbạnquan

tâm.-Bắtđầumôhìnhchungsứccủachínhbạn.-Đăngkýmộtkhóahọcvềnhữngkỹnănggiaotiếpxãhội.Cộngtácvới

mộthaynhiềungườicómốiquantâmchung(maychăn,viếtbáo,làmvườn,v.v...).

-Thườngxuyêncónhữngbuổihọpgiađình.-GiữliênlạcvớingườikhácquaInternet.-Tổchứcmộtbuổiđónggópýkiếnởnơilàmviệccủabạn.-Họcnghệthuậtgiaotiếpxãhộiquacácsáchdạygiaotiếpvàthảoluận

vềcáctàiliệuđóvớimộtngườigiaotiếpgiỏi.Khởixướngcuộcnóichuyệnvớimọingườiởnơicôngcộng(hiệusách,siêuthị,khuvựcđónkháchhàngkhông,v.v...).Bắtđầutraođổithưtừvớibạnbètrongnướchoặcthếgiới.

-Thamgianhữngcuộchọpmặtgiađình,ởtrườnghọc,côngsở.-Thamgianhữngtròchơihợptácngoàitrờicùngvớigiađìnhvàbèbạn.

-Làmquenvớinhữngngười thuộcnềnvănhóa "chúng ta" (ngườiMỹbảnđịa,ngườiNhật,ngườiMỹLatinh)vàtíchhợpnhữngđặcđiểmtốtnhấttrongphongcáchsốnghòađồngcủahọvàocuộcsốngcủabạn.

-Thamgia vàomột nhómchophép bạn gặp gỡ nhữngngười bạnmới(câulạcbộđộcthân,tổchứcđibộđườngdài,nhómhọctập,v.v...).

-Xungphongdạy,làmgiasưhoặchướngdẫnngườikhácthôngquamộttổchứctìnhnguyệnhoặcmộtnhómcứutrợ.

-Dùngmười lămphútmỗingày trongmộthoặchai tuầnquansátxemmọingườitươngtácvớinhaunhưthếnàoởnơicôngcộng(gócphố,trạmxelửa,cửahàngbáchhóa,v.v...).

-Tăngcườngmốiquanhệvớinhữngngườixungquanh,bắtđầutừngayvớigiađìnhvàbạnbè,mởrộngviệclàmnàytrongcộngđồng,đấtnướccủabạnvàcuốicùnglàtrêntoànthếgiới.

-Họctheophongcáchsốngcủanhữngngườicókhảnănggiaotiếpxãhộinổitiếng(vídụnhưnhữngngườilàmcôngtáctừthiện,nhữngnhàcốvấn,cácnhàchínhtrị,nhânviênxãhội)thôngquatiểusử,phimảnhvàphươngtiệnkhác

Chương8.TRÍTHÔNGMINHNỘITÂM

PháttriểnnhậnthứcbảnthâncủabạnVào nămmười bảy tuổi, RamanaMaharshi, một trong những triết gia

đươngđạilớnnhấtẤnĐộ,đãtrảiquamộtsựkiệnlàmthayđổicuộcđờiôngmãimãi.KhiđangngồimộtmìnhtrongnhàcủangườichúởphíaNamAnĐộthìđộtnhiênmộtnỗisợhãimạnhmẽvềcáichếtxâmchiếmông.Hồiấy,sứckhỏecủaôngvẫntốtnhưngcảmgiácchắcchắnmìnhsắpchếtđãkhiếnông nằm xuống sàn nhà, nín thở trong khi để trí óc đi sâu vào bên trongnhằmkhámpháýnghĩavề"cáichết"này.Trongkhoảnhkhắcđó,mộttrựcgiácsâuxamáchbảoôngrằng,cơthểôngcóthểchếtnhưngýthứccủa"cáiTôi" vẫn sống. Sau này, ông viết: "Tất cả điều đó không phải là những ýnghĩngớngẩn.Ýthứcvề"cáichết"vụtđếntrongtôisốngđộngkhiếntôiđãnhậnthứcđượcngaylậptứcmàgầnnhưkhôngcầnbấtkỳquátrìnhtưduynào."cáiTôi"làmộtđiềugìđórấtthực,làthứduynhấtcóthậtvềtìnhtrạnghiệntạicủatôi...SựhấpthụcáiTôivẫntiếptụcvàkhônghềbịgiánđoạnkểtừthờiđiểmđó".Ôngkhôngbaogiờgặplạichuyệnđónữa.Vàituầnsau,ôngchuyểnđếnmột thị trấn sùngđạoởTiruvannamalai, nơiôngđãdànhhơn nămmươi năm dạy cho hàng nghìn người trên khắp thế giới về conđườngkhámphábảnthân.

Sự gặp gỡ với cái tôi của Maharshi vô cùng hiếm thấy. Nhưng kinhnghiệmcủaông,vớitấtcảsứcmạnhbiếnđổidonómanglại,tiêubiểuchomộtquátrìnhmàởmộtphươngdiệnnàođóhầuhếtmọingườiđềuđốimặttrong suốtcuộcđờicủamình,đó là trả lời chocâuhỏi: "Tôi là ai?".Tâmđiểmcủaquátrìnhthămdòbảnthânnàycórấtnhiềudạnggiải thíchkhácnhau,vớibảnthân(haybảnngã,phụthuộcvàotriểnvọngcủamỗingười)làmộtthựcthểluônthayđổikhôngtuântheomộtsựmôtảchínhxácnào.Đốivớimộtsốngười,nólàtrungtâmđiềuphốinhữnghoạtđộngphứctạpmàchúngtatiếnhànhtrongcuộcsống—đặtkếhoạch,hyvọng,khaokhát,tựnguyện,hànhđộngvàthựchiệnvôsốtráchnhiệmmàconngườiphảigánhvác.Vớingườikhác,nólạilàhệthốngýnghĩchứađựngtấtcảkinhnghiệmmàconngườinhớ lạikhi cần thiếtđểđốiphóvớinhữngcăng thẳng,mệtmỏivànhữngtìnhhuốngbấtngờtrongcuộcsống.Vớingườisùngđạo,nólại làsự tỉnh thức trọnvẹnvượt lênsự trần tụccủacáiTôihoặcbảnnăngthấpkém.Tuynhiên,bấtchấpviệcnóđượcđịnhnghĩanhưthếnào,cáiTôixứng đáng cómột vị trí quan trọng trong việc nghiên cứu trí tuệ của conngười.Trongchươngnày,chúngtasẽkhámphádạngthôngminhthứbảyvàcuốicùngtrongthuyếttríthôngminhđadạng:khảnăngnộitâmcánhânhaykhảnăngtựnhậnthức.

KháiniệmcáiTôi

Nếuchúngtabảomộtđứa trẻba tuổichỉvàomình,gầnnhưchắcchắnđứabésẽchỉtayvàorốn.Cònđứatrẻlớnhơnhoặcngườilớnthườngsẽchỉtayvềphíangựchoặcđầu.Từhơn2.500nămtrởlạiđây,nhữngtranhluậnvềvị trí của bảnngã đã trải qua rất nhiều sự thay đổi và chưa thể đi đếnthốngnhấtkhimộtsốngườikhẳngđịnhtimhoặcganlànguồngốccủatínhcáchcánhân,cònnhữngngườikháclạichorằngtuyếnyênhoặcmộtsốcơquankhácliênquantớinãomớilànguồngốcchủyếucủaýthức.ViệcchỉrõbảnchấtcủacáiTôicònkhókhănhơnnhiềusovớiviệcxácđịnhvịtrícủanótrongcơthểconngười.

Có lẽ nguyên nhân chủ yếu khiến chúng ta không thể đi đếnmột địnhnghĩanhấtquánvềbảnngãnằmởchỗđốitượngnghiêncứuchínhlàchủthểđitìmhiểuvềbảnthânmình.Theomộtcáchkhác,nếucáiTôiđơngiảnđếnnỗichúngtacóthểhiểuđượcnóthìchúngtalạiđơngiảnđếnnỗikhôngthểhiểuđượcmình.500nămtrướcCôngnguyên,nhữngđạisưPhậtgiáocoicáiTôinhưmộtkháiniệm.Họcho rằngkhôngcócáiTôihữuhình tồn tạiởtrungtâmcủaýthức,chỉcósuynghĩ,cảmxúc,cảmgiácvàýtưởnglàgắnchặtvớiảogiáccủacánhân.Gầnđây,cácnhàtâmlýcũngphátbiểuquanniệmtươngtựvàchỉrarằngcáiTôikhôngkhácgìmộtbảnđồtâmlýhoặchệthốngbảnđồrấtphứctạpchophépchúngtatổchứcthôngtinvềthếgiớihiệuquảhơn.

Mộtquanđiểmtâmlýđươngthờikháclạiđưaragiảthuyếttrênthựctếcómột cái Tôi thực phát triển bên ngoài sự tác động củamôi trường vànhữngảnhhưởngđangkểkhác.CáiTôi thực lànguồngốccơbảncủasựsáng tạo, sức sống, tính tự phát và sự dâng trào cảm xúc bên trong mỗingười.WilliamJamesđã tổngkếtýkiếnvềcáiTôinàyhaynhất,khiôngviết:"Tôiluônnghĩrằngcáchtốtnhấtđểxácđịnhtínhcáchcủamộtngườilàtìmraquanđiểmtinhthầnvàđạođứcđặctrưngcủaanhta,trongđó,khinótrỗidậytronganhta,anhtathấymìnhmạnhmẽvàlinhhoạtmộtcáchsâusắcvàmãnhliệtnhất.Vàonhữnggiâyphútnhưvậy,luôncómộtgiọngnóivanglên:"Đâythậtsựmớichínhlàtôi!TheonhàtâmlýJamesMasterson,tácgiảcuốnTheSearchfortheRealSelf(ĐitìmcáiTôiđíchthực),cáiTôiđíchthựcđượccấuthànhbởimộtsốyếutốnhưsau:

-khảnăngchiêmnghiệmmọicảmgiácthậtsâusắccùngvớiniềmhănghái,phấnkhíchvàtựphát;

-nănglựcquyếtđoán;-khảnăngtựtôn;-khảnăngxoadịucảmgiácđauđớntrongbảnthân;-khảnăngđưaravàcoitrọngnhữngcamkếttrongcôngviệccũngnhư

cácmốiquanhệ;-khảnăngsángtạovàgiaothiệpsâurộng;-khảnăngchịuđựngsựcôđơn.

Mastersonchỉ ra rằngcáiTôi thựcvẫnsốngbềnbỉquacả thờigianvàkhônggian.Ôngnói:"Chodùcuộcsốngthănghaytrầm,anhtacótâmtrạngvuihaybuồn,chịuthấtbạihayđạtđượcthànhcông,cáiTôiđíchthựcvẫnluôntồntạisâubêntrongngaycảkhianhtađãlớnvàtrưởngthành".

TuổiấuthơlàthờiđiểmvôcùngquantrọngchosựpháttriểncủacáiTôi.Mộtđứatrẻluônnhậnđượcđầyđủtìnhyêuthương,sựđộngviên,môhìnhvaitròbềnvữngvà"tấmgương"thíchhợp(sựrạngrỡtrongmắtcủangườimẹ khi nói "Con là điều kỳ diệu!"), sẽ phát triển khái niệm cái Tôi theohướng tíchcựcvà luônkhẳngđịnhđượccáiTôiđích thựccủađứa trẻấy.Ngượclại,đứatrẻlớnlêntrongmộtgiađìnhchỉtoànnhữngnỗisợhãi,chánnản,cămghéthoặchờhữngsẽtiếntớihìnhảnhcáiTôitiêucựcvàđiềunàysẽ theonó tới tuổi trưởng thànhcùngvớinhữnghậuquảđángbuồn.Điềunàycóthểdẫnđếnviệchìnhthànhmột"cáiTôisailệch":mộtmặtnạkhắtkhevàcầutoànngườitadùngđểngăncáchmìnhvớithếgiới,hoặcđểbảovệchínhmìnhkhỏicảmgiácvôdụngvàthiếuthốn.Tớimộtmứcđộnàođó,đứa trẻbị lạmdụngnghiêm trọngvề thể chất hoặc cảmxúc có thểbị tổnthươngsâusắctrongcấutrúccánhân,dẫnđếnsựtanrãcủacáiTôi,giốngnhưnhiềutrườnghợpđãtrởnênbệnhhoạnvềtinhthần.

Mặcdùvậy, ngay cả trongnhững cánhânbình thường, việcphát triểnmộtvài"cáiTôiphụ"từkhicònnhỏvẫntươngđốiphổbiếnnhưmộtcáchđể đối phó với những sức ép và căng thẳng không thể tránh khỏi ở tuổitrưởngthành.CáctrườngpháitâmlýmôtảđặcđiểmcủanhữngcáiTôinàytheo nhiều cách khác nhau, như liệu pháp tâm lý tổng thể đề cập tới "kẻthốngtrị"và"ngườibịápbức",cácphântíchđãchỉravai tròcủatrẻem,chamẹvàngườilớn,vàcácphântíchtâmlýchothấyxungđộngbảnnăng,bảnngã,siêungãvàlýtưởngcủabảnngãlàcácthànhphầncơbảncủatínhcách.

Trong trường phái tâm lý thực chứng,một phương pháp chữa bệnh doRobertoAssagioli - chuyên gia tâm thần học ngườiÝ - phát triển, ngườibệnhcungcấptêncủahọtheocácloạitínhcáchphụnhư"đứatrẻhư","phùthủy", "kẻ lầm đường", "Suzie yếu đuối" và "nhà kiểm soát tư tưởng".Những"tiểubảnngã"nàytồntạicùngvớicáiTôinềntảngcủachúngtavàthườngởdạngtiềmthứctrướckhithểhiệnthànhhànhđộngkhibịkíchđộngởmứcnhỏnhất.BàitậpsauđâysẽgiúpbạnxácđịnhnhữngcáiTôiphụnàyvànhậnbiếtrõhơnýniệmcủacáiTôi"cốtlõi"haycáiTôiđíchthực.

KhámphábảnthânTìmnhữngvậtliệuđểtạoramộtbứctranhcắtdán,baogồmhồ,kéo,sơn

màu,phấnvẽmàu,bútchì,tạpchívàsáchbáocũcùngmộttờgiấylán.Sauđó,bạnvẽ,viếtvàdáncácbứchìnhlêntờgiấytheotừngkhíacạnhcủabảnthân(bạncũngcóthểdáncảbảnsaocủacácbứcảnhchụpbạnởcáckhoảngthờigiankhácnhau),ởgiữatờgiấy,bạnviếtvàdánhìnhảnhphùhợpvới

cáiTôinềntảnghayđíchthựccủamình-chínhlàýniệmcáiTôimàbạncảm thấy khi bên trong bạn căng tràn sức sống nhất. Tiếp đó, hãy tìm ranhữngtínhcáchphụhoặcnhững"tiểubảnngã"đặctrưngvàmiêutảchúngbằnglờicũngnhưhìnhảnhxungquanhhìnhánhcáiTôiđíchthựccủabạn.

BàitậpnàycóthểgiúpbạnhiểurõkháiniệmcáiTôivàđềrakếhoạchpháttriểnýniệmvềcáiTôi.Hầuhếtcácchuyêngiavềkhámphábảnthânđềuđồngýrằng,xâydựnghìnhảnhvềmộtcáiTôitíchcựcthườngbaogồmquátrìnhgiảithoátbảnthânkhỏisựkìmhãmcủacáiTôinhỏbé("đứatrẻhư","ngườicầutoàn","côgáilườibiếng",v.v...)vàdầndầntìmracáiTôicốtlõicủamình.DướiđâylàmộtsốgợiýđểđịnhhướnghìnhảnhcáiTôitíchcực:

-Tránhđểmìnhrơivàosuynghĩtiêucực.-Mỗingàyhãylàmmộtđiềugìđóđểtudưỡngbảnthân.-Viếtrahaimươicâunóitíchcựcvềmìnhvàthườngxuyêntựnóivới

mìnhnhữngcâuđó.-TạoranhữnghìnhảnhtìnhthầnvềcáiTôiđíchthực.-Đặtbảnthântrongnhữngmôhìnhvaitròtíchcực.-ĐọcnhữngcuốnsáchvềsựtựlựcđểcủngcốýniệmcáiTôitíchcực

đangrõnétlêntrongbạn.NhưDorothy Corkille Briggs, tác giả cuốn Celebrate yourself (Hãy ca

ngợibảnthân),đãviết:"HìnhảnhcáiTôi-conngườithựccủabạn-chínhlàtoànbộnhữngđiềungườikhácnhìnnhậnvàđốixửvớibạnvànhữngđiềubạnrútrakhisosánhbảnthânvớimọingười.Bằngcáchtậptrungvàonềntảngtinhthầncủasứcsống,sinhlựcvàsángtạocánhân,bạncóthểthoátkhỏisựkìmhãmcủahìnhảnhcáiTôitiêucựcvàtìmthấysựgiảithoáttrongmộtýniệmbảnngãsâuvàrộnghơn".

TiếntớimụctiêuChìakhóaquantrọngđểpháttriểnhìnhảnhcáiTôitíchcựcđòihỏiphải

traudồimộtnănglựclàmchủbảnthân,haycáimànhàtâmlýhọcRobertW.Whitegọilàtưtưởngcánhân-cảmgiácchủquantạoraấntượngcủachúngtavềthếgiới.Lúccònlàmộtgiáoviên,tôipháthiệnrarằng,nhữngbài tậpkhámphábản thânnhư trên thườngkhông thựcsựhữu ích trừphichúnggắnliềnvớicảmgiácđãhoànthànhsaukhisinhviênđạtđượcmụctiêuđãđềra.

Việc phát triển khả năng làm chủ bản thân rất quan trọng để giúp conngườixâydựngmộtýthứccánhânnhấtquán.NhànghiêncứuvềtríthôngminhthuộctrườngĐạihọcYale,RobertSternberg,đãđềcậptớiloạinănglực bên trong này như dạng thông minh về chế ngự bản thân. TheoSternberg,kỹnăngnàyđòihỏi"khảnăngquảnlýbảnthânhàngngàyđểđạtđượchiệuquảcaonhất,vídụnhư:khảnăngxácđịnhmứcđộquantrọngcủanhiệmvụ,khảnăngnhậnbiếtnhữngcáchlàmviệccóhiệuquảhoặcíthiệu

quảhơnvàkhảnăngthúcđẩybảnthânđểđạtđượckếtquảcaonhất".Ít người phát triển được toàn bộ năng lực làm chủ bản thân củamình.

Điềunàycóthểthấyởsốlượngtươngđốinhỏnhữngkếhoạchquantrọngthực sự được duy trì qua các năm. Chuyên gia về động lực học DennisWaitlynhậnxét:"RõrànglàhầuhếtmọingườidànhnhiềuthờigianđểlênkếhoạchchomộtbữatiệcGiángsinhvàkỳnghỉlễhơnlàchocuộcđờicủahọ.Vớithấtbạitrongviệcđặtkếhoạch,họthựcsựđãthấtbạingaytừđầu".

Nhìnvàonhữngngườiđãđạtđượcnhữngthànhtựutolớntrongxãhội,chúngtacóthểthấyrằng,họđềusởhữukhảnăngđịnhhướngbảnthânvàbiết cách sửdụngnóđểđạt đượcmục tiêuđãđề ra.VídụnhưBenjaminFranklinđãlậpramộtkếhoạchtổngthểchotươnglaicủamìnhkhimớihaimươituổi.Kếhoạchnàybaogồmcácnguyêntắcchỉđạovềtínhtiếtkiệm,trungthực,cầncùvàliêmchính.Vềsau,khinhìnlạicuộcđờimình,ôngviếtrằngnó"đãtheosuốtcuộcđờitôi".Mộtbiểutượngkhác,chủtịchChryslertrướcđây -Lee laccoca, trongcuốn tự truyệncủamình,đãnhấnmạnhvềtầmquantrọngcủaviệcđặtranhữngmụctiêungắnhạnvàsắpxếpthờigianhiệuquả.Ôngviết:"Từhồicònlàsinhviên,tôiđãluônlàmviệcchămchỉsuốtcảtuầnvàvẫncốgắngdànhnhữngngàycuốituầnchogiađìnhvànghỉngơi","Mỗitốichủnhật,bằngcáchvạchranhữngđiềucầnhoànthànhtrongtuầntới,tôilạicóđượcđộnglựcđểđitiếp".

Tấtnhiên,việcchỉliệtkêracácmụctiêukhôngbảođảmrằngbạnsẽđạtđượcchúng.Quátrìnhnàycònbaogồmmộtsốyếutốkhácnữa.Trướctiên,mỗi cá nhân phải chọn chomình nhữngmục tiêu có thể thực hiện được.Nhữngngườiđềramụctiêuchínhtrongcuộcđờilà"giànhđượcgiảiNobelhòabình"gầnnhưchắcchắnsẽbịthấtbại.Biếtđượcđiểmmạnhcũngnhưhạn chế củamình chính làmột phần quan trọng của dạng thôngminh vềnhậnthứcbảnthân(mộtnănglựcmàbạnsẽpháttriểnkhiđọcvàlàmtheonhữngbàitậptrongcuốnsáchnày).Bằngcáchchọnnhữngmụctiêuởmứcđộ"khókhănvừaphải",bạncó thểchắcchắn rằngchúngvừa thách thức,vừacóthểđạtđược.

Điềunàydẫnđếnmộttiêuchíquantrọngthứhaicủaquátrìnhđặtmụctiêu:mục tiêucủabạnphảiđángkhaokhát.CharlesGarfield, tácgiảcuốnPreakPerformers(Nhữngnhà trìnhdiễnđỉnhcao),viết rằngmộtngườicóthểvạch ra chínmươi chín...mục tiêu,nhưngchính sựphấnkhíchvìbiếtrằngnhữngmụctiêunàycóýnghĩasâusắcvớibạnsẽxóatanđitháiđộbănkhoăn của bạn.Hãy chắc chắn rằngmục tiêu bạn đề ra phải xuất phát từnhững thôi thúc của bản thân chứ không phải từmột phần kế hoạch củangườikhác(điềunàybạnsẽrõhơnởChương9).

Cuốicùng,mụctiêuấynêncóthờihạnđểbạnbiếtkhinàođạtđượcnó.Sửdụngngônngữcụthể,rõràngđểmiêutảđiềubạnđịnhlàmvàkhinàobạnđịnhhoànthànhnó(khôngphải:"Tôisẽkiếmrấtnhiềutiền"màlà:"Tôi

sẽkiếmđược75nghìnđôlamộtnămkhitrởthànhchuyêngiatrangtrínộithấtvàonăm1998").Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnbắtđầuquátrìnhđặtmụctiêuvàrènluyệnkhảnăngđịnhhướngbảnthân.

XácđịnhmụctiêuTrênmộttờgiấytrắng,liệtkêramườimụctiêuquantrọngbạnmuốnđạt

đượctrongcuộcsốngcánhânvànghềnghiệpcủabạn.Viếtchúngracàngchitiếtcàngtốtvàchắcchắnrằngchúnglànhữngmụctiêuquantrọngvớibạnvàcóthểđạtđược.Sauđó,sắpxếpnhữngmụctiêuquantrọngnhấtởđầuvàítquantrọngnhấtxếpởdưới.Lấytờgiấythứhaivàchonhữngmụctiêuquan trọngnhất từdanh sáchcủabạn sangphầnđầu tờgiấymớinày(baogồmcảthờihạnbạndựđịnhsẽđạtđượcmụctiêuđóbêncạnh).Viếtratất cả những điều bạn cần làmđể hoàn thànhmục tiêu này (hãy suy nghĩcùngvớimộtngườibạnnếucần),ởtờgiấythứba,sắpxếpnhữngđiềucầnlàmnàytheomộttrậttựbắtbuộcđểhoànthànhchúng(cáigìbạncầnlàmtrước,cáigìcầnlàmsau...).Sauđó,bắtđầuthựchiệnhànhđộngởđầubảndanhsách.Saukhilàmxong,bạnđánhdấunólạivàchuyểnsangmụctiêutiếptheochotớikhibạnđạtđượcmụctiêucủamình.Đểcủngcốquytrìnhcủabạn,hãyviếtlênmộttấmthiếpcâunóivuisaucủaGoethe:"Bấtcứđiềugìhoặcgiấcmơnàobạncóthểthựchiện,hãybắtđầunó.Tínhtáobạoluônđicùngvớithầnhộmệnh,sứcmạnhvàsựmaymắn.Hãybắtđầunóngaybâygiờ!".Đặttấmthiếpđótrênbànhoặctìmchomìnhmộtđoạnvănkhácmanglạicảmhứngđểgiúpbạnđạtđượcmụctiêu.

LàmthếnàođểnhậnbiếtchínhmìnhMộtsốđộcgiảcó thểvẫndodựkhi thửđặtramụctiêunhưtrênvìhọ

không chắc chắn về điều họ thật sựmuốn làm trong cuộc đời. Những cánhânnàycóthểcầntậptrungvàomộtyếutốquantrọngkháccủasựhiểubiếtbảnthân:nănglựcnhậnthứcnộitâm.HowardGardnermôtảkhảnăngnàynhưlàthànhphầncốtlõicủasựhiểubiếtbảnthân.TheoGardner,mộtngườivớikhảnăngnhậnbiếtnộitâmsâusắccóthểphânbiệtcácdạngcảmxúcvàcuốicùngphânloại,biểutượnghóachúngvà"dùngchúngnhưmộtphươngthứcđểhiểuvàchỉdẫnhànhviconngười".Nhữngngườinhưvậybaogồmcácnhàtrị liệutâmlý,nhàthôngtháivàcácnhàvăn.VídụnhưMarcelProustđãdànhrấtnhiềunămtrưởngthànhđểsuyngẫmvềcuộcđờimình.Thànhquảcủaquátrìnhxemxétnộitâmấychínhlàmộttrongnhữngtác phẩm văn học vĩ đại của nền vănminh phươngTây, cuốn tiểu thuyếtnhiềutậpAlarecherchedutempsperdu(Đitìmthờigianđãmất).Cuốntiểuthuyếtbắtđầuvớihơnnămmươitrangnóivềcảmxúccủanhânvậtchínhkhicòn làmộtđứa trẻ tối tốinằmđợimẹđểđượchônvàchúcngủngon,trongđómỗicảmxúcvàsuynghĩđềuđượckhámphárấttinhtế.

SigmundFreud-ngườisánglậpLýthuyếtPhântâmhọc-lại thựchiệnmộtloạixemxétnộitâmhoàntoànkhác.Bắtđầutừnămbamươichíntuổi,

mỗingàyôngdànhranửatiếngđểtựphântíchbảnthân.Sửdụngphươngpháp tâm lý tương tự như ông đã áp dụng cho người bệnh củamình, baogồmsựliêntưởngtựdo,tìmhiểugiấcmơvà(giốngnhưProust)hồitưởngvềnhữngkýứcthờithơấu,Freudđãtiếnhànhcuộcphiêulưutâmhồntronghơnbốnmươinăm-mộtquátrìnhđãđónggóptolớnchosựpháttriểncủaLýthuyếtPhântâmhọc.

Ngoài ra, còn cómột phương thức xem xét nội tâm khác xuất phát từĐôngNamÁ,nơimànhữngvịđạisưPhậtgiáonguyênthủyngồithiềnvàitiếngmỗingàynhằmhướngsựtậptrungvàocáchiệntượngcủatinhthần.Dựatrênsựchiêmnghiệmsâuxacủaýthức,trongAtỳđạtmađãpháttriểnmộthệthốngtâmlýphứctạpcủaýnghĩgiúpphânloạinhữngdạngtinhthầnkhácnhau.Vídụnhư,nóđãxácđịnhđượcmườimộthiệntượngtinhthầntíchcực,haimươinguồngốccủasựbấtổn,chíngiaiđoạnkiểmsoát tinhthầnvàrấtnhiềuloạihoạtđộngtinhthầnkhác.

Tuynhiên,bạnkhôngcầnphải làmộtnhàvăn,chuyêngiavề tâmthầnhọchaylàmộtnhàsưđểcóthểthựchiệncôngviệcxemxétnộitâm.Hãyxemxétmộtvàiphươngphápđơngiảncóthểápdụngđểgiúpbạntậptrungvàoquátrìnhđịnhhướngnộitâm:

Viếtnhậtký:Nhữngngườikhámphábảnthânluônnhậnthấynhậtkýlàmộtthứvôgiágiúphọthămdòsựsâukíncủatâmhồn.Mặcdùnhậtkýlàmộtphươngtiệnngônngữđượcnhữngngườivốncókhảnăngnhậnbiếtnộitâmsửdụngnhưngnóvẫncókhuynhhướnglàmộtcôngcụđểkhámphábảnthânhơnlàmộtphươngthứcbiểuhiệncủavănhọc.ThomasMallon,tácgiả cuốn Book of One’s Own: People and Their Diaries (Quyển sách cánhân:Conngườivànhậtkýcủahọ),môtảnhữngkýgiảuyênbácnày:"nhìnchunglànhữngngườirấtnghiêmtúc,đặcbiệtlàkhihọhồitưởng...".VídụvềcáctácphẩmcủanhữngcánhânnàygồmcónhữngsuyngẫmtriếthọccủaThoreau, những biểu hiện cá nhânmạnhmẽ củaAnaisNin và nhữngkhaokháttâmhồncủaThomasMerton.Cáchìnhthứcmànhữngngườiviếtnhậtkýsửdụngđểnhậnbiếtbảnthânkhônghoàntoàngiốngnhau.TácgiảJoanaFieldghilạinhữnggiâyphúthạnhphúcnhấtcủamỗingàynhưmộtsựmởđầuchonhữngtrangnhậtký.ChuyêngiavềtâmthầnhọcCarlJunglạimôtảhìnhảnhvềnhữnggiấcmơvànhữnghìnhảnhtưởngtượngkỳlạtrongquyểnnhậtkýbìadađencủamình.CựuTổng thưkýLiênhợpquốcDagHammarskjold sưu tập các bài thơ, những lời trích dẫn, câu hỏi và nhữngđoạnchâmngôntronghơnbamươinăm.

NhàtâmlýhọcIraProgoffthuộcĐạihọcNewYorkđãtổnghợpnhữngnétđặctrưngnhấtcủaviệcviếtnhậtkýthànhmộtphươngphápmàbấtcứngườinàocũngcóthểhọcvàsửdụngđểkhámphábảnthân.Cuốnnhậtkýđược chia ra thànhnhiềumục, tươngứngvới nhữngkhía cạnhkhácnhautrongsựchiêmnghiệmcủamỗingười.Nhữngđặctrưngnàybaogồm:

-Giấcmơ.-Hìnhảnhtưởngtượng(sựmơmộng).-Tiểusửvềbảnthân.-Đốithoạinộitâmvớinhữngngườiđặcbiệt.-Độcthoạinộitâmvềbảnthânvàcôngviệc.-Ghichéphàngngày.Tiêubiểulàmỗicánhâncóthểbắtđầubằngcáchghichépmộtđoạnđầu

trongmộtmụcnàođócủanhậtkýnhưngsauđó,khiđãcósựliêntưởngthìtiếptụcchuyểnsangmụckhác.Vídụnhư,mộttrangnhậtkýhàngngàycóthểbắtđầutừkýứcvềmộtgiấcmơtrongmụcgiấcmơ;điềunàylạicóthểdẫnđếnkýứcvềtuổithơvàhãyghilạinótrongmụctiểusử.Progoffcảmthấycáchtiếpcậnlinhhoạtvớinhậtkýnàysẽkhắcphụcđượcnhữnghạnchếcủahìnhthứcnhậtkýthôngthườngvốncứngnhắcvàkhôngchophépconngườimởrộngcuộcsốngnộitâmcủahọ.

Thiềnđịnh:Đốivớinhữngngườikhôngmuốnbịbóbuộcvàochữviết,suyngẫmcóthểlàphươngpháptốtnhấtvàthíchhợpnhấtđểnhậnbiếtnộitâm.Chodùđólàtậptrungvàoánhnến,đọckinh,hoặcđơngiảnchỉlàtuântheonhữngýnghĩxuấthiệnvàbiếnmấttrongtríócconngườithìthiềnđịnhvẫnmanglạimộtcáchnhìnnhậncóýthứcvàonhữngtrảinghiệmnộitâmthườngbịsaonhãngtrongcuộcsốngbậnrộnhàngngày.Chuyêngiavềtâmthần học Lawrence Leshan, tác giả cuốn How toMeditate (Phương phápthiềnđịnh)đãchỉrarằng:"Chúngtathiềnđịnhđểtìm,đểlấy,đểnhớlạimộtđiềugìđótrongchínhbảnthânmàchúngtađãtừnglờmờcũngnhưvôtìnhnhậnthứcvàđánhmấtnómàkhôngbiếtrằngnólàgì,ởđâuhoặcthờiđiểmnàochúngtamấtnó".

BàitậpdướiđâysẽgiúpbạnthựchànhmộthìnhthứcthiềnđịnhrấtđơngiảnđượcphỏngtheocáchthiềnđịnhtrongPhậtgiáo.

KhámphásựgiảiphóngnộitâmBạnhãychọnchomìnhmộtchiếcghếthậtthoáimáitrongmộtcănphòng

yêntĩnh.Nhắmmắtlạivàbắtđầutậptrungchúývàohơithởcủamình.Thởđềuđặnvàchúýđếncảmgiáccủakhôngkhíđiquamũibạnvớimỗihơihítvaovàthởra.Nếusựtậptrungbắtđầubịphântán,hãyhướngsựchúývàohơi thở.Bạncó thể thấyrằngsự tập trunggiúpduy trìnhữngýnghĩ,cảmgiác,cảmxúcvànhậnthứccốđịnhcủabạntránhxakhỏinhữngýnghĩvẩnvơ. Nhưng nếu điều này xảy ra, hãy tập trung hoàn toàn vào những trảinghiệm("Ôiđúngvậy,đóchínhlàsựgiậndữ..."hoặc"Khóchịu...khóchịuquá..."hoặc"Tôiđangnhớlạibữatiệccủangàyhômqua...").Saukhinhậnbiếtđiềunày,hãyquaylạivớihơi thởcủabạn.Phải luôngiữsựtập trungvàohơithở.Nếuđầuócbạnbịphântánmộtlầnnữa,lặplạiquátrìnhnhậnbiếtsựtrảinghiệmvàquaylạivớihơithở.Tiếptụcsuyngẫmnhưvậytronghaimươiphút.

Phântíchgiấcmơ:SigmundFreudgọinhữnggiấcmơlà"conđườngdễdàngnhấtđểđitớitiềmthức".Nhớvàhọccáchhiểugiấcmơcóthểlàmộtphươngpháphayđểkhámphábảnthân,vềmặtlịchsử,giấcmơđượcdùnglàm căn cứ để dự báo, tiên đoán và linh cảm. Thực tế những người nhưGandhi, Henry James và Beethoven coi giấcmơ làmột nguồn cảm hứngsángtạocủahọ.Giấcmơcóthểhémởnhữngcảmxúcbịkìmnén,khuấyđộngnhữngkýứcbịlãngquên,làmsốnglạinhữngýtưởngsángtạovàtạora những triển vọngmới cho cuộc sốngvà bản thân.Robert Johnson, nhàphân tích trường phái tâm lý Jungian và là tác giả cuốn InnerWork, chorằng:"Giấcmơlànhữngảotưởngmạnhmẽthểhiệnsựvậnđộng,xungđột,tươngtácvàpháttriểncủacáckhảnăngtiềmtàngtrongtiềmthức".Đểnhớnhữnggiấcmơcủamình,bạnhãyđặtmộtmáyghiâmhoặcnhậtkýởcạnhgiườngvàghichúnglạingaykhitỉnhdậylúcbuổiđêmhoặcvàobuổisánghômsau.Johnsonđãđưaramộtkếhoạchbaogồmbốnbướcđểlàmsángtỏgiấcmơ:

-Tựdoliêntưởng:vớimỗihìnhảnhtừgiấcmơ,hãyviếtratấtcảnhữngliêntưởngbạncóthểnghĩđến.Vídụnhưhìnhảnhcủamộtkhoảngđấttrốngcóthểkhiếnbạnliêntưởngtớisựtrốngrỗng,mộttiềmnăng,tàinăngbẩmsinh,mộtmảnhđấtbạnđãtừngchơiởđókhicònbéhaymộtmảnhđấtvôchủ.

-Kếthợphìnhảnhgiấcmơvớinộilựctinhthần:Gắnliềnhìnhảnhgiấcmơvớinhữngđiềuđangdiễnratrongcuộcsốngcủabạn.Vídụ:"Tôicảmthấynhưđangdichuyếnquamộtvùngđấttrốngtrongcuộcđờisángtạocủamình".

- Giải thích: Kết hợp những liên tưởng của bạn và sự liên hệ cá nhântronghaibướcđầutiênđểrútraýnghĩacủagiấcmơ.Vídụnhư:"Giấcmơnàynóivới tôirằngcómộtphầntrongtôichưađượckhai thác-mộttiềmnăngmàtôicầnphảikhámphá".

-Trình tự thựchiện:Làmmộtđiềugì đóđểbiến thếgiới tưởng tượngtronggiấcmơthànhhiệnthực.Vídụnhư:hãytớimộtmảnhđấttrốnggầnđóvàđibộvòngquanhđểnghĩvềtiềmnăngcủanómàbạncầnpháttriển.

Trongquátrìnhnghiêncứugiấcmơ,Johnsonluônnhấnmạnhtầmquantrọngcủaviệc"tìmđếnkhảnăngtiềmtàng".Bạnsẽbiếtrằngmìnhđangđếngầnýnghĩachínhcủagiấcmơkhiniềmthíchthú,sứcsốnghoặccảmxúctừnhữnghìnhảnhdângtràotrongbạn.

CáiTôichưađượckhámpháNhữngphươngphápkhámphábảnthânnhưthiềnđịnh,viếtnhậtkývà

giảithíchgiấcmơcóthểđưađếnnhữngchiêmnghiệmkhôngmongmuốn,thách thứcnhữngnhận thứcvềconngười thựccủachúng ta.CarlJungđãchỉrarằng,"hầuhếtmọingườiđềulẫnlộngiữasựnhậnbiếtvềcáiTôitiềmthứcvới tínhcáchcánhâncóý thức".Bảnthânkháiniệmvềtínhcáchcá

nhâncủaJungrộnghơnrấtnhiều,baogồmcáimàônggọilàtiềmthứctậphợp, nơi lưu giữ các biểu tượng và hình ảnh nguyênmẫu của loài người.WilliamJames,người sáng lậpTâm lýhọchiệnđại,đã suyngẫmvềkháiniệmcáiTôirộnghơnkhiviết:"Ýthứcthôngthườngcủachúngta...làmộtloạiýthứcđặcbiệt,trongkhinhữngcáixungquanhnó,đượctáchratừnóvớinhữnghìnhảnhmờnhạtnhất lại tồn tại trongnhữngdạngý thức tiềmtànghoàntoànkhácbiệt".

Hàngnghìnnămqua,nhiềunềnvănhóatrênthếgiớiđãkếtnốihệthốngvềbảnngãcánhânvàtạothànhnhững"dạngýthứctiềmtàng"này.Vedanta-hệthốngtriếthọcduytâmẤnĐộcổđại-nóivềnhững"vỏbọc"khácnhaucủacánhânbaogồmnhữngphạmvithuộcvềthểchất,cảmxúc,tinhthầnvàtâmhồn.TriếthọcPhậtgiáoTâyTạngbácbỏsựhiệndiệncủacáiTôi,songvẫnthừanhậnsựtồntạicủahàngnghìnnhữngthựcthểhòabìnhvàphẫnnộ(bồtát,vànhữngthựcthểkhác)trongýthứccủamỗicánhân.ĐạoSufi,mộtnhánhthầnbícủađạoHồi,cómộthệthốngphứctạpbằngngônngữthơnóivềcácgiaiđoạnkhácnhautrongquátrìnhpháttriểncủacánhântiếntớicáiTôiđíchthực.Nhiềutruyềnthuyết,thầnthoạivềsựhìnhthànhvũtrụvàvănhọcdângiancủacácnềnvănhóakhác lạisáng tạonênnhữngbiểu tượngphứctạpđểthôngquađóthểhiệnbảnngãcủadântộcmình.

Thôngthường,nhữngcánhâncóliênquanđếnloạikhảnăngnộitâmnàythường đóng vai trò như những người chỉ dẫn các thành viên khác trongcộngđồngtiếntớithếgiớitâmlinh.Nhữngngườinàygồmcólinhmục,nhàtiên tri,phápsư,phù thủy,nhà thầnhọc,nhà lãnhđạo tinh thầnvànhữngngườicótầmnhìnxacủamộtcộngđồng.Nhữngnhânvậtnhưthếđứngbênngoàixãhộivàthườngtrảiquacácnghilễnhậpđạorấtgiankhổ,đòihỏisựđấutranhgiữahaithếlựctrongsángvàđentốicủanộitâm.HọcũngthườngtrảiquacáimànhàthầnthoạihọcJosephCampbellgọilà"cuộchànhtrìnhanhhùng".Hànhtrìnhnàygồmbagiaiđoạncơbản:phânthân,bắtđầuvàtrởvề.Campellviết:Mộtanhhùngluônmạohiểmdấnthântừthếgiớihiệnthựcvàothếgiớisiêunhiên;chạmtránvớinhữngsứcmạnhphithườngvàgiànhđượcthắnglợiquyếtđịnh;ngườianhhùngtrởvềtừcuộcphiêulưubíẩncùngvớikhảnăngđemlạilợiíchchocộngđồngmình.

Mộtnhântốquantrọngcuacuộchànhtrìnhnaylàsựđơnđộc.Nhữngcánhânmuốnnhậnthứcsâusắcvềbảnthânluônphảitáchmìnhrakhỏicuộcsốnghàngngàyvàtìmmộtnơicáchxacộngđồng,thườnglàởtrongthiênnhiênnơihọcóthểhòamìnhvớinhữngđiềuthầndiệuvàbíẩn.Nhữngnhàkhámphánộitâmvĩđạinhấttronglịchsửnhânloại-nhữngngườisánglậpra các tôngiáo lớn của thếgiới - đều có thờikỳ sốngbiệt lập tronghànhtrìnhkhámphábảnthân:ĐứcPhậtngồidướicâybồđề,ChúaJesuschọnnơivắngvẻđểchốnglạisựcámdỗ,MohammadẩncưởđộngHeratrongsuốtthángnhịnăn.CònởcộngđồngSaman,cáccánhânthườngcôlậpbảnthân

suốtcảngày,đôikhihọsốnggiữamuôngthú,nơihọcóthểnhậnđượcsựchỉdẫntrongnhãnquancủamình.

Trongnềnvănhóacủachúngta,nhữngngườicótríthôngminhnộitâmthườngtrảiquanhữngthờikỳẩndậtđểlàmmớibảnthân.VídụnhưtướngHảiquânAdmiralByrdđãtìnhnguyệnđếnphụtráchmộttrạmdựbáothờitiếttạiNamCựcvàomùađôngnăm1934,bởiôngkhaokhátmuốntìmkiếmsự yên tĩnh cho tâm hồn.Mặc dù gần như sắp chết trong suốtmùa đôngnhưngsauđóByrdđãviết trongcuốn tự truyệnAlone(Đơnđộc):"Tôiđãchạmđếnnhữngvẻđẹp tuyệtđỉnhvàđiềukỳdiệucủa sự sốngcũngnhưnhữnggiátrịnhỏbécủacuộcsốngmàtrướcđâytôikhônghềcó.Giờđâytôi sống đơn giản và bình yên hơn". Nhà văn May Sarton, tác giả cuốnJournalofaSolitude(Nhậtkýcôđơn),cũngnhậnthấyrằngcuộcsốngcủabàchỉthựcsựbắtđầukhibàtáchbiệtkhỏimọingười.

Mongmuốnđượcởmộtmìnhcóthểđingượclạivớinhữngáplựcxãhộiluônđòihỏimộtngườiphải"liênkết"vớingườikhácđểđượccoi là lànhmạnhvềcảmxúc.NhàtâmthầnhọcAnthonyStorr,tácgiảcuốnSolitude:AReturn to theSelf (Cô lập:Sự trởvềvớibản thân),nhậnxét rằng:"Trongmộtnềnvănhóamàmọingườithườngcoimốiliênhệtươngtácgiữacáccánhânlàcâutrảlờichomọihìnhtháixúccảm,thìđôikhithậtkhóđểthuyếtphụcngaycảnhữngngườicóthiệnchírằngsựtáchbiệtcóthểlàliệupháphỗtrợtinhthần".Chínhxãhộicủachúngtacũngtạoranhữnggiaiđoạntáchbiệtdướinhữnghìnhthứcnhưẩndậthoặcnghỉphép.Tuynhiên,bạnkhôngphảiđợitớinhữnggiaiđoạnnhưvậytrongcuộcđờiđểnhậnthấylợiíchmàsựtáchbiệtmanglại.Bấtkỳaicũngcóthểdùngmộtngàynghỉcuối tuầnhoặcngàylễđểlàmmớilạibảnthânmình.Sauđâylàmộtbàitậpnhằmmụcđíchgiúpbạnthựchiệnđiềunày.

ThựchiệnẩncưHàngnăm,hãyxemlịchvàđịnhramộthaynhiềungàylàmthờikỳẩncư

chobảnthân.Hãysắpxếptrướcmộtnơingoàingôinhàcủabạn(kháchsạn,trung tâmđiềudưỡng, tuviệnhoặcnhàbạnbè).Hãychắcchắn làbạncómộtphòngriêngvàkhôngbậnviệcgìtrongsuốtquátrìnhlưulạiđó.Đồngthời,hãyyêucầunơibạnđangở(hoặcmộtnhàhàngđịaphương)mangbữaănhàngngàychobạnđểbạnkhôngphảibậntâmvềchuyệnănuống.Hãytậndụngtoànbộhoặccàngnhiềucàngtốtthờigiannghỉngơicủabạn.

Chọnẩncưtheobấtkỳcáchnàomàbạnmuốn.Tuynhiênhãychắcchắnrằngbạnsẽthựchiệnnótheobagiaiđoạncơbảnsau:

Khoảng thờigian thunhận:để tiếpnhậnsự trảinghiệm từ thếgiớibênngoài.Vídụ:đọcsách,đibộhoặcngắmnhìncáctácphẩmnghệthuật.

Khoảngthờigianhoàntoànkhônglàmgìcả:đểnuôidưỡngnhữngtrảinghiệmbạnvừatiếpnhận.Vídụnhưsuyngẫm,ngủvàmơ,mơmộnghoặcđơngiảnlànghĩvềnhữngđiềuđãqua.

Khoảng thờigianbiểu lộ: đểbiểuhiệnnhững trải nghiệm tâmhồncủabạn.Vídụ:viếtnhậtký,vẽhoặcsơntường,nhảyhaynhữnghoạtđộngsángtạokhác.

Hãychúýtạinhữnghiểubiết,trựcgiác,hìnhảnhhoặcnhậnthứcmớivềbảnthânvừaxuấthiệntrongquátrìnhbạnẩncư.Saukhitrởvềvớithếgiớihiệntại,hãyduytrìđịnhkỳviệctáihiệnnhữngtrảinghiệmcủamìnhbằngcáchđọclạinhậtký,dánmộthìnhảnhquantrọngtrêntườnghoặcthamgiavàonhữnghoạtđộngkhiếnbạnnhớđếnlúcẩncư.Bằngcáchnày,bạncóthểkếthợpnhữngđiềuđãthunhậnđượcvàotrongcuộcsốnghàngngàycủamình.

Mộtsốngườicó thểnhận thấy rằnghọđã thựchiệnnhững"đợtẩndậtnhỏ"khitựmìnhthamgiavàocácthúvuiriêngnhưcâucá,làmvườn,làmđồthủcôngvàđibộđườngdài.NhữngloạitrảinghiệmnàygiúpcáiTôicôđộc tìm được sứcmạnh và ý nghĩa giữamột thế giới bận rộn và thườngxuyênbiếnđổi.Trongmộtxãhộitrànngậphìnhảnhvềnhữngkhuônmẫumàchúng taphảinoi theo trênmọiphươngdiện,nhữnggiâyphútđược làchínhmìnhcóýnghĩacựckỳquantrọng.ChuyêngiathầnhọcMartinBuberkểcâuchuyệnvềmộtngườiđànôngđãchếtvàđi tới thiênđường,ôngtamongđợiThánhPetersẽhỏi:"TạisaotrongsuốtcuộcđờiconkhônggiốngnhưMoses?".Thayvàođó,ông ta thấyvôcùngngạcnhiênvàxấuhổkhiđượchỏi:"Tạisaoconkhôngsốngnhưchínhbảnthânmình?".Bằngcáchcốgắng trở thànhđúngconngười thật củamình, chodùnócó thếnàođichăngnữa,chúngtacóthểsốngthanhthảnngaytừkiếpnàychứkhôngphảiởkiếpsau.

25CÁCHĐỂPHÁTTRIỂNTRÍTHÔNGMINHNỘITÂM-Nhờcácchuyêngiatâmlýtưvấntheocáchthứctưvấncánhânhoặc

tâmlýtrịliệu.-TìmhiểuvềbảnngãtrongtâmlýhọcphươngTâyvàtriếthọcphương

Đông.-Họccáchthiềnđịnh.-Ngheđàivàbăngcátxétliênquanđếnnộidungnày.-Viếttựtruyện.-Tạochomìnhtrìnhtựhoặcnghithứchồitưởngcánhân.-Thườngxuyênghilạivàlàmsángtỏgiấcmơcủamình.-Đọcnhữngquyểnsáchvềsựtựlực.-Tạomộtkhônggianyêntĩnhtrongnhàdànhchoviệckiểmnghiệmnội

tâm.-Tựhọcmột sốđiềumới nhưmột kỹnăng, ngoại ngữhoặckiến thức

tronglĩnhvựcmàbạnquantâm.-Bắtđầucôngviệckinhdoanhcủachínhbạn.- Phát triển mối quan tâm hoặc sở thích khác với những người xung

quanh.-Đăngkýlớphọcvềtínhquyếtđoánhoặcgiữvữngsựtựtin,- Làmmột bài trắc nghiệm vớimục đích xác định những điểm yếu và

điểmmạnhđặcbiệtcủabạntrênmọilĩnhvực.-Đặtranhữngmụctiêu trướcmắtvà lâudàichobảnthân,sauđótheo

đuổichúng.-Thamdựmột cuộchội thảovớimụcđích cung cấpkiến thứcvềbản

thân hoặc “cái Tôi” của bạn (ví dụ như tổng hợp về tinh thần, phân tíchchuyểnhóa,kịch tâmlý,nghiêncứu tổng thểhoặccác trườngpháinghiêncứutâmlýkhác)

-Viếtnhậtkýghilạinhữngýnghĩ,cảmxúc,mụctiêuvàkýứccủabạn.-Nghiêncứutiểusửvàtựtruyệncủacácnhânvậtnổitiếngcótínhcách

mạnhmẽ.-Hàngngàythựchiệnnhữnghoạtđộngnhằmnângcaotínhtựtôn(tích

cựckhíchlệbảnthân,khẳngđịnhsựthànhcôngcủamình).-Thamdựcáchoạtđộngtôngiáomộtcáchthườngxuyên.-Làmđiềubạnthíchítnhấtmộtlầnmộtngày.-Tìmra“bíẩn” trong tínhcáchcủabạnvà thửsốngcùngnó trong thế

giới.-Hãygiữmộtchiếcgươngcầmtayđểnhìnvàođókhibạnởtrongnhững

tâmtrạnghoặctrạngtháitinhthầnkhácnhau.-Mỗi tốidành ramườiphútđểxemxétnhữngýnghĩvàcảmxúc tinh

thầnkhácnhaumàbạntrảiquatrongngày.-Dành thời gian nói chuyện với những người có ý niệm bản thân bền

vữngvàlànhmạnh.

Chương9.ĐÁNHTHỨCNHỮNGTIỀMNĂNGNỞMUỘN

NgườitasẽkhôngnhớđếnConradFerdinandMeyernếuôngquađờivàotuổibốnmươi.Khicònlàmộtđứatrẻ,ôngbịbấtổnvềtâmlývàthíchcôđộc.Khilớnlên,ôngchuyểnhếtviệcnàysangviệckhácmàkhôngcóbấtkỳsựtậptrunghayđịnhhướngnào.Nămhaimươibảytuổi,ôngphảivàoviệntâmthầnvìmắcbệnhhoangtưởngvàluônchorằng"tấtcảmọingườiđềuchánghétmình".Lúcnày,ônggầnnhưđãđặtdấuchấmhếtchocuộcđờimình.

Sauđó,vàotuổibốnmươi,mọithứđãthayđổi.NhưErnstKretschmer,tácgiảcuốnThePsychologyofMenofGenius(Tâmlýthiêntài)viết:"Chođếntuổibốnmươi,ôngvẫngầycòmvàốmyếunhưmộtbộxương,vàmãiđếnsaubốnmươituổirâuôngmớibắtđầumọc,hìnhthểcủaôngmớipháttriểnđầyđủvàhoànthiện.Vàcũngởtuổinày,ôngmớichorađờimộttậpthơđầutay".ÔngtiếptụcviếttronghaimươibảynămtiếptheovàtrởthànhmộttrongnhữngnhàthơThụySỹđượcyêuthíchnhất.

TàinăngthơcacủaMeyerquảlàđángchúýbởisựxuấthiệnđộtngột.Nhưngnếunhìnrộngrathìcâuchuyệncủaôngđãchochúngtathấylàmthếnàomàmộtkhảnăngcòntiềmẩntrongnhiềunămnhưmộtmạchngầmlạibấtngờ tuôn trào thànhnguồnsứcsốngmạnhmẽ.Tấtcảchúng tađềucótiềmnăngnhưMeyer,hãychờcơhộiđểthểhiệnnó.Mỗingườitrongchúngtasởhữunhữngloạithôngminhtiềmẩnđangnằmngủimlìmtựanhưhạtmầmmùađông,chờmùaxuânđếnđểnảylộc.Chươngnàysẽgiúpbạnnhậndạngđượctiềmnăngnởmuộncủabảnthânvàgợiýcáccáchmàbạncóthểnuôidưỡngvàlàmchúngđơmhoakếttráitrongchínhcuộcđờibạn.

Tuổiấuthơ,nơikhởinguồncủanhữngtàinăngThờithơấucólẽlàthờiđiểmthíchhợpnhấtđểbắtđầunghiêncứunhững

tiềm năng nởmuộn này.Carl Jung chỉ ra rằng: "Mỗi đứa trẻ làmột tiềmnăngtươnglai...chínhtâmhồntrẻthơmởđườngchomộtsựthayđổivềtínhcáchtrongtươnglai".ĐốivớiJung,điềunàylàhoàntoànđúng.Khigầnbốnmươituổi,ôngđãtrảiquamộtthờikỳchánnản,mộtphầndomốibấthòavớingườithầycủamìnhlàSigmundFreud.Saunàyôngviết,chínhkỷniệmthờithơấuđãgiúpôngvượtquacơnkhủnghoảngnày.Ôngđãnhớlạikhảnăngtạonênnhữngthànhphốvớimườihoặcmườimộttòanhàhaynhữnglâuđàiđượcxâytừđávàbùnlúccònnhỏcủamình.Kýứcnàymangtrongnómộtniềmcảmxúcmạnhmẽ.Jungviết:"Aha-tôinóivớichínhmình-vẫncósựsốngtrongnhữngthứnày.Cậubéấyvẫnởquanhđâyvàlàmchủmộtcuộcsốngsángtạomàtôiđangthiếu".

Bởivậy,ởtuổibamươitám,mộtlầnnữaJunglạibắtđầuchơiđùanhư

mộtđứatrẻtronggiờnghỉăntrưasaunhữnglầnnghiêncứutâmlý.Ôngtạoranhữngnềnvănminhnhỏbằngbùnvàđágầnngôinhàbênhồcủamình.Vềsauôngnói,bài tậphàngngàynàyđãkhơinguồn tưởng tượngvàkhảnăngnhìnnhận,giúpcungcấpnềntảngchohầuhếtnhữngtácphẩmsaunàycủaông.ThậtthúvịkhidườngnhưchínhsựthôngminhvềkhônggianvàvậnđộngthânthểmàJungđãđánhthứctừthờithơấulạigiúpôngcânbằngkhảnăngngônngữcủatuổitrưởngthành.Ôngviết:"Saunày,khigặpvấnđềkhógiảiquyết,tôithườngngồivẽtranhhoặcđụcđẽonhữngviênđá.Mỗisựtrảinghiệmnhưvậychứngtỏmộtsựtiếpcậnnghithức(rited'entree)chonhữngýtưởngvàtácphẩmliềnsaunó.

Tuổithơlàmảnhđấtđầutiênxuấthiệnbảyloạihìnhthôngminh.Ngônngữbanđầucủatrẻnhỏluôncótínhnhạc.Nhữngtưởngtượngkhônggianđầutiêncủatrẻthườngkèmvớimộtnănglựcvậnđộngvềchúng.Vídụ,mộtđứabéhaituổicóthểvẽbứctranhconthỏbằngcáchđặtbútchìdọctờgiấytheonhữngchuyểnđộngngắn.Cònvềkhảnănglogictoánhọc,JeanPiagetchỉrarằng:trẻdướibảytuổicóthểlýluậnởmứcđộtựnhiênhoặcởmứcgiácquanvậnđộng.Trẻnhỏcũngcóxuhướngkếthợp trongcáchànhvicủa chung.Nghĩa là, chúngcó thể thườngxuyênnghe thấymàu sắc, nhìnthấyâmthanhvàhòahợpnhữngcảmgiác(vàtríthôngminh)vớinhautheonhữngcáchđộcđáovàthúvị.Chúngtacóthểthấytrẻđi trênđường,vừanhảymúa,vừacahát,tròchuyện,kểchuyện,mơmộng,tấtcảđềucùngmộtlúc.

Ngoàisựphốihợpnhữnghànhvivàkinhnghiệmthìnănglựchaycácưuđiểmcũngdầntrởnênrõnét.Mộtđứabésẽthểhiệnnăngkhiếuâmnhạcvàkhảnăngtươngtáccánhân.Đứatrẻkhácsẽchứngtỏkhảnăngvậnđộngvàkhônggian.Gardnergọinhữngdấuhiệubanđầuvềnănglựctríócnàylànhữngkhuynhhướngvàchỉrarằngtớimộtlúcnàođó,thôngquacácyếutốditruyềnhọcvàsinhvậthọc,chúngsẽrõnétdần;tuynhiên,chínhvănhóamớiđóngvaitròtolớntrongviệchìnhthànhvàđịnhhướngchúng.Sửdụngdanhmụckiểmtradướiđây,tôimongcácbạnsẽnhìnlạituổithơcủamìnhvànghĩvềtríthôngminhmàbạnhứahẹnsẽbộclộnhiềunhất.Đểnhớlạikýứccủamình,bạncóthểchọnnhữngthôngtincơbảntừmộtvàinguồndướiđâytrướckhihoànthànhdanhsáchkiểmtra.

-Phỏngvấn:Nóichuyệnvớichamẹvàngườithânxemhọnhớgìvềcácđiểmmạnhnổibậtcủabạnkhibạncònnhỏ,vídụnhưbiếtđi,nóihoặcđọcsớm.

-Tàiliệu:Đếnnhữngnơibạnthườngtớikhicònnhỏ,xemnhữngbứcảnhtừthờiấuthơ,khơilạinhữngsựviệcđángghinhớ.Mộtcáitrốngđồchơi,mộtgăngtaybắtbóng,hoặcmộtdảiruybăngcấtkíntrêngácmáihaydướitầnghầmcóthểgợilạitàinăngmàbạnđãlãngquên.

-Giấcmơ:Ghilạivànghĩvềnhữnggiấcmơcủabạn.Tìmkiếmnhững

hìnhảnhgợinhắcvềquákhứ.Nhữngthứnàycóthểgợilạikíứcbịmấtvàchỉraconđườngđếnvớinhữngtiềmnăngbịlãngquên.

-Chơi đùa:Quan sát trẻ con chơi đùa và chính bạn cũnghãy thử chơiđùa.Những trải nghiệm này có thể gợi nhắc lại rằng bạn đã từng làmộtngườicókhảnăngđiềnkinhhoặcvẽrấttốt,hoặccómộtsựnhạycảmđặcbiệtvớigiaiđiệuâmnhạc.

CácloạihìnhthôngminhthờithơấuNGÔNNGỮ:_Tôidễdàngnhớnhữngcâuchuyện,bàithơ,sựkiệnlịchsửhaycácmẩu

tinkhácởtrường._Tôilàmộtngườibiếtđọcsớm._Tôithíchlàmthơ,viếtthưhoặctruyệnngắn._Tôirấthaynói._Tôithíchtracứumọithứtrongbáchkhoatoànthưhoặctừđiển._Tôicórấtnhiềucuốnsáchưathích._Tôibiếtnóisớm.LOGICTOÁNHỌC:_Tôithíchchơivớicácthiếtbịhóahọchoặccácvậtliệukhoahọckhác._Tôihiểurấtnhanhcáckháiniệmtoánhọcởtrường._Tôithíchđếmmọithứ._Tôithườnghỏichamẹvàgiáoviênnhữngcâuhỏinhư:làmthếnàotrái

đấtlạichuyểnđộng,hoặctạisaosựvậttrongtựnhiênlạihoạtđộngnhưvậy._Tôi thích xem những chương trình truyền hình giải thích các vấn đề

khoahọchoặcđềtàitựnhiênnhư"Phùthủy","Vươngquốchoangdã"hoặcnhững tậpphim liênquanđếncác thínghiệmvàcácconsốkhoahọcnhưHàngxómcủaôngRoger,SesameStreeihoặcThuyềntrưởngKangaroo.

_Tôithíchlàmcácthínghiệmvềnguyênnhânvàkếtquảtrongkhichơivớinhữngkhốiđáhoặccácđồchơikhác.

_Tôicóxuhướngtìmkiếmnhữngkhuônmẫu,quytắctrongthếgiới(vídụnhưnhậnthấyrằngcứbabậccầuthanglạicómộtvếtkhíahìnhchữV...).

KHÔNGGIAN:_Tôithíchviếtnguệchngoạc,vẽvàtômàu._Tôiđặcbiệtthíchthúvớimàusắc._Tôithíchtìmcáchtháorờitừngphầncácđồchơi,máymócđơngiảnvà

ghépchúnglạivớinhau._Tôithíchxâynhữnglâuđàibằnglábài,lâuđàibằngcáthoặcchơicác

bộđồchơixếphình,lắpghéphoặcnhữngnguyênliệuxâydựngkhác._Hìnhảnhtronggiấcmơcủatôirấtsốngđộngvàđầymàusắc._Tôitừngcókhảnăngnhắmmắtvàmườngtượnglạimọivậttrongđầu

gầngiốngvớivậtthậtngoàiđời._Tôirấtgiỏinhớđường.

VẬNĐỘNGCƠTHỂ:_Tôibiếtbòsớmhoặcbiếtđisớm._Tôithíchnhữnghoạtđộngthựchànhnhưvẽtômàu,nặnđấtsét,vàgiấy

bồi._Tôilàmộtđứatrẻhiếuđộng._Tôithíchthamgiavàocácvởkịchnhỏ,chươngtrìnhmúarốivànhững

chươngtrìnhbiểudiễnkhác._Tôicónănglựcđặcbiệtvềmộthoặcvàimônthểthao._Tôibịlôicuốnvàonhữngđiệunhảy,múabalê,thểdục,cáchoạtđộng

sángtạohoặcnhữngvậnđộngthểchấtkhác._Tôithíchởngoàitrời.ÂMNHẠC:_Mọingườinóivớitôirằngtôicónăngkhiếuâmnhạcđặcbiệtngaytừ

khibậpbẹbiếtnói._Tôithíchgõvàođồchơi,đồdùngnhàbếphoặcnhữngvậtthểkhácđể

tạoranhạcđiệu._Tôithíchnghecácbăngđĩanhạcyêuthích._Tôithíchsángtácnhữngbàihátriêngchomình._Tôithíchchơicácnhạccụ._Tôithựcsựtrởnênhoạtbátmỗikhitiếngnhạcvanglêntrongnhà(vídụ

nhưtrênradio,đĩaháthoặcnhữngchươngtrìnhbiểudiễntrựctiếp)._Dườngnhư tôicókhảnăngphânbiệtđượcnhững loạiâm thanhkhác

nhau(nhưtiếngchósủa,tiếngraocủangườibánkem,tiếnggióthổi,v.v...).TƯƠNGTÁCCÁNHÂN:_Dườngnhưtôicóthểthânthiệnvớingườilạngay._Tôidễdàngkếtbạnởtrường._Bạnbèthườngnhờtôigiảiquyếtnhữngcuộctranhcãi._Tôilàngườichỉhuytrongcáccâulạcbộhoặccácnhómkhác._Tôi luônbiếtnhữngsựkiệnxãhộiđangdiễnraxungquanh(nhưmối

hậnthù,nhữngcâuchuyệnthêudệthoặcnhữngtinđồnkhác)._Tôi thườngxuyên cókhảnăngđọcđược suynghĩ củamột người bạn

hoặcngườithânngaykhingườinàybướcvàophòng._Tôi thườngcảmthấy thươngxótvàquan tâmđếnmộtaiđóhoặcmột

nhómngườinàođóvàmuốngiúpđỡhọbằnghànhđộngcụthể.NỘITÂM:_Tôilàmộtđứabétựlựcvàđộclập._Tôicórấtnhiềusởthíchhoặcnhữnghoạtđộngkhácmàtôimuốndựa

vàochínhkhảnăngcủamìnhđểlàm._Tôicómộtnơibímậtđặcbiệtđểtránhxamọingườivàmọithứ._Tôiluônnghĩvềhìnhảnhmàtôimuốntrởthànhkhilớnlên._Tôidànhkhánhiềuthờigianđểnghĩvềnhữngđiềuđãxảyratrongcuộc

đờitôi._Tôi có những trải nghiệmkhác thườngvề bản chất tôn giáo, tâm linh

hoặcthẩmmỹmàtôikhôngthểnóivớibấtkỳngườinào._Tôiđãsớmnhậnthứcvềđặctínhriêngbiệtcủabảnthân.TrítuệbịlãngquênSaukhihoàn thànhdanhmụckiểm traở trên,nếubạnnhận thấymình

vẫn duy trì được những khả năng tương tự từ khi còn nhỏ tới lúc trưởngthànhthìđiềuđócónghĩalàgầnnhưbạnđãbiếtpháthuyhợplýtiềmnăngcủamình.Tuynhiên,hãynhớrằng,vẫncònnhữngkhảnăngkhácnằmẩnsâubêntrongmàbạnkhôngthểnhậnraởbấtkỳmụcnàotrongdanhsáchkiểmtratrên.Nếubạncònhoàinghivềđiềunày,hãytiếptụcđàosâuvàokíứcvànhữnggiấcmơ.Cuốicùng,bạncóthểsẽtìmrachúng.

Mặtkhác,nếubạnthấyrằngnhữngkhảnăngvàđiểmmạnhlúccònnhỏkhôngcònxuấthiệnởtuổitrưởngthành,bạnnêntựhỏichuyệngìđãxảyravớichúng.Chúngđã từng rấtquan trọng.Vậy tại saochúng lạikhông trởthànhmộtphầnquantrọngtrongcuộcsốnghiệntạicủabạn?

Một loại hình thôngminh có thể ngừnghoạt độngvì nhiều lý do.Mộttrongnhữnglýdophổbiếnnhấtlàkhôngcóthờigianđểpháttriểnnó.Bạnlớn lên, lập gia đình, sinh con, rơi vào nợ nần, và đơn giản là không cònkhoảngkhônggiantrongcuộcsốngđểvẽmộtbứctranh,đóngmộtvởkịch,phátminh, làmphimhoạthình,hoặcthựchiệnnhữngđiềutừngkhiếnbạnthích thú khi còn là trẻ conhoặc lúcở tuổi thanh niên.Thỉnh thoảng, khinhữngáplựcvềgiađìnhvàtàichínhnàyđượcgiảiphóng,tríthôngminhbịlãngquênmớicócơhộiđểpháttriển.

Khicònnhỏ,tiểuthuyếtgiaJeanAuelrấtsaymêđọctruyện,thíchnghechươngtrìnhradiomỗisángthứbảycótênlàLet'sPretend(Hãygiảvờ)vàtưởng tượngrahìnhảnhngườibạnchơivớimình.Tuynhiên,khi lớn lên,Auel lại vướng bận với nhữngmục tiêu thực tế hơn.Bà lập gia đình, trởthànhmộtnhàquảnlýtíndụngtạimộtcôngtyđiệntửvàcóđượcbằngthạcsỹ quản trị kinh doanh.Nhưng ở tuổi bốnmươi, bà bỗng tự hỏi bản thânrằng,bàthựcsựmuốnlàmđiềugìvàothờigiancònlạicủacuộcđời.Bànói:"Tôiđãdànhtấtcảnhữnggiâyphúttrongcuộcsốngđểchămsócgiađình,làmviệc,tớitrường,vàbâygiờđộtnhiêntôicómộtcáibằng".

Mộthôm,bànảyraýtưởngvềmộtcâuchuyệnmànhânvậtchínhlàmộtcôgáimồcôithấymìnhởgiữanhữngngườinguyênthủy.Bịámảnhbởiýtưởngnày,bàbắtđầuđếnthưviệnđểnghiêncứuvàhơnhainămsauhoànthànhcuốntiểu thuyếtbánchạynhấtClanof theCaveBear(Thị tộcCaveBear).Giờđây,bàcóbốncuốntiểuthuyếtvớihơnhaimươitriệubảnin.Rõràng,Aulecầnphảihoàn thành tráchnhiệmcánhânvànghềnghiệp trướckhiquaytrởvềvớikhảnăngsángtạocủamình.

Tuynhiên,đôikhivìnhững lýdo tâmlý, trí thôngminhvẫncònbịẩn

giấu.Chamẹ có thể làm cho conmình thấy xấu hổ vì có năng khiếu âmnhạc,mỹthuậthoặcgiỏigiang trong lĩnhvựcnàođómàngười lớnkhôngmongmuốnvàđứatrẻđósẽphảnứnglạibằngcáchchegiấukhảnăngcủamình. Trong cuốn truyện viết riêng cho trẻ emLe Petit prince (Hoàng tửnhỏ),Antoine deSaint-Exupérymiêu tảmột cậu bé sáu tuổi cố gắng thểhiệnchongườilớnthấytríthôngminhkhônggiancủamìnhbằngbứctranhvẽmộtcon trănđangnuốtchửngmộtconvoi.Phảnứngcủangười lớn làkhuyêntôidùthếnàochăngnữahãygácbứcvẽcontrănấysangmộtbênvàthayvàođóhướngtôitheolĩnhvựcđịalý,lịchsử,sốhọcvàngữpháp.Đólàlýdovìsaovàonămsáutuổitôiđãtừbỏướcmơvĩđạitrởthànhhọasỹcủamình.

Chúng ta hãy nghĩ đến người có tài năng nở muộn như Vincent VanGogh, ông không hề vẽ tranh cho đến năm haimươi bảy tuổi; và tác giảđượctraogiảiPulizer,AnneSexton,bắtđầulàmthơlúchaimươitámtuổitheosựgợiýcủachuyêngiatâmlý.Cảhaicánhâncósứcsángtạolớnlaonàyđềusinhratrongnhữnggiađìnhkhônghạnhphúc,nơimàmôitrườngcảmxúcđộchạicóthểđãkìmhãmkhảnăngcủahọchotớitậnkhilớnlên.

Thật trớ trêu làchínhchamẹvà thầycôgiáocũngcó thể làmchomộttiềmnăngmấtdầnbằngcáchkhuyếnkhíchnóvìnhững lýdohết sức sailầm. Trong cuốn Pictures of Childhood (Bức tranh tuổi thơ),AliceMillerviếtvềviệctìmlạiđượcniềmyêuthíchvẽtranhbịmấttừlâucủamìnhlúcbàđãbốnmươilămtuổi:

Nếumẹtôiđemkhoenhữngbứctranhcủatôichobạnbèbànhưcáchbàđãkhoenhữngquyểnvởởtrườngcủatôi-nhưlàmộtminhchứngvềkhảnănggiáodụccủabà-thìcólẽsauđótôiđãvàomộttrườngnghệthuậtvànhậnmột tấmbằngởđó.Nhưngchắcchắnrằng,mộtkhimẹ tôiđã lấyđinhữngthứmàtôisángtạonênthìniềmđammêvẽtranhđểbàytỏcảmxúccủatôicũngsẽbịmất.Tuynhiên,bàkhôngcócơhộiđểlàmđiềuđóbởivìnhu cầu đượcvẽ đã ăn sâu trong tôi, bảo vệ tôi khỏi sự can thiệp và lạmdụnggiáodụccủabà.Niềmđammêấyvẫntồntạivàkhimộtlầnnữakhámpháranósaubốnmươilămnămlãngquên,tôiđãngạcnhiênvìtínhhiếukỳtrẻconvàniềmvuisướngtộtđộkhinhìnvàovạnvậtngàycàngtrởnênrõnétvàkhônghềthayđổi.

Cóbaonhiêutiềmnăngkhácbịchônchặttrongchúngtadonỗisợhãivềnhữngđiềungườilớnđãgâyra,hoặccóthểđãgâyra,đượcbộclộđầyđủrangoài?

Cuốicùng,ởgócnhìnrộnghơn,chínhvănhóađãkhiếnmộtsốloạithôngminh nhất định ngừng hoạt động khi cố gắng phát triển những loại thôngminh khác.Như đã đề cập trong suốt cuốn sách này, chúng ta đang sốngtrongmộtxãhội luônchỉđềcaokhảnăngngônngữvàlogictoánhọc.Vìvậy,nhữngđứatrẻ"triểnvọng"ởcáclĩnhvựcnàysẽnhậnđượcmốiquan

tâmtuyệtđối từnhữngngười lớnxungquanh.Cònnhữngđứatrẻcónăngkhiếuâmnhạc,khônggian,vậnđộngthânthểhoặccókhảnăngnhậnthứcbảnthânsẽkhôngđượckhuyếnkhíchpháttriểncáctiềmnăngnày,hoặcđơngiản là sẽ bị chamẹ và thầy cô giáo không để ý đến, vì họ luôn tin rằngnhững trí thôngminhnàykhôngđónggópgìnhiềuchoxãhộinóichung.NhữngđứatrẻtàinăngnhanhchóngchấpnhậntheocáchmànhàtâmlýhọcErnestSchactelđềcập tới: "Nhữngkhuônkhổcứngnhắccủavănhóachỉchophépmột sốkỹnăngnhấtđịnh,ngăncấmvà loạibỏnhữngkhảnăngkhácmànóhoặckhôngcókhungthamchiếuhoặcchỉcómộtkhungthamchiếukhôngphùhợp.

Cuốicùng,tríthôngminhsẽpháttriểnhoặcphainhạttrongđờisốngcủamột cánhânnhư làkết quả của sự tương tácmạnhmẽgiữamặt sinhhọc(gen tốt hoặckhông tốt), hệ tâm lý (môi trườnggia đình tốt hoặcxấu) vàphạmvivănhóa(thờikỳlịchsửthuậnlợihaykhôngthuậnlợi).Đểlàmrõýnày,hãyxemxétđiềugìcóthểxảyravớiWolfgangAmandueMozartnếuthayvìsinhraởÁovàothếkỷXVIII-mộtthánhđịaâmnhạc-vàcóngườicha là nhà soạn nhạc, ông lại sinh ra trongmột gia đình ngườiAnh theoThanhgiáo,khôngaicókhảnăngphânbiệtnhữngnốtnhạcvàcoiâmnhạcnhưsựhiệndiệncủaquỷsa tăng.Bạncónghĩ làôngsẽbộc lộđầyđủ tàinăngâmnhạccủamìnhtrongmộtmôitrườngnhưthếkhông?Chắcchắnlàkhông.Hay nhà toán học vĩ đại SrinivasaRamanujan thậm chí có thể đạtđượcnhữngđỉnhcaohơntrongtoánhọcnếuôngsinhrasớmhơnmộtthếkỷhoặc lớn lênởAnh thay vì ởẤnĐộ.Bởi vì ông sống tạimột nơimàxuhướngcủa tưduy toánhọcđãbịcáchbiệtvớidòngchảy tưduy toánhọcchính thốngnênôngkhôngbiết rằngmìnhđangcốnghiếncảcuộcđờiđểsángtạolạihầuhếtnhữngthànhtựutoánhọcđãđượcngườiphươngTâyđãviếtra.

Tiếpđếnlàthờigianvàhoàncảnh,đâycũnglàyếutốảnhhưởnglớntớinăngkhiếuvàkhảnăngthiênbẩmcủachúngta.Cácnhàkhoahọcđãnghiêncứukỹvềnhữngđiềuxảyravớiđộngvậtkhichúngbị tướcđihoặcđượcphát triểncáckhảnăngnhấtđịnhvào "cácgiaiđoạnquan trọng"củamộtvòngđời.Tronggiaiđoạnpháttriểnthịgiác,nhữngconkhỉbịkhâumộtbênmắtsẽgiảmthịlựchoặcchỉcóthểnhìnlờmờ.Mườilămtiếngsaukhinởratừtrứng,vịtconsẽđitheobấtkỳmột"bàmẹ"nàođangvôtìnhđigầnnó.Những giây phút quan trọng của con người sau khi chào đời diễn ra theochiềuhướngmơhồhơnvàđượccácnhàtâmlýhọcpháttriểngọilà"thờikỳnhạycảm".Giaiđoạn từsáuđếnmườihai tháng tuổicó thểđặcbiệtquantrọng đối với sự phát triển khả năng tương tác cá nhân, khi đứa trẻ hìnhthànhmốiliênhệcảmxúcvớingườichămsócđầutiên.Cácgiaiđoạnnhạycảmkháccũngxuấthiệnđốivớisựphát triểnngônngữ,tưduylogictoánhọcvàcólẽcảnhữngkhảnăngcònlại.

Tuynhiên,nhữngthờikỳnhạycảmtồntạiởtuổiấuthơkhônghềngăncảnsựpháttriểncủacáckhảnăngquantrọngsaunàytrongcuộcsống.Cácnghiêncứugầnđâychỉrarằng,chúngtavẫntiếptụcpháttriểnngaycảkhihệthầnkinhđãởgiaiđoạnlãohóa.NhànghiêncứuvềtrínãothuộcĐạihọcCaliforlia,MarianDiamond, trongcuốnsáchEnrichingHeredity (Củngcốtínhditruyền)củamình,đãviết:"Chúngtabiếtrằng,mỗiphầncủatếbàothầnkinhtừphầnđốtđếncáckhớpthầnkinhthayđổikíchthướcđểphùhợpvớimôi trường...môi trường là nhân tố chínhgiúpbộnãonhiều tuổi vẫnkhỏemạnh".Bàcũnglưuý:"Ngườitachỉrarằngngaycảphầntríócbịlãohóa cũng có thể thích nghi bằng sự thay đổi trong cấu trúc nhờđiều kiệnsốngđượccủngcố".

Cácnghiêncứunàycũngmanglạihyvọngchonhữngngườicóthểđãbỏlỡcơhộipháttriểntiềmnănglúccònnhỏdokhôngnhậnđượcsựgiúpđỡđúngđắnđểpháttriểntheomột"hướngmongmuốn".Chắcchắncónhữnghạnchếvềmặtsinhhọcđốivới sựphát triểnkhảnăngcủamỗichúng ta.Mộtngười sáumươi tuổi sẽkhông thểgiànhchiến thắng trongcuộc chạyđuamaratôngởOlympicchodùôngtacócốgắngđếnmứcnàochăngnữa.Nhưng ông ta có thể thắng trong cuộc thi maratông ở Boston với nhữngngườicùngđộtuổi.Mộtngườinămmươituổibắtđầuhọctínhgầnnhưsẽkhôngthểcónhữngđónggóplớnchonềntoánhọc.Tuynhiên,bàấycóthểpháttriểnthànhmộtgiáoviêndạytoánxuấtsắc.Mặtkhác,mộtngườitámmươituổimớibắtđầuvẽcóthểtrởthànhmộtGrandmaMoses(ngườicũngbắtđầuvẽkhiđãbảymươitámtuổi).Thôngđiệpchínhởđâylàkhôngbaogiờquámuộnđểđánhthứcnhữngtiềmnăngmuộnmàngtrongbạn.

PháttriểnnhữngtríthôngminhbịlãngquênThậtmaymắn làvẫncómột sốnguyên lýchỉđạokhôngquáphức tạp

giúp nuôi dưỡng loại hình trí thông minh bị lãng quên. Triết gia IsraelScheffler thuộcĐạihọcHarvard, trongcuốnsáchOfHumanPotential(Vềtiềm năng con người) củamình đã gợi ýmột phương pháp gồm ba bướcnhằmđánhthứcnhữngkhảnăngchưađượckhaithác.Trướctiên,bạnphảiloạitrừcácnhântốngăncảnviệcpháttriểntiềmnăngcủamình.Nếubịgãychân,bạnkhôngthểtiếptụcpháttriểnkhảnăngchạychotớikhixươngliềnvàbắtđầutậpluyệnlại(dĩnhiênlàtrừkhibạntập"chạy"trongýnghĩcủamình!).Thứhai,bạnphảiđượclàmquenvớinhữngphươngphápnhằmthúcđẩykhảnăngcủamình.Nếubạncónăngkhiếu toánhọc,nósẽkhôngthểtiếnxatrừkhibạnđượcgiớithiệutớinhữnggiáoviên,nhữngkhóahọcvànhững cuốn sách hoặc phương pháp liên quan đếnmôn học theomức độhiểubiếtcủabạn.Cuốicùng,bạnphảicósựcamkếtcánhânđểpháttriểntiềmnăng.Bạncóthểcónăngkhiếuvềhộihọanhưngnếubạnkhôngmuốnvẽthìgầnnhưchắcchắnbạnsẽkhôngthểpháttriểnnótronglĩnhvựcnày.

Quátrìnhloạibỏnhữngtrởngạiđểpháttriểntiềmnăngcóthểđơngiản

nhưlàbỏmộtthóiquencốđịnhhàngngày.Vídụ,cácnhànghiêncứuướctính rằngngườiMỹ trưởng thànhdùngkhoảngmộtnửa thờigian rảnh rỗingồi trướcmànhình ti vi.Quãng thờigianbốnmươinăm, tươngứngvớimười nghìn giờ, có thể có ích hơn nếu bạn học ngoại ngữ, tập luyệnmộtnhạccụ,pháttriểnmộtýtưởngkinhdoanhmới,xâydựngkếhoạchchomộtngànhnghề thủcônghoặc thamgiavàohàng trămhoạtđộngkháccó liênquanđếntấtcảbảyloạihìnhthôngminh.Tươngtự,nhữnghoạtđộngthôngthườngkhácnhưthườngxuyênđọctạpchí,báo,nóichuyệnvớibạnbèhoặc"sinh hoạt ngoại khóa" hầu như không giúp gì nhiều cho việc khám phánhữngnănglựctrítuệmớicủabạn.Giảmbớtviệcthamgiavàonhữnghoạtđộngnày,bạnsẽcónhiềuthờigianđểtiếptụcpháttriểntríthôngminhcòntiềmẩn.

Đôikhi,nhữngcảntrởtrênconđườngnhậnthứcrõtiềmnăngkhônghềđơngiản.Matuý,rượuvànhữngchấtgâynghiệnkháchoàntoàncóhạichoviệcđánhthứccácnăngkhiếuvàtàinăng.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,trướckhicóthểtìmđượckhônggianđểpháttriển,ngườiđócầnphảinhanhchóng thoátkhỏimôi trường thiếu lànhmạnhnày.NhàhùngbiệnvềnghịlựcOgMandinokểlạicâuchuyệnvềviệclàmthếnàoôngchấmdứtđượcchuỗichánchườngcủamìnhlúcôngbamươilămtuổi.Thấtbạitrongcôngviệc, lydịvàrượuchèkhiếnôngchỉbiếtdùnghầuhếtthờigiantrongcácquánbar.Một tối trờimưa,ôngđịnhmuamộtkhẩusúngvàkết thúccuộcđờimìnhtạimộtthưviệncôngcộngcủađịaphương.Nhưngkhônggianyêntĩnhcủathưviệnđãmanglạichoông,lầnđầutiêntrongnhiềunămtrời,cơhộiđểsuynghĩthậtrõràng.Nócũngđưaôngđếnvớinhữngcuốnsách,đặcbiệt lànhữngcuốn sáchvề triết họcvà lòng tự trọngmàôngbắt đầuđọcngấu nghiến trong những tháng sau đó.Điều này khiến ông khám phá ranănglựcthậtsựcủamình,đólàlàmmộtchuyêngiavềbánhàngvàvềnghịlựcsống.Cuốnsáchcủaông,TheGreatestSalesman in theWorld (Ngườibánhànggiỏinhất thếgiới),bánđượcnhiều triệubảnvà sauđónăng lựcdiễn thuyết của ông đã nổi tiếng trên khắp thế giới.Đối với nhữngngườikhác,cácnhómhồisức,tâmlýtrịliệuhoặccáchìnhthứcphụchồicóthểlàgiảiphápgiúphọ thoátkhỏinhữngcảmxúc,suynghĩvàhànhvi tiêucựcđangcảntrởviệcpháttriểntiềmnăngthựcsựcủahọ.

NiềmsaymêhọctậpTuynhiên,tháobỏtrởngạichưađủđểđánhthứctríthôngminhcòntiềm

ẩn.Cầnphảicómộttialửatrongnhữnggiaiđoạnđầucủaviệcpháttriểntrítuệđểlàmchongọnlửabùngcháy.Khởinguồnnàycóthểlàmộtcuốnsách(nhưlàvớiMandino)hoặccóthểlàmộtkinhnghiệm,mộtconngườihaysựkiệnnàođótạoraniềmsaymêhọctập.DavidHenryFeldmen,GiáosưTâmlý thuộcĐạihọcTufts, gọi cácdạngđộngcơ thúcđẩynày lànhữngkinhnghiệmtíchlũyvàchorằngchúnglàcôngcụhữuhiệuthúcđẩynhữngcá

nhânsángtạođạtđượccácthànhtựulớnnhấttrongcuộcđời.HowardGardnervàThomasHatchđãphỏngvấnnhiềunhânvậtưutúvề

kinhnghiệm tích lũycủahọ.Mộtnhànhiếpảnhnhớ lại lần tới thămBảotàngNghệthuậtHiệnđạikhiôngcònlàmtrongngànhHảiquân,đóngquânởNewYork.Trảinghiệmđóđãđánhthứcôngvềgiátrịcủaloạinghệthuậtnhiếpảnh.Ôngkể lại:"Tôivẫnnhớnhưincáingàyđó,nhưchỉmớihômquathôi-thờitiếtvàcảconngườitrênđườngphố.Tôiđoánbạncóthểnóiđó làmột sự "hiện diện thần thánh".Cũng như vậy,một nhà toán học đãnhậnbiếtmộtsố"mẹo" toánmàchaôngdạynhưmộtảnhhưởngđặcbiệtquan trọng trong việc định hướng nghề nghiệp của ông. Trong phần đầucuốnsáchnày,chúngtacũngđãthấymộtsốvídụvềkinhnghiệmtíchlũy:kýứctuổithơcủaCarlJung,việcđọcKinhthánhcủaMartinLuthervàsựtrảinghiệmvềcáichếtcủaRamanaMaharshi.Trongmỗitrườnghợpđềucómộtbướcngoặtnhấtđịnh,mộtthờikhắcđưahọtiếntớiviệchoànthànhmộtsứmệnhđặcbiệt.

Khiniềmsaymêkhámphámộtloạithôngminhnhấtđịnhđãđượcđánhthứcthìnócòncầnphảiđượcnuôidưỡng.TriếtgiaAlfredNorthWhiteheadđãviếtvềmộtquátrìnhrènluyệnbaogồmbagiaiđoạncơbảnđểtiếpthuđiềumới:giaiđoạntưởngtượnglàthờikỳbạncảmnhậnsứcsốngvàniềmsaymêgắnliềnvớimộtkinhnghiệmtíchlũy,giaiđoạnrõrànglàthờikỳbạncầnphảiđưaranhữngcamkếtchobảnthânđểđạtđượccũngnhưlàmchủmộtkhảnăngcụthểvàgiaiđoạnthựchiệnlàthờikỳbạnápdụngtrựctiếp năng lực này vào những tình huống thực tế trong cuộc sống. Nhiềungười rấtvuisướngkhikhámpháđượcnăng lựcmớicủabản thânnhưngsauđólạichẳnglàmgìđểpháttriểnkhảnăngđó.Tôiđãtừngrấthàohứngkhinhậnrarằng"Tôicóthểvẽ"saukhilàmtheomộtsốbàitậptrongquyểnsáchDrawingontheRightSideoftheBrain(Khảnăngvẽcủanãophải)củaBettyEdward.Đólàmườihainămvềtrướcvàtôichỉrènluyệnrấtítđểtiếptụcpháttriểnkhảnăngvẽcủamình.

Đólàlýdotạisao,saukhiđãđược"đánhthức",việctìmchomìnhnguồnhỗtrợnhưmộtnhómhọctập,chươngtrìnhmởrộng,khóahọchàmthụhoặcmộtkhóahọcnghềnhằmgiúpbạntừngbướcpháttriểntiềmnăngcủamìnhlạirấtquantrọng.

Ướctínhhàngnămcókhoảng40triệungườiMỹtrưởngthànhthamgiacáchoạtđộnggiáodụcgiúpphát triển tiềmnăng trongmỗingười.Thôngquanhững chương trình giáo dục này, bạn có thể thamgia rất nhiều hìnhthứchoạtđộnghọctậpliênquanđếncácloạihìnhthôngminh, từ thiếtkếchănđệm,viếtnhậtkýtớiquảnlýtàichínhcánhân,chơikèntubavàgiúpđỡngườivôgiacư.Thậmchícócảdịchvụmôigiớihọctậpcóthểgiúpbạnxácđịnhnhucầu,đặtramụctiêuvàliênkếtvớinhữngnguồnhọctậpphùhợptheolĩnhvựccủabạn.Danhsáchliệtkêtừngphầncótrongcuốnsách

TheLifelingLearner(Ngườihọcsuốtđời)củaRonaldGross.Nhiềungườilạichọncáchpháttriểntríthôngminhcủahọthôngquacác

kếhoạchhọctậpcánhân.PatrickPenland,nhànghiêncứuvềgiáodụcchongười trưởng thành thuộcĐạihọcPitesburgh,chỉ ra rằngcứba trongbốnngười trưởng thành lại đặt ramột hoặc nhiều kế hoạch học tập riêng chomìnhmỗinăm.Nhữngkếhoạchnàybaogồmcáchoạtđộngnhưlàmvườn,sửa chữa động cơ ô tô hoặcmaymột bộ quần áo và thời hạn hoàn thànhthườnglàkhoảng156giờ.Hãynghĩđếnnhữngkếhoạchhoặcchươngtrìnhgiáodụcmàbạnmuốnthamgiađểpháttriểntiềmnăngcủamình.Dànhthờigianxemxét lạibản liệtkê"25cáchđểnângcaosựhiểubiếtcủabạn" từChương2 tớiChương8.Sauđóhãy làmbài tậpsau,nósẽgiúpbạnnhậnbiếtđượcrõhơntiềmnăngcònẩngiấuvàđưarakếhoạchnhằmpháttriểntiềmnăngđó.

Chọnmộttrongbảyloạihìnhthôngminhđểrènluyện.Bạncóthểchọnmộtloạithôngminhmàbạnthấydườngnhưvẫncònrõnéttrongkýứctuổithơ.Hoặc thayvàođó, bạn có thể tập trungvàomột loại thôngminh liênquantớimộtkếhoạchhoặcgiấcmơcụthểmàbạnluônnghĩđếntrongthờigianrảnhrỗi.Thậmchíbạncóthểquyếtđịnhchọnmộtloạithôngminhtheokiểu:"Nếungàymaitôichết,loạithôngminhnàotôisẽcảmthấyhốitiếcvìđãkhôngpháttriểnnótrongcuộcđời?"

Viếttênloạithôngminhnàyramộttờgiấy.Sauđó,viếtcâuchuyệnvềcuộcđờibạnliênquanđếnloạithôngminhđó.Bạncóthểbắtđầubằngcáchviếtranhữngkýứcđầutiênvềdạngthôngminhnày,trongđóbaogồmcảnhữngvídụvềkinhnghiệmtíchlũyởthờikỳthơấunếucó.Ngoàira,hãyđềcậpđếnnhữngảnhhưởng tiêucựccó thểđãkhiếnbạnkhông thểpháthuytríthôngminhnày-sựxấuhổ,bẽmặt,tổnthươnghoặcbịbỏmặc.Liệtkêcảnhữngngườiquantrọngtừngkhuyếnkhíchhoặccảntrởviệcpháttriểnkhảnăngcủabạn.Hãytiếptụcviếtvềtiềmnăngxuấthiệnởcácgiaiđoạnkhácnhautrongcuộcsống(tuổithơsaunày,thờithanhniên,thờikỳđầucủatuổitrưởngthành)khibạncốgắngpháttriểnnó.Cuốicùng,viếtvềcáchmàhiệnthờibạnđangsửdụngloạithôngminhnày(cóphảinóđanghiệnhữu,imlìmhaychỉđượcbộclộrấtítrabênngoài?).

Dướitựtruyện,hãyviếtranămviệcbạnđạtkếhoạchthựchiệntrongcácthángvànămtớitheonhữngthờikỳcụthểđểpháttriểnloạithôngminhđó.Kếhoạchấycóthểbaogồmmộtsốyếutốsau:

Cáckhóahọc.Nhữngngườicóthểgiúpbạn.Nhữngquyểnsáchcóthểđịnhhướngchobạn.Nhữngtổchứcbạncóthểthamgia.Phầnmềmbạncóthểsửdụng.Nhữngcôngcụhọctậpbạncóthểkiếmđược.

Nhữngngười tưduykhônggiancó thể thích làmbài tập theomốc thờigian,bàiviếtvềtranhảnhhoặcmộtchuỗihọatiết.Ngượclại,nhữngngườicókhảnăngtươngtáccánhâncóthểđơngiảnchỉmuốnkểcâuchuyệncủahọvớimộtngườibạnđángtincậy.

Bàitậptrêngiúpbạnnhậnrakhảnăngtiềmẩncủabạncómộtlịchsửđộcđáo.Hãysửdụngtựtruyệnnhưmộtbảnđồđểgiúpbạntạorakếhoạchpháttriểnkhảnăngnày.Bạncũngcóthểápdụngbàitậptrênvàosáuloạihìnhthôngminhcònlạiđểsosánhquátrìnhxuấthiệncủachúng.

Saukhi lậpđượckếhoạchcụ thểnhằmbiếnmột tiềmnăng thànhhiệnthực,bạnphảicủngcốnó.Sửdụngphươngpháptiếpcậnđachiềubạncóthểcóítnhấtbảycáchkhácnhau:

-Ngônngữ:Đặtcụmtừ“Tiếnhành!"trênmộttờápphíchđểnhắcnhở.-Khônggian:Tưởngtượngmìnhđanglàmmộtcôngviệccụthểcóliên

quantớiloạithôngminhnày.-Âmnhạc:Chơinhữngbảnnhạcđầyhứngkhởinhư"Bạncầnphảicó

tráitim"hoặc"Đitrênđôichâncủabạn".-Vậnđộngthânthể:Sửdụngdấurahiệutánthànhđểthểhiệnquyếttâm

bấtcứkhinàobạnbắtđầucảmthấynghingờvềkếhoạchcủamình.-Logictoánhọc:Tạomộtápphíchvàviếtlênđóthờigianbạndựđịnhsẽ

đạtđượcmụctiêu.-Tươngtáccánhân:Kểchongườikhácnghevềkếhoạchthựchiệncủa

bạnvàthờiđiểmbạnhoànthànhnó.-Nhậnthứcbảnthân:Chiêmnghiệmsâusắcvềlòngquyếttâmtiếnđến

mụctiêucủamình.Chínhquyếttâmnàylàphẩmchấtđặcbiệtquantrọnggiúpmộtcánhân

vượtquanhữngthửtháchvàtrởngạiđểđạtđượcthànhcôngtolớn.IsraelSchefflerviết:

Vì học tập đòi hỏi phải có sự tiến bộ (mục đích của người học), địnhhướngvềnộidungvàtầmquantrọngcủanóthayđổi,nhucầucủanóvừamởrộngvừatrởnênchuyênbiệthơn,cáigiáphảitrảkhicốgắngđạtmụcđíchcũng rõ rànghơn.Chấpnhậncáigiáđó,ngaycảkhihiểu theonghĩarộng,cónghĩalàmụctiêucủahammuốnquantrọnghơn.Ởđây,hammuốnthểhiệntrongsựcamkết,lòngquyếttâmvàchíkiênđịnh-mộtbiểuhiệncủasựtintưởngvàokếhoạchđangtheođuổi,kếhoạchgiúpmộtngườitựxácđịnhđượcbảnngãvàxâydựnglòngtựtrọng.

Camkếtnàykhikếthợpvớicácnhântốkhácđãnêutrongchươngnàycóthểtạonênnhữngđiềukỳdiệu.TrongcuốnSeeYouattheTop(Trênđỉnhvinhquang),ZigZiglarviếtvềchuyêngiamỹphẩmMaryKayAsh,ngườiđãvượtquathờikỳkhởiđầukhókhăntrongsựnghiệpkinhdoanhcủamìnhvàtừngphảitằntiệnđểcóđủtiềnthamdựlễtraogiảiDoanhnhânquốcgia.TrongbuổitiệcchúcmừngdanhhiệuNữhoàngdoanhthucủalễtraogiải,

bàđãđưaramộtquyếtđịnhdẫnbàđếnconđườngthànhcông.Chínhtrongbuổilễấy,bàđãtuyênbốvớimọingườirằng,trongnhữngnămtớichínhbàsẽđạtđượcdanhhiệunày.Sựquyếttâmđãgiúpbàđạtđượcmụctiêuđóvàcảnhữngmụctiêusaunàytrongquátrìnhxâydựngcơsởsảnxuấtmỹphẩmcógiátrịhàngtriệuđôlacủabà.

Khôngphải ai cũngcó thểđạtđược thànhcôngnhưMary.Nhưngmỗingườiđềucóthểđưaranhữngmụctiêuthànhcôngchomìnhvàthựchiệnchúng.NgườiHopiscóniềmtinrằngmỗingườikhisinhrađềucótàinăngvàmụcđíchcủacuộcsốnglàphảinhậnbiếtđượctàinăngđó.NhưJosephCampellđãnói,tấtcảmọingườicầnphải"theođuổihạnhphúccủamình"vànângniunhữngướcmơsâuxanhấtcủabảnthân.TiểuthuyếtgiaTomClancy,mộtngườicó tàinăngnởmuộn(ôngbắtđầuviếtcuốntruyệnđầutiêncủamìnhởtuổibamươilăm)đãnóirằng:"Khôngcógìthựcnhưướcmơ.Thếgiớicóthểthayđổinhưngướcmơthìkhông.Tráchnhiệmkhôngthếxóabỏnó.Nghĩavụkhôngthểchemờnó.Bởivìướcmơnằmbêntrongbạn,khôngaicóthểmangnóđi".

Chương10.CỦNGCỐMỐILIÊNKẾTLỎNGLẺO

TríthôngminhđadạngvànhữngtrởngạitronghọctậpChữviếtcủaôngquảlàtệ,nhưmộtnhàquansátghilại:"Chữthìrấtxấu

và lênxuống... lạicònsaichính tả..."Ông toànviếtngược,mắcnhững lỗitính toáncănbản.Ôngcũng thườnggặpkhókhănkhiđọcmộtsốbàivănđơngiản.Vàonhữnggiâyphút cuốiđời, ông cònbày tỏ sựhối tiếc làđãkhông khai thác hết khả năng củamình. Tuy nhiên, ông lại là con ngườithiêntàinhấtcủamọithờiđại:đóchínhlàLeonardodaVinci,họasỹ,nhàđiêukhắc,nhạcsỹ,nhàthơ,kiếntrúcsư,kỹsư,nhàđịachất,nhàgiảiphẫu,nhàthựcvậthọc,nhàtâmlý,nhàthiênvănhọcvàmộttriếtgia.

Thậtkhócó thể tưởng tượngrằngLeonardo từng làmộtngườiphảivậtlộn với những kỹ năng học tập cơ bản và thậm chí có thể đã kết thúc sựnghiệp trongmột lớphọcdànhchongười thiểunăngcủaxãhộingàynay.Tuy nhiên, ở một số phương diện, tình cảnh của ông không hề khác vớinhiềungười.ChúngtađềubiếtmộtsốngườicóđiểmgìđógiốngLeonardo:mộtngườicókhảnănglogictoánhọcvàkhônggianxuấtsắcluôngặpkhókhănvớiviệcđọc,viếtvànói.Nhữngcánhâncókhảnăngngônngữvượttrộilạikhôngthểthựchiệnphéptínhcộngtrừhoặcchỉcókhảnăngnhưmộtembénăm tuổi.Có thểbạn sẽ thấymột sốngười luôngặpnhữngvấnđềnhấtđịnhliênquanđếnbảyloạihìnhthôngminh:họkhôngthểđóngkịch,hát,nhảy,kểchuyện,bày tỏcảmxúchay lập luậnrõrànghoặc làmnhiềuviệckhácmàchúngtacholàđiềuhiểnnhiên.Tuynhiên,chúngtacũngcónhữngđiểmyếumàkhônghềhaybiết.Chươngnàysẽchỉdẫnbạnkhámpháranhữngmốiliênkếtyêuớttrongbảyloạihìnhthôngminhvàgiúpbạnđặtra chiến lược thích hợp nhằm củng cố chúng hoặc ít nhất là hòa hợp vớichúngtheomộtcáchmới.

NãotổnthươngdẫnđếnnănglựccũngbịtổnthươngNhững vấn đề về nhận thức có thể thấy rõ nhất ở người từng bị tổn

thương trínãodoốmđauhoặc tainạn.Trởvềgiữa thếkỷXIX,nhàphẫuthuật vànhân chủnghọcngườiPhápPierre-PaulBrocađã chứngminh cómộtmốiliênhệmậtthiếtgiữatổnthươngnãovàsựsuygiảmnhấtđịnhvềnhận thức. Khi làm việc với những người đã bị tổn thương ở phần đầu,Brocanhậnthấyrằngtổnthươngmộtvùngnhấtđịnhcủabáncầunãotráicóxuhướng làmngườibệnhsuyyếukhảnăngdiễnđạtbằngngônngữ.Mộtcông trình nghiên cứu vào cuối những năm 1800 đã chứng minh sự tổnthươngởcácvùngkháccủanãocóthểgâytrởngạichokhảnăngđọc,tínhtoánvàmộtsốkhảnăngkhác.

Điểmđángchúýtrongnghiêncứunàylàtổnthươngởmộtvùngnãocụthểchỉxóasạchloạichứcnăngnhậnthứctạivùngđó,cònnhữngvùngnão

khácvớicáckhảnăngkhácthìkhônghềbịảnhhưởng.MộtvídụđiểnhìnhlànhàsoạnnhạcngườiPhápMauriceRavelbịđộtquỵvàonhữngnămcuốiđờikhiếnônggầnnhưkhôngthểnóihoặcviết.Tuynhiên,vìsựtổnthươngchỉảnhhưởngtớichứcnăngngônngữcủabáncầunãotráinênvùngthuộcvềâmnhạccủabáncầunãophảinhìnchungvẫnkhỏemạnh.Dođóôngvẫncònkhảnăngnhậnbiết tinh tếvềđộ cao thấp của cácnốtnhạcvà có thểnhận rõ giai điệu, chi ra những lỗi nhỏ nhất trongmột buổi biểu diễn âmnhạc,đưa ra cảmnhậnvàýkiếnxuất sắc trongcáchđánhgiámộtphongcáchâmnhạc.

Một trường hợp khác được nhiều người biết tới là Phineas Gage, mộtquảnđốcxâydựngởVermont,ngườiđãbịmộtcâygậy(dàikhoảng90cm)gămvàođầu.Thậtphithườnglàôngvẫnsốngvànóichungvẫncóthểthựchiệncácchứcnăngthôngthường,tuynhiênôngđãthayđổitừmộtngườiănnóinhẹnhàngvàđángtincậythànhmộtkẻđángghét,nóinăngthôlỗ,langthangtừnghềnàysangnghềkhácchotớilúcmất.Rõrànglàtainạnđãgâytổnthươngmộtphầntrínãoliênquantớikhảnăngnhậnthứcbảnthâncủaôngtrongkhihầuhếtnhữngkhảnăngkháclạikhôngbịảnhhưởng.

Trong cuốn sách có tựa đề là The ShatteredMind (Phần trí óc bị pháhủy),HowardGardnerđãcungcấpthêmnhiềuvídụminhhọacholoạitổnthươngnày:cáchọasỹsauđộtquỵkhôngthểnóiđượcnhưngvẫncóthểvẽrấttốt,nhàvănkhôngthểviếtđượcnhưngcóthểhát,ngườiquảnlýđiệnbáocóthểnhậnramãMoócxơquaánhsánglóelênnhưngkhôngthểhiểunhữngtínhiệubằngtay,vànhiềuvídụkhác.Nhưđãviết trongChương1,chínhnhờmột phần từ những cuộc nghiên cứu tổn thương nãomà Gardner cóđượcnhậnđịnhvềsựtồntạicủacácloạihìnhthôngminhriêngbiệtvàthựctếlàmộtloạithôngminhcóthếbịtổnhạitrongkhinhữngloạikháckhônghềbịảnhhưởng.

Khôngcónănglựcnhậnthứclàtiềmnăngcònẩngiấu?Tổnthươngởmộtvùngnãonhấtđịnhgiảithíchchonhữngvấnđềvềtiếp

thucủamộtvàicánhân.Nhìnrộngra,nhữngngườigặpkhókhăntrongtiếpthucònbaogồmcảnhữngngườiđượccoilàmấtnănglựcnhậnthức.Nhómngườinàykhônghềbịcáctổnthươngvềnãonhưnglạigặpkhókhăntrongtiếpthumộthoặcnhiềulĩnhvựccótínhchấthọcthuật.Thuậtngữnàyđượcphát triểnđầu tiênvàođầunhữngnăm1960đểmiêu tảmộtnhóm trẻ emkhôngthểđọc,viết,làmtoánhoặcthựchiệncáchoạtđộnghọctậpkhác,tríthôngminhdườngnhưchỉởmứctrungbìnhhoặctrêntrungbình.Kểtừđóđếnnay,hơnhai triệu trẻemMỹđãđượcpháthiện làkhôngcókhảnăngtiếpthu,vàđánglưuýlàthựctrạngđóđangngàycàngtănglênvàtheoướcđoán,cókhoảngnămđếnmườitriệungườilớntạiMỹcóthểcũnggặpkhókhăntươngtự.

Triệu chứng "LD" (LearningDisabilities - không có khả năng học tập)

baogồmmọikhíacạnhtừkhókhăntrongviệcđọcvàviết tớisựvụngvề,quanhệxãhộikémvàthậmchícảsựchánnản.Lýthuyếtvềnguyênnhângâyrasựmấtkhảnăngnhậnbiếtrấtrộng,baogồmyếutốditruyền,nhữngchấnthươngtrướchoặctrongkhisinhvànhữngkhókhănvềpháttriểnnãotrongsuốtthờikỳthơấu.Bảnthânthuậtngữnàyvẫntiếptụcgâytranhcãivàcònnhiềuýkiếnbấtđồngvềcácđặcđiểm, triệuchứngcủahiện tượngnày.

Thựcchất,khókhănchínhtrongviệcđịnhnghĩasựhạnchếvềkhảnăngnhận thức làkhôngcómột tậphợp triệuchứngnàođểxácđịnhxemai làngườikhôngđủnăng lực tiếp thu.Nóimộtcáchchínhxác thìđây làhiệntượngbịmấtnhữngkhảnăngnhậnthứcnhấtđịnh.Giốngnhưnhữngngườibịtổnthươngnãorấtxuấtsắcởmộtsốlĩnhvựccụthểnhưnglạirấttệởcáclĩnhvựckhác, nhữngngười không cókhảnăngnhận thứcnhất định cũngvậy,nhữngvấnđềvềtiếpthucủahọchỉbịhạnchếởmộtvàilĩnhvựcnhấtđịnh.Mộtngườicóthểđọcnhưngkhôngthểviết.Ngườikháccóthểviếtrấttốtnhưng lạigặpkhókhăn trongkhi làm toán.Hoặchọcó thểgiỏigiangtronghầuhếtcácmônhọcnhưnglạikhổsởtrongviệcnhậnrakhuônmặtcủangườiquenhoặchọcnhảy.

ThuyếtTríthôngminhđadạngđãcungcấpmộthìnhmẫuđểlàmsángtỏtất cảcácdạngmấtnăng lựcnhận thứckhácnhaucủaconngười.Nóchothấyviệcmấtnănglựcnhậnthứcnhấtđịnhluôntồntạitrongmỗidạngcủabảy loạihình thôngminh.Donềnvănhóacủachúng tađãbịđịnhhướngnặngnềtheoloạihìnhthôngminhngônngữvàlogictoánhọcnênhầuhếtnhữnghạnchếvềtiếpthucóchiềuhướngtậptrungvàocáckỹnănglogicvàtừngữ:dyslexia(khókhăntrongviệcđọc),dysgraphia(khókhăntrongviệcviết),dyscalculia(khókhăntrong tính toánsốhọc)vànhữngvấnđềkhác.Tuynhiên,vẫncònsựmấtnănglựctiếpthuvềâmnhạc,khảnăngvậnđộngthânthể,khảnăngkhônggianvàthậmchílàkhôngcókhảnăngtrongnhậnthứcbảnthân.

Nhà thầnkinhhọc thuộc trườngĐạihọcHarvard -NormanGeschwindtừngnói: "... trên thực tế tất cảchúng tađềucómột sốhạnchếnhấtđịnhtrongtiếpthu".Chúngcóthểkhôngnằmtrongnhữnglĩnhvựcliênquantớicácmônhọctạitrườngvàvìvậycólẽbạnđãkhôngnhậnthấytrongnhiềunăm.BảnthânGeschwindcũngkhôngnhạycảmvớiâmnhạcvàkhôngthểnhớnổimộtgiaiđiệu.Tuynhiên,vẫncònnhiềucơhộikhiluôncósẵncácbàikiểmtracóthểpháthiệnrađiềugìđókhôngổntrongkhảnăngtiếpthucủabấtkỳngườinàotrongxãhội.

Thựctế,chodùbạnđãđượcxácđịnh làngườimấtnănglựcnhậnthứchaychưa,thìđiềuquantrọnghơncảlàbạncóbaonhiêuhạnchếtrongtiếpthuvàmứcđộnghiêmtrọngcủachúng(theonhậnđịnhcủamộtnhàtâmlýhaychuyêngia).Tôikhôngthíchsửdụngcụmtừmấtkhảnăngtiếpthubởi

vìmọingườicóxuhướngbịấn tượngquámạnhvới thuậtngữnày.Thayvàođó, tôicoinhữngmối liênkết lỏng lẻonày là trởngại trênconđườngnhận thứchoặc thậmchí làcơhội tiếp thubởivìchúngcó thể thách thứcmộtngườivươntớinhiềuđỉnhcaomới.Bảnliệtkêsausẽgiúpbạntậptrungvàonhữnglĩnhvựcvẫncònmơhồvớibạntrongquákhứ.Bạncóthểviếtthêmnhữngtrởngạimàbạnđãnhậnbiết.

BảnliệtkênhữngtrởngạitrongtiếpthuLOGICTOÁNHỌC:_Tôithấykhókhăntrongviệccânbằngchitiêu._Tôithườngbốirốikhingườinàođógiảithíchmộtkháiniệmkhoahọc

vớitôi._Tôithườngxuyênmắclỗikhitínhtoáncácconsốđơngiản._Tôithấykhókhănvớinhữngmônhọccầnnắmvữngcáckỹnăngtoán

họcnhưđạisốhoặclượnggiác._Tôiluôntránhđọcnhữngtrangbáovềkinhdoanhbởivìcáctinkinhtế

hoặctàichínhlàmtôithấyrốitinh._Tôi vẫn cònđếmngón tayhoặc sửdụngmột vài phươngpháp cụ thể

kháckhitínhtoáncácconsố_Tôi luôncảmthấykhókhănkhiphải làmviệcvớinhữngvấnđềphức

tạpđòihỏitưduylogic.KHÔNGGIAN:_Thậtkhóđểbaoquáttoànbộnhữnghìnhảnhtrongtrítưởngtượngcủa

tôi._Đôikhitôikhôngnhậnranhữngkhuônmặtvốnquenthuộcvớitôi._Tôithấykhókhănkhiphảitìmđườngquanhmộtthịtrấnhoặctòanhà

khôngquenthuộc._Đôikhitôigặprắcrốitrongcáchphânbiệtbênphảivàbêntrái._Khảnăngmôtảmọingườicủatôicònhạnchế_Tôitừnggặpkhókhăntrongcácgiờhìnhhọcởtrường._Tôi bịmùmàu hoặc có những trở ngại khác trong việc phân biệt các

gammàu._Tôigặpkhókhănkhi saochépnhữnghìnhđơngiảnvàpháchọa trên

mộttờgiấy.NGÔNNGỮ:_Tôithườngxuyêngặpvấnđềtrongviệcđọchiểu._Tôithấykhókhănkhiviếtranhữngýnghĩ._Tôithườngxuyênphátâmkhôngchuẩnnhữngtừmới._Tôiluôngặpkhókhăntrongviệctìmđượcđúngtừđểmiêutảmộtđối

tượng,tìnhhuốnghoặckháiniệm._Khảnăngđọccủatôivẫncònởmứcđộsơcấpbởivìtôithấyđọcchữin

rấtkhó.

_Tôigặpvấnđềkhiphânbiệtsựkhácnhaugiữacácphụâm("b"và"p","th"và"sh"...).

_Tôi thường bị người khác sửa lỗi (hoặc sợ bị sửa lỗi) những cụm từkhôngđúngngữpháptronglúcnóivàviết.

ÂMNHẠC:_Tôigặpkhókhănkhinhớgiaiđiệu._Tôigặpkhókhănđểtheokịpphầnnhịpđiệucủamộtbảnnhạc._Tôithấykhónhậnracácđoạnnhạcdườngnhưđãrấtquenthuộcvớigia

đìnhvàbạnbètôi._Tôikhôngthíchnghenhạc._Tôichỉnhớđượcvàibàihát(hoặckhôngbàinàocả)._Tôithấykhónhớtêncácnhạccụ(vídụ:phânbiệtcellovớiviolin)._Tôithấykhókhănkhikhớpgiọngvớimộtnốttrênđànpiano.VẬNĐỘNGTHÂNTHỂ:_Tôi thấyrất lúngtúngkhiphải thựchiệnmộtviệcđòihỏicáccơphối

hợpvậnđộngthậtkhéoléo(nhưmayvá,ngànhthủcông)._Tôikhônghứngthúvớithểthao._Tôihọcnhảyrấtkhókhăn._Tôikhôngmuốnđụngchạmvàonhữngthứxungquanhmình._Tôithấykhókhăntrongviệcbiểuđạtbằngngônngữcơthế(nhưcửchỉ,

hànhđộng,điệubộ,v.v...)._Phầnlớnthờigiantôigầnnhưkhôngcóýthứcvềcơthểmình._Tôivụngvềkhithamgiavàonhữnghoạtđộngthểchấtđơngiảnnhưđi

bộ,dọngiườnghoặcsoạnbànăn.TƯƠNGTÁCCÁNHÂN:_Tôiluônrụtrèkhigặpgỡnhữngngườimới._Tôithườngxuyênhiểulầmhoặctranhcãivớingườikhác._Tôiluôncảmthấykhôngthânthiệnvàhaycảnhgiácvớingườikhác._Tôikhôngdễđồngcảmvớimọingười._Trongnhữngthờiđiểmkhókhăn,tôigầnnhưkhôngnhậnđượcbấtkỳ

sựđộngviênnào._Nhìnchungtôikhôngýthứcđượcnhữnghoạtđộngliênkếtgiữacáccá

nhânđangdiễnraquanhmình._Tôikhông thểhiểu tâm trạng,ýđịnh,độngcơvà tínhcáchcủangười

khácNỘITÂM:_Tôiluôncảmthấybảnthânmìnhítgiátrị._Tôicórấtítýniệmvềnơitôiđịnhđếntrongcuộcđờimình._Tôi thường không nhận thấy cảm xúc củamình đang biến chuyển từ

giâyphútnàysanggiâyphútkhác._Tôiluônsợnhữngngườithânthiếtbỏrơihoặclãngquêntôi.

_Tôikhôngthíchởmộtmình._Đôikhitôicảmthấynhữngđiềukhôngcóthựcnhưthểtôikhôngthậtsự

tồntại._Tôidễbịtácđộngbởinhữngsựviệcđơngiảntrongcuộcsống.KhắcphụcnhậnthứcNguyên tắcquan trọngnhấtvàduynhất cầnghinhớđểkhắcphụccác

vấnđềvềnhận thức là:khôngđểnhữngtrởngạivề tiếp thungăncảnconđườngdẫnđếnthànhcôngcủabạn.Tôiđãnóirằngtôikhôngthíchthuậtngữmấtkhảnăngnhậnthứcbởivìcónguycơaiđócóthểhiểusaivềnóvàbắtđầucoibảnthânnhưmộtngườikhuyếttật.Cácnhàtâmlýđãnóirằngmột"hìnhdungvềbảnthân"tiêucựccóthểgâyảnhhưởngđángkểđếnýniệmvềgiátrịbảnthâncủamộtngười.Trướchết,hãycoibảnthânbạnnhưmộtcánhânbìnhthườngvàkhỏemạnh.Sauđó,hãycoinhữngkhókhăntrongnhậnthứcđơngiảnnhưmộttháchthứckhiếnbạntrởthànhmộtconngườigiàucóhơnvàđặcbiệthơn.Trêntấtcả,đừngđểnhữngvấnđềnàyngăncảnbạnsốngcuộcsốngcủamình.

Nhiềungườithànhđạtcóvấnđềtrongtiếpthuđãnhậnrarằnghọcóthểkhắcphụccáctrởngạivàtìmranhữngcáchtốiưuđểhoànthànhcôngviệc.Nhàphátminhvànhà tưbảncôngnghiệp lừngdanhHenryFordgặpkhókhăntrongviệcđọcvànhớnhữngsựviệccơbản.Ôngđãtừngkiệnmộttờbáovềtộibôinhọthanhdanhbởivìhọgọiônglà"mộtngườitheochủnghĩahòabìnhngudốt".Trongsuốtphiênxétxử,luậtsưcủatờbáođãđặtFordởvị trínhânchứngvàhỏinhiềucâu liênquanđến lịchsửvànhữngsựviệchiện thời để làm ôngmất thể diện.Khôngmay, Ford thể hiện khá tệ vớinhững câu hỏi này. Trongmột câu hỏi, ông đã nói cuộc chiến tranh cáchmạngxảyravàonăm1812.Cuốicùng,khisựbựctứccànglúccàngtăng,Fordđãđáplạicácvịluậtsư:

Nếutôithậtsựmuốntrảlờicâuhỏingốcnghếchmàcácôngvừađưarahoặcbấtkỳcâuhỏinàomàcácôngđãhỏitôi,hãyđểtôinhắcnhởcácôngrằngtôicómộthàngnútbấmđiệntửtrênbànlàmviệcvàbằngcáchấnnútphải,tôicóthểtriệutậpnhữngngườiphụtácủamìnhtớitrảlờibấtcứcâuhỏinàovềlĩnhvựckinhdoanhmàtôiđangcốnghiếntấtcảnỗlựccủabảnthân.Cònbâygiờ,xincácôngvuilòngchobiếttạisaotôicầnphảilàmrốitungđầuóccủamìnhlênvớimớkiếnthứcchungchungchỉvớimụcđíchlàđủkhảnăngtrảlờicáccâuhỏi,khimàtôiluôncóxungquanhmìnhnhữngngườicóthểcungcấpbấtcứkiếnthứcnàomàtôiyêucầu?

Cólẽcótớihàngtrăm,nếukhôngnóilàhàngnghìnnhàtưbảntrênđấtnước này giống như Ford hoặc giống như John Corcoran -một nhà kinhdoanhbấtđộngsảnkhôngbiếtđọcnhưnglạixâydựngthànhcôngmộtcơsởkinhdoanhhàngtriệuđôlavàluôncóquanhmìnhnhiềuluậtsư,thưkývàcácchuyêngiacóthểlàmtấtcảcáccôngviệcviết láchchoông.Vàcólẽ

cũngcònnhiềungườigiỏigiangvẫnkhôngthể làmtoán,giốngnhưHughNewll Jacobsen,ngườiđãgiànhchínmươigiảikhácnhauvề thiếtkếnói:"Tôi rất kémmôn toán. Tôi trượtmôn toán hết lần này tới lần khác. Tôikhôngbaogiờquađượcmônđạisốhoặchìnhhọc.Tớigiờ tôivẫnkhôngthể.Làmộtkiếntrúcsư,tôithuêcáckỹsưhoặcaiđótínhtoánthaychotôitrongnhiềunămtrời".

Bằngcáchquênđinhữngđiểmbất lợi,nhữngngười thànhđạtpháthuykhảnăngsángtạotrongmọiviệcvàđiềunàygiúphọđạthiệuquảcaohơntronglĩnhvựccủamình.HansChristianAndersenluôntraudồikhảnăngkểchuyện tuyệt vời của mình bởi vì ông không biết đọc biết viết. NelsonRockefellertrởthànhmộtnhàhùngbiệnứngkhẩuhoànhảobởivìônggặpkhókhănkhiđọcvănbảnđánhmáycácbàidiễnvăncủamình.Trongmôitrường hợp trên, điểm bất lợi đã được chuyển thành ưu thế khi mà mộtngười, thayvìđắmchìmvàođiểmyếu,đã tập trungsức lựccủamìnhvàođiềumàanhtacóthểlàm.

CáccôngnghệhỗtrợBácsỹFlorenceHaseltine,GiámđốcTrung tâmnghiêncứudânsốcủa

ViệnQuốcgiavềsứckhỏetrẻemvàpháttriểnconngười,chobiết:"Phươngchâmcủatôilàtìmrađiềubạnkhôngthểthựchiệnđượcvàtừbỏnó.Hãytìmconđườngkhác".Haseltinegặpkhókhănkhiviếtvàthườngxuyênsửdụngđiệnthoạithayvìviếtghichúđểgiaotiếptrongcôngviệc.

Côngnghệhiệnđạigiờđâyđãhỗtrợnhiềuchoviệcmấtkhảnăngtiếpthubằngcáchcungcấpchongườihọccơhộilựachọncáchnắmbắtthôngtin và thể hiện bản thân.Người phát âmkém có cơ hội sử dụng cácmáykiểmtraphátâm.Aiviếtchữkhóđọccóthểsửdụngmộttrìnhxửlývănbảnđểtạoramộtvănbảnrõràng.Nhữngngườigặpkhókhăntrongtínhtoáncóthểsửdụngmộtmáytínhbỏtúikhicần.Cũngnhưvậy,nhữngngườicótrínhớkémcó thểghiâmcácbàigiảng,cácbuổi thảo luậnvàcáccuộc traođổi.Nhữngngườicókhảnăngtưởngtượngkhôngtốtcóthểsửdụngchươngtrìnhphầnmềmthiếtkếhỗtrợtrênmáyvitínhchophéphọtạoranhữngvậtthểbachiềutrênmànảnh.Nhữngngườingạiđọcsáchcóbăngghiâm,băngvideovàđủloạichươngtrìnhtrênmáyvitínhđểphụcvụchoviệcnắmbắtthôngtinvềnhiềuchủđềkhácnhau.Ngoàira,còncómộtloạimáy-máyđọc cá nhânXerox/Kurzweil - có thể chuyển tài liệu in sẵn thành lời nói.Chẳngbaolâunữa,cácphiênbảnmáytínhxáchtaycókhảnăngđọcđượcsáchinởtrêngiásáchdànhchonhữngngườigặpkhókhăntrongviệcđọccũngsẽxuấthiệnrộngrãi.

Cómộtcáchkhác,nhữngngườigặpkhókhăntrongtiếpthucóthểtiếpcậnđượcvớicáckỹnăngvà thông tinbằngviệc lựachọnsửdụngcáchệthốngkýhiệuphùhợpvớithếmạnhlớnnhấtcủahọ.VídụnhưmộtngườicóvấnđềtrongviệcđọctiếngAnhvớibộkýtựLatinhthườngthànhcông

hơnkhisửdụnghệthốngkýhiệutượnghình.CácgiáoviênởPhiladelphianhậnthấydạytiếngTrungQuốcchonhómtrẻemđượccoilàchậmtiếpthusẽdễdànghơnviệcdạychúngđọctiếngAnh.ĐiềunàylàdotiếngTrungQuốcđượcxâydựngdựatrênhệthốngkýhiệutượnghình,vàdođógầngũihơnvớitríthôngminhkhônggianrấttốtởtrẻnhỏ.

Tươngtựnhưvậy,khitácđộngtớinhữngngườibịtổnthươngnão,việcđặtmột chuỗi từ theo giai điệu dường như làmột cách hữu hiệu để giúpngườibệnhnhớlạinhiềusựkiệnđãbịmấthoàntoàn.HệthốngchữBraillevàngônngữkýhiệucũnglàmộtphươngphápvậnđộngthânthểhiệuquảtrongviệcdạyđọcchonhữngngườibịsuyyếunghiêmtrọngkhảnăngđọcnhưng thínhgiácvà thịgiácvẫnbình thường.Cuốicùng,nhữngsinhviêngặp vấn đề vớimôn toán thườngnhận thấyChisanbop (một phươngpháptínhnhanhbằngngóntay)làmộtcáchthứcdùngcửchỉcơthểhiệuquảđểtiếpcậnkhảnănglogictoánhọc.

BảycáchđểcóthểtiếpthubấtcứđiềugìNếubạnđanggặpkhókhăntrongviệchọcmộtkháiniệm,kỹnănghoặc

côngviệcmới,hãycốgắngkếtnốiđiềubạnđanghọcvớicàngnhiều loạihìnhthôngminhcàngtốt.Hãylấykiếnthứcđượchọcravàthựchiệnmộtsốgợiýsau:

Nói,đọcvàviếtvềnó(cáchtiếpcậnbằngngônngữ)Vẽ,pháchọahoặctưởngtượng(cáchtiếpcậnbằngkhônggian).Dùngcửchỉdángđiệuđểbiểuhiệnnó,xâydựngmộtmôhìnhvềnóhoặc

tìmhoạtđộngliênquanđếnnó(cáchtiếpcậnbằngvậnđộngthânthể).Hát, nhẩm, tìm loại nhạcminh họa cho nó hoặc đưa nó vào nhạc nền

trongkhihọc(cáchtiếpcậnbằngâmnhạc).Liênhệvớimộtcảmgiáchoặcmộttrảinghiệmtinhthần(cáchtiếpcận

nhậnthứcbảnthân).Hìnhthànhkháiniệm,xácđịnhsốlượnghoặcnghĩthậtnghiêmtúcvềnó

(cáchtiếpcậnbằnglogictoánhọc).Thựchiệncùngvớibạnbèhoặcnhómngườikhác(cách tiếpcận tương

táccánhân).Nếubạnluônviếtsaichínhtảmộttừnhấtđịnh,hãythửmộthoặcmộtsố

kỹthuậtsau:đánhvầntotừấylên,hìnhdungnótrongtrítưởngtượngcủabạn,táchcácchữcáira,hátcácchữcáicủatừlênthànhnhịptheomộtđoạnnhạc,đánhvầncùngvớicảmxúc,nghĩvềcácnguyêntácchínhtảcủatừđóvànhờmộtngườibạnkiểmtracáchphátâmtừđócủabạn.Thôngthường,bạn có thể không tìm ra bảy cách khác nhau để họcmột điềumới nhưngcànglàmviệcvớinhiềuloạihìnhthôngminhthìbạncàngkhắcphụcđượcphầntrínãobịsuyyếuvềnhậnthứccủamình.

Tôithườngnghemọingườinóivềmộtcôgáiđã"bùđắp"choviệcmấtkhảnăngcủamìnhbằngcáchsửdụngmộttrongnhữngphươngpháphoặc

cáchtiếpcậnnóitrên.Tôinghĩlờinhậnxétnàykhôngcôngbằngbởivìnóhàmchứamộtthôngđiệpsâuxarằng:"Nếubạnkhỏemạnh,bạnsẽlàmnótheocáchbình thường".Đâychính làcáchbình thườngvớiconngườiđó.Trongthựctế,mộtngườiphảirấtkhéoléovàthôngminhmớicóthểvượtquakhókhănvềnhậnthức.Mộtngườivốntựtinvànhậnbiếtđượcnhữngđiểmmạnhvàhạn chế củabản thân cũng có thểphát triểnkhảnăng theocáchnhưvậy.Tôisẽđánhgiácaomộtcánhânbiết"biếnđổihoạtđộngtheocáchtiếpthuriêngcủamình"hơnlà"chỉbiếtbùđắpchovấnđềcủacôta".

Tấtnhiên,điềuđókhôngcónghĩalàmộtngườinêntìmcáchchegiấuvấnđềcủamìnhbằngnhữnglờinóiđẹpđẽhoặctránhđốimặttrựctiếpvớikhókhănvềtiếpthu.Thôngthường,cáchtiếpcậntốtnhấtlàhãythừanhậnrằngbạnđanggặpkhókhănvàkhắcphụcnóngaylậptức.NhàhùngbiệnHyLạp-Demosthenesgặptrởngạinghiêmtrọngvềkhảnăngnóivàrấtrụtrè.Bốôngmấtvàđểlạimộtgiasảnrấtlớn.Tuynhiên,đểxácnhậntàisản,ôngcầnthiếtlậpvàcủngcốquyềnsởhữucủamìnhtrướcnhữngcuộctranhcãi.Ôngkhôngthểthựchiệnđiềunàybởikhảnăngtươngtáccánhânvàngônngữcủaôngkhôngtốt.Ôngquyếtđịnhtậptrungvàovấnđềcủamình,sửdụngphươngphápđặtnhữngviênsỏitrongmiệngvàtậpnóitrướcbiển.Điềucònlại,nhưngườitanói,chínhlàlịchsử.

NhữngmặtnạchegiấukhókhăntrongtiếpthuNếunhưtrởngạivềtiếpthukhiếnbạnbẽbàng,xấuhổ,thấtbạihoặclo

lắngthìgầnnhưchắcchắnrằngkhilớnlênbạnsẽchegiấunóvàpháttriểnchiến thuật phòng thủ nhằm đối phó với nó. Sally Smith, Giám đốc củatrườngThí nghiệmWashingtonD.C, tác giả cuốnSucceedingAgainst theOddsStrategiesandInsightsfromtheLearningDisabled(Thànhcôngtươngphảnvớilợithế:chiếnlượcvàcáinhìnsâusắctừnhữngngườibịmấtnănglực tiếp thu) nói rằng, nhữngngười gặp vấn đề trong tiếp thu thườngđeonhiều"mặtnạ"khácnhauđểbảovệlòngtựtrọngcủabảnthân.Cómặtnạ"chúhề" luôn sửdụngkhảnănghàihướcđể làmchệch sựchúýcủamọingườirakhỏivấnđềvềtiếpthu,mặtnạ"nạnnhân"luôntừchốinhậnnhữngtráchnhiệmkhókhăn,mặtnạ"vôhình"khiếnchocánhânchỉbiếtlẩntrốntrongnhữngcôngviệcđơngiảnđểkhôngbịmọingườinhìnthấyhaygiúpđỡvànhiềumặtnạkhácđểbảovệvàchốnglạicảmgiácbuồnphiền,mặccảmkhitrởthànhmộtngườihọccáchtiếpthu.

Đôikhi,nhữngmặtnạnàycũngthựcsựhữuíchtrongviệcthúcđẩycôngviệchoặccácmốiquanhệcủamộtcánhân.SmithđãchỉranhữngnhânvậtdanhtiếngbịmấtnănglựctiếpthunhưHenryWinklervàCher,họđãbắtđầu sự nghiệp củamình bằng việc diễn các vai "diễn viên làm trò" hoặcngườilậpdịkỳquặcnhưlàmộtcáchđểđươngđầuvớitrởngại.Tuynhiên,trongnhữngtrườnghợpcònlại,nhữngmặtnạnàysẽcảntrởconđườngpháttriểnvàbạncầnnhanhchóngvứtbỏnó.Nhiềungườigặpvấnđềtrongtiếp

thuchobiếthọthậtsựthấynhẹnhõmkhibắtđầucởimởkểvềnhữngtrởngại của mình.Một sinh viên ở lớp học buổi tối dành cho người trưởngthànhbịmấtnănglựctiếpthucủaSallySmithnói:"Tôicảmthấynhưtrútđượcmộtgánhnặngbởikhôngcầnphảigiảvờvàkhôngphảinghĩtớinhữnglờimỉamaicủamọingườinữa.Giờđâytôitrànđầynghịlựcđểhọctập".

Việcbộc lộ bản thân chophépmột cá nhânnhậnđược sựgiúpđỡ cầnthiết để có thể hoàn toàn tập trung vào những trở ngại trong tiếp thu củamình.KhókhănvềtàichínhbuộcJohnCorcoranphảichonghỉviệcnhữngngườiđanggiúpđỡôngkhắcphụcnhữngkhókhănvềngônngữvàôngphảitựmìnhđốimặtvớivấnđềcủabảnthân.Điềuđókhiếnôngphảiđăngkýmột chương trình dạy đọc cho người lớn ởmiền namCalifornia, nơi ôngdànhtừbốnmươitớinămmươigiờmỗituầntronggầnhainămđểhọccáchphátâm.CáctổchứcnhưHiệphộinhữngngườimấtnănglựctiếpthuMỹvàMạnglướiquốcgianhữngngười trưởngthànhbịmấtnănglực tiếp thucóthể giúp đỡ những người gặp các trở ngại nhất định về tiếp thu, đặc biệttronglĩnhvựcngônngữvàlogictoánhọc.

Với nhữngngười gặp khókhăn trong các khả năng tư duy khác, chiếnlược lâudàicó thểbaogồmvật lý trị liệuhoặccácchươngtrìnhphụchồi(vậnđộngcơthể),nhómtrợgiúpvàliệupháptâmlý,âmnhạcchuyênsâuhoặctàiliệunghệthuật,quátrìnhchămsócbảnthânvàpháttriểncánhâncủachínhngườibệnh.Bàitậptiếptheosẽgiúpbạnbắtđầuxâydựngmộtkếhoạchcụthểđểkhắcphụcnhữngvấnđềtrongtiếpthucủabảnthân.

BảnkếhoạchnhằmkhắcphụcmốiliênkếtlỏnglẻoViếtramột trởngạivề tiếp thukhiếnbạnlo lắngvàbạnmuốnđốiphó

theo cáchnàođó (sửdụngbản liệt kêởphầnmởđầu của chươngnàyđểgiúpbạntậptrungvàomộtlĩnhvực).Hãyghithậtchitiết.Vídụ:"khókhănvềkhảnăngđọc", "vấnđềvềvẽ tranh", "khôngđủkhảnănghòahợpvớiđồngnghiệp","khónhậnbiếtgiaiđiệu","sợtoán","lóngngóngkhichơithểthao",v.v...

Viếtngắngọnvềvấnđềnày:nóhiệnhữutrongcuộcsốnghàngngàycủabạnnhưthếnào,làmsaobạncóthểchegiấunóvớingườikhácvànóhòanhậpvàotrongcuộcsốngcủabạnrasao.Sauđótìmcáchđểđốiphóvớivấnđềnàybằngcáchliệtkêtrênmộttờgiấykhác,càngnhiềuchiếnthuậtkhácnhaucàngtốt.

Cânnhắcnhữngcâuhỏisautrongviệcpháttriểnchiếnthuậtcủabạn:-Tôicóthểkhắcphụcvấnđềnàynhưthếnàonếusửdụngcôngnghệhỗ

trợ?-Tôicóthểkhắcphụcvấnđềbằngcáchnàonếusửdụngmộthệthốngký

tựthaythế?-Chuyêngianàocóthểgiúptôigiảiquyếtcáckhókhăn?-Loạisách,chươngtrìnhphầnmềm,tròchơihoặccáccôngcụhọctập

nàotôicóthểmượn,thuêhoặcmuađểgiúptôigiảiquyếtvấnđềnày?-Phẩmchấtcánhânnào(nhưlòngcanđảm,sựquyếttâm,tínhkiêntrì)

tôicầnpháttriểnđểcóthểkhắcphụckhókhănnày?- Khóa học nghề, nhóm trợ giúp hoặc chương trình, tổ chức giáo dục

(chínhthứchaykhôngchínhthức)nàosẵnsànggiúpđỡtôi?-Nhữnghoạtđộngnàotôicóthểlàmđểkếtnốiđiểmyếuvớikhảnăngtư

duysởtrườngcủamình?-Tôicầnlàmgìđểmọingườixungquanhthíchnghivớinhucầutiếpthu

củamìnhvàđiềunàykhôngcònlàvấnđềkhókhănnhưtrướcnữa?-Ngoàira,tôicóthểlàmgìđểkhắcphụctrởngạinày?Từnhữngý tưởngđãcó,hãychọnnămgiảipháphữuhiệunhấtvàbắt

đầuđưaracácbướcđểthựchiệnchúng.Nếuvấnđềcủabạnlàkhảnăngviếtthìhãycânnhắclàmbàitậpnàytheo

cáchkhác: sửdụngbăngghiâm, tạobiểuđồ trên tờnháp,nóichuyệnvớimộtngườikháchoặcsửdụngmộthaynhiềuloạitưduykhác.

Trongkhithựchiệnquátrìnhxemxétnhữngtrởngạivềtiếpthucủabảnthân,bạncầntậptrungxemđiềugìlàphùhợpvớicáchhọccủabạn.Nhữngđặc điểm tích cực củamột cá nhân thường giúp anh ta khắc phục và giảiquyết được những khó khăn trong tiếp thu. Quán quân Olympic - BruceJenner,ngườiđượctraogiảithưởngdànhchongườikhuyếttậtxuấtsắcnhất,nóivớisinhviêntạiTrườngthựcnghiệmcủaSallySmithrằng:"Thànhcôngtrongthểthaogiúptôingẩngcaođầutrướcmọingườivàtôicảmthấytựhàovềbảnthân.Điềuđólàmchotôitựtinđểtôicóthểchiếnthắnghoặcítnhấtlàđươngđầuvớinhữngkhókhăntrongviệcđọccủamình".Mộtngườiđoạtgiảithưởngkhác,diễnviên–casỹCher,cũngnói:"Bạnphảitìmralĩnhvựcmà bạn có thể tỏa sáng nếu như bạn cảm thấy mình không phù hợp vớinhữnggìngườikhácđanglàm".

Điềunàynghecóvẻphilý,nhưngđôikhiđiểmmạnhnhấtcóthểlạinằmtrongchínhkhókhănmàchúngtađangcốgắngvượtqua.TôichợtnhớtớibộphimDumbocủahãngDisneykểvềmộtchúvoiconđãhọcđượcrằng,điềubấtlợilớnnhấtcủachú,đôitaitolớntrongthựctếlạilàtàisảnlớnnhấtgiúpchúcóthểbayđược.NhàphântíchtâmlýlừngdanhAlfredAdlertừnhiềunăm trướcđã chỉ ra rằng, cómộtđộng lựcmạnhmẽ trong tâmhồngiúpchúngtavượtquanhữngkhókhăn.Theoông,rốtcuộcchúngtacũngsẽvượtquađượcnhữngtrởngạiphíatrướcvàđạtđượcnhữngthànhtựulớnnhất trong cuộc sống.Giám đốcĐài Truyền hình Fred Friendly đã khẳngđịnhniềmtinnàykhiôngnói:"Bâygiờ,khiđãbảymươitưtuổi,nếuđượcsốnglạicảcuộcđờicủamìnhthêmmộtlầnnữathìtôivẫnsẽchọnlàchínhmình-làmộtngườimắctậtkhóđọc.Bởivìđiềuđóđemlạichotôitấtcảcuộcsốngcủatôi-chodùlàkhitôimườibốn,bốnmươihaysáumươituổi-nghị lựcvàđộngcơgiúp tôi trở thànhmộtngườimànhiềunămsausẽcó

ngườinói:Nếubạnlàmđượcthìaicũngcóthểlàmđược".

Chương11.LÀMVIỆCTHÔNGMINHHƠN

PháthuytríthôngminhtrongcôngviệcCáchđâyítlâutôiđếnmộtcửahàngđồchơihạgiáđểmuavàimónđồ

chovợtôi-mộtnhàtâmlýtrị liệuchotrẻem.Nhânviênthungânghilạiđơnđặthàngvàkhitôiviếtséctrảtiềnthìanhtacũngbắtđầumiêutảcáchcửahàngđóxửlýcáctấmséccánhântronghệthốngkếtoán.Anhtatiếptụcgiảithíchchitiếttỉmỉýnghĩacủanhữngconsốtrêntấmséccủatôivàcácbộphậnkhácnhautronghệthốngkếtoánđãchỉdẫnvềchúngnhưthếnào,anhtacònnóivôsốchitiếtkhácmàtôichẳnghềquantâmvìtưduylogic toánhọckhôngphải lànăngkhiếucủa tôi.Trong lúcchờđợi,kháchhàngđãxếpthànhmộthàngdàinhưngngườithungândườngnhưhoàntoànquênmấtsựhiệndiệncũngnhưsựsốtruộtcủahọ.

Tôinhậnthấyngười thungânnàylàmộtngườicótàinhưngbịđặtvàomộtcôngviệckhôngphùhợp.Anhtacóthểlàmộtngôisaonếulàmtrongphòngkế toáncủacông tyhay trongmột lớpchuyên toáncủa trườngphổthông.Nhưngởvịtríthungân,nơimàviệcphụcvụkháchhàngvàmốiquanhệtươngtácthânthiện,nhanhchónglàrấtquantrọngthìchắcchắnkhôngsớmthìmuộnanhtacũngsẽbịsathải.

Câu chuyện trên cho thấy tầmquan trọng của việc đảmbảo rằng côngviệccủachúngtaphảiphùhợpvớitàinăngvàsởthíchcủachúngta.Thuyếttríthôngminhđadạngchorằngmỗingườitrongchúngtađềucónhiềukhảnăng.Vấnđềlàphảitìmđượccôngviệcgiúpchúngtapháthuynhữngtàinăng thiên bẩm đó. Chương này sẽ giúp bạn quyết định xem liệu bạn cóđang làmmột công việc phù hợp nhất với khả năng tiềm tàng của mìnhkhông,vànếunókhônghợp thì chươngnàysẽchỉchobạncách thayđổicôngviệchiệntạinhằmpháthuytốiđakhảnăngcủamình.

Côngviệc:Tùngụchaythiênđường?Côngviệcphảilàmộttrongnhữngđiềulàmchúngtathỏamãnnhất.Thế

nhưng,dườngnhưởbấtcứnơiđâu,chúngtacũngnhìnthấyđiềungượclại.Córấtnhiềungườibị lâmvào tình trạngmàStudsTerkelgọi là"chếtdầnchếtmòn từ thứ hai đến thứ sáu".Những than phiền về căng thẳng trongcôngviệcgiờđâychiếmtới10%trongcácbệnhnghềnghiệpmàcáchđâymười năm không hề tồn tại. Hãng tư vấn kinh doanh Robert HalfInternationalđãđưarabảnbáocáochobiết,trungbìnhmộtnhânviênvănphòng"ăncắp"củacông tybốn tiếng rưỡiđồnghồmỗi tuầnbằngviệcđimuộnvềsớm,giảvờốmđauvàthamgiacáchoạtđộngkhôngliênquanđếncôngviệc.NhữngkếtquảgầnđâynhấtcủacuộctrưngcầuýkiếnGallupchothấycácchỉsốhàilòngvớicôngviệcđãgiảm3-8%sovớinămtrước.

Côngviệccủachúngtacóthựcsựkhóchịuđếnthếhaykhông?Mỗinền

vănhóakhácnhaulạicónhữngquanđiểmkhácnhau.Từ"làmviệc"trongtiếngHyLạp làponoscónghĩa là "đauđớn"vàKinh thánhmiêu tả côngviệcnhưmộtsự trừngphạtcủaChúadànhchoAdamvàEvavìđãkhôngvâng lờiNgười.Hơnnữa, lịch sử cũngđầy rẫy nhữnghình ảnhvề các xínghiệpbóc lộtcôngnhânmườisáu tiếngmộtngày,những tínđồTin lànhlàmviệcđểcứuvớtlinhhồnmìnhvàgầnhơnnữalànhữngngườibánhànglàmviệcquầnquậttrongcảnhtốitămmàchỉnhậnđượcchútít.StudsTerkelđãnói:"Tấtnhiên,cómộtsốítngườicảmthấythỏamãnvớicôngviệchàngngàycủamình...nhưngđa số thìkhônggiấunổi sựkhóchịu...Người thợhànnói:"Tôilàmộtcáimáy".Nhânviênngânhàngnói:"Tôithấytùtúng"vàngười thưkýkháchsạncũngđồng tìnhnhưvậy.Ngườicôngnhânnhàmáythéplạinói:"Tôilàmộtconla"...Tấtcảcôngchứcđềuphátbiểunhưnhau:"Tôilàmộtrôbôt".

Mặtkhác,ý tưởngvềsựnghiệphay"nghề"cómộtýnghĩa thầnbígắnliềnvớinó:từvocationxuấtpháttừvocaretrongtiếngLatinhnghĩalà"kêugọi".Trong trườnghợpnày,mộtngười làmviệc làvìmộtmệnh lệnhhaytiếnggọitừtrêncaokhiếnngaycảnhữngnhiệmvụtẻnhạtcũngtrởnênthúvịvàcóýnghĩa.Cómộtcâuchuyệnkểvềbangườithợnềlàmviệccùngnhau và họ được đề nghị hãymiêu tả công việcmình làm để kiếm sống.Người thứ nhất lẩm bẩm: "Tôi xếp gạch". Người thứ hai đáp: "Tôi xâytường".Ngườithứbatuyênbố:"Tôixâycácnhàthờlớn!"Chínhcáchsuynghĩ nhưvậyvề côngviệcđãkhiếnThomasCarlyle nói rằng: "Ai đã tìmđượccôngviệccủamìnhlàđãđượcphùhộ.Anhtakhôngcầnphảicầuxinbấtkỳsựphùhộnàonữa.".NgaycảmộtngườikhôngtinvàotôngiáonhưJean-PaulSartrecũngnóirằngcôngviệcthểhiện"tầmquantrọngcủamộtcá nhân". Theo nhà quan sát xu hướng Daniel Yankelovich, thì gần đây,nhữngngười laođộng trẻởMỹđãcósự thayđổi trongsuynghĩ, từquanđiểmlàmviệcđểkiếmtiềnchuyểnsangquanđiểmnhấnmạnhýnghĩavàsựthỏamãncánhân.Yankelovichnói:"Nhữngngười laođộngtrẻhơnvàcótrìnhđộcaohơnđãkhámpháramộtđiềurấtquantrọnglàchínhcôngviệcchứkhôngphảisựnhànrỗicóthểchohọcáimàhọđangtìmkiếm-đólàthểhiệnbảnthânvàcũngnhưnhậnđượccácphầnthưởngvậtchất".

ĐạttớisựhàilòngtrongcôngviệcNhiềunghiêncứugầnđâycủaGiáosưTâmlýMihalyCsikszentmihalyi

thuộc trườngĐạihọcChicago, tácgiả của cuốnFlow:ThePsychologyofOptimalExperience(Dòngchảy:Tâmlýhọcvềtrạngtháiđỉnhcao)đãtậptrungvàovấnđềlàmthếnàođểhàilònghơntrongcôngviệc.Vịgiáosưnàyđãđưarathuậtngữdòngchảy(flow)đểmiêutảhiệntượngxảyrakhimộtngười nào đó hoàn toàn bị cuốn hút vào một hoạt động. TheoCsikszentmihalyi thì trong suốt trạng thái flowmột người sẽ trải qua cảmgiác tràn đầy sức sống, tỉnh táo,mạnhmẽ, sáng suốt, hài lòng cao độ và

thậmchílàtrạngtháithănghoa.Ôngđãchỉramộtđiềuthúvịlàmọingườiđềunói rằngđộng lực làmviệccủamìnhkhôngcaonhưng thực sựhọ lạicảmnhận thấy trạng thái flowtrong lúc làmviệcnhiềuhơn lúcnghỉngơi.Ôngviết: "...mọingườikhôngchúýđếncáccảmgiáccủahọ.Họkhôngquan tâm đến những trải nghiệm bất chợt, thay vào đó, họ nhìn nhận sựthăngtiếndựatrênquanniệmvềcôngviệcđãănsâubắtrễ trongnềnvănhóa.Họnghĩcôngviệclàmộtsựépbuộc,miễncưỡng,mộtsựviphạmtựdocủabảnthânvàvìthếnólàthứnêntránhcàngxacàngtốt".

Csikszentmihalyinóirằngcáctrảinghiệmdòngchảycóxuhướngxảyrathườngxuyênnhấttrongnhữngcôngviệcgắnliềnvớinhiềunhiệmvụnhất.Nhữngngườilàmcáccôngviệckhôngthườngxuyêncóthửtháchsẽrấtdễchánnản.Mặtkhác,nhữngngườilàmviệccóquánhiềuthửtháchsẽrơivàotrạngtháilolắnghoặcnhữngtriệuchứngmệtmỏikhác.Trạngtháiflowxảyrakhibảnthâncôngviệcrấtthúvịvàngườinhânviêncảmthấycóýnghĩavàquyền lực trongcôngviệcmình làm.Csikszentmihalyinói: "Côngviệccànggiốngmộttròchơivớisựphongphú,thửtháchthíchhợpvàlinhhoạt,mụctiêurõràngvàphảnhồingaylậptứcthìnócàngthúvị,chodùtrìnhđộlàmviệccủangườinhânviênlàthếnàođichăngnữa".

Điềuđócónghĩalàmọingườiđềucóthểcảmnhậntrạngtháiflowdùhọlàgiámđốcđiềuhànhcủanhữngtậpđoànlớnhaychỉlàcôngnhânnhàmáy.MộttrongnhữngnghiêncứuđầutiênvềtrạngtháiflowđãtìmhiểuvềJoeKramer,một thợ hànChicagođã vài lần từ chối thăng chức lên các vị tríđiềuhànhvàvẫnlàmthợhàntrongbamươinăm.Cácđồngnghiệpcoianhlàngườiquantrọngnhấttrongnhàmáyvìanhcóthểsửachữacácloạimáyphứctạphaylàmthayvịtrícủabấtkỳainếuhọvắngmặt.Trongmộtcuộcphóngvấn,Kramernóianhđãsaymêmáymóctừkhicònnhỏ,đặcbiệtlàkhicácmáymócđókhônghoạtđộngtốt,"vídụnhưlầncáimáynướngbánhcủamẹtôibịhỏng.Tôiđãtựhỏi:Nếumìnhlàcáimáynướngđóvàmìnhkhônghoạtđộngtốtthìcónghĩalàmìnhbịlàmsaonhỉ?".Kểtừđóđếnnay,anhđãápdụngphươngphápgiảiquyếtvấnđềnàyđểsửachữamáymóccảởnhàlẫnởnơilàmviệc.

Cũng tương tự như vậy,một người chỉnh dây đàn piano tên làEugeneRussellđượcStudsTerkelphỏngvấncũngthườngxuyêntrảiquatrạngtháiflow trong công việc củamình (trong nghiên cứu của Terkel, anh làmộttrongsốrấtítngườicócảmgiácđóliêntục).Russellchobiết:"Lúcđótôiđang chỉnh dây đàn cho một nghệ sỹ kèn trombon đã từng chơi cho JanSavitt.Khitôiđangchỉnhdây,tôichơibàihátchínhcủaSavittlàbàiOutofSpace.Tôichỉnhcácdâysố11đãbịtăngâmxuốngthànhnhữngdâysố9.Điềuđóthậttuyệtvời".Russellcoicôngviệcthủcôngcủamìnhkhôngchỉlàquátrìnhkỹthuậtđểchỉnhâmdâyđànpianochothíchhợp.Đốivớianh,đólàmộtcáchsángtạođểthểhiệntìnhyêuâmnhạccủariênganh.Russel

nói:"Dườngnhưcóđiềugìđókỳdiệutrongâmnhạc,trongviệcchỉnhdâyđànpiano".

BảycáchlàmviệcthôngminhTrườnghợpJoeKramervàEugeneRussellcho thấyđiềugìsẽxảyđến

khinhữngnăngkhiếu trộinhất củamột cánhânphùhợpvớiyêucầucủacôngviệc.Nhữngnăngkhiếuvềkhônggianhayvậnđộngcơ thể của JoeKramerrấtphùhợpkhilàmviệcvớimáymóc.Nếuanhđượcđưalênmộtvịtríđiềuhành thìcó thểanhsẽ trở thànhnạnnhâncủa"Nguyên tắcPeter",trongđó"mỗingườiđượcthăngtiếnlênmứckhôngphùhợpvớinănglựccủamình".Vịtríquảnlýluônđòihỏitrìnhđộtươngtáccánhân,ngônngữvàcóthểlànănglựclogictoánhọccao,dođónhữngkhảnăngnổibậtnhấtcủaanhcóthểcórấtítcơhộiđểthểhiện.

Tương tựnhưvậy,EugeneRussell làđiểnhìnhchomộtngườicónăngkhiếuvềâmnhạclàmmộtcôngviệcpháthuytốiđasựnhạycảmvềcaođộ,sự nhạy cảm hiếm có đối với âm thanh, âm sắc và thẩm định tinh tế cácphongcáchâmnhạckhácnhau.Nếuanhlàmộtngườibánđànpianothayvìlàmmộtngườichỉnhâmvàcóítthờigianhơnchocôngviệctrựctiếpxửlýâmthanhcủađànthìcóthểanhsẽtrởnênbuồnchánhoặcbịcăngthẳng.

Chẳngcógìđángbuồnhơnviệcphảichứngkiếnmộtngườicótàinănglạiphíhoàinótrongmộtvịtríhầunhưkhôngdùngđếnkhảnăngthiênbẩmcủaanhta.Chúngtađãbiếtđếncácvídụnhưnhânviênthungânởphầnđầuchươngnày.Cácbácsỹcókỹnănggiaotiếpkémnhưnglạilàmbácsỹgiađìnhtrongkhihọnênlàmviệctrongmộtphòngthínghiệmnghiêncứu.Nhữngngườicóthiênhướngnghệthuậtsonglạilàmthưkýthayvìlàmđồhọa.Những thợ sửa ống nước luôn làm hỏng việc trong khi họ có thể sửdụngcáckỹnăngxãhộituyệtvờicủamìnhđểđiềuhànhmộtchươngtrìnhgiảitrí.

Vàinămtrướcđây,khiđangđimáybayđếnBờĐôngnướcMỹ,tôinghethấyngườiphicôngđọcbảntinvắnsauchuyếnbaytrênhệthốngthôngtinnộibộ:"ỞPittsburgh,trờinắngvànhiệtđộlà76°c...(imlặng)...xinlỗiqúykhách,là67°C".Đầutiêntimtôigiậtthótvànghĩ:"Cóphảingườinàymắcchứngkhóđọckhôngnhỉ?".Mộtngườiđangchịutráchnhiệmvềcuộcsốngcủamìnhmàlạiđọcsaimộtbảngthiếtbịkhiếntôikhôngyêntâm.Nhưngrồitôinhớlạikhinghiêncứuvềnhữngkhókhăntrongtiếpthu,tôiđượcbiếtnhữngngườimắcchứngkhóđọclạithườngcókỹnăngquansátkhônggianrấtsiêuviệt.Nănglựcvềkhônggianchínhlàđiềutôimongmuốnởmộtphicôngkhianhtaláimáybaytrongkhônggianbachiều.Ýnghĩnàylàmtôiyêntâmphầnnào,nhưngtheokinhnghiệm,tôinghĩrằngsẽrấttốtnếutrongkhoangláicómộtngườicókỹnăngkhônggiantốt,mộtngườicókhảnănglogictoánhọccao(đểxửlýcácdữliệumáytính)vàmộtngườicókhảnănggiaotiếp,ngônngữtốt(đểgiaotiếphiệuquảvớibộphậnkiểmsoátkhông

lưu).Đươngnhiênlàsẽtốthơnnếucóhaihoặcbangườicótấtcảcácnăngkhiếutrên.

Biểuđồdướiđâycho thấycácnghềnghiệpkhácnhaukếthợpvớibảyloạihìnhthôngminhnhưthếnào.Tuytôiliệtkêcácnghềnghiệpmẫutheonăngkhiêuchínhcần trongnghềđónhưngchúng tanênhiểu làkhôngcócôngviệcnàochỉcầnđếnmộtnăngkhiếu.Vídụnghềluậtsưđượcliệtvàoloạinăngkhiếungônngữ.Đólàdoluậtsưphảiđọc,hiểuvànhớcáctrườnghợp về luật, phải lập luận, thuyết phục và dùng đến từ ngữ trong nhiềutrườnghợp.Nhưngđồngthời,mộtluậtsưcũngphảicókỹnănggiaotiếptốt,một luật sư thuếcầncókhảnăng logic toánhọc tuyệtvời,một luật sưvềngànhgiảitrívàthểthaocầncókhảnăngâmnhạchayvậnđộngthểchấttốt.Tương tựnhưvậy,việckếthợpcácnăngkhiếu tươngứngvớimỗingànhnghềtrongsốnhữngngànhcònlạiđềurấtphứctạp.Tuynhiên,danhsáchnàysẽgiúpbạncócảmnhậnbanđầuxemkỹnăngvànghềnghiệpnàophùhợpvớitừngloạihìnhthôngminh.

NGÔNNGỮKỹnăngnghềnghiệp:nóichuyện,kểchuyện,thôngtin,hướngdẫn,viết,

nói, sửdụngngoại ngữ, phiêndịch, biêndịch, giảngdạy, thảo luận, tranhluận,nghiêncứu,nghe,saochép,đọcvàsửabảnin,biêntập,xửlýtừngữ,gọtgiũa,báocáo.

Nghềnghiệpmẫu:thủthư,chuyênviênlưutrữvănthư,ngườiphụtráchbảo tàng, biên tập viên, biên dịch viên, nhà nghiên cứu các bệnhvề ngônngữ,nhàvăn,phátthanhviênđài(tivi),nhàbáo,cốvấnpháplý,luậtsư,thưký,nhânviênđánhmáy,biêntậpviên,giáoviêntiếngAnh.

LOGICTOÁNHỌCKỹnăngnghềnghiệp: tàichính,ngânhàng,nghiêncứukinhtế,đưara

giả thuyết,ước lượng,kế toán, tính toán,đếm,sửdụngsố liệu,kiểmtoán,suyluận,phântích,hệthốnghóa,phânloại,sắpxếpthứtự.

Nghềnghiệpmẫu: kiểm toánviên, kế toánviên, đại lýmua, người kýnhận thanh toán, nhà toán học, nhà khoa học, nhà thống kê, chuyên viênthốngkê,chuyêngiaphântíchmáytính,chuyêngiakinhtếkỹthuậtviên,nhânviênkếtoán,giáoviêndạycácmônkhoahọctựnhiên.

KHÔNGGIANKỹnăngnghềnghiệp:vẽ,minhhọa,thuyếttrìnhbằnghìnhảnh,thiếtkế

tưởngtượng,phátminh,tômàu,vẽbảnđồ,chụpảnh,trangtrí,quayphim.Nghềnghiệpmẫu: kỹ sư, nhà khảo sát, kiến trúc sư, nghệ sỹ đồ họa,

trangtrínộithất,nhiếpảnhgia,giáoviênnghệthuật,nhàphátminh,ngườichuyênvẽbảnđồ,phicông,nghệsỹ,nhàmỹthuật,nhàđiêukhắc...

ÂMNHẠCKỹnăngnghềnghiệp: hát, chơi nhạc cụ, thu băng, chỉ huy, ứng biến,

sáng tác, cải biên, sắp xếp, nghe, phân biệt (các giọng), lên dây, hòa âm,

phântíchvàphêbình(cácphongcáchâmnhạc).Nghềnghiệpmẫu:DJ (ngườihòaâm,phốikhí),nhạccông,người làm

dụng cụ âmnhạc, người chỉnh âmđànpiano, chuyêngia trị liệubằng âmnhạc,ngườibánnhạccụ,nhạcsỹ,kỹthuậtviênphòngthu,lĩnhxướng,chỉhuydànnhạc,casỹ,giáoviênnhạc,ngườichépnhạc.

VẬNĐỘNGCƠTHỂKỹnăngnghềnghiệp:phânloại,giữthăngbằng,nâng,vác,đibộ,chạy,

làmđồ thủ công, lau chùi, vận chuyển,phânphát, sảnxuất, sửa chữa, lắpráp,lắpđặt,vậnhành,chỉnhsửa,cứuhộ,trìnhdiễn,rahiệu,đóngkịchcâm,soạnkịch,trìnhdiễnthờitrang,nhảy,chơithểthao,tổchứccáchoạtđộngngoàitrời,dulịch.

Nghềnghiệpmẫu:nhàvậtlýtrịliệu,ngườilàmtronglĩnhvựcgiảitrí,vũcông,diễnviên,ngườimẫu,nôngdân,thợmáy,thợmộc,thợthủcông,giáoviên thể dục, công nhân nhà máy, biên đạo múa, vận động viên chuyênnghiệp,kiểmlâm,thợkimhoàn.

TƯƠNGTÁCCÁNHÂNKỹnăngnghềnghiệp:phụcvụ,tiếpđón,giaotiếp,biếtcảmthông,buôn

bán,dạyhọc,huấnluyện,tưvấn,cốvấn,đánhgiángườikhác,thuyếtphục,thúc đẩy, bán hàng, tuyển dụng, truyền cảm hứng, quảng cáo, động viên,giámsát,hợptác,ủyquyền,đàmphán,dànxếp,cộngtác,đươngđầu,phỏngvấn.

Nghềnghiệpmẫu:quảnlý,giámđốc,hiệutrưởng,quảnlýnhânsự,thẩmphán,nhàxãhộihọc,nhànhânchủnghọc,luậtsư,nhàtâmlýhọc,ytá,nhânviênquanhệcôngchúng,nhânviênbánhàng,đại lýdu lịch,giámđốcxãhội.

NỘITÂMCÁNHÂNKỹnăngnghềnghiệp:thựcthicácquyếtđịnh,làmviệcđộclập,thúcđẩy

bản thân,đặtmục tiêu,đạtmục tiêu,đềxướng,đánhgiá,địnhgiá, lênkếhoạch,tổchức,cânnhắccáccơhội,nhìnnhậnbêntrong,hiểubảnthân.

Nghềnghiệpmẫu:nhàtâmlýhọc,tusĩ,giáoviêntâmlý,nhàtrịliệu,tưvấnviên,nhàthầnhọc,ngườitổchứcchươngtrình,doanhnhân.

Nếucôngviệccủabạnhaymộtngànhnàođóbạnbiếtkhôngđượcliệtkêởtrên,hãydùngcácnguyêntắcchungtrongcuốnsáchnàyđểxácđịnhnăngkhiếuchủyếucầncótrongngànhđó.Hãynghĩđếncácnhiệmvụchínhcủacôngviệcđóvàxemnócóliênquanđếnnhữngnhiệmvụsauhaykhông:

-Từngữ(thuộcvềngônngữ)-Hìnhảnhhaytranhảnh(khônggian)-Hoạtđộngthểchất(vậnđộngcơthể)-Âmnhạchaygiaiđiệu(âmnhạc)-Logichaycácconsố(logictoánhọc)-Giaotiếpvớingườikhác(tươngtáccánhân)

-Liênquanđếnđờisốngnộitâm(nộitâmcánhân)Bàitậptiếptheosẽgiúpbạnxácđịnhxemcôngviệchiệntạicủabạncó

phùhợpvớicácnăngkhiếunổitrộinhấtcủabạnhaykhông.KhaithácthếmạnhchonghềnghiệpỞđầumộttờgiấy,bạnhãymiêutảcôngviệccủamìnhcàngngắngọnvà

súc tích càng tốt (ví dụ như "giáo viên tiếng Anh cho học sinh tiểu họckhuyết tật" hay "cộng tác viên viết sách hướng dẫn sửa chữa động cơ").Đánh sốvà liệt kê tất cả cácnhiệmvụkhácnhau trongbảnmiêu tảnghềnghiệpcủamìnhtheothứtựtầmquantrọngcủacácnhiệmvụđó(vídụ"dạytrẻcáckỹnăngngônngữcụ thể","lập thờikhóabiểu","viếtcácmục tiêugiáodục","gặpgỡphụhuynhvàcácnhàquảnlý").Đốivớimỗinhiệmvụ,hãyxácđịnhkhảnăngchínhcầncóvàviết trongngoặcđơnsaunhiệmvụđó,vídụ"gặpgỡphụhuynhvàcácnhàquảnlý"(tươngtáccánhân).Lướtquanămnhiệmvụđầu tiên trongnghềcủabạnvàxemcácnăngkhiếuđikèmcónằm trong sốbanăngkhiếunổi trội nhất củabạnhaykhông (cácnăngkhiếubạnđãđiềntrongdanhsáchởchươngI).Nếucóítnhấtbanhiệmvụsửdụngcácnăngkhiếumạnhnhấtcủabạnthìhãyviết"phùhợp"ởcuốitrang.Nếukhông,hãyviết"khôngphùhợp".Cuốicùng,viếthaihaybacâuvềphảnứngcủabạnvớibàitậpnàyvàxemliệunócógiúpbạnhiểurõmứcđộhàilònghaykhônghàilòngđốivớicôngviệchiệntạicủabạn.

Hãynhớrằng,cóthểcóchỗ"khôngphùhợp"màbạnvẫnyêuthíchcôngviệccủamình.MẫucủaCsikszentmihalyivềtrảinghiệmtốiưuchỉrarằng,mộtngườicóthểtrảiquatrạngtháiflowtrongcôngviệcnếucómứcđộthửtháchphùhợp.Mộtngườicónăngkhiếungônngữmuốnmởmangđâuóccóthểcảmthấyhàohứngkhilàmviệctrongmộtlĩnhvựcítphùhợphơn-vídụnhưlĩnhvựcđồhọa-miễnlàngườiđócoicácnhiệmvụnằmtrongkhảnăngcủamình.

Tương tự, chẳng có gì là bất thườngnếumột người có trạng thái "phùhợp"màvẫncảmthấykhônghàilòngvớicôngviệc.Nhữngngườithamgiatrongcáccuộchội thảotrí thôngminhđadạngcủatôi thườngnóirằnghọcảm thấy"chán"vớinhững thứhọ làm rất tốt.Vídụnhưnhữngngườicónăng khiếu logic toán học cảm thấymệt mỏi, một biên tập viên có năngkhiếu ngôn ngữ cảm thấy cáu kỉnh,một thợmộc tài năngmuốn làmviệckhác trong thời gian làmviệc củamìnhvà cònnhiềungười khácnữa.Cómộtsốlýdokhiếnmộtngườicảmthấykhônghàilòngvớicôngviệcmàhọcó thể làm tốt:gặp rắc rốivớicấp trên,điềukiện làmviệc tồihoặc lươngthấp.Đâymới chỉ là vài lý domà thôi.Tuynhiên, nhìn từ khía cạnh củathuyết trí thôngminhđadạng thìcó thểchỉđơngiản làhọ thấycôngviệcđanglàmquánhàmchánđếnnỗisựhamthíchmấtđi.

Mặcdùvậy,nếubạncảmthấyyêuthíchcôngviệcvàởtrạngthái"phùhợp"trongbàitậptrênthìphảicóítnhấtmộtlýdokhiếnbạnthíchcôngviệc

mìnhlàm,đólàđượcpháthuycácnăngkhiếucủabạntrongcôngviệc.Nhàtưvấn tổ chứcSherrieConnelly liệtkêbảydấuhiệucủacáimàbàgọi là"tinhthầnlàmviệc"-thựcchấtlàcácdấuhiệucủasựhàilòngởmứcđộcaotrongcôngviệc:

-cảmgiácdồidàosinhlực;-tâmtrạngtíchcực,cởimở;-cómụcđíchvàtầmnhìn;-cảmgiácđầyđủvềbảnthân;-thấymìnhlàmộtngườisángtạovàđầysinhlực;-cảmgiácthựcsựsốngtrongthờigianlàmviệc;-cảmgiáccómộtvịthếcaovàtựchủ.Nếubạn thấy ítnhấtmộtvàiđặcđiểmnêu trên từngxuấthiệnkhi làm

việcvàbạnthấy"phùhợp"trongbàitậptrướcthìsựnghiệpcủabạnđangrấtthuậnlợivàbạncóthểđọcngaysangchươngtiếptheo.

Tuynhiên, nếubạn thấymình "khôngphùhợp"vàkhônghài lòngvớicông việc thì bạn nên đọc tiếp.Dành thời gian đọc nốt chương này là vôcùngquan trọngnếubạnphải chịuđựngbấtkỳ trạng thái căng thẳngnàotrongcôngviệcđượcliệtkêdướiđây:

-Cảmthấybấtlực;-Luônluônmệtmỏi;-Khôngmuốnđilàm;-Luônxemđồnghồ;-Bịámảnhbởicôngviệc;-Buồnphiền,chánnản;-Cáugiận;-Lạmdụngmatúyhayrượu;-Nguycơbịtainạn;-Khóclóc>-Haynhạobáng,chỉtrích;-Khônglinhhoạt;-Thanphiềnvềsứckhỏe;-Hayquên;-Cưxửkhôngphùhợp;-Íthàilòngtrongcuộcsống.Nhữngnhântốnàycóthểlànhữngdấuhiệucảnhbáohaynhữngchỉdẫn

rõ ràngcho thấybạnđãmệtmỏivới côngviệc.Nếuchúngkèm theochữ"khôngphùhợp"trongbàitậptrên(nghĩalàcóíthơnbatrongsốnămnhiệmvụhàngđầugắnliềnvớicácnăngkhiếunổitrộinhấtcủabạn)thìbạnnênchuyểnsangmộtvịtríkháccóthểpháthuyđượccáckhảnăngcủamình.Đóchínhlàđiềumàphầnkếtcủachươngnàysẽgiúpbạnđạtđược.

Lờikhuyênđểtạolậpsựnghiệpmộtcáchthôngminh

Mọingườithườngbuộcphảilàmnhữngcôngviệcngánngẩmvìnhiềulýdo, trongđócóáplựcgiađình,cácgánhnặngtàichínhvàđơngiảnlàdokémhiểu biết. Tuy nhiên, bạn có thể yên tâmvì ngay cả những lúc tuyệtvọngnhấtvẫncótiasángởcuốiđườnghầm.NhàtâmlýhọcAyalaFinesvàElliotAronsonđãchỉrarằngđiềukhiếnmọingườimệtmỏilàdohọtừngcólúc saymê côngviệc trongquákhứ.Vì vậy, bướcđầu tiênđể chọnđượccôngviệcphùhợplàtìmrađiềukhiếnbạnđammê.HãyquaylạibảnliệtkêvàbàitậptrongChương1vàChương9,khámphánăngkhiếucủabạnmộtlầnnữa.Tậptrungvàohaihaybakhảnăngtốtnhấtvàtìmxemchúngpháthuyhiệuquảnhấttạinơilàmviệcnhưthếnào.Cóhailựachọnchínhđểkếthợpkhảnăngcủabạnvớicôngviệc: thayđổicôngviệchiệntại theocáchpháthuyđượckhảnănghoặctìmcôngviệcmới.

TạorasựthayđổitrongcôngviệchiệntạiSựlựachọndễdàngnhấtvàsẵncóvớihầuhếtmọingườilàthayđổimột

hoặcnhiềukhíacạnh trongcôngviệchiện tạiđểnóphảnánh rõhơnviệcnàobạnđã làm tốt nhất.Bạncó thể thương lượngchính thứchoặckhôngchính thức với giám đốc để được giao thêm nhiệm vụ phù hợp với điểmmạnhcủabạnhaygiảmbớtnhiệmvụliênquantớinhữngnănglựcyếukémcủabạn.TrongcuốnsáchSucceedingAgainsttheOdds(Thànhcôngtươngphảnvới lợi thế),SallySmithđãviếtvềmộtngười thủ thư tên làDoreen.Doreenvốnkémvềngônngữvàlogictoánhọc,vìvậycôluônngạinhữngconsốvàgặpkhókhăntrongviệcđặtsáchvàođúngngăn.Côđãnóikhókhăncủamìnhvớibanlãnhđạothưviệnvànhấnmạnhkhảnănggiaotiếptốtcủamình.Nhờvậy,họxếpchocômộtcôngviệcphùhợplợithếvàcôđãpháttriểnthànhcôngchươngtrìnhkểchuyện.

Bạncó thểnhận thấymìnhcầnchuyênsang làmviệcvớinhiềuhoặc ítngười,vớinhiềuhoặcítconsốvàtừngữ,vớinhiềuhoặcíttranhảnhvàđồhọa... Tận dụng sự linh động trong môi trường làm việc, bạn có thể giữnguyênvịtrí,lươngbổng,tiềntrợcấphiệntạivàtậptrungvàoviệcbạnlàm.

Đốivớinhữngngườicócôngviệchoặccóôngchủkhóthỏahiệpthìvẫncònrấtnhiềuyếutốbạncóthểđiềuchỉnhđểhọđưakhảnăngtưduynổitrộinhấtcủamìnhvàocôngviệc.

Tìmcáccáchthểhiệngiántiếpkhảnăngtưduynổitrộinhấtcủabạn.Đôikhi bạn có thể thay đổimột chút cách tiến hành công việc bằng cách tậptrungvào thếmạnh.Nhàcốvấn tổchứcMarshaSinearviếtvềmộtkháchhàngcókỹnăngvậnđộngthânthểtốt-ngườiđãbàytỏnhucầuvậnđộngtrongcôngviệccủamìnhbằngcáchđibộquacáchành lang.Sinetarviết:"Ôngđãnghĩrađượcnhữngýtưởnghaynhấtkhiđibộ.Vìôngtựnguyệnđibộnênngườikháccũngchấpnhận.Saunhiềunămlàmviệccùngông,đồngnghiệpgiờđâyđềumongôngđidạongoàihành lang.Tấtnhiên,nhữngýtưởngxuấtsắccủaôngđãtạorahàngtriệuđôlachocôngtyvàôngđãgiành

được quyền đi bộ nhiều như ýmuốn".Những cá nhân có năng khiếu âmnhạccóthểthấyrằngviệcgõnhịpchânhoặctaygiúphọtậptrungtốthơnvàocôngviệchoặcsuynghĩhiệuquảhơn.Nhữngngườicó tưduykhônggian có thểgiữmột tậpgiấybên cạnhnhưmột côngcụ sáng tạo chokhảnăngđịnhhướngkhônggiancủahọ.

Thayđổimôitrườngthểchấtđểthểhiệnđiểmmạnhvàmốiquantâmcủabạn. Nếu bạn là người sống nội tâm nhưng phải làm việc giữa rất nhiềungười,bạncóthểcânnhắcchuyểnchỗngồitớikhuvựcyêntĩnhhơnhoặcđặtváchngănđểbảođảmsự riêng tư tốthơn.Nếubạncókhảnăngđịnhhướngkhônggian,hãytrangtrínơilàmviệccủabạnvớicáchìnhảnhminhhọanhưhoạthình,sáchbáo,tácphẩmđiêukhắc.Ngườicónăngkhiếuâmnhạccóthểthửthuyếtphụcbangiámđốclắpđặtmộthệthốngnhạcnềntạivăn phòng hoặc cho phép làm việc cùng với đài catset xách tay hoặc tainghe.

Sửdụngthờigiannghỉngơiđểthểhiệnnhữngnănglựctốtnhấtcủabạn.Nhữngkhoảngthờigianrảnhrỗicóthểgiúpbạncócơhộipháttriểnhoặcrèn luyện những hình thức tư duy.CorneliusHerscheberg sử dụng giờ ăntrưavàthờigianđếnnơilàmviệcđểđọctácphẩmvănhọc.Herschbergnói:"Tôiđọc trênxeđiệnngầm, tàuhỏavàxebuýt trongbốnmươinăm, trênnhữngphươngtiệnnàyvàtrongsuốtgiờăntrưacủatôi,tôiđãdùngxấpxỉmườigiờmỗituầntrongkhoảnghainghìntuầnđểđọc...20nghìngiờnàyđãtăngthêmítnhấtnămbằngđạihọc".

Ngay những người có lịch làm việc bận rộn cũng có thể tìm thời giantrongchínhngàylàmviệcđểtậptrungvàokhảnăngthiênbẩmcủahọ.TácgiảngườiMỹNathanielHawthorneđãviếtbốncuốntiểuthuyết,trongđócóTheScarletLetter (Bức thưmàu đỏ) khi làmviệc tạiNhà truyền thốngởSalem,Massachusetts.TriếtgiaEricHofferdànhrấtnhiềuthờigianvạchýtưởng cho cuốn sách củamình khi lao động tại khu đường sắtCalifornia.NhàtâmlýhọcxuấtsắcCharlesGarfieldviếtvềmộtngườiđànôngtênlàBaylàmviệctạinhàgiamgầncầuSanFrancisco-ngườiluônthamgiavàohoạtđộngsángtạokhilàmviệc.Ôngnói:"Mộtngàynàođótôisẽtrởthànhdiễnviênmúa.Nhữngôngchủcủatôisẽvẫnởtrongđó(chỉkhunhàquảnlý)vàhọđangtrảlươngchosựkhổluyệncủatôi".

Điềuquantrọngnhấtđểcôngviệc trởnêncuốnhút làbạnphảigìngiữnănglựctưduynổitrộinhấtcủamìnhbằngmọigiá.AyalaPinesvàElliotAronsonchỉrarằngnhữngngườilàmnhữngcôngviệcnhàmcháncónguycơmệtmỏi cao nhất, trong khi những người tham gia các hoạt động chophéphọsửdụngnhiềukhảnăngcủamìnhthìkhông.BarbaraMcClintock,nhàditruyềnhọcđoạtgiảiNobel,thườngtưởngtượngbảnthânchínhlàcâyngômàmìnhnghiêncứu.ĐạisưthiềnDogenviếttrongInstructionstotheZenCook(Hướngdẫnngồithiền):"Xemcáiấmnhưđầubạnvànướcnhư

máubạn".Nghềnghiệpbuồntẻnhấtcũngcóthểtrởthànhthúvịkhibạnlàmviệcvớitinhthầnnày.

TìmcôngviệcmớiNếubạnnhậnthấynhữnggợiýtrênkhônggiúpbạnthoátkhỏinỗibuồn

chántrongnghềnghiệpthìcóthểbạncầnchuyểnsangmộtnghềhoàntoànmới.HầuhếtmọingườiđềuđồngýrằngkhiVincentvanGoghthôikhônglàmmụcsưđểtrởthànhhọasỹ,khiJohnSteinbecktừbỏngànhsinhvậthọcđểtheođuổisựnghiệpviếtvăn,vàkhiPyotrIlichTchaikovskytừbỏnghềthưkýluậtsưđểtrởthànhnhạcsỹ,thìmỗingườiđãchuyểnđổinghềnghiệptheohướngđúngđắn.Tuynhiên,trongcuộcsống,chuyểnsangmộthướngmớicóthểsẽkhiếnchúngtanảnchí.Dođó,sẽtốthơnkhisựthayđổichỉgâyraít-hoặcítnhất-xáotrộn.Điềunàyđặcbiệtquantrọngnếubạncógiađình,cóhóađơnphảithanhtoánvànhữngbổnphậnkhác.Dướiđâylàmột số cách để bạn hòa nhậpvớimột côngviệc khácmàkhông cầnmạohiểmvịtríhiệntạicủabạn.

Tình nguyện. Công việc tình nguyện giúp bạn có được những kinhnghiệmgiá trịvàcó thểmởđường tớimộtvị tríchophép tậndụng tốiđakhả năng của bạn.Nhà lãnh đạo đoàn thểPeterDrucker gọi nhữngngườitình nguyện là "khu vực thứ ba" của nền kinh tế quốc dân - ước tính cókhoảng90triệungườitrênnướcMỹlàmcôngviệcnày,hoặcbánthờigianhoặctoànthờigian.Nhữngvịtrítìnhnguyệnđãtậndụnglợithếcủabảyloạihìnhthôngminh,baogồm:

-Ngườihướngdẫntrongbảotàngnghệthuật(khônggian);-Casỹdângiantrongbệnhviện(âmnhạc);-Trợlýtrongthưviện(ngônngữ);-Luậtsưchongườivôgiacư(tươngtáccánhân);-Giáoviêndạythiềntrongnhàđiềudưỡng(nộitâmcánhân);-Hướngdẫnviêntạimộtcôngviên(vậnđộngthânthể);-Trợgiảngtoánhọctạitrườngtiểuhọc(logictoánhọc).Hầuhếtcáccộngđồnglớnđềucótrungtâmtìnhnguyệnvớicôngviệccụ

thểphùhợpvớisởthíchvàkhảnăngcủamỗicánhân.Khởinghiệpcôngviệckinhdoanhcủachínhbạn.Chuyển những hoạt độngmà bạn yêu thích khi làm tình nguyện thành

doanhnghiệptạoralợinhuận.BàLindaBronstein,mộtphụnữnộitrợmayvá đã thiết kế ra thẻ ghi nhớ theo phong cáchVictoria và gửi cho nhữngngườibạnnhưmộtsởthích.Sauđóbàtổchứcmộtcuộchộithảovớitựađề"Làmthếnàođểkiếmsốngmàkhôngcầnmộtnghềnghiệpnào"vàbiếnkhảnăng thẩmmỹcủamình thànhphươngkế sinhnhaiđầu tiên.Theonhữngthốngkêgầnđây,ítnhất16triệungườiMỹlàmviệctạinhàtrongcáclĩnhvựctừtínhtoántớiviệcchếtạođàn.

Làm thêm ngoài giờ. Theo những nghiên cứu gần đây, khoảng 6 triệu

côngnhânMỹhiệnnaycùnglúc làmhaihoặcnhiềunghề.Bằngviệcđảmnhậncôngviệcbán thờigian tronglĩnhvựcbạnyêu thích,bạncó thể tiếpxúcvớimộtmôitrườnglàmviệckhácvànhậnbiếtliệunócóchophépbạnthểhiệnnhiềuhơnkhảnăngâmnhạc,khônggianhoặcvậnđộnghaykhông.Mộtnhânviênkếtoánchánnảnlàmthêmhaigiờmộtngàytạivănphòngkiếntrúccócơhộibiếtliệumôitrườngmớicópháthuyđượckỹnăngkhônggianbịkiềmchếlâungàyhaykhông.Hãychắcchắnrằngcôngviệcngoàigiờmàbạnquyếtđịnhđảmnhậnphảimanglạinhữngcơhộitốithiểubộclộmộtloạitưduymới.

Kếthợpnghềnghiệp.Bạncóthểthườngxuyênápdụngnhữngkỹnăngnghềnghiệpđãthunhậnđượctronglĩnhvựckhôngsửdụngđếnchúngvàomộtcôngviệcđòihòiphảicó.SteveCrowleylàkếtoánnhưnglạimơmộtngàynàođósẽbướcvàolĩnhvựctruyềnhình.Ôngtìmcáchpháthuykhảnănglogictoánhọctrongnghềmớibằngcáchtrởthànhnhàsảnxuấtvàlàngườiđiềukhiểnmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhvềtàichính.Tươngtựnhưvậy,mộtngười cónăng lựcvậnđộng thân thể, thayvìđầu tưvàinămđểđượcchứngnhậnlàmộtgiáoviêntiếngAnhcấpba,cóthểchuyểnsangmộtvịtríthíchhợphơnnhưgiáoviênthểdụchoặchuấnluyệnviênthểthaosaumộtthờigianđàotạokhángắn.

Nếubạnquyếtđịnhtìmmộtnghềkhác,hãychắcchắnrằngnóthuộclĩnhvựcchophépbạnthểhiệnđượckhảnăngcủamình.Đôikhiphảimấtnhiềunămtập trungvàomột lĩnhvựcbạnquantâmmới thuđượcnhữnglợi íchkinhtế.Mặcdùvậy,hãynhớrằng,chínhhoạtđộngcủabảnthânchứkhôngphải tiềnbạc sẽmang lạinhữngphần thưởng lớnnhất.Nhà tâm lýViktorFranklar khuyên: "Đừng nhắmvào thành công, bạn càng nhắmvào nó vàbiếnnóthànhmụctiêuthìbạncàngkhôngđạtđượcnó.Thànhcông,giốngnhưhạnhphúc,khôngphảiđểđeođuổi;nóphảiđượctạoratừchínhnhữngnỗlựccánhâncủabạn".

Chương12.KHICÁCLOẠIHÌNHTHÔNGMINHXUNGĐỘT

TạodựngsựhàihòatrongcácmốiquanhệTrongcáccuộchộithảovềtríthôngminhđadạng,mộttrongnhữngcâu

hỏithườngđượcđặtralàlàmthếnàođểchỉrarằngsựkhácbiệtvềgiớitínhcóliênquantớibảyloạihìnhthôngminh.Trướcđây,tôithấyrấtngạiphảitrảlờinhữngcâuhỏinhưthế.Khiđótôicócảmgiácnhưmìnhsắpđụngvàomộtmộtvấnđềđanggâytranhcãigaygắt.Nhưnggiờđâytôithấythoảimáihơnkhichiasẻnhữnggìmàcácnghiêncứuđãchỉranhưlàmộtsốkhácbiệtcơbảnvềnhậnthứcgiữanamvànữ,dùvẫnghinhậnrằngcáckhácbiệtnàycóthểthayđổicùngvớisựpháttriểncủacácnềnvănhóa.

Tuyvậy,tôiquantâmhơnđếnviệctríthôngminhđadạngcóthểsoisángvà thậmchíxoadịuxungđộtgiữahaigiớinhư thếnào.Tôinhận thấycónhữngthuộctínhcốhữutrongmốiquanhệhônnhâncủabảnthânmìnhcóthểđượclýgiảidễdànghơnkhinhìnnhậntừgócđộcủabảyloạihìnhthôngminh.Cóthểlấyviệcxếpbátđĩavàomáyrửabátlàmmộtminhchứngrõràngchonhữngvachạmkhôngthểtránhkhỏiđó.Tôithườngđặtbátđĩavàotrongmáyrửabáttheo"cảmgiác"(vậnđộngthânthể).Nóicáchkhác,nhétđượcchúngvàotrongmáyđốivớitôiđãlàmộtthànhcông.Tôicũngthườngxuyênđắmchìmvàonhữngsuynghĩnộitâmđếnnỗikhôngchúýnhiềutớiviệcmìnhđanglàm.Vợtôi lạikhác.Côấycótưduykhônggianvà logictheocáchriêngcủamình.Côấykhôngthểhiểunổitạisaotôikhôngthểsắpxếpmọithứtheotrậttự.("Nếuanhđểcáiđĩaởđó",côấynói,"nósẽchặnkhôngchonướcphunvàobátđĩa").Tôigậtđầunhưngtôichưathậtsựhiểu.Chưa, ít nhất là cho đến khi tôi nhận ra rằng đó chính là những va chạmtrongcáchsuynghĩcủachúng tôichứkhôngphảido tínhcáchvàcáiTôicủamỗingười.Vớichươngnày,tôihyvọngsẽgiúpcáccặpvợchồngtìmđượctiếngnóichungbằngcáchchỉrarằngcónhữngcuộcxungđộtcóthểgiảiquyếtđược,mộtkhibạnnhậnracáchbạnxửsự,cáchbạnchọnnhữngthútiêukhiểnvàcảnhữngthóiquenhàngngàytronggiađìnhlàdolốisuynghĩcủabạntạora.

NhữngsựkhácbiệtnhậnthứcvĩnhviễnCáctàiliệukhoahọcđãchothấycónhữngkhácbiệtcănbảntrongsuy

nghĩcủanamvànữ.Tuychưacónhững thẩmđịnhchínhxác rằngnhữngkhácbiệtđólàdosinhlý,vănhóahaysựkếthợpcủacảhai,nhưngthựctếrõrànglà:chúngtồntạivàđượcthểhiệndướivôvàncáchkhácnhauthôngquabảyloạihìnhthôngminh.

Vídụ,vềtríthôngminhkhônggian,dườngnhưtừthờikỳtrưởngthànhtrởđi,cósựvượttrộirõràngvànhấtquántrongkhảnăngquansátkhông

gian của namgiới, như khả năng xoay vòng vật thể trong trí óc hay địnhhướngphảitrái.TheoJoDurdenSmithvàDianeDesimone,haitácgiảcuốnsáchSexandtheBrain(Giớitínhvàbộnão):"Namgiớigiỏihơnvềbảnđồ,toán học, quay tròn vật thể trong tưởng tượng, chuyển hình ảnh ba chiềutrongkhônggianhaichiều.Họcókhảnăngxácđịnhvàdichuyểnvật thểtrongkhônggian tốthơn.Họcũngvượt trộihơnvềkhảnăngđịnhhướngtrongkhônggian".Tuyvậy,kếtquảquansáttrongcáccuộcnghiêncứumớiđâylạiđưaragiảthuyếtrằngnamgiớivànữgiớigiảiquyếtnhữngvấnđềnằmngoàitầmhiểubiếtcủahọtheonhữngcáchkhácnhau.Namgiớiđịnhhướngbằngnhữngvectơ tinh thần trongkhinữgiớicóxuhướngdựavàonhữngsựkiệnđángnhớ.Nghiêncứunàycònchỉrarằngviệcsửdụngcácmốcsựkiệnthậtsựlàphươngphápưuviệthơn.

Nhìnchungnamgiớitỏracóưuthếhơnvềkhảnănglogictoánhọc-ítralàvề toánhọc.HainhànghiêncứuCamillaBenbowvàJulianStanleycủaĐạihọcJohnsHopkinsđãnghiêncứukếtquảnhữngbàikiểmtranăngkhiếucủahàngnghìnhọcsinhcáctrườngchuyêntoáncấpbavàpháthiệnrarằngđiểmthicàngcaothìcàngcókhảnăngbàikiểmtralàdohọcsinhnamlàm.Thúvịlà,nhữngcuộcnghiêncứutiếptheochothấyởtuổitrưởngthành,nữgiớicónhiềukhảnăngnhậnđượcđiểmtoáncaohơnvà theođuổichuyênngànhtoánhọcởtrườngđạihọc.Mặcdùmộtsốnhàquansátcoiđiềunàynhưlàmộtdấuhiệuchothấynamgiớicónăngkhiếuvềtoánhọctrongkhinữgiớiphảihọchànhvấtvảđểđạtđượckếtquảtươngtự,thìnhiềunghiêncứumớiđâychỉrarằng,thựctếphụnữđangbắtkịpvàthuhẹpkhoảngcáchvớinamgiớitronglĩnhvựcnày.

Vềnănglựctưduyngônngữthìngượclại.NhànhânchủnghọcMagaretMeadquảquyếtrằngởtấtcảcácxãhộimàbàtừngnghiêncứu,phụnữvượttrộihơnnamgiớivềhànhvingônngữ.Trongcácnghiêncứutâmlý,trẻemgáicóxuhướng"phátâm"sựháohứccủachúngmộtcáchkiênđịnhhơncácbé trai.Tuynhiên, theonhànghiêncứuEleanorMaccoby tạiStanford,nữgiớikhôngthểhiệnđượcsựvượttrộivềkỹnăngnóitrướcmườimộttuổi.Mộtnghiêncứuvềhọcsinhlớptámchobiếthọcsinhnữdựanhiềuvàokhảnăngngônngữđểgiảiquyếtcácvấnđềsốhọc,hìnhhọcvàtừngữ,trongkhihọc sinh nam lại có xu hướng dựa vào khả năng toán học và định hướngkhônggianđểgiảiquyếtcácmônhọcvềngônngữ.Hơnthếnữa,rõrànglànamgiớihaygặpphảicácvấnđềvềngônngữnhưnóilắp,đọcvàviếtkhókhăn.

Tuyvậy,khócó thểnói rằngnữgiới cókhảnăng tưduyngônngữ tốttrongkhinamgiớithìkhông.Mộtsốnhànghiêncứuđãghiâmlạicáccuộchọpkhoacủamộtvàitrườngđạihọcvàpháthiệnrarằng,trừmộtvàitrườnghợpngoại lệ,namgiớinóinhiềuvàlâuhơnphụnữ.Nhàtâmlýngônngữhọc Deborah Tannen của Đại học Georgetown trong cuốn sách You Just

Don't Understand! (Bạn không hiểu) đã đưa ra giả thuyết rằng nam giớithườngđithẳngvàovấnđề;trongkhinữgiớilạithíchnóilanman.Đànôngphátbiểuđểbảovệchínhkiếnvàthểhiệnsựhiểubiếtvớimọingườitrongkhiphụnữcoiviệctrìnhbàyýkiếnlàphươngtiệnthiếtlậpmốiquanhệvàhọthíchlàmđiềunàyởnhữngnơiriêngtư.

Nhữngquansáttrêncũngquantrọngtrongviệcxemxétgiớitínhgâyrasựkhácbiệtnhưthếnàotrongtưduycánhân.Mộtvàibằngchứngchothấy,ở nam giới, tư duy cá nhân thiên về tìm kiếm những giá trị bản thân vàkhẳngđịnhcáiTôi(thiênvềnộitâm),cònnữgiớicóxuhướngtìmkiếmcácmối quan hệ hoặc cảm giác thân thuộc thiên về tương tác cá nhân. NhànghiêncứutâmlýphụnữNancyChodorowđãviếtrằngtronggiaiđoạntựýthứcđầutiênvềbảnthân,sựcảmthôngđượchìnhthànhởcácbégái(từbatuổitrởlên)theomộtcáchkháchẳnsovớicácbétrai.Nhìnchung,nữgiớitrộihơnnamgiớiởmộtsốyêutốcấuthànhnêntưduyxãhội,từsựnhạycảmđến những cách thể hiện tình cảm, ý định xét đoán và khả năng giảiquyếtmâuthuẫn.TheonhàtâmlýhọcCarolGillian,ĐạihọcHarvard,cácnhànghiêncứuđãbỏquanhữngthuộctínhhướngngoạiđiểnhìnhnàyởphụnữ:"Đànôngchỉkhámpháratầmquantrọngcủasựthântình,cácmốiquanhệvàsựchămsóckhibướcvào tuổi trungniên, trongkhiđốivớiphụnữđiềunàythuộcvềbảnnăng".

Nói đànông thì hướngnội cònphụnữ thì hướngngoại sẽ khônghoàntoànchínhxác.HowardGardnerđịnhnghĩaphầncốtlõicủatríthôngminhnội tâm là khả năng tạo ra sự khác biệt trong đời sống tình cảm củamỗingười.TrongcuốnIntimateStrangers (Nhữngngười lạmặt thân tình),nhàliệupháp tâm lýhọcLillianRubinđã chỉ ra rằng chínhđặcđiểmnội tâmkhiếnchođànônggặpnhiềukhókhănkhi tiếnhànhcácliệupháptâmlý:"Rấtnhiềulần,khithựchiệncácliệupháp,bảnthântôiphảicốgắngđểchỉchohọcáchkiểmsoáttrạngtháinộitâm-nghĩalàlàmsaođểtậptrungsuynghĩvàcảmnhậnmộtcách tỉnh táo".Chúng tacó thể thấycónhữngkhíacạnhcủatríthôngminhthiênvềcánhânlàđặctrưngcủapháimạnh-vínhưmộttổnggiámđốcđiềuhànhcóthamvọnglàngườicónhữngmốiquanhệrộngrãi(tươngtáccánhân)vàluônnỗlựcphấnđấu(nộitâmcánhân)lêntớibậcthangcaonhấtcủasựnghiệp.Mặtkhác,lạicónhữngkhíacạnhkháccủathôngminhcánhânchỉthấyởnữgiới,nhưởcácchuyêngiatưvấnhônnhânvàgiađình,nhữngngườicósựnhạycảmsâusắcvớinhữngcảmxúcẩngiấutrongmỗicánhân(nộitâmcánhân)vàcóthểđồngcảmvớinhữngcảmxúcđó(tươngtáccánhân).

Vềkhảnăngtưduyâmnhạc,hiệnchưacóbằngchứngrõràngvềsựkhácbiệt củahai giới.Nhà tâm lýhọcDianeMcGuiness, trườngĐại họcNamFlorida,đưaranhữngnghiêncứuchothấynữgiớicóthểhátởcáccungbậcnhiều gấp sáu lần so với namgiới.Nhữngnghiên cứu tương tự được tiến

hànhtạicáchọcviệnâmnhạccủaAnhchỉramộtưuthếdễnhậnthấyởpháinữlàsựnhạycảmvớicáctácđộngâmnhạchaykhảnăngphânbiệtsựthayđổicaođộtrongbảnnhạc.Ngoàira,nghiêncứucủaCarolKnoxvàDoreenKimuravềtrẻemởđộtuổichưađếntrườngchobiếtcácbétraithườngtậptrungvàonhữngâmthanh từmôi trườngvàđộngvật -những tácnhâncótínhnhạc-trongkhiđó,cácbégáilạichúýđếnnhữngâmthanhngônngữ(mộtbằngchứngchokhảnăngngônngữcủanữgiới).Ởnhữngcuộckiểmtravềcaođộvànhịpđiệu,cácnhànghiêncứukhôngtìmthấysựkhácbiệtnàogiữahaigiới.

Cuốicùng,vềlĩnhvựctưduyvậnđộng,khôngcóbằngchứngrõràngđểnóinữhaynamnổi trộihơn.Tuynhiên, cónhữnggiả thuyếtcho rằngnữgiớicólợithếtrongcácvậnđộngtinhvitrongkhinamgiớitrộihơnvềkhảnăngvậnđộngtổngthể.Nhữngnghiêncứugiớitínhtrongđộtuổi2-18củaHọcviện thể thao thanh thiếuniên,ĐạihọcTổnghợpMichigan,cho thấycácemnamtrộihơncácemnữvềsứcmạnh,tốcđộvàsựlanhlợi,còncácemnữlạicóưuthếvềsựhoạtbátcủacơthể.

Ởmộtkhíacạnhkhác,mộtdựánnghiêncứucủaAnhtiếnhànhởtrẻ3-15tuổivềviệcdichuyểnnhanhnhữngcáimócquacáclỗtrênmộttấmbảng,chothấycácemgáiđãchiếmưuthế.Ưuthếcủanữgiớitrongcácvậnđộngtỉmỉdườngnhưcũngđúngđốivớimộtloạtnhữngcửđộngphứctạp.CáchọcsinhcủaMcGuinessđượcquansátcácđôinhảyvàhọccácbướcnhảymới.Tấtcảhọcsinhnữhọcrấtnhanhtrìnhtựcácbước,cònhọcsinhnamthìgặpkhókhăntrongviệcdichuyển.

Nhữngkếtquảtrìnhbàyởtrêncầnphảiđượchiểumộtcáchthậntrọng.Bởivẫncòncókhánhiềutranhcãivềviệcnhữngkhácbiệtgiớitínhđãnêulàdocácyêutốsinhhọchayđiềukiệnvănhóa.Sựthựclàchúngtađangchứngkiếnkhoảngcáchngàycàngthuhẹpgiữanamvànữvềtưduylogic,vàvềmặtxãhộithìđóthựcsựlàmộtyếutốcóýnghĩatrongviệcphânbiệtcách nghĩ của nam giới và nữ giới. Những quan niệm cho rằng "con gáikhônghọcgiỏitoán"khôngcònnữavàđiềunàytạoranhiềucơhộichopháinữ thểhiệnkhảnăng thật sự củahọ.Mặtkhác, nhữngyếu tố "kiểmsoát"tronggencủanamvànữtạorasựkhácbiệtkhôngchỉởchứcnăngsinhsảnmàcảởkhảnăngnhậnthức,nógiốngnhưkếtquảcủasựtácđộngphứctạpgiữa"tựnhiên"và"nhântạo".

Cần lưuý rằngnhữngkhácbiệtdogiới tínhnàymang tính tổng thểvàkhôngthểápdụngtrongcáctrườnghợpcụthể.Ởngayđầuchương,tôiđãnóirằngtôikhádàidòngcònvợtôigiỏihơnvềđịnhhướngkhônggianvàlogic.Nhữngkhácbiệtnàytráingượcvớinhữngnghiêncứuđượcđềcậpởtrên.Bạncũngcó thểnhận thấysựkhácbiệtgiữabạnvàmọingườixungquanhkhônggiốngnhưkếtquảchúngđưa ra.Nhưnhà tâm lýxãhộihọcAlice Eagly, Đại học Purdue, nhận xét: "Mọi người cần nhận thức rằng

không thể phán đoán một người qua giới tính của người đó". Điều quantrọngkhôngphảilànamgiớihaynữgiớicóthểhaykhôngthểlàmgì.Vấnđềlàlốisuynghĩcủabạnkhácvớicáchnghĩcủangườibạnđờinhưthếnào.Bàitậpsauđâysẽgiúpbạnnhìnnhậnmốiquanhệcủamìnhkhácđi.

XácđịnhkhảnăngtưduynhiềumặtcủangườibạnđờiTrởlạivớibảnliệtkêbạnđãđiềnởchương1,sắpxếpnhữngkhảnăngtư

duycủabạntừcaoxuốngthấp.Sauđóyêucầuchồng/vợbạnđiềnvàomộtbảnliệtkêtươngtựvàcũngsắpxếpcáckhảnăngtưduycủaanhấy/côấy(tốt nhất là bạn nên sao bản liệt kê đầu tiên thành hai bản để chồng bạnkhôngbịảnhhưởngvìkếtquảcủabạn).Saukhicảhaingườiđãhoànthành,dànhmộtgiờđểthảoluậnvềkếtquả.Dànhrahaimươiphútđểchiasẻkếtquảcủabạn,haimươiphútlắngnghechồngbạnvàhaimươiphútthảoluậnxemsựgiốngvàkhácnhautrongkhảnăngtưduyđachiềuảnhhưởngnhưthếnàođếnmốiquanhệcủacácbạn.Bạncũngcóthểlàmbàitậpnàyvớihai bản liệt kê trong cuốn sách nói về khả năng hiểu biết thời thơ ấu vànhữngkhókhăntrongtiếpthu(Chương9và10).

ChiasẻquanđiểmCáchgiaotiếphiệuquảcólẽlàđiểmriêngbiệtquantrọngnhấtcủabất

kỳmốiquanhệnào.Trongmộtnghiêncứugầnđâyvềnhữngcuộchônnhântanvỡ,70%phụnữvà59%namgiớiđềuviệndẫnviệckhônghiểuýnhaulànguyênnhânchínhtrongcácvụlydịcủahọ.Trongmộtmốiquanhệlànhmạnh,mặcdùmỗingườiđềucầncóđủkỹnănggiaotiếpđểcóthểchiasẻnhữngnhucầucủangườikiavàkhảnăngngônngữđểcóthểdiễnđạtmọithứmộtcáchhiệuquả,tấtcảbảyloạihìnhthôngminhđềuđóngvaitròquantrọngtronglốiứngxửcủacáccặpvợchồng.

TracyCabot,tácgiảcuốnHowtoKeepaManinLovewithYouForever(Làmthếnàođểkhiếnmộtngườiđànôngmãimãiyêubạn)gợiýrằngcónhữngchiếnlượcnhậnthứcnhấtđịnhmàngườiphụnữ(hayđànông)cầnbiếtđểcưxửhiệuquảvớibạnđờicủacôta/anhta.Trongmôhìnhcủabàcóbakênhnhậnthức:thínhgiác,thịgiácvàxúcgiác.Tuynhiên,môhìnhnàycóthểdễdàngmởrộngđểchứađựngcảbảykhảnăngtưduyđượcnêulêntrongcuốnsáchnày.Cabotgiảithíchrằngnhữngsựđốilậptrongmộtmốiquanhệthườngxảyrakhimộtngườikhôngcókhảnăng"nóingônngữyêuthương"củangườikia.Đểtạosựhàihòa,theoCabot,bạncầnsửdụngcáchnóiđồngđiệuvớilốitưduythếmạnhcủangườibạnđời.Dướiđâylàmộtvàivídụ,đãđượcchuyểnsangnhữngthuậtngữthườngdùngchotừngkhảnăngnhậnthức,vềcáchgiảithíchvớibạnđờirằngbạnhiểucôấyhoặcanhấy:Âmnhạc:"Anhđồngđiệuvớinhữnggìemđangnói"Khônggian:"Anhthấyquanđiểmcủaem"Ngônngữ:"Nhữngđiềuemnóirànhmạchvàrõràng"

Vậnđộngthânthể:"Anhcảmnhậnđượcđếnđiểmembắtđầu"Logictoánhọc:"Mọiđiềuemnóităngthêmgiátrị"Tươngtáccánhân:"Anhcóthểhiểuđượcđiềuđó"Nộitâmcánhân:"Anhđồngcảmsâusắcvớinhữnggìemvừanói"Đểhọc cáchnói chuyệnbằng "ngônngữ trí thôngminhđadạng" (MI)

củangườibạnđời,hãyghinhớnhữngđiểmsau.Ngônngữâmnhạcnhấnmạnh những giai điệu du dương và hình ảnh ẩn dụ nhưng cũng bao gồmnhữngcảmnhậntinhtếnhưâmthanhcủathiênnhiên,muôngthú.Ngônngữkhônggiancótínhhìnhtượngcao,vớinhiềumàusắcvàhìnhảnh.Ngônngữvậnđộngbaogồmnhữnglờinóitổchứctheocấutrúc("Hãygiảiquyếtmọiviệc")vànhữnglờinóigợiýhànhđộng.Ngônngữ logic toánhọc thườngcoitrọngnhữngconsốvàsốlượngcũngnhưnguyênnhânvàlýluận.Ngônngữhướngnội thiên về những cảmnhận ("Đó làmột chủđề thật buồn"),trongkhingônngữhướngngoại thườngcó tính tương táccaohơnvàbaogồmsựthamkhảotừnhữngngườikhác.Bài tậptiếptheosẽđemđếnchobạn cơ hội luyện tập cách nói chuyện bằng "ngôn ngữ trí thôngminh đadạng"vớingườibạnđờicủamình.

NóibằngngônngữtríthôngminhđadạngcủangườibạnđờiDànhkhoảnghaimươiphútchobàitậpnày.Trướckhibắtđầu,hãycân

nhắcrồiquyếtđịnhnhữngkhảnăngtưduysởtrườngcũngnhưsởđoảncủamình,yêucầuchồng/vợbạnlàmtươngtự.Sauđódànhbaphútnóichuyệnvớichồng/vợ,dùngnhữngtừngữvàlốidiễnđạtdựatrênkhảnăngtưduysởđoảncủaanhấy/côấy.Tiếptheo,đểanhấy/côấynóilênnhữngsuynghĩkhinghebạnnóichuyện(chodùanhấy/côấycómuốnbỏrangoài,bịthuhúthay thấybình thường).Tiếpđódành thêmbaphútđểnói chuyệnvới anhấy/côấy,dùngnhữngtừngữliênquantrựctiếpđếnkhảnăng,hiểubiếtsởtrườngmàanhấy/côấyđãchọn.Lặp lại, bảoanhấy/côấychia sẻnhữngcảmnhận.Đổivaivàlặplạibàitậpnày.

Thôngquabàitậptrênđây,chúngtađãđượctruyềnthêmsáukhảnănghiểubiếtkhác-phươngtiệncơbảnthểhiệnngônngữ.Tuynhiên,cònnhiềucách thức giao tiếp khác chứa đựng tất cả bảy khả năng hiểu biết. TrongcuốnMarriedEtc.(Lậpgiađìnhvàhơnthếnữa),cácnhàgiáodụchọcgiađình,BuffBradley,Murray,RobertaSuidvàJeanEastviết:"Nhữngngườibạnđờigiaotiếpvớinhaubằngvôsốcáchkhácnhau.Họnóichuyện,tiếpxúchoặcđọcsáchcủanhau...Mộtsốngườiviếtlờinhắnchonhau,mộtsốkhácdùng sựyên lặng;mộtvài ngườikể chuyệncườihoặchuýt sáo, nấumộtbữaănđặcbiệt, chuyện trò thôngquanhữngđứaconhayđọc tomộtđoạnvăntừmộtquyểnsáchnóivềnhữnggìhọkhôngthểnóitrựctiếpvớinhau..

Nhiều cách thức giao tiếp khác, nhất là những cách thức dựa trên khảnăng tưduyphingônngữ,đặcbiệtcó ích trongviệc thuhẹpkhoảngcách

giữamột người ít nói vàmột người giao tiếp nhiều. Trong cuốn IntimateStrangers(Nhữngngườilạmặtthântình),LillianRubinđãthuậtlạilờithanvãncủamộtngườivợcảmthấybịngườichồngrấtkiệmlờibỏrơi:"Luônluônlànhưvậy.Tôiluônlàngườiphảicốgắngdẫndắtđểcâuchuyệntiếntriển.Tôiphảinóiliêntục,ôngbiếtđấy,giữchomọithứtiếntriểnvàsốngđộng.Cònanhấylàmộtngườilầmlìcốhữu,vìvậytôiquyếtđịnhgọichomộtngườibạn,nóichuyệnvớicôấymột lúc...sauđóanhấynổiđiênlênvớitôi,doghenhoặccáigìđó,chỉvìtôinóichuyệnđiệnthoại".

Rubinquanniệm:"Đốivớiđasốđànông,lờinói...khôngphảilàthứcốtlõitrongđịnhnghĩavềsựthânmật.Nhữnghànhđộngphingônngữsẽthểhiệnđiềunàygiúphọ, ítnhất làbằnghoặc tốthơn thế".Trongmộtvídụ,mộtngườiđànôngđãlấyvợnămnămnóivềvợmình:"Côấynóivớitôirằngmỗikhitôihuýtsáolàcôấybiếtngaycóđiềugìđóđanglàmtôiphiềnlòng.Đólàlầnduynhấttôihuýtsáo".Mộtcặpkhácgiaotiếpvớinhaubằngnhữngmàn trình diễn ứng khẩu: "Đôi khi những con thú nhồi bông... trởthànhphươngtiệnđểmỗingườichúngtôithểhiệnđiềugìđóvớingườikiamộtcáchgiántiếp,đỡmạohiểmhơn".Nhữngphươngthứcgiaotiếpkhácthôngquabảykhảnăngtưduybaogồm:Ngônngữ:Cùngđọcsách,viếtlờinhắn,gửithư.Logictoánhọc:Tạomậtmã,đưaranhữnggợiýlogic,thiếtlậpcácgiao

tiếpmangtínhthỏathuận.Âmnhạc:Hát,traođổivềsởthíchâmnhạc,chơinhạccụ.Khônggian:Vẽtranh,gửithiệp,sửdụngnhữngbiểuhiệncủakhuônmặt.Vậnđộngcơthể:Chạm,rahiệu,gửitinnhắn.Tươngtáccánhân:Chiasẻướcmơ,sửdụngmệnhđề:"Tôicảmthấy...",

khảnăngngoạicảm.Nộitâm:Lắngnghemộtcáchtíchcực,đổivai,làmgương.ThuxếpthờigianrảnhrỗiMặcdùngàynaycáccặpvợchồngcónhiềuthờigianrảnhrỗihơnsovới

haimươinămtrước,nhữngsởthíchvàthúvuiriêngvẫnchiếmmộtvịtrívôcùngquantrọngtrongcuộcsốngcủahọ.Nhiềunghiêncứuchỉrarằngthờigianchiasẻcùngnhau,đặcbiệt lànhữnghoạtđộngcó tínhgiải trívàhàihước, lànhân tốchínhdẫn tới thànhcôngcủanhữngmốiquanhệ lâudài.Tuynhiên,cácmốiquanhệthườngđổvỡkhicómâuthuẫntrongtríthôngminhđadạngliênquanđếnviệclựachọnthờigianrảnhrỗi.Mộtcặptranhluậnnêndànhkỳnghỉcuốituầnđểđọcsách(sựlựachọnvềngônngữ)hayđidạotrongrừng(sởthíchvậnđộng).Mộtcặpkháckhôngthểquyếtđịnhnênsửdụngthờigianrảnhrỗibuổitốinhưthếnào.Ngườichồngmuốnđidự tiệccủangườibạn (tương táccánhân) trongkhingườivợ lạimuốnđixemphim(khônggian).

Cáccặpvợchồnghạnhphúctìmđượccáchdunghòasởthíchkhácbiệt

củanhau.Mộtphươngpháplàthayđổihoạtđộnghàngngàyhoặchàngtuần.Trongmộtcuộcđiềutra87cặpvợchồngđãchungsốngvớinhau15nămhoặc lâu hơn,một người thamgia kể lại: "Trong các kỳ nghỉ,Tony thíchnghỉngơicòntôithìmuốnđiđâyđiđó.Vìthếmộtmùahèchúngtôiđidulịch khắp nơi, đếnmùa hè năm sau chúng tôi thuêmột ngôi nhà và ở đóngắmphongcảnh".Một trongnhữngcặpnổi tiếngnhấtvàgắnbó lâudàinhất, PaulNewmanvà JoanneWoodward, lại có thú tiêu khiển khác: ôngthíchđuaôtôcònbàthíchbalê.Vìthế,thỉnhthoảngôngđixembalê,cònbàđôikhiđếntrườngđua.

Mộtcáchkhácđểchọnthútiêukhiểnlàtìmkiếmđiểmtươngđồngtrongmộthoạtđộngđể tấtcảcácnhucầuđềuđượcđápứng.Vídụ,mộtngườithíchvậnđộngvàmộtngườiyêunhạccóthểtìmđếnnhữnghoạtđộngkếthợphaikiểu tưduynàynhư:đinhảy,vừađibộvừanghenhạcbằngmáyWalkman,tậpthểdụcthẩmmỹtheonhạchoặcchơinhạccụ.Tươngtựnhưvậy,mộtngườicókhảnăngvềngônngữvàngườibạnđờicókhiếukhônggiancóthểdànhthờigianrảnhđểcùngxemsáchảnh,đithămviệnbảotàngnghệthuật,thamgiabuổithuyếttrìnhbằngslidevềcáclĩnhvựccảhaicùngyêuthích,hoặccáchoạtđộngcósựkếthợptừngữvàhìnhảnh.

Nếubạnthấymìnhvàngườibạnđờicósựđốilậpgaygắtvềsởthích,bàitậptiếptheocóthểgiúpbạnnhậnthứcđúngđắnhơnvềcáchthểhiệncáckỹnăngưathíchcủangườibạnđời,từđódẫntớisángtạothêmnhiềucáchđểhaingườidànhthờigianbênnhau.

MộtngàyhọchỏiDànhramộtngàyhoặcmộtbuổicùngngườibạnđời thamdựcáchoạt

độnggiảitrígắnvớicáckỹnăngthếmạnhhoặcyêuthíchcủaanhấy/côấy.Đểanhấy/côấy lựachọncáchoạtđộng,cácvậtdụngcần thiết, thờigian,cáchthứctiếnhànhtrongsuốtcảngày.Nếuanhấy/côấylàngườicókhiếukhônggian,cónghĩacácbạnsẽcùngnhaulàmnhữngviệcliênquanđếnhộihọa,xemtranh,đixemphim,chiasẻnhữngmônnghệthuậtyêuthíchhoặcđichụpảnh.Cuốingày,cùngnhautròchuyệnvềnhữngtrảinghiệmcủabạn,bạnthíchgì,khôngthíchgì,nhữnggìbạnmuốnlàmlạilầnnữa.Sauđó,lênkếhoạch,nhưthếcácbạncóthểđổivaivàlậpkếhoạchchomộtkỳnghỉcủahaingườidựatrênnhữngmặtmạnhhoặcyêuthíchcủabạnvàcảanhấy/côấy.

ĐiềuchỉnhcácquyướctronggiađìnhSaukhi tậnhưởngnhữnggiâyphútnghỉngơi thúvị,mộtcặpvợchồng

vẫn phải trở về nhà đốimặt với những việc vặt hàng ngày. Cách họ giảiquyếtnhữngcôngviệcnàycóthểquyếtđịnhtìnhtrạngmốiquanhệcủahọ.Arlie Hochschild, Giáo sư Xã hội học của trường Đại học California,Berkeley, cho rằng hạnh phúc nhất là những gia đình trong đó vợ chồngcùngchiasẻviệcnhà,cònbấthạnhnhấtlànhữnggiađìnhtrongđóngười

phụnữphảicángđángtấtcảhoặcphầnlớncáccôngviệcvặt.Vìvậy,khảnăngphânchiatráchnhiệmmộtcáchhợplý,trongđómỗingườicócơhộitậndụngtốiđanhữngkhảnăngthếmạnhcủamình,làrấtquantrọng.Bảngdướiđâysẽđưaranhữngviệcvặttronggiađìnhphùhợpvớitừnghìnhthứcthôngminhcụthể:Ngônngữ:Quanhệthưtừ,gọiđiệnLogictoánhọc:Thanhtoánhóađơn,thuhồithuếngânhàngVậnđộngcơthể:Nấuăn,laudọn,làmvườn,chămsócvậtnuôiKhônggian:Sửachửamáymóc,đổimới,trangtrínhàcửaTương tác cá nhân:Mua sắm, giao dịch với người cung cấp dịch vụ,

chămsócconcáiNộitâm:ĐặtramụctiêuchogiađìnhTrongnhiềutrườnghợpbạnsẽkhôngphảitranhluậnquánhiềuvềnhững

côngviệccụthểbởivìviệcailàngườithíchhợpnhấtđểlàmmộtnhiệmvụnàosẽtrởnênrõràng,đặcbiệtsaukhiđọccuốnsáchnày.Vídụ,lúcnàyvợchồngtôiđangtrangtrívàtôđiểmngôinhàcủamình.Tôibiếtsựhạnchếvềthẩmmỹcủamìnhvàcảmthấyvuivẻkhiđểvợđảmnhậnphầnlớntráchnhiệmtronglĩnhvựcnày.Tươngtựnhưvậy,nhữngcặpvợchồngtrongcáccuộchộithảocủatôithườngnóirằnghọítgặpvấnđềtrongviệcquyếtđịnhxemaisẽ thanhtoánhóađơn-dườngnhưluônluôncómộtngườicókhảnăngvềtoánhọcvàlogictốthơnngườikia.Tuynhiên,cuốicùngkhiđếnnhữngmụcnhưcọnhàvệsinhvàđổrácthìdườngnhưkhôngcóaisẵnsàngđảmnhận,thậmchíđốivớicảnhữngngườiyêuthíchvậnđộngnhất.Trongtrườnghợpnày,bạnsẽphảiphânchiacôngviệcởmứchợplýnhất.

Chodùbạnđangphảivậtlộnđểthíchứngvớinhữngthútiêukhiểnyêuthíchcủangườibạnđời,tậpquántronggiađìnhhoặcmộtvàikhíacạnhkháccủamốiquanhệ,thìtôntrọngcáchlàmviệcvànhữngđiểmriêngcủangườibạnđờilàrấtquantrọng.Đólàbướcquantrọngđầutiêntrongquátrìnhtìmkiếmcáchđiềuchỉnhnhữngsựkhácbiệtvềkhảnăngtronggiađình.Bàitậpcuốicùngtrongcuốnsáchnàysẽcungcấpchobạnmộtvàiứngdụngthựctếđểlàmđượcđiềunày.

CáchthứcgiảiquyếtvấnđềChọnmộtvấnđềbạnluônphảiđốimặttrongmốiquanhệcủamìnhnhư

giaotiếp,mâuthuẫnvềtráchnhiệmgiađình,sựkhácbiệtvềtriếtlýsống,vềtháiđộđốivớicôngviệcvàsựnghỉngơi,nhữngvấnđềvớibạnbè,họhànghoặcnhữngkhókhănkhác.Viếtvấnđềđóramộttờgiấy.Sauđódànhbamươi phút suy nghĩ nhữnghướngmàvấn đề này có thể liên quanđến sựkhácbiệtvềkhảnăngtưduycủacácbạn.Vídụ,vấnđềgiữgìnnhàcửasạchsẽcóthểliênhệtớimộtngườicókhiếukhônggianvàvớianhấy/côấycáchsắpxếpđồđạc làquan trọngnhất; trongkhingườikia lại thíchvậnđộnghơn,vớianhấy/côấy,sựthoảimáilànhucầuchủđạo.Nếubạnchorằngsự

khácbiệttrongnhậnthứccóảnhhưởngđếnvấnđềnày,hãydànhnămphúttrongyêntĩnhđểsuyngẫmvềgiátrịcủanhữngmặtmạnhtrongvấnđềnàycũngnhưnhữngkhảnăngthếmạnhkháccủaanhấy/côấy.Cuốicùng,xácđịnhxemliệukhíacạnhđượclàmmớibằngcáchnghĩcủaanhấy/côấycótácđộngđếnvấnđềcũchútnàokhông.Nếunhữngcáchgiảiquyếtvấnđềxuấthiệntrongtâmtrí,hãydànhthờigiansuyngẫm,viếtrahoặcthảoluậnvềchúng.

Ngườitachorằngthiếtlậpmốiquanhệvớimộtngườikháclàđểtrởnênmạnhhơn.Mỉamaithay,dườngnhưđiềulàmchúngtacảmthấykhóchịunhấtvềngườibạnđờicủamình lại lànhữngphẩmchấtmàchúng tachưanhận thức đầy đủở bản thânmình.Tôi nhớ tớimột người bạn có tư duylogicđãbịthuhútbởimộtcôgáihướngnội,nhữngcảmnhậnvềcuộcsốngcủa cô chính là điều anh ấymongước.Nhưng vì anh ấy không biết cáchchấpnhậnnhữngcảmxúcbêntrongbảnthânmình,anhấyđãbácbỏphẩmchấtđóởbạngáivàmốiquanhệ tanvỡ.Đaphầncácbạncó thểnghĩ ranhữngvídụtươngtự.Điềuđặcbiệtquantrọnglàchúngtacầnnhậnbiếtvàchấpnhậnnhữngkhảnăngcủabảnthân-kểcảnhữngkhảnăngkémvàẩngiấu-đểcóthểthựcsựchấpnhậnchúngởnhữngngườimàmìnhyêuquý.

Mộtkhichúngtađãtạođượcbướcnhảyvọtvàchấpnhậnbảnthânmìnhcũngnhưngườikhác, thìnhữngkhảnăngcủachúng tavànhững tàinăngriêng biệt của người bạn đời sẽ trở thànhmón quà chomối quan hệ đó.Chúngtaphảihọccáchkếthợpnhữngkhảnăngtưduycủamìnhđểchúngtrởnênmạnhhơnnhiềusovớikhilànhữngphầnriêngbiệt.Thayvìđềcậpđếnkhảnăngcủangườibạnđờinhưlàmộtsựtráingượchoặcmốiđedọa,chúngtacầnhọccáchđểnhậnrarằngnhữngkỹnăngấylàmộttàisảnvôgiámàchúngtacóthểcầnđến.Đâylàtâmsựcủamộtngườivợhạnhphúc:"Bạncórấtnhiềuthờigian,nănglượngvàtrithức,đólàđiềukiệntốtđểcóthểxóađisựkhácbiệtvớingườibạnđờicủamình".

Chương13.NHỮNGHÌNHTHỨCTƯDUYTRONGTƯƠNGLAI

CácloạihìnhthôngminhcủathếkỷXXI“NhữngđứatrẻAlphamặcđồxám.Chúnglàmviệcchămchỉhơnchúng

tabởivìchúngvôcùngthôngminh.TôithìthậtsựrấtvuisướngkhimìnhlàmộtBêtavìtôilàmviệckhôngchămchỉlắm.VàchúngtalạigiỏihơnthếhệnhữngGamavàĐenta”.Đây làmộtđoạn trích từBraveNewWorld (Thếgiớimới ngoạnmục) củaAldousHuxley, cuốn tiểu thuyết khoa học viễntưởngnói về tương lai nhân loại sẽ được tách theonhững loại hình thôngminhkhácnhautrongkhivẫncònđangthụtinhtrongốngnghiệm.Quảlàđánglokhinghĩrằngmộtngàynàođó,dosửdụngsaithuyếttríthôngminhđadạng,chúngtacóthểvôýtạora"thếgiớimới"củachínhchúngtađượcphân theo "những người có năng khiếu logic", "những người định hướngkhônggian", "nhữngngười cónăngkhiếungônngữ"và "nhữngngười cónăngkhiếuâmnhạc".

Trongmột thếgiớinhưvậy,chamẹvà thầycôgiáosẽkiểmtrabấtkỳbiểuhiệnnàovềnăngkhiếunghệthuật,khảnăngtoánhọc,nănglựcngônngữhoặcgiaotiếpxãhộicủatrẻngaytừkhichúngcònnhỏvàsauđóthôngquacácbiệnphápgiáodụcbiếnnhữngkhảnăngnàytrởnênthànhthục.Mỗiđứa trẻ đều được hướng tới những cươngvị đã ấn định trongmột chế độđẳngcấpcủathếkỷXXIchỉbiếtđánhgiáconngườidựatheosựxuấtsắcvềphươngdiệngiáodụctrênnềntảngtâmlý:đứatrẻcótưduylogichướngtớivịtríkếtoánviên,đứatrẻcókhảnăngngônngữhướngtớichứcvụbiêntậpviên,v.v...Ởmộtvàinơitrênthếgiới,phươngphápgiáodụckiểutronglồngkínhnàyđãđượcsửdụngđểđàotạonhữngnhàsoạnnhạcvàcáchuấnluyệnviênthểthaotươnglai.

Nếutôicóthểgửigắmchobạnbấtkỳthôngđiệpriêngnàoliênquanđếnthuyếttríthôngminhđadạng,thìđósẽlàmỗicánhânđềusởhữutấtcảbảyloạihình thôngminhvàđềucókhảnăngphát triểnmỗihình thức tớimộtmứcthànhthạonhấtđịnh.Thậtnguyhiểmnếunghĩrằng:"Tôilàmộtngườicónăngkhiếuvậnđộng"vàbạnchỉtậptrungtoànbộnănglựcvàolĩnhvựcđómàquênđinhữngkhảnăngkhác.Tôichợtnhớđếnmộtđứatrẻthầnđồngđượcchamẹdồntấtcảtâmsứcđểpháttriểnnăngkhiếungônngữvàlogiccủacậubé.Khicậubétrởthànhmộtngườiđànôngbốnmươituổi,ngườitađãtìmthấyôngtanổilềnhbềnhởbểbơigiađìnhcủamộtngườibạn-ôngtađãtựvẫn.Ôngtađãmấtcânbằngđếnnỗikhôngthểchịuđượcnhữngkhókhăntrongcuộcsống.Khixãhộingàycàngđượcchuyênmônhóa,chúngtacàngmấtdầnmốiliênhệvớicácảnhhưởngvănhóađãtừngtạonênnhữngchuyên gia về khoa học nhân văn, những người tinh thông nhiều nghề và

nhiều lĩnhvực, nhữngnhà tổnghợphóahọcvànghệ sỹ tựdo.Thuyết tríthôngminh đa dạng là cầu nối để chúng tamở rộng nhận thức về ngườichúngtacóthểtrởthànhchứkhôngphảilàmộtphươngphápthuhẹpnhậnthứclạithành"chúngtagiỏiởlĩnhvựcnào"hoặcthứmàchúngtanghĩxãhộisẽđòihỏiởmình.

Trongnhữngphântíchcuốicùngvềkháiniệmbảyloạihìnhthôngminh,HowardGardner chỉ ra rằng, bảy loại hình thôngminh này thật ra chỉ lànhữngđiều tưởng tượng, trongcuộcsống thực tế,chúng luôn luôncómốiliênhệphứctạpvớinhau.Nhữngngườichơicờnhìnvàováncờbằngýnghĩđịnhhướngkhônggianvà logic toánhọc.Người thợmáy thì sửachữabộchế hòa khí ô tô nhờ khả năng tư duy không gian và vận động thân thể.Thậmchímộtviệcđơngiảnnhưnấubữaăncũngđòihỏivàihìnhthứctưduy:ngônngữđểđọcsáchdạynấuăn,logictoánhọcđểhiểucôngthứcchếbiến,vậnđộngthânthểđểphatrộnvàxàonấu,tưduycánhânđểđưaramộtthực đơn hấp dẫn cho những sở thích khác nhau.Gần như không có hoạtđộngnàotrongcuộcsốngđượcthựchiệnchỉbằngmộtloạihìnhthôngminh.Điềuđótựnóđãlàmộtlậpluậnmạnhmẽđểgiảiquyếtcuộctranhcãigiữaviệcthiênvềmốiquanhệlỏnglẻohaylàtươngđốicânbằnggiữabảyloạihìnhthôngminh.

Hơnnữa,xãhộiđangvàvẫntiếptụcvậnđộngnêncáchìnhthứctưduycần thiếtcănbảnđểđạtđược thànhcônggầnnhưchắcchắncũngsẽ thayđổi.Ởđầucuốnsáchnày,tôiđãđưaramộttìnhhuốngtưởngtượngvàothờitiềnsửđểthấyrằngkhảnăngvậnđộngthânthểcótầmquantrọngnhưthếnào trong vài nghìn năm trước. Thậm chímột trăm năm trước đây, chínhchàngtrailựclưỡngcóthểvắtsữabòvàtrồnglúalạichiếmưuthếtronggiađìnhMỹ trungbình, chứkhôngphải làanhchàngmọt sáchchỉcóvẻhàonhoángbênngoài.Nhữnghìnhthứctưduyxuấthiệnvàbiếnmấtgiốngnhưxuhướng thời trang.Bamươinăm trước,một sốkhảnăng logic toánhọcnàođókhônghềquantrọngthìgiờđâylạinhậnđượcmốiquantâmrấtlớnbởithựctếlàsựtiếnbộcủamáytínhkhiếnviệcsửdụngchúngcóhiệuquảhơn.Vàonhữngnămnămmươi,"ngườigàndở"khônghềcómộtchỗđứngthíchhợp thìgiờđây lạikiếmđược tiềnnhờ tạo racácchương trìnhphầnmềmtrongThunglũngSilicon(SiliconValley).

Tươnglaichắcchắnsẽcónhucầuvềcáchìnhthứcthôngminhmàhiệnnaykhônghềđượccoi trọng.Khimộtnềnkinh tế tiếp tục chuyển từnềntảngcôngnghiệp sangnềnkinh tếđịnhhướngdịchvụ thì tầmquan trọngcủakhảnăngtươngtáccánhânsẽtănglên.Cũngtươngtự,vớiviệcthôngtinngàycàngpháttriểnđadạngthôngquacácdạngminhhọahìnhảnhnhưbăngvideo,đồhọavitínhv.v...thìtầmquantrọngcủakhảnăngđịnhhướngkhônggianvànhucầuvềnhữngngườicókhảnăngtưởngtượngsẽtănglênmạnhmẽ.

Lờikhuyêntốtnhấtlà:Đừngđánhcuộcvàobấtkỳloạihìnhthôngminhnào-nócóthểtrởnên"lỗithời"theothờigian.Thayvàođó,hãychúýđếncáccôngnghệsắcbénnhưsiêuvănbảnvàphầnmềmvitínhđaphươngtiện-nhữngthứđãkếthợpnhiềuhìnhthứctưduyhiệuquả- làđầumốiquantrọngđểtraudồinănglựctheonhiềuloạihìnhtríthôngminhcùngmộtlúc.

Cuốicùng,cóthểcónhữngloạihìnhthôngminhsắpxuấthiệnmàchúngta thậm chí không hề biết đến.HowardGardner đã sẵn sàng nhường họcthuyết củamình cho khả năngđó.Một trong những loại hình thôngminhmớirấtcóthểlàtưduytâmlinhhoặcđạođức.NhưchuyêngiavềtâmthầnhọcthuộctrườngĐạihọcHarvardvàlà tácgiảgiànhgiải thưởngPulitzer,RobertColes,chỉrarằng,loạitríthôngminhnàycóthểrấthữuíchmàcũngcóthểkhánguyhại.Ôngviết:"Chúngtahãynhớlạivàonăm1933và1934,mộtsốnhữngnhàtrí thứcxuấtchúngvàlỗi lạcnhấtnướcĐứcđãhợptácvớiHitler.Họlàbácsỹ,luậtsư,nhàthôngthái,triếtgia,nhàphântíchtâmlý,nhàtâmlýhọc,nhàbáo,cáctácgiảcủanhiềucuốnsách-nhữngngườicóchỉsốIQcao,sởhữucảbảyloạihìnhthôngminh..."

Việccôngnhậnvàtraudồimộtloạithôngminhnhằmdẫnđườngchobảyloạihìnhthôngminhluônquantrọng,thậmchílàcầnthiếtchosựtồntạicủaloàingườinhưnghãyđảmbảosửdụngchúnghướngtới lợi íchchungcủanhân loại.Hình thức tư duyđó có thể tồn tại bên ngoài chúng ta, nhưnóđượcnhậnthứctrongthờikỳcổđạivàtrungcổ,vớimốiquanhệgiữaconngười, tôngiáovàvũ trụ.Nócó thểđượcđặt sâu trong lòng tráiđất,nhưnhữngngườiủnghộgiảthuyếtGaiađãđềxuất.Hoặcnócóthểnằmtrongchínhchúngtanhưnglạiởtrongtráitimchứkhôngphảilàtrongýnghĩ.Tuyrằngchúngtađãnhậnthứcđượcloạihìnhnày,đểtraudồivàpháttriểnmộtloại hình thôngminhđặcbiệt có thể làmột điều thôngminhbậcnhấtmàchúngtatừnglàm.

Chương14.NHỮNGLOẠIHÌNHTHÔNGMINHMỚI

TríthôngminhthiênnhiênvàhiệnsinhKểtừlầnxuấtbảnđầutiêncuốn7loạihìnhthôngminh,GiáosưHoward

GardnercủatrườngĐạihọcHavard,ngườikhởinguồnthuyếttríthôngminhđadạngđãthêmvàodanhsáchcủamìnhmộtdạngtríthôngminh-tríthôngminh thiênnhiên -vàbắtđầuđềcậpđếnkhảnăngcó thêmmột trí thôngminhnữa là trí thôngminhhiện sinh.Chương14mô tả hai loại trí thôngminhmớinàyvàđưaramộtvàiýtưởngđểbạncóthểđánhgiávàpháttriểnchúngtrongcuộcsốngcủachínhmình.Ởchươngtiếptheo,chúngtasẽthảoluậnxemGiáosưHowardGardnerđãđưarahai loại thôngminhnàynhưthếnàovàxemxétchitiếtnhữngtiêuchíkhácbiệtđượcôngdùngđểquyếtđịnhxemcónênđưachúngvàodanhsáchhaykhông.CuốicùnglànhữngsuyđoáncủaGiáosưvềkhảnăngcóthêmnhữngloạitríthôngminhkháctrongtươnglai

TríthôngminhthiênnhiênTheoGiáo sưHowardGardner, người có trí thôngminh thiên nhiên là

người tinh thông trongviệcnhậndạngvàphân loạivôsốchủng loạiđộngthựcvậttrongmôitrường.Đốivớimỗidạngtrongbảyloạihìnhthôngminhđầutiên,córấtnhiềucáchđểthểhiệnchúngrathếgiớibênngoài.Cólẽrõrệt nhất, những người có cảm nhận về thiên nhiên bộc lộ trí thôngminh"ngóntaycáixanh"củamình.Đólàsởtrườngcủanhữngngườilàmvườn,trồng cây cảnh, sáng tạo khung cảnh thiên nhiên tuyệt diệu, hay nói cáchkháclàthểhiệnsựquantâmtựnhiêncủamìnhđốivớithựcvật.Ngượclạivớihọlànhữngngườisốnggiữanhữngnơicâycốilụitàn.Cólẽđólàdohọkhôngcó"khảnănghọctập"đốivớithếgiớitựnhiên.Nếuvậy,tôitinđólàtôi. Vợ tôi đã chuyển hếtmọi cây cối ra khỏi phòng làm việc của tôi đểchúngcócơhộisinhtồn.

Tươngtựnhưvậy,mộtngườicóthểcótríthôngminhvềđộngvật.Thậtđángngạcnhiênkhimộtbácsỹthúycókhảnăngđặcbiệt trongviệctrấntĩnh những con thú lồng lộn nhất. Trong cuốn sáchAnAnthropologist onMars (Mộtnhànhânchủnghọc trênsaoHỏa),OliverSackviếtvềTempilGrandin,mộtphụnữbịcoilàmắcchứngtựkỷ(gặpkhókhănvềkhảnăngnộitâmcánhân)nhưnglàmộtthiêntàivềđộngvật.Bàsửdụngsựhiểubiếttuyệtvời củamìnhvềnhucầucủa lũgia súcđể thiếtkế ra loạimáymócgiúp trấn tĩnh chúng khi chúng bị đưa đến lòmổ.Và dù có người khôngđộng lòng trướccôngviệcđó,vẫncónhữngngườicấp tiếnđốivớiquyềncủađộngvật.Tôitinrằngcháugáitôicótríthôngminhnày.Côbétrởthànhmột"bácsỹ thúy"vàbắtđầu thểhiệnkhuynhhướng làmộtnhà tựnhiên

họckểtừkhinólênsáutuổi.Côbékhôngchịumặcquầnáocóchấtliệulàmtừđộngvật.Thayvìđòiquàsinhnhật,côbéđềnghịhiếntặngchúngchotổchứcbảovệquyềnđộngvậtnhưtổchứcHòabìnhxanhhayPETA.Cũngcónhững"thiênsứtrênmặtđất"haynhữngnhàsinhtháihọc.Họthểhiệnmốiquantâmđốivớihệsinhthái,giúpbảovệnhữngkhurừngnhiệtđới,rặngsanhôhaynhữngvùngđấtbịđedọakhác.

JaneGoodall,mộtchuyêngiavềloàitinhtinh,đãdànhrấtnhiềuthờigianquansátvàủnghộsựphát triểncủachúng trên toàn thếgiới.Bàviết,hồinămtuổibàđãđitheomộtcongàmáitớitậnchuồngcủanó.Bàmuốntìmhiểutrứnggàđượcsinhratừđâunênđãtrốnsauchuồnggàvàkiênnhẫnđợihơnbốntiếngđồnghồđểquansát.Giađìnhbàkhôngtìmthấybàởđâuđãquátuyệtvọngđếnnỗiphảigọicảnhsát.Janeviết:"Cuốicùng,mẹtôitrongkhiđanglolắngđitìmtôitrongánhhoànghônchợtnhìnthấyđứacongáibénhỏhiếuđộngvớiđôimắtsángrựcchạybăngquacánhđồng,đầutóccònvươngđầy rơmrạ.Thayvì la rầy,bàngồixuốngbêncạnhvànghe tôikểchuyện".

Nguồn động viên từ họ hàng và người thân có thể có những đóng gópnhất định trong việc hình thành nên các nhà tự nhiên học, dù không phảiluôn luôn lànhưvậy.CharlesDarwin, có lẽ lànhà tựnhiênhọcnổi tiếngnhất,đãtừngbịgiađìnhcoilàtốidạ.Mộtlần,bốôngđãnóivớiông:"Conchẳngquantâmđếngìngoàisănbắn,chómèovàbắtchuột.Conlàsựnhụcnhãđốivớigiađìnhvàbản thân".May thay,bốôngđãnhầm.Charlesđãchuyểnkhảnăngbắtchuộtcủamìnhsangnhữngchủngloạikhác(đánhdấubởichuyếnduhànhđịnhmệnhđếnđảoGalapagosnămônghaimươituổi)vàkhiếnchúngtathayđổicáchnhìnvềsựtiếnhóa.Đôikhicơmayxảyđếncóthểđịnhhìnhcuộcđờicủamộtnhàtựnhiênhọc.E.o.Wilson,ngườihailầnđoạtgiảiPulitzervà là tácgiảcuốn tự truyệnNaturalist (Nhà tựnhiênhọc),đãviếtvềniềmsaymêcủaôngđốivớithếgiớiđộng,thựcvậtkểtừkhibị tainạncướpđiđôimắt.Khôngthểnhìn thấyxahơnvàibướcchântrướcmặt,ôngquyếtđịnhtậptrungvàocôntrùngnhưmộtlĩnhvựcđặcbiệtvàđãtrởthànhmộttrongnhưngchuyêngiahàngđầuvềloàikiến.

Hầuhếtchúngtakhihồitưởngthờithơấusẽnhậnrathiênhướngthiênnhiêntrongbảnthân.Bạncóthểnhớvềnhữngđiềuđặcbiệtnhưsâu,bướm,thằn lằn, bọ cánh cứng, hoa cúc, hoa anh túc hay thậm chí là những đámmây.Trẻconchính lànhữngnhà tựnhiênhọcbẩmsinh.Tôinhớđã từngquan sátnhữngcongiunđàobớiđấtbẩnvàngắmnghíanhữngvòng trònnhỏ giúp chúng di chuyển, xem xét những ụ đất bẩn đó và thậm chí cắnchúngđểxembên trongcógì.Dướiđây làmộtvàicâuhỏigiúpbạnkíchthíchtrínhớvềnhữngtrảinghiệmvớithiênnhiêncủathờithơấu.

_Tôithíchtheodấuchânlũđộngvậtvàđoánxemchúnglàloàigì._Tôithíchsưutầmcôntrùngvàochailọ,éplácâyvàosáchvànhữngbộ

sưutầmthiênnhiênkhác._Tôithíchdànhhầuhếtthờigianđểởngoàitrời._Tôithườnglậtnhữngtảngđálênkhỏimặtđấtđểkhámphánhữngsinh

vậtsốngởphíadưới._Tôirấtyêuthíchnhữngđềtàivềthiênnhiênởtrường._Tôithườngcósởthíchlàmbểnuôicá,vườnươmcâyhoặctrangtrạicho

kiến._Tôithíchtheodõithóiquenhoặctìmhiểumọithứvềlũchimhaynhững

độngvậtkhác,vídụkhichúngxâytổ,mómmồiv.v..._Khilớnlên,tôimuốntrởthànhmộtbácsỹthúy,mộtngườikiểmlâm,

mộtnhàthựcvậthọchoặclàmmộtnghềnàođóliênquanđếnthiênnhiên._Tôitìmthấyniềmvuikhingắmnhìnnhữnghiệntượngcủatựnhiênnhư

mây,núi,cỏcâyvànhữngdạngkhác._Tôi nuôi nhiều con vật cưng và dành rất nhiều thời gian để chơi với

chúng.Điềuthúvịlà,GiáosưHowardGardnerchorằng,nếumộtđứatrẻlớnlên

ởđô thị vàkhônghề tiếpxúcvới thếgiới sinhvật tự nhiên thì nó có thểchuyểnnhữngyêutốcủamộtnhàtựnhiênhọcsangnhữngđốitượngkháctrongthànhphố.Vídụnhư,thayvìcóthểphânbiệtđượcnhữngloạihoaláhaychimchóc,đứa trẻsẽsửdụngkhảnăngnàyđểnhậnbiếtđượcnhữngloạivỏđĩanhạc,giàydéphayôtô.

Khitrưởngthành,rấtnhiềungườitrongchúngtanhậnrarằngthếgiớitựnhiênđãlùivàoquákhứ(trừkhichúngtatrởthànhbácsỹthúy,ngườikiểmlâmhaynhà thựcvậthọc).Nhữngmốiquanhệ,côngviệc,concáivàcáctráchnhiệmxãhộikhácđượcđặtlênhàngđầuvàđòihỏichúngtapháttriểnnhữngtríthôngminhkhác,dùđôikhiconcáicóthểgiúpchúngtahồitưởngvềthếgiớitựnhiênthôngquamốiquantâmcủachúng.Tuynhiên,hầuhếtchúngtađãtìmranhữngcáchkhácnhauđểđưatríthôngminhthiênnhiênvàocuộcsống,dùlà thứyếu, thôngquasởthích,mốiquantâmvàcáctròtiêukhiển.Sauđâylàdanhsáchkiểmtragiúpbạnquyếtđịnhxemgiờđâykhi đã trưởng thành, trí thôngminh thiên nhiên chiếm vị trí như thế nàotrongcuộcsốngcủabạn:

_Tôicómộtmảnhvườnvàthíchdạochơiloanhquanhtrongđó._Tôi thích dành thời gian để đi du lịch, đi bộ hoặc chỉ dạo chơi trong

thiênnhiênvàtậnhưởngthếgiớimuônmàumuônsắcđó._Tôithamgiacáctổchứctìnhnguyệnsinhthái(vídụtổchứcHòabình

xanh,CâulạcbộSierra)đểbảovệthiênnhiênkhỏisựpháhủynặngnềhơn._Tôithíchnuôinhiềuloàivậttrongnhàhơnlàchỉnuôichómèocảnh._Tôicósởthíchliênquanđếnthiênnhiêntheomộtcáchnàođó(vídụ:

nhìnngắmnhữngchúchimhoặcsưutậpcácloạibướm)._Tôiđăngkývàonhữnglớphọcvềtựnhiêndànhchongườilớn(thựcvật

học,độngvậthọcvàsinhtháihọc)._Tôithíchđithămsởthú,bảotànglịchsửtựnhiênhoặccácnơinghiên

cứuthếgiớitựnhiênkhác._Tôithíchxemnhữngchươngtrìnhvềthếgiớitựnhiêntrêntivi(vídụ

kênhDiscovery,NationalGeographicNova)._Tôi thíchđếnnhữngđịađiểm tựnhiênnhưcôngviên,bãicắm trạiđể

nghỉ ngơi hơn là vào khách sạn, khu nghỉ mát hay những địa điểm kháctrongthànhphố.

_Tôirấtgiỏiphânbiệtsựkhácnhaugiữacácchủngloạichim,chó,câycốivàcácloạiđộngthựcvậtkhác.

Saukhi làmnhữngcuộcđiều tranhưvậy, có thểbạnvừakhámphá rarằngkhicònbébạnrấtgiốngnhữngnhàtựnhiênhọc(nhưhầuhếtnhữngđứatrẻkhác),nhưngkhilớnlênbạnđãđểchúnglạiphíasau,vàđiềunày,theotriếtgiaJean-JacquesRousseau,bạnmuốnrũbỏnhữngthủtụcgòbócủaxãhộiđểquayvềvới thiênnhiên.Hoặccó thểbạnkhámphá ra rằngthực sựbạnkhôngphải làmộtngười thiênbẩmvề tựnhiên, và có lẽbạnmuốnphát triểntrí thôngminhnàytrongcuộcsống?Sauđâylàmộtvàiýtưởnggiúpbạncóthêmtríthôngminhthiênnhiên:

-Tìmhiểu thế giới tự nhiên trong chính sân vườn nhà bạn (côn trùng,chimchóc,câycỏ,v.v...).

-Đềnghịconcáihoặclũtrẻhàngxómchiasẻvớibạnnhữnggìchúngbiếtvềthếgiớitựnhiên.

-Khámphá những trangweb trênmạng liên quan đến thiên nhiên. SửdụngdụngcụtracứunhưYahoo!LycoshoặcAltarVistarồichọntừtracứunhư"sinhtháihọc","tựnhiên","thựcvậthọc","chimchóc",v.v...).

-Xemquadanhmụctivitrongtuầnvàghilạinhữngchươngtrìnhvềthếgiớitựnhiênmàbạnmuốntìmhiểu(vídụ:núilửa,giôngbão,độngvậtlinhtrưởng).

-Thamgiacáchoạtđộngchínhtrịxãhộiliênquanđếnviệcbảotồnthiênnhiên(vídụ:viếtchomộtvịđạibiểuquốchộivềviệcbảovệvùngđầmlầyởđịaphương,thamgiaCâulạcbộSierra,viếtđơnthỉnhcầubảovệnhữngloàicâycógiátrịlịchsửnơibạnsinhsốngcónguycơbịchặtđổ).

-Tìmmộtđịađiểmtrưngbàyvànghiêncứuvềthếgiớitựnhiên(vídụ:bảotàngtựnhiên,vườnthú,côngviên)vàđềuđặnđếnđóthamdựcácbuổigiảngbàihaytriểnlãmnghiêncứu.

-Chọnmộtloàiđộngvậthaythựcvậtnàođó(nhưbộcánhcứnghoặchoasúng)vànghiêncứuvềnó, thôngquasáchbáo, Internet,nhữngbàiphỏngvấncácchuyêngiahoặctrựctiếpquansát.

-Tạothóiquenlàmvườnhoặcthưởngthứcphongcảnhđẹp,nghiêncứunhữngphươngdiệnmớivềchúng(vídụnhưnghệthuậtchơicâycảnhhoặctạodángcâycảnh).

-Tìnhnguyệnđưalũtrẻđithămquanthếgiớitựnhiênđểtìmhiểuthêmnhững khía cạnhmới (ví dụ: đóng vai trò những nhà trinh sát, nhà thámhiểm).

-Đặtmuamộttờtạpchíliênquanđếntựnhiên(vídụ:tạpchíĐịalýtựnhiên)vàđọcchúngđềuđặn.

-Đọctiểusửvàtựtruyệncủanhữngnhàtựnhiênhọcnổitiếngnhưcuốntự truyệnNaturalist (Nhữngnhà tựnhiênhọc) củaF. o.Wilson, cuốnMyLifewiththeChimpanzees(Cuộcsốngcủatôivớinhữngchútinhtinh)củaJaneGoodallhoặccuốntiểusửvềGeorgeWashingtonGarvercủaLindaMeMurray.

-Đicắmtrạihoặcđidulịchvàdànhthờigianquansátthiênnhiênmỗingày.

-Liệtkêtấtcảnhữngloàiđộngvật(baogồmcảnhữngloàichim)sốngtrongkhuvựccủabạn.

-Viếtmộtcuốnnhậtkýcủanhàtựnhiênhọc,trongđóbạnghilạinhữngquansát,nhữngcâuhỏivềmọikhíacạnhkhácnhauhoặcnhữngtàinguyênbạnkhámphárakhitìmhiểuthiênnhiên.

-Muamộtbộốngnhòmvàkính lúp,một tuầnmột lần tớinhữngvùng"hoangdã"xungquanhkhuvựccủabạnnhưcôngviênhaymộtkhoảnhđấttrốngđểkhámpháthếgiớitựnhiên.

Saukhidànhthờigiannghiêncứuthếgiớitựnhiên,cólẽbạnsẽnhậnrarằng,bạnmuốn trở thànhmộtnhà tựnhiênhọc.Córấtnhiềunghềnghiệpliênquantớiloạihìnhthôngminhcủamộtnhàtựnhiênhọc,baogồm:nôngdân,nhàlàmvườn,kỹsưnôngnghiệp,nhàthựcvậthọc,bácsỹthúy,nhàcôn trùng học, nhà độngvật học, nhânviên quản lý động thực vật, ngườikiểm lâm, người chế biến rượu, nhà sinh vật học về sự tiến hóa, nhà hảidươnghọc,nhàđiểucầmhọccũngnhưmộtloạtnhữngnghềnghiệpnghiêncứuvềmôitrườngsinhtháikhác.Đặcbiệtngàynay,khigiớitựnhiênđangbịpháhủytrênphạmvitoànthếgiớibởinhữngtácđộngtừxãhội,vănhóa,chínhtrị,kinhtế,cầntrôngcậyvàonhữngconngườicónhữngquanđiểmmớimẻ, tôn trọngtựnhiênvàcó tráchnhiệmquảnlýhànhtinhxanhnày.Đưadạngthôngminhthiênnhiênvàodanhsáchcủathuyếttríthôngminhđadạnggiúpnhấnmạnhtầmquantrọngcủanhữngconngườinàyđốivớisựsốngtrongkỷnguyênmới.

TríthôngminhhiệnsinhHowardGardnerđãbắtđầuđềcậpđếnkhảnăngxuấthiệntríthôngminh

thứchín:tríthôngminhhiệnsinh.ChodùmộtvàingườicóthểliênhệloạitríthôngminhmớinàyvớibảnviếttrướcThếchiếnIIcủaJean-PaulSartrevàAlbertCamus,nhưngnó thựcsựcórất ítmốiquanhệvớibấtkỳhệ tưtưởngnào.Hơnthế,Gardnerđịnhnghĩatríthôngminhhiệnsinhlàtríthôngminh liênquan tới cácvấnđề cơbản của cuộc sống.Nhữngcâuhỏinhư:

"Cuộcsống làgì?""Ýnghĩacủanó làgì?""Vì sao lạicóquỷdữ?""Loàingườisẽtiếntớiđâu?"và"Chúacótồntạihaykhông?"lànhữngđiểmkhởiđầumạnhmẽchomột cuộckhaiphá tầmnhận thức sâu sắchơn.Giáo sưGardnerđịnhnghĩakhảnăngcủatríthôngminhhiệnsinhgồmhaiphần:

-Xácđịnhbảnthântớinhữngtầmxanhấtcủavũtrụ-nơitậncùng,vôtận.

-Xácđịnhbảnthânvớinhữngtínhnănghiệnhữunhấtcủađiềukiệnconngười - tầmquan trọngcủacuộcsống,ýnghĩacủacáichết, sốmệnhcuốicùngcủathếgiớivậtchất,tinhthần,nhữngtrảinghiệmsâusắcnhưlàtìnhyêucủaconngườihoặcniềmđammênghệthuật.

Gardnerkhôngđưarabấtkỳgiảthuyếtnàovềcâutrảlờicuốicùngchonhữngcâuhỏiđó.Mặtkhác,ôngkhôngchorằngmộtsốngườicónhiềutríthôngminhhiệnsinhdohọđãtìmthấymột"chânlýcuốicùng",trongkhinhữngngườikháckémhơnvìkhôngtìmra.Nhữngngườicótríthôngminhhiệnsinhcóthểlànhàthầnhọc,mụcsư,giáosỹDoThái,phápsư,linhmục,thầydạyYoga,nhàsưvànhữngthầytrưởngtếHồigiáo.Mỗingườitrongsốhọcóthểcónhữngnhậnthứckhácnhauvềbảnchấtcủachânlýtuyệtđối.Nhưngcũngcónhữngngườitheothuyếtbấtkhảtri,nhữngtriếtgiatheopháihoàinghi,pháivôthần,pháichâmchích,nhữngngườibángbổhoặcnhữngnhàdịgiáo-nhữngngườithểhiệnmộttrìnhđộcaohơncủatríthôngminhhiệnsinhbởihọluôncốxoayxởvớinhữngcâuhỏiởmứcđộcăngthẳngvàphứctạp.Thêmvàođó,GiáosưGardnerchỉrarằngđốivớirấtnhiềunghệsỹ, nhà khoa học, nhà văn và sự nghiệp của các cá nhân khác, những tríthôngminh khác đều liên quan và bị thu hút bởimưu cầu sinh tồn.Mộtngười được nghĩ đến ở đây là nghệ sỹ Vasily Kandinsky, tác giả cuốnConcerning the Spiritual inArt (Vấn đề tâm linh trong nghệ thuật), tranhluậnvềvấnđề:nghệthuậtcầnphảikhámphátậncùngnhữngđiềuthầnbívàlớn lao;hoặcnhưnhàvật lýhọc J.RobertOppenheimerđã tríchdẫnmộtđoạntrongkinhcủađạoHinducổ,BhagavadGita,vềsựhủydiệtvũtrụkhiôngquansátvụnổbomnguyêntửđầutiên(loạibommàôngcũngcócôngnghiêncứu).Mốiquantâmcủaôngđốivới"bụiphóngxạ"từhậuquảcủavụnổbomđãkhiếnôngmấtniềmtinvàonướcMỹvàđặtracâuhỏivềlòngtrungthànhcủaôngvớichínhphủ.

Cùngvớinhữngtríthôngminhkhác,tríthôngminhhiệnsinhbắtnguồntừthờithơấu.Chưabịảnhhưởngbởinhữngràocảnvềvănhóanhưngườilớn,trẻconthườnghaytòmòvớinhữngđiềubíẩntrongcuộcsống,liêntụchỏi những câu hỏi hóc búa khiến nhiều khi người lớn khó có thể trả lời.TrongcuốnTheRadiantChild(Đứatrẻchóisáng)tôiđãghichéptheotrìnhtựthờigianrấtnhiềucáchtrẻconthểhiệnsựthôngminhđốivớinhữngvấnđềvượtxatầmtuổicủachúng.Tôiđãmôtảnhữngtrảinghiệmbấtthườngcủabọn trẻ, baogồmnhữnggiấcmơ, nhữngnhận thức siêunhiên, những

tìnhhuốngsuýtchết,việcphảiđốimặtvớinhữngđiềubíhiểm,nhữngcuộcchạm trán sống còn. Trong một nghiên cứu khảo sát trường Đại họcManchester,Oxford,Anh,tôiđãghilạikýứccủamộtngườiđànôngvềmộtsựkiệnđãxảyrađốivớiôngnămmươinămtrước.

Trong suốt năm tôi tám tuổi... khi tôi đã ănmặc chỉnh tề để ra ngoài,chuẩnbịđitrênmộttrongnhữngconđườnglàngdàilêthêvàkhủngkhiếp,tôithườngnghĩngợivàbănkhoănvềvịtrícủamình,nhữngđiềutươngtựnhư: "Mình làmột cậu bé bảy tuổi,mình băn khoăn không biết tám nămtrướcmìnhởđâunhỉ?"Khiýnghĩkhácthườngấyxuấthiệntrongđầu,tôiđứngchônchântrêntấmthảm(lúcđótôiđangởmộtmìnhtrongphòng)vàcảmgiácmộtđợtsóngghêrợntrườnquacơthể.Độtnhiêntôicảmthấygiànuavàthấymìnhnhưmộtngườinàođórấtcổxưa,mangcảgánhnặngthờigiantrênvaivàkhôngcómộtsựhiệnhữuđặcbiệtnào.Támnămtrướcđây,tôinghĩ, saokhôngphải là támmươihay tám trămnăm.Tôi thực sựcảmthấygiàcỗi,thờigianđènặngtrênvai.Giờđây,tấtnhiêntôikhôngthểtìmđượctừngữnàođểdiễntảlạirõràngnhữngýnghĩấy.Tuyvậy,tôivẫnnhớkhárõcảmgiáclúcđó.

Hầuhếtchúngtavẫnnhớcáithờitrẻconhaynằmnhìnlênbầutrờiđầysaovàbănkhoăntựhỏivũtrụkiarộnglớnđếnnhườngnào(tôinhớrằngtôiđãphảitựdừngnhữngsuynghĩcủamìnhlạirấtnhiềulầnvìđầuóctrởnênquácăngthẳng).Chúngtacó thểcónhữngtrảinghiệmđặcbiệtvềgiới tựnhiên,nókhiếntahiểusâusắchơnýnghĩacủacuộcsống.Hoặcchúngtacóthểđãtừnglàmphiềnchamẹ,thầycôhoặcnhữngngườikhácvớinhữngcâuhỏihócbúavềsựsống,vềcáichếtvànguyênnhâncủatấtcảnhữngđiềuđó.Danhmụckiểmtradướiđâycóthểsẽgiúpbạnxemxétsựpháttriểncủatríthôngminh hiện sinh của chínhmình khi còn niên thiếu cũng như khi đãtrưởngthành.

_Tôithườngnghĩrấtnhiềuvềsựsống,cáichết._Tôithườngbànluậnnghiêmtúcvớibốmẹ,cácnhàchứctráchtôngiáo

hoặcnhữngngườikhácvềvấnđềtôngiáo,tinhthầnhoặctriếthọc._Tôicónhiềutrảinghiệmđặcbiệttrongtựnhiên-chúnggiúptôithoát

khỏinhữngbậntâmvềcuộcsốnghàngngàyđểđếnvớinhữngviễncảnhsâusắchơnvềvũtrụ.

_Tôithườngdànhthờigiannghĩngợivềýnghĩacủacuộcsống,vềsựtồntại,vềchúatrời,vềcáichếtvànhữngvấnđềkháccủatồntại.

_Khicònnhỏ,tôicónhữnggiấcmơvềbảnchấtcủasựtồntại,mụcđíchcủacuộcsống,ýnghĩacủaviệcchúng ta tồn tại trênhành trìnhnàyvàvềnhữngvấnđềtolớntươngtự.

_Tôi đã từngđốimặt với cái chết và nó khiến tôi nhìn cuộc sống theocáchhoàntoànkhác.

_Tôicảmthấymìnhkhácvớibạnbèbởiámảnhtừnhữngcâuhỏivềsự

sống._Thời thanh niên tôi thường đọc rất nhiều sách triết học tôn giáo hoặc

khoahọcvũtrụ._Khicònnhỏ,tôicónhữngtrảinghiệmđặcbiệtvềsiêunhiên,huyềnbí,

tâmlinhvànhữngtrảinghiệmbấtthườngmàkhôngthểgiảithíchchobấtkỳai.

Thựctếcủavấnđềởđâylà,rấtnhiềuđứatrẻcónhữngtrảinghiệmvềsựhiệnsinhkhôngthểchiasẻvớingườilớnxungquanh,nhữngngườiquábậnrộn với cuộc sống đời thường nên không thể quan tâmnhiều hay thực sựthấuhiểuchúng.Bởivậy,nhiềutrẻđãquênhẳnnhữngtrảinghiệmnàyhoặcdập tắt chúng (một nhà tâm thần học liên tưởng tới "dập tắt những thănghoa").Ngượclại,bạnđãcóthểtìmđếnnhữngcốvấndàydặnkinhnghiệmtronggiaiđoạn trưởng thành-nhữngbậcchamẹ tâm lý,mụcsư,giáosỹ,thầytrưởngtế, linhmục,nhàlãnhđạotinhthầnhaynhữngcánhânkhôngtheo tôn giáo, nhà thông thái.Đó là những người thấu hiểu những gì bạnđangtrảiquavàtạođiềukiệnthuậnlợiđểbạntiếptụcpháttriểnvốnhiểubiếtcủamìnhvớinhữngcâuhỏilớnlaovềcuộcsống.Hoặccóthểkhilớnlênbạnlãngquênnhữngmốiquantâmnày,nhưngrồichúngsẽtrởlạivớibạnkhicuộcsốngcómộtbiếnđộnglớn(tainạn,mấtmátngườithân,mấtviệc)hoặcbạncóconvàmongmuốnhướngdẫnchúnghaychỉđơngiảnlàhémởtheocáchtựphátđểkhơisâunhữngtrảinghiệm,đưanhữngvấnđềvềhiệnsinhtrởlạivịtrítrungtâmtrongnhữngmốiquantâmcủabạn.Đâylànhữngđiềugiúpbạnđánhgiábảnchấtcủanhữngnhậnthứchiệntạitrongcuộcsốngvềchủđềhiệnsinh.

_Tôithấyviệcthamdựcáchìnhthứcthờcúnghoặchọctậptạinhàthờ,giáođườngDoThái, thánhđường tôngiáo, đền chùahaycác tổ chức tôngiáo,triếthọcrấtcóýnghĩa.

_Tôithườngxuyêndànhthờigiansuyngẫmnhữngcâuhỏivềsựsốngvàcáichết.

_Tôiđọcnhiềutài liệu(kinhthánhhoặcsáchvề tâmlinh, triếthọc),nógiúptôisuynghĩhoặcxemxétvềsựtồntạimộtcáchsâusắchơn.

_Tôithíchbànluậnvớimọingườivềtôngiáohoặctriếthọc._Tôisuynghĩvềýnghĩacủacuộcsốngnhiềuhơnhầuhếtnhữngngười

khác._Tôi thểhiệncảmxúcvàý tưởngcủamìnhvềnhữngchủđề tâm linh,

triếthọchoặcsựtồntạiquacácbàiviết,sáchbáo,nghiêncứu,côngtáchoặcnhữngphươngdiệnkháccủacôngviệcsángtạo.

_Tôithườngxuyêndànhthờigianđếnmộtnơiẩncưđểsuyngẫmýnghĩacủacuộcsống,vềchúatrờihoặcnhữngcâuhỏilớnkhácvềcuộcsống.

_Tôi từng có những trải nghiệm tâm linh hoặc triết lý, đặc biệt khi đãtrưởngthànhkhiếntôisuynghĩvềcuộcsốngsâusắchơn.

_Tôirấtquantâmđếnnhữngbộphim,vởkịchhaynhữngbuổibiểudiễnvềchủđềtâmlinh,triếtlý,hiệnsinh.

_Tôiđangcóhoặc từngnghĩđếnmộtcôngviệcchophép tôi tập trungnghiêncứunhữngvấnđềvềhiệnsinhvớinhữngngườikhác.

Mỗixãhộiđềutạoramộtsốcánhângiúpđịnhhướngvấnđềhiệnsinhchotoànthểcộngđồng.Đólànhữngnhàlãnhđạotôngiáochínhthốngcủacáchọcviệntôngiáo:giáosỹ,mụcsư,linhmục,giámmục,trưởngtế,giáosỹDoTháivànhàsư.Tronggiớinghiêncứu,nhưnhữngnhàthầnhọc,triếtgia,giáosưtôngiáohọc,vấnđềhiệnsinhđượckhámphákhoahọchơn.Cónhiềuvaitròtrongxãhộiđượcgiaophóchonhữngngườithểhiệnnănglựcvàtrảinghiệmđặcbiệtđốivớinhữngcâuhỏisâusắcvềcuộcsống,baogồmphápsư, thầydạyYoga, tùtrưởng, thầymovàthầythuốc.Tuynhiên,nhưGiáosưGardnerđãchỉra,loạihìnhthôngminhhiệnsinhcóthểápdụngvàorấtnhiềuvaitròtrongxãhộivàcóvẻnhưliênkếtchặtchẽhơnvớinhữngtríthứckhác,baogồmnhàvăn,nghệsỹvànhàkhoahọc.Cólẽ,tríthôngminhhiệnsinhmởrộngđốivớimọingườihơnnhữngloạitríthôngminhkhácbởikhảnăngxâmnhậpvàohầuhếtmọinghềnghiệphaymọiphươngdiệncủacuộcsống.Quảthậtkhôngdễđểphântíchrathànhnhữngkỹnăngđặcbiệthaycácyếutốriênglẻnhưnhữngtríthôngminhkhác,càngkhóđểliệtkêchínhxácphải làm thếnàođểphát triểnnó.Cuộc sống thườngmangđếnchochúngtanhữngđiềukhônglườngtrướcđược,nókíchthíchphầnhiệnsinhtrongmỗichúngta.Tuynhiên,cómộtsốviệcchúngtacóthểlàmđểtạonênhoàncảnhthuậnlợihoặcchuẩnbịtrướcmộtmôitrườngthíchhợpchoviệcnhậnthứchiệnsinh,vàkhicuộcsốngđặttatrướcnhữngthửthách,chúngtacóthểtậndụngchúngmộtcáchtốtnhất.Sauđâylàmộtsốgợiý:

- Tham gia vàomột số loại hình cầu nguyện, suy ngẫm, phản ánh, tựnghiêncứuhoặctựrènluyệntạochochúngtakhônggiantrongđónhữngvấnđềvềhiệnsinhcóthểđượcđềcậpvàkhámphá.

-Thamdựmộtsốloạihìnhthờcúng,họctập,sắpxếptrongnhómhoặcphụcvụcộngđồngcóliênquanđếntôngiáo, triết lýhaynhữngngữcảnhhiệnsinhkhác.

-Đọcsáchkinhthánhchứađựngnhữngtưtưởngcảmxúchaytâmtrạnghiệnsinh(vídụ:Kinh thánhcủangườiDoTháihoặcĐạoCơđốc,Koran,ĐạoNho,ĐạoĐứcKinh...)hoặcsáchtriếthọcgiúpkhámpháýnghĩacuộcsốngnhư:Man'sSearch forMeaning (Sự tìmkiếmýnghĩacuộcsốngcủaconngười)củaViktorFranklhayEthics(Đạođứchọc)củaSpinoza.

-Xemphim ảnh có chủđề chính thể hiện những câu hỏi lớn của cuộcsống(vídụ:Phụcsinh,Mườiđiều răn,Nhữngcuộcgặpgỡvớingườikiệtxuất,BảndanhsáchcủaSchindler).

-Giữmộtcuốnnhậtkýđểghilạisuynghĩcủabạnvềcáccâuhỏihoặcýtưởngtriếthọc,tôngiáo,thẩmmỹhọchoặcnhữngcâuhỏivềhiệnsinhkhác.

-Thànhlậpmộtnhómđểđọc,nghiêncứuvàthảoluậnnhữngcâuhỏilớncủacuộcsống.

-Nghenhạcđểtạohứngthúkhámphácácchủđềvềsựsống(vídụnhư:Ngẫu hứng vềmột đề tài bởi Thomas Tallis của VaughnWilliams, KhốigươngBcủaBach,BảngiaohưởngsốchíncủaBeethovenhaylờibàiháttừbấtkỳtruyềnthốngtôngiáonào,sáchphúcâmđươngđại,nhạchiệnđại).

-Thamdựcácbuổidiễnthuyết,thuyếtgiáo,nóichuyện,trìnhdiễnhoặccácsựkiệnkháccósựthamgiacủanhữngcánhânlỗilạcđãcốnghiếncuộcđờichoviệckhámphácácvấnđềhiệnsinh(nhưDalaiLama,BillyGraham,ElieWiesel).

- Chọnmột khóa học về tôn giáo, triết học tạimột trường đại học địaphươngvàtrungtâmcộngđồng;hoặckhóahọcvềvănhọc,nghệthuật,lịchsửvànhữngmônhọckhácdạyvềviễncảnhtinhthầnhaytriếthọc.

-Tạomộtkhoảngkhônggiantrongnhàcủabạnhoặcởngoàithiênnhiênhaymộtnơinàokháccóthểlàm"mộtbệphóng"đểsửdụnglốidiễnđạtcủaRamDass,pháttriểnkhảnăngtưduyhiệnsinh.

Quảthậtkhóxácđịnhchínhxácđiềugìcầnlàmđểpháttriểnkhảnăngtưduyhiệnsinhnêncũngkhôngdễdàngđánhgiábạnđãpháttriểntớimứcđộnào.Nhưđãchỉ raở trên,phát triển tưduyhiệnsinhkhôngcần thiếtphảitheomộttrậttựliêntiếpđểvươntới"chânlýtuyệtđối".Chắcchắn,nhữngnhómvàhệthốngtinhthần,tôngiáokhácnhaupháttriểnkhảnăngnàytheocáccáchkhácnhauvàđíchcuối cùngcó thể là sựgiácngộ,ơnhuệ thiênđường, sựcứu rỗi linhhồnhoặc sự thật.Tuynhiên,vì chúng ta còn thiếumộtđịnhnghĩatổngthểvềvũtrụnênhướngpháttriểncủakhảnăngtưduyhiệnsinhvẫnchưachắcchắn,vàtốtnhấtlàmỗingườinênđitheotrựcgiácsâuxanhấtcủamìnhvềbímậtcuộcsống.

Chương15.LIỆUCÒNTỒNTẠINHỮNGLOẠIHÌNHTHÔNGMINHKHÁC?

ViệcHowardGardnerđưaloạihìnhthôngminhthứtámvàcóthểcảthứchínvàohọcthuyếttríthôngminhđadạnglàmnảysinhrấtnhiềunghihoặc.Mộtnhànghiêncứuđãphảnđốigiảthuyếtcủamôhìnhnày:"NếunóiGiáosưGardnercựckỳthôngminh,vậysaoôngấylạikhôngthểchỉrađượccóbaonhiêudạngthôngminh?"Tuynhiênđểtrả lờiđầyđủcholờichấtvấnđó,trướctiêntôicầntrìnhbàycáchGardnerlàmthếnàoxácđịnhđượcbảydạngthôngminhđầutiên.Chỉđếnkhiđó,việcôngquyếtđịnhmởrộngbảndanhsáchmớitrởnênrõràng.TrongcuốnFramesofMind(Trạngtháitinhthần),Gardnerđãmôtảmộttậphợptámtiêuchímàôngdùngđểxácđịnhbảydạngthôngminhđầutiên.Khibắtđầu,ôngthựcsựđãxemxétrấtnhiềuvàcóthểtớihàngtrămdạngthôngminhtiềmnăng(trênthựctếcónhiềuhọcthuyếttâmlýđãsuyđoáncótớihơnmộttrămloạihình).Nhưngbảydạngđượchìnhthànhtrêncơsởnguồngốchọcthuyết trí thôngminhđadạng-ngônngữ,logictoánhọc,khônggian,vậnđộngthânthể,âmnhạc,tươngtáccánhânvànộitâmcánhân-lànhữngloạihìnhđápứngtấtcảtámtiêuchí.TừkhixuấtbảncuốnFramesofMind(Trạngtháitinhthần)vàonăm1983,ôngđãđưarakếtluậnrằngtríthôngminhthiênnhiênvàcóthểcảtríthôngminhhiệnsinh,cũngcóthểđápứngnhữngtiêuchínhưvậy.

Đểcó thểhiểuđược tại saobảy loạihình thôngminhđầu tiên lạiđượcchọn lựa, tại sao hai dạng nữa có thể được thêm vào, và liệu sẽ có thêmnhữngdạng thôngminhnàonữa trong tương lai,chúng tacầnxemxétkỹlưỡng tám tiêu chí được sử dụng để thiết lập nền tảng lý thuyết cho họcthuyếttríthôngminhđadạng.

Khảnăngbị cô lập do não bị tổn thương.Giáo sưGardner đã tích lũyđượcnhữngkinhnghiệmquýgiákhilàmbácsỹtâmlýtạimộtbệnhviệnởBoston trongnhiềunămcũngnhưkhi làmphụ tánghiêncứuchoGiáosưkhoaThầnkinhtạitrườngĐạihọcYkhoaBoston.Từđó,ôngđãhiểurằngtrínãobịtổnthươnghoặcốmyếuthườngtácđộngtớikhíacạnhnàođócủatríthôngminh.Tứclà,mộtcánhâncóthểbịtổnthươngmộtphầntrongnãobộ,điềunàycóthểpháhủymộtdạngthôngminhcụthểtrongkhikhôngảnhhưởngtớinhữngkhảnăngnhậnthứckhác.TrongcuốnsáchShatteredMind(Nhữngtríócbịtổnthương),ôngviếtvềnhàsoạnnhạcngườiPhápMauriceRavel.Vào tuổi bảymươi, ôngđã bị đột quỵ, tác độngđếnvùngBroca -vùng của thùy trướcnằmởbán cầunão trái, bộphậnquan trọng có chứcnăngngônngữ.NóđãpháhủykhảnăngnóivàviếtcủaRavel.Bấtchấptìnhtrạngđó,ôngvẫncóthểtrìnhdiễnvàphêbìnhâmnhạc-nhữngkhảnăngnằmtrêncácvùngkháccủanãobộmàhiệntượngđộtquỵkhôngchạmtới

và phá hủy được chúng. Bằng cách tổng hợp những câu chuyện thần kỳnhưngcóthật,dựatrênkinhnghiệmcủamộtbácsỹtâmlývànhữngkếtquảnghiêncứuvềnãobộgầnđây,Gardnerđưaragiảthuyếtlàtấtcảbảyloạihình thôngminh đầu tiên đều đápứng tiêu chuẩn thứ nhất.Nóimột cáchkhác, sự phá hủy nhữngvùng riêngbiệt của bộ não có khả năngphá hủynhữngdạngthôngminhnhấtđịnhtrongkhivẫnkhôngảnhhưởngđếnnhữngdạngkhác.Đâylàmột tómtắtsơbộvềnhữngvùngcụthểnằmtrongnãodường như có liên quan đến các dạng thông minh (điều này chỉ ra rằngnhữngkếtcấuquantrọngnhấtcóliênquannhưngkhôngbaohàmnhữngkếtcấunhỏhoặcsựtươngtácvớinhữngvùngkhácnhautrênnãobộ).

Ngônngữ:Vùng thái dương trái và thùy trán (ví dụ: vùngBroca/vùngWernicke).Logic toánhọc: Thùy đỉnh trái và các vùng tổ chức thuộc thái dương vàchẩmtiếpgiápvớichúng.Khônggian:Miềnsaucủabáncầunãophải.Vậnđộngthânthể:Tiểunão,hạchcơbản,vỏnãovậnđộng.Âmnhạc:Thùytháidươngphải.Tương táccánhân: Thùy trán, thùy thái dương (đặcbiệt là bán cầunãophải),hệlimbic.Nộitâmcánhân:Thùytrán,thùyđỉnh,hệlimbic.

Đểxácđịnhtríthôngminhthiênnhiêncóđápứngđiềukiệncủatiêuchínàykhông,Gardnerchỉranhữngvídụtronglĩnhvựcvănhọcvềviệcnãobộbịpháhủy(ởbáncầunãotrái),cáccánhânđãmấtkhảnănggọitênnhữngthựcthểnhưngvẫnlưugiữđượckhảnănggọitênnhữnggìkhôngtồntạivàhọccáchnhậnranhữngkhuônmặt,chântay(cáimàtừtrướcđếnnayđượcxemnhưlàmộtphầncủatưduykhônggian),vềdạngthôngminhhiệnsinh,Gardnerchobiếtlýdomàôngkhôngchắcchắnđưanóvàohọcthuyếtcủamìnhnhưlàdạngthôngminhthứchínlàbởichođếngiờôngvẫnchưathấyđượcsựliênkếtcủadạngthôngminhnàyvớinãobộ.Ôngđưaradẫnchứngnhữngngười đã trải qua chứngđộngkinh thùy thái dương có triệu chứngcuồng tínvà tronggiaiđoạnmớichớm, thậmchícả trạng tháiphấnkhíchthầnbí.NhữngngườiviếttiểusửđãchorằngFyodorDostoevskyvàVincentvanGoghcóthểbịchứngđộngkinhthùytháidươngvàđãtruyềnvàotácphẩmcủahọcácyếutốtâmlinhbắtnguồntừsựrốiloạnbảnthân.Mộtvàivấn đề xác nhận rằng sựmộ đạo, kinh nghiệm thần bí, tầm nhận thức vànhữngtrạngtháithầngiaocáchcảmđềubắtnguồntừnãobộ.Kiểusinhvậtgiảnhóanàyngàynay rất phổbiến, làmgiảmbớtnhữngcảmxúcđẹpđẽnhấtcủanhân loạibằngcáchđốtcháycácnơronvà làmrạnnứtcáckhớpthầnkinh,vẫnchưathểchắcchắnkhẳngđịnhrằngnãolàốngdẫncủacácvấnđềsinhtồnnhưngnóchiphốiđờisốngtinhthầnhoặcnhữnghoàinghivềsựtồntạicủaconngười.Trongbấtkỳtrườnghợpnàothìsựliênhệcủa

Gardnergiữađấu tranhsinh tồncủa loàingườivớisựđadạngcủanãobộđang thúc đẩy và khuyến khích các cuộc thảo luận, đặc biệt làm nảy ranhữngpháthiệnmớitrongnghiêncứunãobộ.

Sựtồntạicủanhữngngườimắcchứngthầnkinhnhưngrấtgiỏimộtlĩnhvựcnàođó,nhữngtríócthầnkỳvànhữngtrườnghợpngoạilệkhác.GiáosưGardnergợiý trong tiêuchínàycó thểnghiêncứu riêng từngdạng thôngminh bằng cách xem xét cuộc sống của các cá nhân khác thường, nhữngngườimànănglựccánhânđạtđếntrìnhđộcaotronghoànthànhcôngviệc.Điềunàycóthểnhậnthấyrõràngnhấtquacuộcsốngcủabấtkỳnhânvậttàinăngnàotrongmộtlĩnhvựccụthể,nhưmộtnghệsỹbậcthầyvềđànviolin,mộtnhàtoánhọcthiêntài,mộtnhàvăntàinăngv.v...Nhưngvídụấntượngnhấtchotiêuchínàylànhữngnhàbáchọc-nhữngngườixuấtsắctrongmộtloạitưduynhấtđịnhnhưnglạithườnggặpkhókhănđángkểvớinhữngloạitưduykhác.PhầnlớnmọingườiđềubiếtđếnbộphimRainman(Ngườiđànôngtrongmưa),bộphimđãgiànhgiảiOscar,nóivềmộtngườiđànôngtênlàRaymond(dodiễnviênDustinHoffmanthủvaichính,dựatrênmộtcâuchuyệncóthật)đượccoilàngườimắcchứngtựkỷ,ôngtacókhảnăngkỳlạvề số học trong khi vốn hiểu biết xã hội nghèo nàn, khả năng ngôn ngữkhông phát triển và thiếu ý thức về bản thân. Trong trường hợp củaRaymond, tư duy logic toán học đã phát triển cao dù tư duy tương tác cánhân,nộitâmcánhân,ngônngữđềukémpháttriểnmộtcáchnghiêmtrọng.Gadnerđưaragiảthuyếtrằng,bằngcáchnghiêncứunhữngngườigiốngnhưRaymond, chúng ta có thể thấy sự thôngminh tồn tại sẵn trongmỗi conngười.Vậylàmthếnàochỉmộtdạngthôngminhcóthểpháttriểnởcấpđộphi thường,cònnhữngkhảnăngkhácbịbỏ lạiphíasaurấtxa.Sauđây làcácvídụcụthểvềnhữngngườicókhảnăngsiêuviệttrongmỗidạngthôngminh:

NgônngữNgười siêu từ vựng (ví dụ:mộtngười có IQ thấpcó thểđọc sáchgiáo

khoa,tuynhiênkhônghiểuchútnàovềnộidungcủacuốnsách).LogictoánhọcNgườirấtgiỏitínhtoán(vídụ:ngườicóIQthấpcóthểnhớlịchtàuchạy

hoặcnóiđượcsinhnhậtcủabạnsẽrơivàongàynào trong tuầnvàonăm3500).

KhônggianNgườimắcchứng tựkỷcókhảnănghộihọakhác thường (vídụ: cuốn

NaudiacủaLornaSelfeghi lạikhảnăngmỹ thuật thiên tàicủamộtcôbénămtuổibịcoilàmắcchứngtựkỷ).

VậnđộngthânthểNgườimắcchứngtựkỷcóthểbắtchướcvậnđộngthânthểcủacácđối

tượngkhác(vídụ:Joey,"cậubéngườimáy"đượcBrunoBettelheimnghiên

cứu,cókhảnăngkhácthườnglàcóthểlàmcácđộngtáckịchcâmnhưmộtcáimáy).

ÂmnhạcMộtngườimắchộichứngWilliamscókhảnăngâmnhạcphithường(ví

dụ:GloriaLenhoffcóthểhátoperabằnghaimươisáuthứtiếngkhácnhautrongđó có tiếngTrungQuốc, nhưng lại gặp khó khăn khi làmmột phéptoánđơngiản).

TươngtáccánhânMột vài người bị bệnh tâm thần phân liệt có khả năng kỳ lạ, nắm bắt

đượcnhữngdấuhiệuxãhộiphingônngữvà thậmchí có thể sởhữumộtnănglựcđặcbiệtlàbiếtkhinàongườikhácsẽđếnthăm.

NộitâmcánhânNhữngngườiýthứcvềbảnthânrấtcaonhưngkhôngcócáchnàođểthể

hiệnđiềunàyvớingườikhác(Gardnerchỉrarằng,theolýthuyết,loạinàycựckỳkhónhậnra).

Về tư duy thiên nhiên, có thể liên hệ đến trường hợp giống như trongWildBoy(Cậubéhoangdã)củaAveyron,mộtcậubémườimộttuổiđượctìm thấy khi đang trần truồng chạy trốn trongmột khu rừng ởmiềnNamnướcPháp,cậubéđãkhôngđượctiếpxúcvớixãhộichođếnkhiđượcbácsỹngườiPháp,JeanMarcGaspardpháthiện.CóthểkểđếncảtrườnghợpcủaTempilGrandin,mộtngườimắcchứngtựkỷđượcOliverSacksnghiêncứu,ngườiđãphát triểncôngnghệchănnuôigia súc,đạidiệnchonhữngnhàbáchọcthiênnhiên,vềtưduyhiệnsinh, tôinhớlạimộtcuốnsáchđãđọccáchđâybamươinămtênlàTheWayfarers:MeberBabawiththeGod-Intoxicated (Những kẻ lãng du:Meber Baba với thần thánh) củaWilliamDonkin(đãkhôngcònbảninnàonữa),nóivềnhữngngườiởẤnĐộđượcgọilàmasts,họcósựxáotrộntinhthầnmạnhmẽnhưnglạiđượcnhândânđịaphươngtônkínhnhưmộtvịthánh("God-Intoxicated").Đólàngườivềbảnchấtđãrũbỏmọihammuốntrầntục,siêuthoátkhỏithânthểvàcáiTôibảnthân(họthườngđượcnhữngngườidâncungcấpthứcăn,mộtsốngườithậmchíhivọngnhậnđượctừhọnhữnglờigợiýkhichơicờbạc).

Hoạtđộnghaymộtquátrìnhhoạtđộnghạtnhânđồngnhất.Vớitưcáchlànhàtâmlýhọcvềnhậnthứchàngđầu,vớiniềmsaymêvềvấnđềlàmthếnàotríóccóthểxửlýthôngtin,GiáosưGarderđãđưaragiảđịnhrằngmỗimộtdạng thôngminh trong thuyết củaôngcómột cơcấu riêngbiệt (hoạtđộng hạt nhân) để lấy thông tin từ thế giới bên ngoài và xử lý hoặc hoạtđộng,giốngnhưchiếcmáytínhdựatrênnguồndữliệuđượcnhậpvào.DướiđâylàmộtvàihoạtđộnghạtnhânthenchốtmàGardnerđãnhậndạngchomỗiloạihìnhthôngminh.

NgônngữNhạycảmvớiâmthanh,kếtcấu,ýnghĩavàchứcnăngcủa từvàngôn

ngữ.LogictoánhọcNhạycảmvàcónănglựcnhậnthứccácmôhìnhlogichoặcsốhọc;khả

năngxửlýcácchuỗilậpluận.KhônggianNănglựcnhậnthứcthếgiớikhônggiannhìnthấyđượcmộtcáchchính

xácvàthựchiệnsựbiếnđổinhậnthứcbanđầuvềmộtngười(vídụ:cókhảnăngđiềukhiểnthếgiớibêntrongvàbênngoàithôngquanghệthuật,hìnhdunghoặctưtưởng).

VậnđộngcơthểKhảnăngđiềukhiểnvậnđộngcủacơthểvàsửdụngđồvậtmộtcáchtài

tình.ÂmnhạcKhảnăngsáng tácvà thưởng thứcnhịpđiệu,âmthanhvàâmsắc;khả

năngđánhgiácáccáchdiễntấu.TươngtáccánhânCókhảnăngnhậnthứcvàhưởngứngmộtcáchphùhợpvớitâmtrạng,

tínhcách,sựkhíchlệvàmongmuốncủangườikhácNộitâmcánhânTiếpcậnđượcvớiđờisốngtìnhcảmcủaaiđóvàcókhảnăngphânbiệt

cáccảmxúc,nhậnracácưukhuyếtđiểmcủabảnthânngườiđó.ThiênnhiênCókhảnăngnhậnbiếtcácthànhviêntrongmộtnhóm(hoặcloài),phân

biệt được các loại trong loài, nhận ra được sự tồn tại của các loài xungquanhvàlậpbiểuđồvềmốiquanhệ,chínhthứchaykhôngchínhthức,giữamộtsốloài.

HiệnsinhNănglựcxácđịnhvịtríbảnthântrongmốitươngquanởtầmvũtrụvà

tầmquantrọngcủacuộcsống,ýnghĩacủacáichết,sốmệnhcủathếgiớivật chất và tinh thần, những trải nghiệm sâu sắc như tình yêu hay nghệthuật.

Một lịch sử phát triển đặc biệt, với sự biểu hiện của khuynh hướngchuyênmôn"trìnhđộđiêuluyện"cóthểđịnhnghĩađược.GiáosưGardnercósựđónggóphếtsứcýnghĩađốivớisựpháttriểntâmlý(thúvị là,nhàphân tâmhọcnổi tiếngErikEriksonchính là thầycủaGardner trongnămhọcthứnhấtởĐạihọcHarvard).Ôngđãviếtmộtcuốnsáchgiáokhoavềsựpháttriểntâmlývàlàngườiđitiênphongtrongviệcpháttriểntàinăngvàtínhsángtạoởtrẻnhỏ.Theođuổiniềmsaymêđó,Gardnerđãtìmcáchđểkếthợpkháiniệmvề sựphát triểnvàohọc thuyết trí thôngminhđadạngbằngcáchchỉrõrằngbêntrongmỗimộtdạngthôngminhlàmộtmôhìnhpháttriểnriêng,kểtừkhibắtđầuđếnkhithànhthạo,tinhluyện.Chẳnghạn,

tronglĩnhvựctưduyngônngữ,mộtđứatrẻbắtđầubằngcáchbậpbẹmộtcuốnsáchhayviếtnhữngnétnguyệchngoạctrêngiấy,sauđótrảiquanhữnggiaiđoạnpháttriểnnhấtđịnhthìkhảnăngtưduyđạtđếnmứcđỉnhcaovàtrở thànhmộtnhàvăn tàinăng.Những luậnđiểmsauđâyđưaragợiývềmộtvàiđiểmbắtđầuvàkếtthúccủamỗidạngthôngminh:

NgônngữTừ việc nguyệch ngoạc viết trên giấy của một đứa trẻ đến cuốn sách

Beloved(Ngườiyêudấu)củaToniMorrison.LogictoánhọcTừviệctậpđicủamộtđứatrẻđếnThuyếttươngđốicủaAnhxtanh.KhônggianTừmộtđứatrẻvẽvụngvềmấyhìnhtrònđơngiảntrênbảngđếnbứchọa

MonaLisacủaLeonardodaVinciVậnđộngcơthểTừ vận động phối hợp giữamắt và tay của đứa trẻ nhỏ đến cú ghi 70

điểmchođộinhàtrongtrậnbóngchàynăm1998củaMarkMcGwire.ÂmnhạcTừnhữngnhịpđiệuvang lên thuởnhỏđếnbảnConcertoBrandenbugh

củaBach.TươngtáccánhânTừcáinhìnđầutiêncủamộtđứatrẻvớimộtngườilạchotớicôngviệc

củamẹTheresagiúpđỡnhữngngườikhổđauởCalcutta.NộitâmcánhânTừsựnhậnthứcbanđầuvềbảnthânnhưmộtcáthểđộclậpcủamộtđứa

trẻđếnsựpháttriểnmônPhântâmhọccủaSigmundFreud.ThiênnhiênTừsựthíchthúcủađứatrẻkhilầnđầubắtgặpmộtconbướmhaymột

congấutrúcMỹchođếnThuyếttiếnhóacủaCharlesDarwin.HiệnsinhTừcâuhỏiđầutiêncủađứatrẻvềchuyệngìsẽxảyrakhichúngtachết

đếnsựgiácngộcủaĐứcPhậtdướicâybồđềvànhữnglờidạycủaNgài.Ghinhớrằnggiữagiaiđoạnđầuvàcuối,mộtngườicóthểcókhảnăng

nhậnrõcácgiaiđoạnchungnhấtđịnhmàtấtcảmọingườiđềuphảitrảiqua(ví dụ như trường hợp của JeanPiaget về khả năng lý luận - toán học vàEriksonvềkhảnăngnội tâmcánhân),nhưngcũngcókhảnăngcónhữngbiếndịkhácthường,khimộtsốngườikhôngpháttriểngìthêmhoặctêliệt,mộtsốkháctrảiquagiaiđoạntrìtrệ,nhữngngườikhácvẫntiếntới"sựbùngnổ"củasángtạo,tạođượcsựtiếnbộvượtbậcnhanhchóng.

Lịch sử tiếnhóa.Tiêu chí thúvị nàymở rộngkhảnăng tưduyvềquákhứ,thậmchítrướccảkhicónhữngghichéplịchsử.Gardnergợiýrằngđểmộtdạng thôngminhxuấthiện trêndanhsách,phảicóbằngchứngvềnó

trongthờikỳ tiềnsửcủa loàingười,và thậmchí trongcảnhữnggiaiđoạnđầucủa sự tiếnhóa, tức làở cả các loàikhác.Ôngđềxuất rằng trí thôngminhcótrướccảnềnvănminh,mànguồngốccủanótrởthànhhạtnhâncủahệsinhvật.Đâylàmộtvàidấuhiệuvềmỗidạngthôngminhởthờikỳtiềnsửđápứngnhữngtiêuchínàynhưthếnào,

NgônngữNhữngkýhiệuviếtcáchđây30nghìnnămđãđượctìmthấy;ởcácloài

khác:linhtrưởngcókhảnăngthôsơđặttênđồvật.LogictoánhọcHệthôngsốhọcvàlịchsốđãđượctìmra;ởcácloàikhác:loàiongtính

toánkhoảngcáchthôngquahànhvinhảycủachúng.KhônggianNhữnghìnhvẽhangđộngnổitiếngởPhápvàTâyBanNha;ởcácloài

khác:bảnnănglãnhđịacủarấtnhiềuloàiđộngvậtcóvú.VậnđộngcơthểViệcsửdụngcôngcụthờitiềnsử(khảnăngthựchành);ởcácloàikhác:

độngvậtlinhtrưởngvàmộtsốloàicóthểsửdụngcôngcụđơngiản.ÂmnhạcNhữngnhạccụthờikỳđồđá;tiếnghótcủachimchóc.TươngtáccánhânNhữngnhómngười sống chung; các loài khác: tìnhmẫu tửở loài linh

trưởngvàcácloàikhác.NộitâmcánhânNhữnghìnhvẽtronghangđộng,kỹnăngsănbắn(đòihỏiđặtkếhoạch,

trìhoãndocác thúcđẩybảnnăng);ở các loài khác: tinh tinhcó thểxácđịnhbảnthântronggươngvàthểhiệnnhữngcảmxúccơbản.

ThiênnhiênKhảnăngnhậnbiếtcâyđộchaykhôngđộc,địnhvịvà tránhxamộtsố

loàiđộngvậtnhấtđịnh,bằngnhiềucáchphânbiệtđượcnhững loạikhácnhaucủaquầnthểđộngthựcvậtnhưlàmộtphươngtiệnđểsinhtồn;ởcácloài khác:nhữngphương thứcphức tạp trong sănmồi và tránh trở thànhconmồi.

HiệnsinhNhững nghi lễ tôn giáo, ví dụ như nghi lễ liên quan đến việc chôn cất

hoặcnghithứcsănbắn(mộtsốbứcvẽtrênhangđộngthờikỳsơkhaichothấynhữngngườiphápsưdùngmathuậtnhưlàmộtcáchđểbảođảmchomộtcuộcđisăn thànhcông);ởcác loàikhác:voivàcác loàikhácdườngnhưchothấymộtsốdạngnhấtđịnhcủanhữnghànhvinghithứccúnglễ(vàthậmchíthểhiệnsựđaubuồn)saucáichếtcủamộtthànhviên.

Sựủnghộtừnhữngthínghiệmtâmlý.Gardnergợiýrằngcácloạihìnhthôngminhcóthểđượcnhậnrathôngquanhữngthínghiệmtâmlýđặcbiệt,

baogồmthínghiệmvềtrínhớ,sựchúý,nhậnthứcvàtruyềnđạt(hoặcthiếusựtruyềnđạt)tronghọctập.Vídụ,cácthínghiệmcóthểchobiếtrằngmộtngườicótrínhớtốtvềcáckhuônmặtnhưngvềchữsốvàtừngữthìkhông,hoặcanhtacókhiếuănnóinhưngkhôngcókhiếuvềâmthanh(vídụnhưâmnhạc).Hơnnữa,mộtsốthínghiệmkháccũngchỉrarằngkhảnănghọccáckháiniệmtoánhọccủamộtngườikhôngkhiếnhọtrởthànhmộtngườiđọctốt(vídụ,dạngthôngminhlýluậntoánhọckhôngthểchuyểnsangdạngthôngminhngônngữ)hoặckhảnăngchơitennisgiỏikhôngthểchuyểnđổiđểtrởthànhmộthọasỹgiỏi.NhữngbàiviếtcủaGardnerdànhrấtítsựchúýđếntiêuchínàyvàcócảmgiácdườngnhưkhôngđượcrõràngnhưnhữngtiêuchíkhác.Xemracómộtbằngchứngthíchhợpủnghộtiêuchínày,choítnhấtmộtvàidạngthôngminh(hoặcvàikhíacạnhcủachúng).Vídụ:kếtquảnghiêncứugiớitínhchỉrarằngnamgiớichúýnhiềuđếncáchànhviphingônngữtrongkhinữgiới lạicho thấyđiểmmạnhởcácdấuhiệu lờinói.Tronglĩnhvựcthầnkinhhọc,mộtvàibằngchứngchỉrarằngnhữngtrẻđượcliệtvàoloạiADDhoặcADHDthiếuchúýđặcbiệtđếntoánhọchoặcngônngữnhưngkhôngbaogồmcảtronglĩnhvựcvậnđộng-thânthểhaykhônggian.Tuynhiên,mộtbằngchứngkhácdườngnhưđốilậpvớitiêuchínày,đólàkếtquảcuộcnghiêncứugầnđâyđềxuấtrằngkhitrẻemhọcâmnhạc thì cả khả năng logic toán học và không gian của chúng dường nhưcũngđượccảithiện.Gardnerđãcốgắnggiảithíchsựkhôngtươngứngnàybằngcáchchỉrasựtựdoýchítươngđốicủacácdạngthôngminhvàvôsốnhữngmốiquanhệtươngquantồntạigiữacácdạngthôngminh.Ngườitavẫnđangxemxétliệutiêuchínàycóchứngminhđượcrằngnólàmộtdấuhiệuđángtincậycủathuyếttríthôngminhđadạngnhưnhữngtiêuchíkháchaykhông.

Ủnghộtừkếtquảcủanhữngtrắcnghiệmtâmthần.GiáosưGardnerđãtừnglàngườichỉtríchgaygắtcáckiểukiểmtrathôngminhhayIQ,nhưngtrong lĩnh vực này, ngược lại, ông lại đề xuất rằng những thước đo tiêuchuẩn,nhưđiểmIQ,có thểđượcsửdụngđểkhẳngđịnhsự tồn tạicủa tríthôngminh.SựkhẳngđịnhnàycólẽdokếtquảchênhlệchlớnmàmộtvàingườinhậnđượctrongcácphầncủamộtbàikiểmtraIQvàtrongcácthướcđo tiêu chuẩn khác.Một người có thể nhận được điểm cao ở những phầnkiểmtraIQcó liênquanđến từ(vídụnhưtừvựng),nhưnglạinhậnđiểmthấpởnhữngphầndínhdáng tớisốhọchoặc tranhảnh,biểu tượng(vídụnhưsắpxếptranh,lắprápđồvật).NhữngaitừngnhậnđượckếtquảchênhlệchlớntrongbàikiểmtraSATgiữaphầnkiểmtratoánvàtừngữ(bảnthântôiđãnhậnđược100điểmchênhlệchgiữahaiphầnnày)cóthểtranhluậnthuyếtphụcchomốiquanhệtươnghỗgiữakhảnăngngônngữvàlogictoánhọc.Tuynhiên,mộttrongnhữngtrởngạiđốivớitiêuchínày,làsựthiếuhụtcácbàikiểmtravềcácdạngthôngminh,đặcbiệtlàvềvậnđộng-thânthể,

âm nhạc và các dạng thôngminh cá nhân.Hơn nữa, rất khó để xác địnhchínhxácbàikiểmtra tiêuchuẩnnào thíchhợpvớidạng thôngminhnào.Mộtmụccóthểcoilàhợplý,vídụcâu"Bạncóthườngxuyênnghĩđếncáichết?"đượcsửdụngkiểmtravềsựbuồnchánđểchỉranhữngvấnđềtồntạitrongkhảnăngnộitâmcánhân.Mặtkhác,cóthểxâydựngmộtbàikiểmtraliênquanđếnsựsuyxétvànhậnthứcđúngđắnvềcáchiệntượngtựnhiên,giốngnhưcácbàikiểmtranóivềsựkhácnhaugiữacácdạngcủamộtvậtthểbachiều(vàsựủnghộthựcnghiệmchomộtsựthựclàmộtngườicókhảnăngnhận thức tốtcáchiện tượngsốngđộngnhưng lạinhận thứckémvềcáchiệntượngkhác).

Tínhdễmãhóatronghệthốngkýhiệu.TiêuchícuốicùngtrongmôhìnhcủaGardnermở ramộtviêncảnhđángkinhngạcvề sựgiao tiếpcủa loàingười.Ônggợiý rằngnếubạnmuốnquyếtđịnhxemmộtngườicó thôngminhhaykhông,bạnnênxemxétcáchanhtabiểutượnghóa.Khảnăngbiểutượnghóachứkhôngphảilàcáchchếbiếnthứcăn,rútcục,làkhảnăngthenchốtđểphânbiệt loàingườivớicác loàiđộngvậtkhác.Có thểdiễnđạtýnghĩvềcáigìđómàngaylậptứcchưabiểuthịýnghĩanào(đểkhiếnnóbiểuthịhoặcđạidiệnchođiềugìđó)thôngquaâmthanh,cửchỉhoặcdấuhiệutrêngiấy(giốngnhưnhữnggìbạnđangđọcđây)đíchthựclàmộtthànhtíchphithườngkhibạnthựcsựnghĩvềnó.Thôngquanhữngkýhiệu,chúngtacómộtcáchtiếpcậnvớiýnghĩcủanhữngngườiđãsốngcáchđâyhainghìnnămhoặcxahơnnữa.Gardnerchorằng,đểmộttríthôngminhđủđiềukiệnđápứngthuyếtcủaông,nóphảicókhảnăngđượcbiểutượnghóa.Nhìnvàonhữngdạngthôngminhkháccóthểchothấysựđadạngcủangônngữmànhân loại đã chọn để hình tượng hóa thế giới bên trong với những ngườikhác:

Ngônngữ:Ngônngữnóivàviết(vídụ:tiếngAnh,TâyBanNha,Pháp,Đức,Ý,Nga,AiCập,v.v...).Logictoánhọc:Hệthốngsốhọc,ngônngữmáytính(vídụ:PASCAL,BASIC,C++).Khônggian:Ngônngữghiý(vídụ:chữtượnghìnhcủaTrungQuốc,Nhật,v.v...cũngcóbộphậnngữâm);đườngnét,hìnhthể,hìnhdạngvàmàusắctrongnghệthuật.Vậnđộngthânthể:Ngônngữcủacácđiệumúa,sựdichuyển,thểthao(vídụ:cáckýhiệubằngtaycủahuấnluyệnviênbóngchày).Âmnhạc:Sựkýâm.Tươngtáccánhân:Cửchỉ,nétmặt,điệubộ,giọngđiệu,v.v...chothấycácdấuhiệuxãhội(vídụ:“Anhthíchem","Lùilại!","Tôiđangrấtsốtruột!").Nộitâmcánhân:Biểutượngtronggiấcmơchothấynhữngkhíacạnh

củabảnthân.Thiênnhiên:VậttổcủanềnvănhóabảnđịalàmnổibậttinhthầnđếnsựphânloạiphứctạpcủaAristotlevàLinnaeus.Hiệnsinh:Bộsưutậpphongphúvàđadạngcácbiểutượngtôngiáo(từcâythánhgiá,trănglưỡiliềmđếnngôisaovàquỷsatăng);nhữngcâuchuyệnthầnthoạihấpdẫncủacácnềnvănhóathếgiới;nghệthuậtdiễnđạttượngtrưngcủanhữngngườithầnbínhưBlakevàSwedenborg.

Nhìnlạitámtiêuchísửdụngđểchứngminhchosựtồntạicủahọcthuyếttríthôngminhđadạng,bâygiờchúngtađãởvịtrítốthơnđểquyếtđịnhliệumộtdạngthôngminhnàođócóđượcthêmvàomôhìnhtrongtươnglaihaykhông.Xahơnnữa, rấtnhiềunhữngdạng thôngminhkhácđãđượcgợiýchoGiáo sưGardner, cảbản thân tôivànhữngngườikhácđang làmviệctrong lĩnhvựcnghiêncứu trí thôngminhđadạng.Chúngbaogồmnhữngdạngsau:khiếuhàihước,ócsángtạo,tàinấuăn,sựduylinh,đạođức,bảnnănggiớitính,trựcgiác,khảnăngkhứugiác,khảnăngngoạicảm,khảnăngghi nhớ, trí khôn ngoan, khả năng kỹ thuật, cảm nhận chung và trí thôngminh đường phố. Nếu bạn cảm thấymột trong số những dạng trên xứngđángđượctínhđếntrongthuyếttríthôngminhđadạng,hoặcbạncónhữngdạngkhácmàbạntinrằngđủđiềukiệnlàmộtdạngthôngminh,lờikhuyêncủatôisẽlàhãyđiquatừngbướccủatámtiêuchíđượcthảoluậnởtrênvàquyếtđịnhxemnócóđápứngtấtcảmọitiêuchíkhông.Vídụ,nếubạnthấykhiếuhàihướcxứngđángđượcliệtvàodanhsáchnhưlàmộttríthôngminh,cốgắngkhámpháxemkhiếuhàihướccó thểbị làmsuyyếumộtcáchcóchọnlọcdonãobịpháhủykhông,liệunócónhữngcáchthứcriêngbiệtđểbiểu tượnghóa, liệuvai trò củangườihài hước có trải qua cácbướcpháttriểnkhácnhau,từngườimớivàonghềđếnkhiđạttớitrìnhđộđiêuluyệnhaykhông,liệucóbằngchứngtrongthờikỳsơkhaicủaloàingườivàcácloàikháchaykhông,v.v...Bằngcách thứcnày,có thểxâydựngmộtđiềukiệnchomườiloạithôngminh,mườilămhaybamươihoặcnhiềuhơnnữa!

ĐâylàmộtbằngchứngrõràngchosựhàophóngvàtinhthầncởimởcủaHoward Gardner khi ông để dành chỗ cho những khả năngmở rộng họcthuyếtcủamìnhtrongtươnglai.